________________
ध्याताऽन्तरात्मा ध्येयस्तु, परमात्मा प्रकीर्तितः ।
ध्यानं चैकाग्र्यसंवित्तिः, समापत्तिस्तदेकता ॥३०-२॥
અન્તરાત્મા, ધ્યાતા છે. ધ્યેય પરમાત્મા સ્વરૂપ છે. એક જ વિષયના જ્ઞાનની ધારાને ધ્યાન કહેવાય છે અને એ ત્રણની સમાપતિને ત્રણની એક્તા કહેવાય છે.” - આશય એ છે કે સામાન્યથી ધ્યાનના કર્તાને ધ્યાતા કહેવાય છે અને એક જ વિષયની જ્ઞાનની ધારાને ધ્યાન કહેવાય છે. જોકે ધ્યાનનો પરિચય આપવાની આવશ્યકતા નથી. અપ્રશસ્ત વિષયનું ધ્યાન આપણા અનુભવનો વિષય છે. રાત અને દિવસ એ ચાલુ જ છે. જે પણ કાંઈ વિચારવાનું છે તે પ્રશસ્ત વિષયના ધ્યાન અંગે વિચારવાનું છે.
અહીં ધ્યાનના વિષય તરીકે પરમાત્મતત્વને જણાવ્યું છે. સહજસિદ્ધ અનન્તજ્ઞાનાદિમય શુદ્ધ (કર્માદિકલંકથી રહિત) બુદ્ધ (અજ્ઞાનથી રહિત) નિરંજન (રાગાદિથી રહિત) અને નિરાકાર (પરપદાર્થની પરિણતિથી રહિત) પરમાત્માનું સ્વરૂપ છે. આપણું પોતાનું પણ એ જ સ્વરૂપ છે. પરન્તુ અનાદિના કર્મસંયોગને કારણે એ આવરાયેલું છે. એને પ્રગટ કરવા માટે પરમાત્માનું ધ્યાન કરવામાં આવે છે.
સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થયા વિના આ ધ્યાન શક્ય નથી. કારણ કે જ્યાં સુધી પોતાના શુદ્ધસ્વરૂપનો વાસ્તવિક ખ્યાલ ન આવે તેમ જ તેને પ્રગટ કરવાની તાત્વિક ઈચ્છા ન થાય ત્યાં સુધી એ રીતનું ધ્યાન ધરી શકાતું નથી. સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માઓને પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપનો ખ્યાલ હોવાથી અને તેને પામવાની તીવ્ર ઈચ્છા હોવાથી તેઓ પરમાત્માનું અભેદપણે ધ્યાન કરે છે. તેથી અહીં ધ્યાતા તરીકે સમકિતદષ્ટિ અન્તરાત્માનું ગ્રહણ કર્યું છે. ધ્યાતા સમ્યગ્દષ્ટિ અન્તરાત્મા છે. ધ્યેય પરમાત્મા છે. અને ધ્યાન પરમાત્માનું છે. અન્તરાત્માનું ઔપાધિક સ્વરૂપ આચ્છાદિત કરીને માત્ર આત્માના સ્વરૂપનો વિચાર કરીએ તો પરમાત્માના સ્વરૂપમાં અને અન્તરાત્માના સ્વરૂપમાં ભેદ નથી. ધ્યાનનો વિષય પરમાત્મા હોવાથી તદાકારમાં ધ્યાતા પરિણમે છે. આ રીતે ધ્યાતા ધ્યાન વડે ધ્યેયાકારને પામે છે. એ સમાપત્તિ છે અને તે સ્વરૂપ જ ધ્યાતા ધ્યેય અને ધ્યાનની એકતા છે.
આ બધી વાત જેટલી સરળતાથી બોલાય છે, એટલી સરળ નથી. ધ્યેય તો પરમશુદ્ધ છે. એ સ્વરૂપમાં અને આપણા સ્વરૂપમાં તાત્વિક રીતે કોઈ ભેદ નથી.
-૧૧,
