________________
अथ प्रारभ्यते त्रिंशत्तमं ध्यानाष्टकम् ।
આ પૂર્વે ઓગણત્રીશમા અષ્ટકમાં પરમાત્માની સાથેની ભેદોપાસના અને અભેદોપાસનાને લઈને દ્રવ્યપૂજા અને ભાવપૂજાની અધિકારિતાને વર્ણવી. ભેદોપાસના અને અભેદોપાસના ધ્યાનવિશેષ સ્વરૂપ છે. તેથી તેનું વર્ણન કરવાના આશયથી ધ્યાનનું સ્વરૂપ વર્ણવાય છે –
ध्याता ध्येयं तथा ध्यानं, त्रयं यस्यैकतां गतम् ।
मुनेरनन्यचित्तस्य, तस्य दुःखं न विद्यते ॥३०-१॥ ' “ધ્યાતા ધ્યેય અને ધ્યાન : આ ત્રણ જેના એક્તાને પામ્યા છે એવા તે અનન્યચિત્તવાળા મુનિ મહાત્માને દુઃખ હોતું નથી.” - કહેવાનો આશય એ છે કે આ પૂર્વેના અષ્ટકમાં પૂ. સાધુમહાત્માઓ પરમાત્મસ્વરૂપે પોતાને જોતા હોવાથી અભેદોપાસનાસ્વરૂપ ભાવપૂજાના અધિકારી છે - એમ જણાવ્યું છે. પરંતુ પૂ. સાધુભગવન્તો દુઃખી હોય તો તેઓ, એ મુજબ અભેદોપાસના કઈ રીતે કરી શકે? - આવી શંકાનું નિરાકરણ કરવા માટે, તેઓશ્રીને દુઃખ હોતું નથી : એ જણાવવા પૂર્વક તેનું કારણ પણ આ શ્લોકમાં જણાવ્યું છે અને એ પ્રસદ્ગથી અહીં ધ્યાનનું નિરૂપણ કરાય છે.
પૂ. મુનિભગવન્તો ધ્યાતા (ધ્યાન કરનારા) છે. પરમાત્મા ધ્યેય (ધ્યાનના વિષય) છે. એક જ વિષયમાં ચિત્તનું અવસ્થાન ધ્યાન છે. આ ત્રણેની એકતા સ્વરૂપ સમાપત્તિ જેમને પ્રાપ્ત થઈ છે – એવા મુનિ મહાત્માને દુઃખ નથી. કારણ કે તેમનું ચિત્ત આત્માથી અન્યત્ર જતું નથી. આત્માથી અન્ય શરીરાદિ સ્વરૂપ પરપદાર્થમાં જેમનું ચિત્ત જતું નથી તેમને દુઃખનું કોઈ કારણ નથી. દુઃખ, આત્માનો ગુણ નથી. કદિન નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થયેલ વિભાવ છે. અનન્યચિત્ત એવા મહાત્માઓ સ્વભાવમાં રમતા હોવાથી તેઓશ્રીને દુઃખ નથી. અન્ય વસ્તુની અપેક્ષા જ દુઃખ છે. અન્ય વસ્તુમાં જેમનું ચિત્ત જતું જ નથી, એવા એ મહાત્માઓને અન્ય વસ્તુની અપેક્ષા હોતી નથી. તેથી જ તેઓશ્રીનું ચિત્ત અન્યત્ર જતું નથી. ધ્યાતા ધ્યેય વગેરેનું સ્વરૂપ સંક્ષેપથી જણાવાય છે :
(૧૧૦)
