________________
अथ प्रारभ्यते सप्तविंशतितमं योगाष्टकम् ।
ર
હવે યોગના સ્વરૂપાદિનું નિરૂપણ કરાય છે. આ પૂર્વે અનુભવનું નિરૂપણ કર્યું. પરન્તુ યોગની પ્રાપ્તિ વિના એ અનુભવજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ શક્ય નથી. તેથી આ અષ્ટકથી યોગનું નિરૂપણ કરાય છે :
मोक्षेण योजनाद् योगः, सर्वोऽप्याचार इष्यते ।
विशिष्य स्थानवार्थालम्बनैकाग्रयगोचरः ॥२७-१॥
મોક્ષની સાથે આપણા આત્માને જોડી આપતો હોવાથી સઘળો ય આચાર યોગ સ્વરૂપ મનાય છે. વિશેષે કરી સ્થાન વર્ણ અર્થ આલંબન અને એકાગ્રતાના વિષયવાળા આચારને યોગસ્વરૂપ મનાય છે.” આશય એ છે કે શબ્દની વ્યુત્પત્તિને આશ્રયીને અને લોકપ્રસિદ્ધ વ્યવહારને આશ્રયીને શબ્દનો અર્થ જુદો જુદો પણ થાય છે. યોગનાલ્ યો :- (અથ જોડી આપવાથી યોગ કહેવાય છે) આ યોગ શબ્દની વ્યુત્પત્તિને આશ્રયીને “જે મોક્ષની સાથે આત્માને જોડી આપે તેને યોગ કહેવાય છે.'- આ પ્રમાણે “યોગ' શબ્દનો અર્થ છે. એ મુજબ પૂ. સાધુભગવન્તોનો નિર્દોષ ઉપાશ્રયાદિમાં રહેવું, નવકલ્પી વિહાર, શુદ્ધગવેષણા અને સ્વાધ્યાયાદિ સ્વરૂપ સઘળોય પરિશુદ્ધ આચાર યોગસ્વરૂપ છે. કારણ કે એ પરિશુદ્ધ આચાર મોક્ષના કારણ સ્વરૂપ છે. પ્રણિધાન પ્રવૃત્તિ વિધ્વજય સિદ્ધિ અને વિનિયોગ : આ પાંચ આશયથી યુક્ત ધર્મ જ પરિશુદ્ધ છે. પ્રણિધાનાદિ આશયથી રહિત ધર્મક્રિયા તુચ્છ અને અસાર છે. એ મોક્ષની કારણભૂત નથી.
પ્રણિધાનાદિ પાંચ આશયોનું વર્ણન ‘યોગવિંશિકા-એકપરિશીલન' માં મેં કર્યું છે. અહીં એ વિષય ન હોવાથી તેની વિચારણા કરવી નથી. શ્લોકાર્થના નિરૂપણ માટે થોડી વિચારણા કરીશ. આમ પણ આ અષ્ટકમાં વર્ણવેલા વિષયોની વિચારણાને વિસ્તારથી સમજવા માટે “યોગવિંશિકા-એકપરિશીલન' નું પરિશીલન કરવું પડશે. અહીં તો શ્લોકને અનુસરી સંક્ષેપથી વર્ણન કર્યું છે.
પોતાની અપેક્ષાએ હીન ગુણવાળા જીવો પ્રત્યે દ્વેષ રાખ્યા વિના બીજા જીવોની પ્રત્યે ઉપકારની ભાવનાથી યુક્ત એવો; કરવા ધારેલા ધર્મકૃત્યમાં જે ઉપયોગ છે -
૮૬
