________________
યોગનો પ્રભાવ છે. સ્થાનાદિ યોગોને વિશે સ્થાનયોગ અને વર્ણયોગ : એ બે ક્રિયાયોગ છે અને બાકીના અર્થયોગાદિ ત્રણ જ્ઞાનયોગ છે. એ બંન્નેની મોક્ષોપયોગિતા જણાવાય છે. આશય એ છે કે જ્ઞાનયોગ જ મોક્ષનું કારણ છે. ક્રિયા તો જડ છે, તેથી તે ક્રિયાયોગ (કર્મયોગ) મોક્ષની પ્રત્યે ઉપયોગી નથી-આવી શંકાનું નિરાકરણ કરવા માટે જ્ઞાનયોગ અને ક્રિયાયોગ : બંન્નેની મોક્ષની પ્રત્યે ઉપયોગિતા જણાવાય છે :
अर्थालम्बनयोश्चैत्यवन्दनादौ विभावनम् ।
श्रेयसे योगिनः स्थानवर्णयो र्यत्न एव च ।।२७-५ ।। .
‘‘ચૈત્યવન્દનાદિ વિહિત અનુષ્ઠાનમાં અર્થ અને આલંબનનું વિભાવન અને સ્થાન તથા વર્ણનો પ્રયત્ન જ યોગીજનોને કલ્યાણ માટે થાય છે.’’-આ રીતે જ્ઞાનયોગ અને કર્મયોગ મોક્ષની પ્રત્યે ઉપયોગી બને છે. કહેવાનો આશય એ છે કે શ્રીવીતરાગપરમાત્માએ ઉપદેશેલાં ચૈત્યવંદનાદિ અનુષ્ઠાનો કરતી વખતે તેમાં બોલાતાં તે તે સૂત્રના અર્થનું વિભાવન (ઉપયોગપૂર્વક ચિન્તન-વિચારણા) કરવું જોઈએ.
શાસ્ત્રમાં સામાન્ય રીતે અર્થ ત્રણ પ્રકારનો પ્રસિદ્ધ છે. વાકયાર્થ મહાવાક્યાર્થ અને ઐદંપર્યાર્થ. આ ત્રણ અર્થને આશ્રયીને અર્થનું વિભાવન કરવું જોઈએ. પદોના સાંભળવામાત્રથી જે અર્થનું જ્ઞાન થાય છે, તે વાક્યાર્થજ્ઞાન છે. આગળ-પાછળનાં વાક્યોના અનુસન્ધાનથી પરસ્પર વિરોધનું ઉદ્ભાવન કરવા પૂર્વક જે જ્ઞાન થાય છે તે મહાવાક્યાર્થજ્ઞાન છે અને અન્તે શ્રીવીતરાગપરમાત્માની પરમતારક આજ્ઞાના પ્રાધાન્યથી જે જ્ઞાન થાય છે, તે ઔપર્યાર્થનું જ્ઞાન છે. ‘હિંસા ન કરવી’ આ પ્રમાણે વાક્યાર્થનું જ્ઞાન છે. જો હિંસા કરવાની ન હોય તો પૂ. સાધુ-સાધ્વી નદી વગેરે કઈ રીતે ઊતરી શકે... ઇત્યાદિ વિચારણાથી યુક્ત જે જ્ઞાન થાય છે, તે મહાવાક્યાર્થનું જ્ઞાન છે. ત્યાર પછી ‘નદી વગેરે ઊતરે નહિ તો પૂ. સાધુ-સાધ્વી વિહાર જ કરી શકે નહિ, તેથી એક સ્થાને રહેવાથી મમત્વાદિ અનેક દોષોનો સંભવ થશે, તેને દૂર કરવા તેઓશ્રીને નદી ઊતરવાદિની અનુજ્ઞા છે. અન્તે તો શ્રી વીતરાગ પરમાત્માની આજ્ઞાના પાલનથી જ ધર્મ છે અને તેના અભાવથી અધર્મ છે. અહિંસામાં ધર્મ નથી અને હિંસામાં અધર્મ નથી.'...ઇત્યાદિ રીતે આજ્ઞાની પ્રધાનતાનું જે જ્ઞાન થાય છે, તે ઐદંપર્યાર્થનું જ્ઞાન છે.
૯૨
