________________
આપણા આજ સુધીના સંસારપરિભ્રમણનું એકમાત્ર કારણ છે. એ કારણનો ઉચ્છેદ કર્યા વિના સંસારનો ઉચ્છેદ થાય એવો નથી-આનો ખ્યાલ હોવાથી મુમુક્ષુજનોને અનુકંપાનો પરિણામ ઉત્પન્ન થાય છે. શક્તિસંપન્ન આત્માઓ, પોતાની શક્તિ પ્રમાણે બીજાના દુઃખને દૂર કરવાની ભાવના સાથે બીજાને દુઃખ નહિ આપવાની ભાવનાથી ભાવિત બનતા હોય છે. આ રીતે ઈચ્છાયોગનું કાર્ય અનુકંપા બને છે.
ઉપર જણાવ્યા મુજબ અનુકંપાનો પરિણામ જાગ્યા પછી તે મુજબ મુમુક્ષુઓ પ્રવૃત્તિ કરવા માંડે છે. સંસારમાં કોઈ પણ જીવને દુઃખ આપ્યા વિના જિવાતું નથી એની પ્રતીતિ જ્યારે થાય છે ત્યારે સંસારથી મુક્ત બનવાનો પરિણામ તીવ્ર બને છે અને એ માટે સંયમજીવન જીવવાની ભાવના ઉત્કટ બને છે. આ રીતે પ્રવૃત્તિયોગનું કાર્ય નિર્વેદ બને છે.
ત્યારપછી સંસારથી છૂટવાની તે પ્રવૃત્તિમાં જ્યારે સ્થિરતા પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે મોક્ષપ્રાપ્તિનો અભિલાષ (સંવેગ) તીવ્ર બને છે. સાધન પરિશુદ્ધ હોય અને સિદ્ધિમાં વિલંબ થાય ત્યારે સિદ્ધિનો અભિલાષ તીવ્ર બને : એ સમજી શકાય છે. આ રીતે સ્થિરતાનું કાર્ય સંવેગ થાય છે. અને ચારિત્રધર્મ વગેરેની સિદ્ધિ થવાથી વિષય-કષાયની પરિણતિ શાન્ત થાય છે. આમ પણ અપેક્ષા મુજબનું મળી જવાથી વિષયકષાયની પરિણતિ શમી જતી હોય છે – એ આપણા અનુભવની વાત છે. લોકોત્તર યોગમાર્ગમાં પણ એવી જ રીત છે. વિષયકષાયનું નિમિત્ત જ એ છે. જોઈતું ન મળે તો વિષય-કષાયની પરિણતિ થયા જ કરે છે. એને દૂર કરવાનો એકમાત્ર ઉપાય એ છે કે અપેક્ષાનો જ ત્યાગ કરી દેવો. ધર્મસિદ્ધિનું એ એક જ ફળ છે. જેમ જેમ ધર્મની સિદ્ધિ થતી જાય છે, તેમ તેમ વિષયકષાયની પરિણતિ ઓછી થતી જાય છે. આ રીતે સિદ્ધિનું કાર્ય પ્રશમ છે – એ સ્પષ્ટ છે. હવે ઈચ્છાયોગ વગેરે ચાર યોગનું નિરૂપણ કરાય છે. એને લઈને યોગના વીશ પ્રકાર થાય છે :
इच्छा तद्वत्कथाप्रीतिः, प्रवृत्तिः पालनं परम् ।
स्थैर्य बाधकभीहानिः, सिद्धिरन्यार्थसाधनम् ॥२७-४।। “યોગીજનોની કથામાં પ્રીતિ-એ ઈચ્છાયોગ છે. પ્રયત્નાતિશયથી ધર્મનું પાલન કરવું તે પ્રવૃત્તિયોગ છે. તેમાં અતિચારાદિના ભયની હાનિ થવી-એ સ્થિરતાયોગ છે અને બીજાને યોગની પ્રાપ્તિ કરાવવી-તે સિધિ નામનો યોગ છે" - ખૂબ જ
૯૦
