________________
કરે છે. તેમાં તેમની બાહ્યદષ્ટિ મુખ્યપણે હેતુ છે. આપણને જે ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ હોય તે બીજાને ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ ન પણ હોય. તેથી વસ્તુતઃ વિષયોમાં ઈષ્ટત્વ કે અનિષ્ટત્વ છે નહિ. આપણી મનની કલ્પના માત્ર તે છે. એ રીતે વિષયોને સુખ-દુઃખના સાધન તરીકે જાણવા માનવા અને ગ્રહણ કરવા કે છોડવા : એ ભ્રાંતિ છે. બાહ્યદષ્ટિથી વસ્તુને જોવાથી દરેક વિષયમાં કોઈ ને કોઈ પ્રકારે ભ્રાન્તિ હોય છે. તેથી બાહ્યદષ્ટિ ભ્રમની વાડી છે. તત્ત્વદષ્ટિમાં કોઈપણ વિષયમાં ભ્રમનો અભાવ છે. તેથી તેના વડે વિષયાદિને જેવાથી માનવાથી અને ગ્રહણ કરવાથી કે છોડવાથી ભ્રાન્તિનો અભાવ થાય છે. કારણ કે તત્ત્વદષ્ટિ વસ્તુતત્ત્વને અનુસરે છે, કલ્પનાને અનુસરતી નથી. બાહ્યદષ્ટિ તો કલ્પનાને અનુસરતી હોવાથી ભ્રમમૂલક છે. આથી જ તત્ત્વદષ્ટિવાળા ભ્રમરહિત આત્માઓ સુખની આશાથી બાહ્યદષ્ટિમાં સૂતા નથી અર્થા રમતા નથી. કોઈ વાર પૂર્વકર્મના ઉદયથી બાહ્યદષ્ટિમાં વર્તતા જણાય તો પણ તેમાં રમતા નથી. બાહ્ય પદાર્થોને જેવા છતાં તત્ત્વદષ્ટિવાળા આત્માઓનો વૈરાગ્ય ટકી રહે છે તે જણાવાય છે :
ग्रामारामादि मोहाय, यद् दृष्टं बाहया दृशा ।
तत्त्वदृष्ट्या तदेवान्त तं वैराग्यसम्पदे ।।१९-३॥ “બાહ્ય દષ્ટિથી જોયેલા ગામ ઉદ્યાનાદિ વિષયો આત્માને મોહનાં કારણ બને છે. તત્ત્વદષ્ટિથી જોયેલા તે જ આત્માના વિષય બનેલા, વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિનાં કારણ બને છે.” બાહ્યદષ્ટિવાળા કે અભ્યત્તરદષ્ટિવાળા : બંન્ને આત્માઓ ગામ ઉદ્યાન વગેરેને જોતા હોય છે. પરંતુ બાહ્યદષ્ટિથી ગામ ઉદ્યાન વગેરે બાહ્ય પદાર્થોને જોનારાને તે તે પદાર્થો કેટલા સારા છે, કેટલા ખરાબ છે, અનુકૂળ છે પ્રતિકૂળ છે, કામના છે નકામા છે અને પ્રિય છે અપ્રિય છે.... ઈત્યાદિ સ્વરૂપે જણાય છે. તેથી તેમાં રાગદ્વેષ થવાથી તે પદાર્થો બાહ્યદષ્ટિવાળા આત્માઓને મોહનાં કારણ બને છે.
અભ્યન્તર દષ્ટિથી આત્માને અનુલક્ષી જોનારાને સારી રીતે સમજાય છે કે શુદ્ધ ચૈતન્યાદિ સ્વરૂપ એવા મારાથી ગામ ઉદ્યાનાદિ તમામ પદાર્થો તદ્દન ભિન્ન છે. મારે એની સાથે કોઈ પણ પ્રકારનો સંબંધ નથી. આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણોના આવિર્ભાવ માટે બાહ્ય પદાર્થો સાધક પણ નથી અને બાધક પણ નથી. સ્વ સ્વમાં લીન છે અને પર પરમાં લીન છે. તેથી વિષયોમાં રાગ-દ્વેષ કરવાનું કોઈ પ્રયોજન નથી. ગમે તેવી પરિસ્થિતિમાં સ્વ, સ્વ મટીને પર નહિ બને અને પર, પર મટીને સ્વ નથી બનવાનું...
(૨૦)
