________________
અનેકાનેક હેતુ-યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓના ઉપન્યાસો અનવરત ચાલતા હોવા છતાં વિદ્વાનો અતીન્દ્રિય પરમબ્રહ્માદિ સ્વરૂપ પદાર્થોના વિષયમાં મતાન્તરો નિવારી શક્યા નથી કે પોતાના મતમાં બીજાને લાવીને સ્વમતનું વ્યવસ્થાપન કરી શક્યા નથી. આજ સુધી જે પણ પરમબ્રહ્મને પામ્યા છે તે બધા જ અનુભવજ્ઞાનને લઈને. શાસ્ત્ર પ્રત્યેની અંગાધ શ્રદ્ધાએ શાસ્ત્રયોગીને અનુભવજ્ઞાન સુધી ચોક્કસ પહોંચાડયા છે. પરંતુ એકલા શાસ્ત્રયોગથી કોઈ જ પરમબ્રહ્મસ્વરૂપને પામ્યું નથી, પામતું નથી અને પામવાનું પણ નથી.
પ્રચંડ પ્રતિભાના સ્વામી, અદ્ભુત ક્ષયોપશમને વરેલા અને તત્વના પરમ અર્થી હોવા છતાં પરમતત્ત્વનો નિર્ણય કરવા માટે તેઓ સમર્થ બન્યા નથી. આ નક્કર હકીક્તનું એકમાત્ર કારણ એ છે કે હેતુવાદ(પ્રમાણ નય નિક્ષેપ યુક્તિ પ્રયુક્તિ અને તર્ક વગેરેના પ્રયોગથી)થી અતીન્દ્રિય પદાર્થોનો નિર્ણય કરી શકાતો નથી. અન્યથા પ્રાજ્ઞ હોય, તત્ત્વના અર્થી હોય અને શાસ્ત્રોનું સતત પરિશીલન હોય છતાં અતીન્દ્રિય પરમબ્રહ્માદિ સ્વરૂપ પદાર્થોનો નિશ્ચય કેમ ના થાય ? શાસ્ત્રના અવગાહનમાં અને અનુભવજ્ઞાનમાં જે ફરક છે તે માન્યા વિના ચાલે એવું નથી. એ બેમાં જે વિશેષ છે - તે જણાવાય છે :
केषां न कल्पनादर्वी, शास्त्रक्षीरानगाहिनी ।
विरलास्तद्रसास्वादविदोऽनुभवजिह्वया ॥२६-५॥ “કોની કલ્પનાસ્વરૂપ કડછી, શાસ્ત્રસ્વરૂપ દૂધપાકમાં પ્રવેશ કરતી નથી? પરન્તુ અનુભવ સ્વરૂપ જીભ વડે શાસ્ત્રક્ષીરાન્નના રસના આસ્વાદને જાણનારા થોડા છે.” - શાસ્ત્રને અહીં ક્ષીરાન્નસ્વરૂપે વર્ણવ્યું છે. શાસ્ત્રનું પરિશીલન કરનારાને શાસ્ત્રમાં જે રસ પડે છે તે ક્ષીરાત્ર(દૂધપાકાદિ)ના રસાસ્વાદ કરતાં કંઈક ગુણો અધિક છે. આવા વિદ્વાનો એકવાર ખાવા-પીવાનું ભૂલી જાય એ બને પણ તેઓ શાસ્ત્ર ના ભૂલે.
આવા શાસ્ત્રસ્વરૂપ ક્ષીરાન્નનું અવગાહન, પોતાની કલ્પના સ્વરૂપ કડછીથી કોણ કરતું નથી ? લગભગ બધા જ કરે છે. પરન્ત કડછીને જેમ દૂધપાકનો સ્વાદ નથી આવતો તેમ પોતાની મતિકલ્પનાથી શાસ્ત્રનું સતત અવગાહન કરવા છતાં તેઓ શાસ્ત્રના રહસ્યને પામી શકતા નથી. પોતાની જીભ વડે જેઓ દૂધપાકને વાપરે
