________________
તાત્પર્ય એટલું જ છે કે પરમપદની સાધનામાં બાહ્ય પદાર્થોની આવશ્યકતા નથી. તત્ત્વદષ્ટિથી પદાર્થમાત્રની વિચારણા કરવાથી આત્મલક્ષી બની શકાશે. તત્ત્વદષ્ટિ અને બાહ્યદૃષ્ટિને ઓળખવા માટેનાં લિઙ્ગ જણાવાય છે -
-
भस्मना केशलोचेन, वपुर्धृतमलेन वा ।
महान्तं बाह्यदृग्वेत्ति, चित्साम्राज्येन तत्त्ववित् ।।१९-७ ।।
‘શરીર ઉપર ચોળેલી રાખ વડે, વાળનો લોચ કરવા વડે અથવા શરીર ઉપર ધારણ કરાયેલા મેલ વડે ‘આ મહાત્મા છે.' એમ બાહ્ય દૃષ્ટિવાળા જીવો માને છે અને જ્ઞાનના સામ્રાજ્ય વડે ‘આ મહાત્મા છે.’ - એમ તત્ત્વના જાણકાર માને છે.’ બાહ્યદષ્ટિવાળા જીવો, માત્ર બાહ્યવસ્તુઓ જોતા હોય છે. તેથી તેઓ બીજા આત્માઓની મહાનતાને પણ બાહ્ય લિંગો દ્વારા જ માની લે છે. શરીરે રાખ ચોળેલી હોય, મસ્તકાદિના વાળનો લોચ કર્યો હોય અને શરીર ઉપર મેલ હોય એવા લોકોને બાહ્યદષ્ટિવાળા જીવો મહાન માને છે. તેઓ એ વિચારતા નથી કે શરીરે રાખ ચોળવી, વાળનો લોચ કરવો અને શરીર ઉપર મેલ ઘારણ કરવો વગેરે લક્ષણો તો જે મહાન નથી એવા જીવોમાં પણ હોય છે. ગમે તે માણસ એવાં લક્ષણો ધારણ કરી શકે છે. એટલામાત્રથી એ લોકોને મહાન માનવાનું ઉચિત નથી.
તત્ત્વના જાણકાર જ્ઞાનના સામ્રાજ્યને લઈને તેના સ્વામીને મહાન માને છે. જેઓ પોતાના જ્ઞાનાદિગુણોમાં લીન છે, તેઓ મહાન છે. પર વસ્તુના કારણે જો મહાનતા વર્ણવવાની હોય તો ખરી રીતે તે પરવસ્તુની મહાનતા છે, પોતાની મહાનતા નથી, ઔપાધિક મહાનતા છે. પરવસ્તુની જેમાં આવશ્યકતા નથી, તેવી મહાનતા પોતાના જ્ઞાનાદિ ગુણોમાં છે. તત્ત્વના વિદ્વાનને વાસ્તવિક મહાનતાનો પૂર્ણપણે ખ્યાલ હોવાથી તેઓ પરવસ્તુને લઈને કોઈને પણ મહાન માનતા નથી. આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણોને લઈને તે તે મહાત્માઓને તેઓ મહાન તરીકે જાણે છે. બાલ જીવો બાહ્ય લિંગોને જોઈને, મધ્યમ કક્ષાના જીવો બાહ્ય આચારને જોઈને અને પંડિતો આગમતત્ત્વ જોઈને તત્ત્વનો નિર્ણય કરતા હોય છે. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં પણ આ વાતને પ્રકારાન્તરથી જણાવી છે. માથું મુંડાવાથી શ્રમણ કહેવાતો નથી. કારનો જાપ કરવાથી બ્રાહ્મણ કહેવાતો નથી. અરણ્યમાં રહેવાથી મુનિ કહેવાતો નથી અને ઘાસનાં વસ્ત્રો પહેરવાથી તાપસ થવાય નહિ, પરન્તુ સમભાવથી શ્રમણ થાય છે, બ્રહ્મચર્યથી બ્રાહ્મણ કહેવાય છે. જ્ઞાનથી મુનિ કહેવાય છે અને તપથી તાપસ કહેવાય
૨૪
