________________
“ઉપશમશ્રેણી ઉપર આરૂઢ થયેલા શ્રુતકેવલી-ચૌદપૂર્વધર મહાત્માઓને પણ દુષ્ટ કર્મ અનન્તો કાળ સંસારમાં જમાડે છે.” ચારિત્રમોહનીયકર્મના તીવ્ર ક્ષયોપશમને લઈને શ્રી શ્રુતકેવલી એવા ચૌદપૂર્વના જ્ઞાતા મહાત્માઓ ઉપશમશ્રેણીનો પ્રારંભ કરે છે. આઠ કર્મમાં માત્ર મોહનીયકર્મનો જ ઉપશમ થાય છે. મોહનીયકર્મની અઠ્ઠાવીશ પ્રકૃતિમાંથી કોઈ પણ પ્રકૃતિનો કોઈ પણ પ્રકારે જે ઉદયનો અભાવ-અનુય છે, તેને ઉપશમ કહેવાય છે. આવા મોહનીયકર્મનો ઉપશમ કરવા માટેના આત્માના અધ્યવસાય-વિશેષને ઉપશમશ્રેણી કહેવાય છે.
આખા ભવચક્રમાં ચારથી વધારે વાર ઉપશમશ્રેણી પ્રાપ્ત થતી નથી. આઠમા ગુણસ્થાનકથી શરૂ થયેલી એ શ્રેણી અગિયારમા ગુણસ્થાનકે પૂર્ણ થાય છે. એક અન્તર્મુહૂર્ત માટે સર્વથા મોહનીયની અનુય અવસ્થામાં વીતરાગતાનો અનુભવ કરી સૂક્ષ્મ લોભના ઉદયને તેઓશ્રી શ્રેણીથી પડીને અનુભવવા લાગે છે. પછી તો અધ્યવસાયની પરિવર્તનાર્યસ્થાને કારણે તેઓશ્રી પ્રથમ ગુણસ્થાનકે પણ જતા રહે છે. ખૂબ જ વિષમ સ્થિતિ છે કર્મના વિપાકોની. કર્મોનો ક્ષય ન થાય ત્યાં સુધી આ સંસારમાં આ દુષ્ટ કર્યો આપણને જમાડ્યા જ કરશે.
ચૌદ પૂર્વધર-શ્રુતકેવલી મહાત્માઓને પણ દુષ્ટ કર્મો અનન્તકાળ સુધી સંસારમાં ભમાડતા હોય તો આપણા જેવાને તો એ શું ના કરે ? અહીં યાદ રાખવું જોઈએ કે કર્મોનો બંધ જેમ બન્ધનાં કારણોને લઈને છે, તેમ કર્મોનો ઉદય પણ તેનાં કારણોને લઈને થતો હોય છે. એ કારણોને આધીન ના થઈએ તો કર્મ કાંઈ ના કરે. પરંતુ અનાદિકાળના તીવ્ર રાગાદિ દોષોને આધીન બનવાથી જીવને અનન્તો કાળ સંસારમાં ભટકવું પડે છે. સમ્યગ્દર્શનાદિ ગુણો જે મજબૂત બને તો રાગાદિનો નાશ થવાથી આત્માના અધ્યવસાય અત્યન્ત વિશુદ્ધ બને. જેથી કર્મનો ઉપશમ થવાના બદલે કર્મોનો ક્ષય જ થઈ જાય છે. પછી તો સંસારમાં પરિભ્રમણ માટે કોઈ કારણ જ રહેતું નથી. કર્મની ઉપશમ અવસ્થા માત્ર અન્તર્મુહુર્ત સુધી જ રહે છે. ત્યાર પછી તો તે કર્મોનો ઉદય થાય છે. બાહ્ય નિમિત્તોને લઈને કર્મનો ઉદય થતો હોવાથી બાહ્ય નિમિત્તો પણ સંસારમાં પરિભ્રમણનાં કારણ બને છે. તેથી માત્ર કર્મના ઉદયથી જીવને સંસારમાં ભટકવું પડે છે. એમ કહેવા પાછળનો જે આશય છે, તે સ્પષ્ટ કરાય છે :
अर्वाक् सर्वाऽपि सामग्री, श्रान्तेव परितिष्ठति । विपाकः कर्मणः कार्यपर्यन्तमनुधावति ॥२१-६॥
(૩૯)
