________________
उच्चत्वदृष्टिदोषोत्थस्वोत्कर्षज्वरशान्तिकम् । પૂર્વપુરુષસિંòો, નૃશં નીચત્વભાવનમ્ ।।૮-૪૫
‘‘પોતાની ઉચ્ચપણાની દૃષ્ટિના કારણે ઉત્પન્ન થયેલા સ્વોત્કર્ષ-સ્વાભિમાન સ્વરૂપ તાવને શાન્ત કરનાર; ‘પૂર્વ પુરુષોમાં સિંહસમાન પુરુષોની અપેક્ષાએ આપણે અત્યન્ત નીચા છીએ.' – તેવી વિચારણા-ભાવના કરવી તે છે.'' કહેવાનો આશય એ છે કે સાધનાના અભ્યાસથી આત્માને જ્ઞાન, વિનય, તપ અને વૈયાવચ્ચ... વગેરે ગુણો આત્મસાત્ થતા હોય છે. પરન્તુ એ વખતે પણ આત્મામાં અનાદિકાળથી પડેલા મોહને લઈને, ‘હું જ્ઞાની, વિનયી, તપસ્વી અને સેવાભાવી’... ઇત્યાદિ પ્રકારે સ્વ-ઉત્કર્ષની ભાવના ઉત્કટ રીતે આવતી હોય છે; જેને લઈને આપણા પોતાના ગુણો તો બળી જતા હોય છે અને સાથે સાથે કોઈ વાર બીજાના ગુણોને પણ બળી જવાનો પ્રસઙ્ગ આવતો હોય છે. તેથી જ આ સ્વોત્કર્ષભાવનાને અહીં જ્વર (તાવ) ની ઉપમા આપી છે. તાવની પીડા આપણા માટે નવી નથી. શરીર ખલાસ થઈ જાય એવી એ પીડા છે. એવી જ પીડા આ સ્વોત્કર્ષજ્વરની છે. ગુણોને ખલાસ કરનારો એ જ્વર છે. શરૂઆતમાં તો સ્વોત્કર્ષશ્ર્વરનો આપણને ખ્યાલ જ આવતો નથી. પોતાનાં સુકૃત્યોની અનુમોદના જ આપણે કરતા હોઈએ-એમ જ આપણને લાગ્યા કરે. પરન્તુ ખરેખર તો તે એક પ્રકારની આત્મપ્રશંસા હોય છે. આપણને જ્યારે એનો ખ્યાલ આવે ત્યારે તો ઘણું મોડું થયું હોય છે. તે પૂર્વે તો બધું જ ખલાસ થઈ ગયેલું હોય છે. તેથી કોઈ પણ રીતે આત્મપ્રશંસા કરવા સ્વરૂપ સ્વોત્કર્ષશ્ર્વરને દૂર કર્યાં વિના ચાલે એવું નથી.
શ્લોકના ઉત્તરાર્ધથી આત્મોત્કર્ષસ્વરૂપ જ્વરની શાન્તિને કરનાર ઉપાય જણાવાય છે. પુરુષોમાં સિંહસમાન એવા પૂર્વપુરુષોની અપેક્ષાએ આપણે નીચા છીએ, અપકૃષ્ટ છીએ, દીન અને તુચ્છ છીએ, ઇત્યાદિ રીતે નીચત્વની ભાવના કરવાથી આત્મોત્કર્ષ સ્વરૂપ જ્વર શાન્ત થાય છે. જ્ઞાન વિનય કે તપ વગેરે ગુણો આપણામાં જે છે તેની અપેક્ષાએ પૂર્વકાળના મહાપુરુષોના જ્ઞાનાદિ ગુણો, સર્વથા શ્રેષ્ઠતમ હતા. તેની અપેક્ષાએ આપણામાં કાંઈ જ નથી. શ્રી શાલિભદ્રજી શ્રીધન્યકુમાર, શ્રીવજ્રસ્વામીજી અને શ્રી સ્થૂલભદ્રસ્વામીજી આદિ મહાત્માઓના વૈરાગ્ય સત્ત્વ જ્ઞાન અને ચારિત્રાદિ ગુણોની સામે આપણા ગુણો ગુણસ્વરૂપે પણ ટકી શકે એમ નથી.... ઇત્યાદિ રીતે નીચત્વની ભાવનાથી ભાવિત બનીએ તો ચોક્કસ જ આત્મોત્કર્ષવર
૧૩
....
