Agam 40 Mool 01 Aavashyam Sutra Niryukti Part 02

Author(s): Haribhadrasuri, Bhadrabahuswami,
Publisher: Bherulal Kanhiyalal Kothari Religious Trust

Page 58

49
मावश्यकहारिभद्रीया सपडिकमणोधम्मो पुरिमस्स य पच्छिमस्स य जिणस्सामजिझमयाण जिणाणं कारणजाए पडिक्कमणं ॥१२४४॥
व्याख्या-सप्रतिक्रमणो धर्मः पुरिमस्य च पश्चिमस्य च जिनस्य, तत्तीर्थसाधुना ईर्यापथागतेनोच्चारादिविवेके उभयकालं चापराधो भवतु मा वा नियमतः प्रतिक्रान्तव्यं, शठत्वात्प्रमादबहुलत्वाच्च, एतेष्वेव स्थानेषु 'मध्यमानां जिनानाम् अजितादीनां पार्श्वपर्यन्तानां 'कारणजाते' अपराध एवोत्पन्ने सति प्रतिक्रमणं भवति, अशठत्वात्प्रमादरहितत्वाच्चेति गाथार्थः ॥ १२४४ ॥ तथा चाह ग्रन्थकारः
जो जाहे आवन्नो साह अन्नयरयंमि ठाणंमि । सो ताहे पडिक्कमई मज्झिमयाणं जिणवराणं ॥ १२४५॥ व्याख्या-'यः' साधुरिति योगः 'यदा' यस्मिन् काले पूर्वाह्लादौ 'आपन्नः' प्राप्तः ‘अन्यतरस्मिन् स्थाने' प्राणातिपातादौ स तदैव तस्य स्थानस्य, एकाक्येव गुरुप्रत्यक्षं वा प्रतिक्रामति मध्यमानां जिनवराणामिति गाथार्थः ॥ १२४५ ॥ आह-किमयमेवं भेदः प्रतिक्रमणकृतः आहोश्विदन्योऽप्यस्ति?, अस्तीत्याह, यतःयावीसं तित्थयरा सामाइयसंजमं उवासंति । छेओवठ्ठावणयं पुण. वयन्ति उसभो य वीरो य ॥ १२४६॥ व्याख्या-'द्वाविंशतिस्तीर्थकरा' मध्यमाः सामायिक संयममुपदिशन्ति, यदैव सामायिकमुच्चार्यते तदैव व्रतेषु स्थाप्यते, छेदोपस्थापनिकं वदतः ऋषभश्च वीरश्च, एतदुक्तं भवति-प्रथमतीर्थङ्करचरमतीर्थकरतीर्थेषु हि प्रव्रजितमात्रः सामायिकसंयतो भवति तावद यावच्छस्त्रपरिज्ञाऽवगमः, एवं हि पूर्वमासीत. अधनात पडजीवनिकायावगमं यावत तया पन: सूत्रतोऽर्थतश्चावगतया सम्यगपराधस्थानानि परिहरन् व्रतेषु स्थाप्यत इत्येवं निरतिचारः, सातिचारः पुनर्मूलस्थानं प्राप्त उपस्थाप्यत इति गाथार्थः ॥ १२४६ ॥ अयं च विशेषः- आचेलुक्कोद्देसिय सिज्जातररायपिंडकिइकम्मे । वयजिट्रपडिक्कमणे मासं पज्जोसवणकप्पे ॥१॥ एतद्गाथानुसारतोऽवसेयः, इयं च सामायिके व्याख्यातैवेति गतं प्रासनिकम्, अधुना यदुक्तं 'सप्रतिक्रमणो धर्म' इत्यादि, तत्प्रतिक्रमणं देवसिकादिभेदेन निरूपयन्नाहपडिकमणं देसिय राइयं च इत्तरियमावकहियं च । पक्खियचाउम्मासिय संवच्छर उत्तिमढे य ॥१२४७ ॥ _ व्याख्या-'प्रतिक्रमण' प्राग्निरूपितशब्दार्थ, 'देवसिकं' दिवसनिर्वृत्तं 'रात्रिक' रजनिनिवृत्तम् , इत्वरं तु-अल्पकालिक देवसिकायेव 'यावत्कथिक' यावज्जीविकं व्रतादिलक्षणं 'पाक्षिक' पक्षातिचारनिर्वृत्तम् , आह-देवसिकेनैव शोधिते सत्या. त्मनि पाक्षिकादि किमर्थम् ?, उच्यते, गृहदृष्टान्तोऽत्र-'जहं गेहं पइदियहपि सोहियं तहवि पक्खसंधीए । सोहिजइ सविसेसं एवं इहयंपि णायचं ॥१॥' एवं चातुर्मासिकं सांवत्सरिकम् , एतानि हि प्रतीतान्येव, 'उत्तमार्थे च' भक्तप्रत्याख्याने प्रतिक्रमणं भवति, निवृत्तिरूपत्वात्तस्येति गाथासमुदायार्थः ॥ १२४७ ॥ साम्प्रतं यावत्कथिकं प्रतिक्रमणमुपदर्शयन्नाह
पंच य महत्वयाई राईछट्ठाइ चाउजामो य । भत्तपरिण्णा य तहा दुहं पि य आवकहियाई ॥१२४८॥ व्याख्या-पञ्च महाव्रतानि-प्राणांतिपातादिनिवृत्तिलक्षणानि राईछहाई' ति उपलक्षणत्वाद् रात्रिभोजननिवृत्तिपपानि पुरिम पश्चिमतीर्थकरयोस्तीर्थ इति, 'चातुर्यामश्च' निर्वृत्तिधर्म एव भक्तपरिज्ञा च तथा, चशब्दादिङ्गिनीमरणादि
आचेलक्यमोहशिकं शय्यातरराजपिण्डकृतिकर्माणि । व्रतानि ज्येष्ठः प्रतिक्रमणं मासः पर्युषणाकल्पः ॥ ॥ २ यथा गृहं प्रतिदिवसमपि शोधित तथापि पक्षसन्धी । शोध्यते सविशेपमेवमिहापि ज्ञातव्यम् ॥१॥ परिग्रहः, 'द्वयोरपि' पुरिमपश्चिमयोः, चशब्दाद् मध्यमानां च यावत्कथिकान्येतानीति गाथार्थः ॥ १२४८ ॥ इत्थं यावकथिकमनेकभेदभिन्नं प्रतिपादितम्, इत्वरमपि देवसिकादिभेदं प्रतिपादितमेव, पुनरपीत्वरप्रतिपादनायैवाह__उच्चारे पासवणे ग्वेले मिंघाणए पडिक्कमणं । आभोगमणाभोगे सहस्सकारे पडिक्कमणं ॥१२४९॥
व्याख्या-'उच्चारे' पुरीपे 'प्रस्रवणे' मूत्रे 'खेले' श्लेष्मणि 'सिङ्घानके नासिकोद्भवे श्लेष्मणि व्युत्सृष्टे सति सामान्येन प्रतिक्रमणं भवति, अयं पुनर्विशेषः-"उच्चारं पासवणं भूमीए वोसिरित्तु उवउत्तो। वोसरिऊण य तत्तो इरियावहि पडिकमइ ॥१॥ वोसिरइ मत्तगे जइ तो न पडिक्कमइ मत्तगं जो उ । साहू परिहवेई णियमेण पडिक्कमे सो उ ॥२॥ खेलं सिंघाणं वाऽपडिलेंहिय अप्पमजिउ तह य। वोसिरिय पडिक्कमई तं पिय मिच्छुक्कडं देइ॥३॥' प्रत्युपेक्षितादिविधिविवेके तु न ददाति, तथाऽऽभोगेऽनाभोगे सहसात्कारे सति योऽतिचारस्तस्य प्रतिक्रमणम्-'आभोगे जाणतेण जोऽइयारो को पुणो तस्स । जायम्मिवि अणुतावे पडिकमणेऽजाणया इयरो ॥१॥' अनाभोगसहसात्कारे इत्थंलक्षणे-'पुविं अपासिणं छूढे पायंमि जं पुणो पासे । ण य तरइ णियत्ते पायं सहसाकरणमेयं ॥१॥' अस्मिश्च सति प्रतिक्रमणम् ,
उच्चारं प्रश्रवणं भूमौ ग्युस्मृज्योपयुक्तः । ब्युरसृज्य च तत ईर्यापथिकी प्रतिकामति ॥ १॥ व्युत्सृजति मात्रके यदि तदान प्रतिकाम्यति मात्रक यस्तु । साधुः परिछापयति नियमेन प्रतिक्राम्यति स एव ॥२॥ श्लेष्माणं सिवानं वाऽप्रतिलिख्याप्रमाय तथा च । व्युत्सृज्य प्रतिक्राम्यति तत्रापि च मिथ्यादुष्कृतं ददाति ॥३॥ आभोगे जानता योऽतिचारः कृतः पुनस्तस्य । जातेऽपि चानुतापे प्रतिक्रमणेऽजानतेतरः ॥ पूर्वमदृष्ट्वा क्षिसे पादे यत् पुनः पश्येत् । मच शक्रोति निवर्तितुं पाद सहसाकरणमेतत् ॥1॥