Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ (649 vIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : AcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa-49 kiraNa-1 janavarI-mArca 96 1. aisA mohI kyo na adhogati jAvai? 2. samayasAra kI kucha gAthAe~ 3. digambara Agamatulya granthoM kI bhASA (DaoN nandalAla jaina, rIvA) 4. caMdragupta maurya kA zravaNabelagola mArga (rAjamala jaina) 5. kendrIya saMgrahAlaya gUjarI mahala gvAliyara meM saMrakSita jaina yakSa-yakSI pratimAe~ (narezakumAra pAThaka) . 6. prAkRta vaidyaka : harivAla kRta 7. samyagjJAna meM cAra anuyogoM kI upayogitA (DaoN jayakumAra jaina) A 8. nirvikalpa anubhUti kaise ho? (DaoN rAjendrakumAra basala) - - -- - - - -- - - - -- - - - - - - vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja naI dillI-110002
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAga ke upakrama rAga aura vairAgya dono paraspara virodhI haiM aura donoM ekatra nahIM raha skte| para Aja sthiti aisI banAI jA rahI hai ki donoM eka jagaha baitthe| vairAgya mArga meM calane vAlA muni, prAyaH rAga meM lIna ho rahA hai-vaha yaza dhana saMsthA aura maTha va zrAvaka parivAra kI ora AkarSita hai| aura rAga meM sthita zrAvaka ukta verAgI banAma riSI muni ke rAga ko puSTa karane meM lagA hai-vaha sAdhu ko hara prakAra ke Adhunika nirmita sukhamaya upakaraNo ke juTAne meM lIna hai| use AzIrvAda caahie| para 'jJAnadhyAna taporakta' sAdhu meM kadAcita AzIrvAda dene kI zakti phalIbhUta ho jAtI hai yaha use mAlUma nahIM hai| aura Aja ke kitane sAdhu aise haiM jo jJAna dhyAna tapa meM lIna rahate ho| prAyaH unameM adhikAMza apanI khyAti pratiSThA aura sAMsArika upakramoM--jaise pracAra sasthAna maTha dhana saMgraha Adi ke moha meM lipta dekhe jAte hai| udAharaNa ke lie unake janmadina dIkSAdina unhI kI upasthiti meM ThATha se manAe jAte haiM jaise ki gRhasthoM meM apane sambadhiyoM ke nimitta se manAe jAte haiN| caubIsa tIrthakara hue haiM unake jIvana kAla meM eka bAra hI janma, tapa Adi upakrama paDhe sune gae hai aura vaha bhI unakI svaya kI rUci se nahIM hue jabaki Aja ke muniyoM ke janma tapa ke divasa prativarSa prAyaH unakI upasthiti me manAe jA rahe hai aura bar3e-bar3e kImatI posTaro me unake phoTo pracArita kie jAte haiN| hAlAki hamane svayaM anekoM una citro ko logoM ke pairo tale, azucisthAnoM taka meM dekhA hai| cAhe natIjA avinayarUpa me ho, para tatkAlika nAma to ho hI jAtA hai| astu- hameM to aisA dikhatA hai ki bhaviSya me muniyoM ke janma tapa Adi ke dina inake janma kalyANaka aura dIkSA kalyANaka kA nAma hI na lele / loga ise soce-vaise ye parameSThiyo meM to gine hI jAte haiN| saMpAdaka
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta varSa 46 vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vI.ni.saM. 2522 vi.saM. 2053 kiraNa- 1 janavarI-mArca aisA mohI kyoM na adhogati jAvai? 1666 aisA mohI kyoM na adhogati jAvai, jAko jinavANI na suhAvai / / vItarAga so deva chor3a kara, deva kudeva manAve | kalpalatA, dayAlatA taji, hiMsA indrAsana bAvai / / aisA0 / / ruce na guru nirgrantha bheSa bahu, parigrahI guru bhAvai / para-dhana para-tiya ko abhilASai, azana azodhita khAvai / / aisA0 / / para ko vibhava dekha dukha hoI, para dukha harakha lahAvai / dharma hetu ika dAma na kharacai, upavana lakSa bahAvai / / aisA0 / / jyoM gRha meM saMce bahu aMdha, tyoM bana hU meM upajAvai / ambara tyAga kahAya digambara, bAghambara tana chAvai / / aisA0 / / AraMbha taja zaTha yaMtra-maMtra kari janapai pUjya kahAvai / dhAma - vAma taja dAsI rAkhe, bAhara mar3hI banAvai / / aisA0 / /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 2 'samayasAra kI kucha gAthAe~' gAthA : vaMdittu savvasiddhedhuvamacalamaNopamaM gaI patte / vocchAmi samayapAhuDamiNamo suyakevalI bhaNiyaM / / 1 // // jIvo carittadaMsaNaNANadviyaM taM hi sasamayaM jANa / puggalakamma padesaTThiyaM ca taM jANa parasamayaM / 12 11 eyattaNicchayagayo samayo savvattha suMdaro loe / baMdha kahA eyatte teNa visaMvAdiNI taM eyatta vittaM dAyahaM appaNo jadi dAjja pamANaM cukkijja chalaM Na ghettavvaM / |5|| Navi hodi appamatto Na pamatto jANao du jo bhAvo / evaM bhaNati suddhaM NAo jo so u so ceva 11611 hoI / / 3 / / savihaveNa / - prAtaH smaraNIya pUjya paM gaNezaprasAda jI varNI vidvajjagata meM pUrNa sammAna prApta the aura zraddhAna- jJAna - cAritra meM siramaura the| baDe se baDe vidvAn bhI AgamasaMbaMdhI zaMkAoM ke nirasana hetu unake pAdamUla meM jAte rhe| samayasAra kI carcA to unakA pramukha viSaya thA- yadi dUsare zabdoM meM kahA jAya to ve samayasAra meM hara dRSTi se raca-paca gae the| gata dinoM unake dvArA sva- hasta likhita 'samayasAra' kI gAthAo meM se kucha gAthAoM kI phoTo prati hameM dekhane ko milii| Upara kI gAthAe~ usI se uddhRta haiN| ina gAthAoM meM ve zabda rUpa spaSTa rUpa se aMkita haiM, jo samayasAra kI aneka pratiyoM tathA anya prAcIna AgamoM meM upalabdha haiM aura jinheM Agama-bhASA-zodhaka banane kI cAha meM, kucha loga bhASA bAhya ghoSita kara paramparita mUla Agama-bhASA kI avahelanA meM lage haiN| pAThaka vicAreM ki kyA varNI jI jJAna meM aise logoM se gae bIte the? hamArI zraddhA meM to ve Agama ke utkRSTa jJAtA the| idhara hama bhI jo likhate rahe haiM vaha bhI kisI eka sthAna se prakAzita kisI eka prati ke AdhAra se nahIM apitu vibhinna Agama grantho kI bhASA ke mAdhyama se hI likhate rahe haiN| jabaki paM gajAdhara lAla jI va mahAvIra prasAda pAMDayA kalakattA, kI prakAzita pratiyo ke anusaraNa karane kA dAvA karane vAle usake zabda rUpoM kA svaya hI bahiSkAra kara rahe haiN| pAThaka dekheM- 'anekAnta' varSa 48 kiraNa 4 meM pRSTha 16 para prakAzita hamArA lekha / - saMpAdaka
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/3 digambara Agamatulya granthoM kI bhASA (saMpAdana aura saMzodhana kI vivecanA) -DaoN0 nandalAla jaina, rIvAM aisA mAnA jAtA hai ki kisI bhI dharma-taMtra kI vizva janInatA, lokapriyatA evaM anukaraNIyatA ke tIna AdhAra haiM- (i) uccakoTI ke saMsthApaka (ii) vizvaekatA ke pratipAdaka Agama, zruta yA zAstra evaM (iii) taMtra kI susaMgata zreSThatA kI dhAraNA / ye tInoM AdhAra eka dUsare se kramazaH saMbaMdhita haiN| dharma-saMsthApaka to apane samaya meM dharma-taMtra kA vikAsa karate haiM aura bAda meM unake dvArA kathita yA unake dvArA likhita AgamoM ke AdhAra para hI bhAvI-anuyAyI pIr3hiyA~ aura jana samudAya taMtra kI prAcInatA, upayogitA evaM zreSThatA kA mUlyAMkana karate haiN| jainadharma kI vizvajanInatA ke pratipAdana meM bhI ye tInoM tattva kAryakArI haiN| usake saMsthApakoM ko sarvajJatA, vItarAgatA evaM nirdoSatA kI mAnyatA ne unake vacanoM aura bhASA meM prAmANikatA evaM sarvajanInatA dI hai| inakI nikaTatama aura kiMcita sudUravartI ziSyAvalI dvArA racita Agama unakI hI vANI mAne jAte haiM aura unameM vedoM ke samAna pavitratA evaM aparivartanIyatA kI dhAraNA kama se kama mahAvIra kAla se to pracalita hI hai| ye Agama na kevala naitika siddhAntoM kI dRSTi se hI mahatvapUrNa haiM, apitu aitihAsika dRSTi se bhI mahatvapUrNa haiN| unase siddhAntoM evaM bhASA ke mUlarUpoM kA patA calatA hai| phira vicAra pravAha jJAnadhArA to niraMtara pravAhazIla hotI rahatI hai| ozo) ke samAna kucha vicAraka tathyAtmakatA ko bhrAmaka mAnakara aitihAsika pariprekSya kI upekSAkara 'dharmasya tattvaM nihitaM guhAyAm kA rAga gAte haiM, para yaha karNapriya to ho sakA hai, lekina lokapriya nahIM ho pAyA hai| tIrthakaroM kI dezanA aura usakI bhASA (2, 3, 4, 5, 30) jaino kI mAnyatAnusAra tIrthakara kI dezanA zabda-taraMga rUpa hotI hai jise saMsAra ke samasta prANI apanI apanI yogyatA ke anusAra grahaNa karate hai| isakI vyaMjakatA asya mUlagraMthasya kartAra : zrI sarvajJadevAstaduttaragrathakartAraH zrI gaNadharadevAsteSA vaco'nusAra mAsAdya zrI. ...... AcAryeNa viracitam... . . .' ke pariprekSya meM digambara samAja meM ukta prakAra kI racanAoM ko bhI Agama-mAnyatA pracalita hai| -sapAdaka
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/4 isakI akSarAtmakatA ko vyakta karatI hai| yaha dezanA sarvabhASAtmaka hotI hai, yaha aThAraha bhASA aura sAta sau laghubhASAoM kA samagra rUpa hotA hai jisase yaha sabhI prANiyoM ke bodha gamya hotI hai| aneka bhASAoM meM pariNamana karane kI kSamatA tathA mukhyata. magadha meM dezita hone ke kAraNa samavAyAMga20) kAvyAnuzAsana, aupapAtika sUtra, mahApurANa Adi grathoM meM ise ardhamAgadhI kahA gayA hai| isakA mUla utpatti sthAna magadha (pUrva) aura zUrasena (mathurA pazcima) kSetroM kA madhyavartI pradeza hai jahA~ jainoM ke adhikAMza tIrthaMkaro kI janmasthalI evaM karmasthalI rahI hai| bha RSabhadeva kA upadeza bhI ardha mAgadhI me mAnA jAtA hai| ataH kauzala ke ayodhyA kI bhASA bhI ardha mAgadhI kSetra meM samAhita hotI hai| vastuta: tIrthakaroM ke aneka kSetroM meM vihAra ke kAraNa unakI mAgadhI bhASA me aneka upa-bhASAoM ke zabdoM kA saMmizraNa huA hogA jinameM vibhinna prAkRta bhASAoM kA prabhAva bhI sammilita hai| yaha 'ariyA' ke 'arihA' ke rUpa meM parivartita hone se spaSTa hai| isIlie yaha prAkRta bhASA jana sAmAnya ke lie bodhagamya mAnI jAtI rahI hai| phalata: ardhamAgadhI = mAgadhI+zaurasenI + anya bhaassaaeN| isIlie isameM aneka prAkRta jana-bhASAoM ke lakSaNa aura zabda pAe jAte haiN| inakA vivaraNa bAlacandra zAstrI ne diyA hai| phalataH ise kisI eka viziSTa bhASA ke nAma se sabodhita nahIM kiyA jA sktaa| ardha mAgadhI bhASA kA svarUpa : kathya bhASA-prAkRta bhASA) isa bhASA ke saMbaMdha meM aneka svadezI aura videzI bhASA vijJAniyoM ne vicAra kiyA hai| sabhI kA mata hai ki sAmAnyata bhASA do prakAra kI hotI hai- (i) kathya jana bhASA aura (ii) sAhityika bhASA / jaba koI jana bolI bRhatsamudAya ke dvArA yA rAjanItika rUpa se mAnya hotI hai taba vaha bhASA kahalAtI hai| jaba usa bhASA ke mAdhyama se sAhitya nirmANa hone lagatA hai, taba vahI bhASA sAhityika bhASA bana jAtI hai| isakA svarUpa jana bolI aura bhASA se kiMcit pariSkRta ho jAtA hai| prArambha meM sabhI bhASAeM jana-boliyo ke rUpa me kathya rUpa meM hI pAI jAtI haiM aura unakA koI sAhitya bhI nahIM hotaa| lekina unake aneka paravartI rUpa sAhitya meM pAe jAte hai| ina rUpoM ke AdhAra para hI jana bhASAoM kA astitva svIkAra kiyA jAtA hai| ina jana bhASAoM kA koI vyAkaraNa bhI nahIM hotaa| inheM hI 'prAkRta bhASA' kahA jAtA hai| hamAre tIrthakaroM ne isI prakAra kI kathya janabhASA meM-prAkRta bhASA me dezanAe dI thiiN| unakI bhASA sAhityika nahIM thI, nahIM to vaha sarvajana bodhagamya kaise ho sakatI thI? namisAdhu ne isa prAkRta kI paribhASA hI vyAkaraNAdi saMskAroM se rahita vacana vyApAra ke rUpa meM kI hai| isa vacana vyApAra kI bhASA hI prAkRta bhASA hai| unake anusAra ardhamAgadhI bhASA hI 'prAkRta bhASA' hai jo deza-kAla bhedoM meM samAharita-saskArita hotI huI bhinna-bhinna rUpoM meM vyakta huI hai| isake pratyeka rUpa kSetra-vizeSa me sImita hote haiM jinake AdhAra para inakI saMjJA hotI hai- muNDA, goDI, mAgadhI, zaurasenI, mahArASTrI aadi| isI AdhAra para kozakAra ApTe 15 ne
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/5 bhI prAkRta bhASA kA artha svAbhAvika yA kSetrIya janabhASA batAyA hai| haradeva bAharI bhI prAkRta ko mUla bhASA evaM anya bhASAoM kI jananI mAnate hai| isIlie AcArya hemacandra ke mata ke viparyAsa meM, adhikAMza bhASA vijJAnI yaha svIkAra karate haiM ki prAkRtabhASA saMskRta mUlaka nahIM hai| yaha svataMtra samAnAMtara evaM pUrvavartI bhASA hai| phalataH saMbaMdhita janabhASA ko kisI bhI sAhityika bhASA kA prathamastara mAnA jAtA hai| vAkpatirAja, rAjazekhara, yahA~ taka ki pizala ke samAna pazcimI vidvAnoM ne ina jana bhASAoM ko hI prAkRta bhASA kahA hai| sAmAnyataH yaha mAnA jAtA hai ki mahAvIra aura unake uttaravartI yuga meM bacce (prAyaH 15%) striyAM (prAyaH 50%) aura azikSita (prAya: 20%) vRddha vyakti (prAyaH 5%) evaM chadmavezI sAdhu prAkRta bhASA hI bolate the| ___ phalata usa samaya prAya: 90% pratizata se adhika loga prAkRta bolate rahe hoNge| yaha tathya nATakoM ke kathopakathanoM se puSTa hotA hai| isase usa samaya kI bhISaNa azikSitatA kA bhI anumAna hotA hai| prAkRta bhASA kA sAmAjika rUpa aura AgamoM kI bhASA : 3,3,. jaba koI bhASA sAhityika rUpa grahaNa karatI hai, to usake svarUpa meM pariSkaraNa evaM samAharaNa kI prakriyA kucha teja yA kSINa hotI hai| jaba yaha eka hI sImAMta para pahuMca jAtI hai, taba usakA mAnakIkaraNa evaM vyAkaraNa-nibaMdhana hotA hai| isa prakAra kisI bhI jana bhASA yA prAkRta bhASA kA sAhityika svarUpa usakA dvitIya stara kahA jAtA hai| prAkRta bhASA meM vizAla sAhitya hai| yaha vibhinna kSetroM meM aura yugo me nirmita huA hai| isakA aitihAsika evaM kAla dRSTi se adhyayana karane vAle vidvAnoM ne usa dvitIya stara ke vikAsa ke tIna caraNa batAe hai| inameM, tatsama, tadbhava evaM dezI zabdoM kA samAhAra bhI pAyA jAtA hai| isameM jana saMparka, paribhramaNa evaM do yA adhika kSetroM ke sImAMta Adi kAraNoM se aneka bhASAoM kA prabhAva samAhita huA hai| isa samAharaNa se hI usameM bahujana-bodhagamyatA AI hai| isane chandasa bhASA ko bhI atargarbhita kiyA hai| isa vividha bhASika samAhAroM ke kAraNa isakA vyAkaraNa banAnA atyaMta kaThina kArya hai| saMskRta meM to isa prakAra kA vividha-bhASA-samAhAra bahuta sImita thA, ata pANinI ne use 'uNAdigaNa' ke dvArA niyamita kara diyaa| para prAkRta bhASA me yaha saMbhava nahIM thA, ata prAraMbha meM na isakA vyAkaraNa banA aura na hI uttaravartI kAla meM isakA koI - uNAdigaNa' samakakSa apavAda prakaraNa hii| yaha pAyA gayA hai ki sAhityika bhASA ke tIna caraNa usake kramika vikAsa ke nirUpaka haiM / yaha spaSTa hai ki inameM vyAkaraNa nibaddhatA uttarottara vardhamAna hogI arthAt pahilAcaraNa prAyaH vyAkaraNAtIta hI hogaa| sabhI bhASA-vijJAnI yaha mAnate hai ki jaise AgamoM (yA prAcIna Agama tulya graMthoM) kI bhASA sAhityika prAkRta ke vikAsa ke prathama caraNa (600 BC-200AD) ko nirupita karatI hai| vastutaH bhASika-vikAsa ke itihAsa kI dRSTi se prAkRta bhASA prAcIna evaM madhyakAlIna AryabhASA parivAra kI sadasya hai| paurANika dRSTi se isa yuga meM isakA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 6 udbhava kozala-magadha dezIya bha. RSabha ke samaya se ora aitihAsika dRSTi se mohanajodar3o aura har3appA kI saMskRti se bhI pUrvavartI kAla se mAnA jA sakatA hai / yaha pUrva vaidika bhASA hai| aura bha0 pArzvanAtha ( 875-775 B.C.) yA 815 - 715B. C. ) se pUrvavartI to mAnI hI jA sakatI hai| ise bha0 nemanAtha ke samayakAlIna mAnanA aitihAsika dRSTi se kiMcit vicAraNIya hogA kyoMki zAstroM meM bha. pArzvanAtha aura bha nemanAtha kA aMtarakAla prAya caurAsI hajAra varSa batAyA hai aura abhI itihAsajJa 84800 IpU ke viSaya meM koI tathya nahIM pA sake haiN| mahAbhArata yuddha ko itihAsakAroM ne abhI 1400-2000 I.pU. taka anumAnita kiyA hai / ( isa saMbaMdha meM anya mata bhI hai)| isa dRSTi se bha0 nemanAtha ke saMbaMdhI zrIkRSNa aura mahAbhArata ke kRSNa kI bhI samakAlikatA nahIM baitthtii| mahAbhArata ke kRSNa kA zUrasena to mAnya ho sakatA hai, para jainoM ke nemanAtha ke yuga ke zUrasena kI vizvasanIyatA vivAdita lagatI hai| phira, itihAsa ke abhAva meM, zUrasena kSetra magadha kA aMga thA yA magadha zUrasena kA yaha batA pAnA bhI kaThina hai| sAtha hI kyA zUrasena kI bolI ke samaya magadha meM koI apanI bolI yA bhASA hI nahIM thI ? phalata' mAgadhI yA ardhamAgadhI zUrasena kSetrIya bhASA se janmI, yaha tarkaNA susaMgata nahIM lgtii| isalie vibhinna kSetrIya prAkRtoM ko samAnAntarata vikAsazIla evaM bahinoM ke samAna mAnanA to anApattijanaka hai, para unheM maoN beTI ke samAna mAnanA kiMcita atIcAra lagatA hai| haoN, yaha mAnyatA to svAbhAvika hai ki rAjanItika parivartanoM aura bauddhadharma ke utthAna se jainoM kI ardhamAgadhI prAkRta ko zaurasenI ne uttarakAla meM prabhAvita kiyA ho jaba mathurA jaina kendra banA ho / phira bhI yaha mAnyatA kyoM nahIM kI jA sakatI ki use mahArASTrI prAkRta ne bhI prabhAvita kiyA ho ? mathurA meM hI to lagabhaga 360 I meM skaMdilAcArya kI vAcanA huI thI / jisameM zvetAmbara mAnya Agama pratiSThita kiye gae the / astu, sabhI paristhitiyoM para vicAra karane para mahAvIra kAlIna prAkRta kA rUpa ardhamAgadhI thA kyoMki isameM magadha ke atirikta anya bhASAgata zabdoM kA bhI samAharaNa thA / yahI mUla AgamoM kI bhASA mAnI jAtI hai| isa bhASA kA svarUpa nirdhAraNa isa samaya digambara sAdhu aura vidvat varga me lagabhaga pichale pandraha varSo se manoraMjaka carcA kA viSaya banA huA hai| Agama tulya granthoM kI bhASA kA svarUpa aura zuddha zaurasenIkaraNa 1978 ke pUrva DaoN eena upAdhye, hIrAlAla jaina, phUlacandra zAstrI, bAlacandra zAstrI, jagadIzacandra jaina aura nemicandra zAstrI Adi jaina-Agama-bhASA marmajJa vidvAno ne digambara AgamoM yA Agamatulya granthoM ke bhASika adhyayana se yaha niSkarSa diyA thA ki inakI bhASA eka jAtIya nahIM hai, inameM anya jAtIya bhASAe~ bhI garbhita haiN| isalie isa bhASA ko 'ardhamAgadhI kahA gayA hai jahA~ isa zabda kA artha ' ardha magadhAtmakaM ardha ca sarvabhASAtmaka' mAnA gayA hai| ise 'RSibhASita' evam 'devabhASA' bhI kahA gayA hai| yaha veda bhASA ke samAna prAcIna aura pavitra hai / isake viparyAsa meM kucha loga isa bhASA ko zaurasenI mAtra mAnate haiN| yadi ise ardhamAgadhI bhI mAnA jAya, to yaha zaurasenI kI beTI ke samAna mUlataH zaurasenI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 7 para AdhArita hogii| isa mAnyatA meM vartamAna meM vartamAna ke pravacana - pramukha, pravacana - parameSThI evaM vAcanA - pramukha bhI preraka hai| unake mata kA AdhAra zAyada yaha ho ki digambaroM meM to jinavANI ke AdhAra bhUta dvAdazAMgI Agama kA vismRti ke garbha meM cale jAne ke kAraNa lopa ho gayA hai| usakI bhASA ko zAyada ve 'ardhamAgadhI' mAnane meM koI parezAnI anubhava na kreN| isa vismaraNa aura vilopana ke tIna kAraNa spaSTa haiM- (i) AcArAMga ke samAna vartamAna upalabdha AgamoM meM sacelamukti kI carcA (ii) anya AgamoM meM strI-mukti kI carcAe~, tathA kathAe~ tathA (iii) aneka prakAra kI sahaja pravRtti pradarzita karane vAlI para, digambaroM ke mata se vikRta rUpa pradarzita karane vAlI aneka kathAe~ unake anya kAraNa bhI ho sakate hai / aneka vidvAnoM ne isa bAta para Azcarya prakaTa kiyA hai ki smRti- DrAsa kI prakriyA to samaya ke sAtha svabhAvika hai para jina kalpI digambaroM meM isakA hrAsa sthavira kalpiyoM kI tulanA meM kAphI teja huA hai / yaha mata vIra nirvANa ke bAda kI 683 varSa kI digambara paramparA ke avalokana se satyApita hotA hai| digambaroM kI isa Agama-viSayaka smRti- hrAsa kI tIvra dara aura kAraNoM para kisI bhI vidvAna kA maMthana dRSTigata nahIM huA hai| isa kAraNa digambara paramparA para aneka Aropa bhI lagate rahate haiM / yaha mauna AtmarthiyoM kI sahaja vyaktivAditA kA pariNAma hI mAnA jAyagA / vastuta: dvAdazAMgI hI Agama haiM jo vIra nirvANa ke samaya gaNadharoM ke dvArA sUtra-grathita hokara smRti grathita hue the| yaha kAla mahAvIra nirvANa ke samakakSa (527 yA 468 I pU) mAnA jAtA hai| yadi pArzvanAtha ke samaya kI dvAdazAMgI ko bhI mAnA jAve (jo vIra zAsana ke samaya bhI pUrvoM ke smRta aMzoM ke rUpa meM jIvaMta mAnI gaI to yaha AgamakAla 777 yA 718 I. pUrva taka bhI mAnA jA sakatA hai| yaha Agama ardhamAgadhI prAkRta meM the yaha zAstrIya dhAraNA hai| isakI zAstrollikhita prakRti bhI spaSTa hai| saMbhavata Aja kI carcA isa lupta Agama kI bhASA se saMbaMdhita nahIM hai| yaha carcA una graMthoM kI bhASA se saMbaMdhita hai jo digaMbaroM meM vartamAna meM Agama to nahIM, Agamatulya ke rUpa meM mAnya haiN| inako Agama yA paramAgama kahanA kiMcit vidvat-vicAraNIya bAta ho sakatI hai| paurANika atizayoktiyoM ke vizleSaNa ke yuga meM bIsavIM sadI ko ye atiraMjanAeN hamAre vartamAna ko bhUta banA rahI haiN| ye kaha rahI haiM ki hama vartamAna jIvana ko bhUtakAlIna jIvaMtatA denA cAhate haiM / ye zAyada hI saMbhava ho / ina graMthoM meM kasAya pAhuDa, SaTkhaNDAgama, kuMdakuda kI graMthAvalI, bhagavatI ArAdhanA mUlAcAra Adi Ate haiN| inakA racanAkAla arthata anAdi hai para bhASAtmakata' yaha 156 215 I ke AsapAsa AtA hai / yaha kAla mahAvIra se 683 varSa bAda hI AtA hai| (aneka loga isa kAla ko 683 varSa ke aMtargata bhI mAnate haiM, para yaha zraddhAmAtra lagatA hai) mahAvIrottara sAta sau varSoM meM ardhamAgadhI prAkRta meM kyA parivardhana- saMvardhana hue yaha vivecya viSaya atyaMta mahatvapUrNa hai| isa vivecana se hI inakI bhASA kI prakRti nirdhArita karanA saMbhava ho sakegA /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/8 ___ bhASA-vijJAniyoM ke anusAra, isa samaya-sImA meM prAkRta bhASA apane vikAsa ke dvitIyastara ke tIna caraNoM meM se prathama caraNa para rahI hai jaisA ki pahile kahA gayA hai| isa caraNa meM prAkRta hameM aneka rUpoM meM milatI hai- zilAlekhI,prAkRta, jAtakoM kI pAli prAkRta, jainAgamoM Adi Agama-tulya granthoM kI prAkRta evaM nATakoM kI praakRt| yaha bhASA kathya ke samAna prAcIna nahIM hai| samaya ke sAtha usake rUpa, dhvani, zabda aura artha nizcita hue haiN| jisase usakI navIna prakRti kA anumAna lagAyA jAtA hai| isase prAkRta aura sAhityika prAkRta meM antara bhI prakaTa hotA hai| aura eka cakrIya bhASika prakriyA kA anumAna bhI lagatA haiprAkRta bhASA-sAhityika prAkRta-nayI janabhASA- nayI sAhityika bhASA nayI janabhASA prAkRta.......... yaha prakriyA hI bhASA ke vikAsa ke itihAsa ko nirupita karatI hai| isa prathama caraNa kI samaya sImA meM prAkRta upabhASAoM meM bheda prakaTa nahIM hue the| bhASA se ekarUpatA evaM ardhamAgadhI svarUpatA banI rhii| phira bhI vartamAna Agama-tulya graMthoM kI ardhamAgadhI ke svarUpa meM mahAvIra kAlIna sarvabhASAmaya svarUpa kI tulanA meM kucha parivartana to AyA hI hogaa| aba isameM mukhyataH mAgadhI aura zaurasenI kA mizraNa hai| phira bhI, yaha jana bhASA hai, vyAkaraNAtIta bhASA hai- paramparita bhASA hai| yaha tatkAlIna bahujana-bodhagamya bhASA hai| uttaravartI yuga meM jaba rAjanIti yA anya kAraNoM se magadha meM jainadharma kA hrAsa huA aura mathurA jainoM kA kendra banA, to yaha svAbhAvika thA ki asmitA ke kAraNa isakA nAmarUpa parivartana ho / isameM aba zaurasenI kI prakRti kI adhikatA samAhita hone lgii| phira bhI yaha mizrita bhASA to rahI hai| zirIna ratnAgara ne bhI do bhASAoM ke mizraNa se utpanna nayI bhASA ke vikAsa ke kAraNoM kI chAnabIna meM ise mizrita bhASA hI batAyA hai| isako pazcimI bhASA-vijJAniyoM ne 'jaina zaurasenI' isIlie kahA hai ki yaha zuddha zaurasenI nahIM haiN| 'jaina' zabda lagane se usameM mAgadhI yA ardhamAgadhI kA samAhAra svayameva Apatita hai| isakI apanI kucha vizeSatAe~ haiN| | cUMki yaha zuddha zaurasenI nahIM hai, isalie kucha vidvAna 1979 meM hI 'rayaNasAra' ke nava saMskaraNa ke purovAk meM yaha likhane kA sAhasa kara sake ki mudrita kuMdakuda sAhitya kI vartamAna bhASA atyaMta bhraSTa evaM azuddha hai| yaha bAta unake sabhI graMthoM ke bAre me hai| ve yaha bhI kahate haiM ki yaha sthiti bhASA jJAna kI kamI ke kAraNa huI hai| yaha 'jaina 'zaurasenI' ke sahI rUpa ko na samajhane kA pariNAma hai| phalata unhoMne 'rayaNasAra' 'niyamasAra' aura 'samayasAra' Adi granthoM ke bhASikata zuddha zaurasenIkaraNa kI prakriyA apanAI hai| Agama-tulya graMtho kA saMpAdana' isa zaurasenIkaraNa kI prakriyA kA nAma 'saMpAdana' rakhA gayA hai| isameM purovAk' 'munnuDi ho gayA hai| samayasAra ke saMpAdana kA AdhAra 22 mudrita aura 35 hastalikhita pratiyoM meM se 1543 I (1465zaka) kI prati ko banAyA gayA hai| jo samAlocakoM ko upalabdha nahIM karAI jA sktii| yahI nahIM, 1993 meM to yaha sthiti
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 9 rahI ki saMpAdita samayasAra (1978) ko upalabdha karAne meM bhI asamarthatA rhii| haoN use zreSThIjanoM ke vivAha meM vitaraNa kI samarthatA avazya dekhI gii| isa prakriyA meM sAmAnya yA 'vidyArthI saMskaraNa' kI muhara lagAkara sampAdana ke sarvamAnya TippaNa dene jaisI paMraparA ke apanAne ke prati tIvra aruci spaSTa dikhatI hai| isa paraMparA vyAghAta ko, sujhAvoM ke bAvajUda bhI nae saMskaraNa meM bhI poSita kiyA gayA hai| isa prakaraNa meM pUrva - prakAzita 'samayasAroM' meM pAe gae (aura aba saMpAdaka- cayanita zabda rUpoM kA samarthana mahattva nahIM rakhatA kyoMki ve bhASika AdhAra para nahIM, apitu anyatra upalabdhatA yA artha spaSTatA ke AdhAra para die gae haiN| una dinoM zaurasenI bhASA vijJAnI hI kahA~ the? 12 saMpAdana kI isa prakriyA meM kuMdakuMda sAhitya kI prAraMbhika upalabdha pANDulipiyoM kI bhASA meM virUpatA AI hai| pahale mUla kA artha karane meM hI bhinnatA dekhI jAtI thI aba mUlazabda kI bhinnatA bhI kI jA rahI hai| yaha kahanA susaMgata nahIM lagatA ki jaina- siddhAnta artha kI eka rUpatA para AdhArita hai aura kisI ke zabda- bhinna-karaNa se usa para koI asara nahIM paDatA / evaMbhUtanaya kI dRSTi se yaha mAnyatA mela nahIM khaatii| phira, zabda-bheda hI to prAcIna samaya se hI artha-bheda aura sthUla se sUkSma yA viparyaya dizA meM jAne kA kAraNa rahA hai| isI ke kAraNa jaina saMgha kA ghaTakIkaraNa huaa| kyA yaha zaurasenIkaraNa bhI eka naye ghaTaka kA janaka siddha hogA? punazca, saMpAdita saMskaraNa ke sAmAnya avalokana se yaha patA calatA hai ki bhASika ekarUpatA ke nAma para vyAkaraNa evaM chaMda ke AdhAra para ucita evaM granthakAra abhipreta jo zaurasenIkaraNa ho rahA hai, vaha pUrNa nahIM hai, Adarza nahIM hai, svaicchika hai| isake aneka udAharaNa padmacanda zAstrI ne apane lekhoM meM diye haiN| udAharaNArtha 'puggala' ko to 'poggala' kiyA gayA hai para 'otsaMyoge' kA niyama 'cuvikajja. vuccadi' Adi para lAgU nahIM kiyA gayA hai| phalata isa svaicchikatA kA AdhAra ajJAta hai| kyA ozo ke samAna saMpAdaka mahodaya bhI kuMdakuMda kI rUha se jveeMTamAdhyama se zabda viveka prApta kara lete haiM? sAtha hI saMpAdana meM prAkRta meM 'bahulam', ko to prAya upekSaNIya hI mAna liyA gayA hai| 'munnaDi' meM prAkRta bhASA ke kramika vikAsa me kuMdakuda ke granthoM ko itihAsa aura kAla kI dRSTi se sahAyaka " mAnate hue bhI sapAdaka use uttaravartI vyAkaraNo ke AdhAra para saMpAdita karate hue kyA apane hI kathya ke virodha meM nahIM jA rahe haiM? aura kyA saMskRta nibaddha prAkRta vyAkaraNa vyAkaraNAtIta janabhASA sAhitya para lAgU kie jA sakate haiM? yaha zaurasenIkaraNa mukhyata. bArahavI sadI ke AcArya ke prAkRta vyAkaraNa ke AdhAra para kiyA gayA lagatA hai| yaha Azcarya hai ki pahilI dUsarI sadI ke granthoM kA bhASika svarUpa bArahavIM sadI ke granthoM ke AdhAra para sthira kiyA jAve? yadi kuMdakuda ke kisI pUrvakAlIna vyAkaraNa ke AdhAra para aisA kiyA jAve, to yaha prakaraNa adhika vicAraNIya ho sakatA thA /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 10 vartamAna saMpAdana se utpanna prazna cinha : kuMdakuMda ke graMthoM ke saMpAdana ke nAma se ardhamAgadhI ke zuddha zaurasenIkaraNa kI bhASika parivartana kI prakriyA ne vidvat jagata meM bauddhika vikSobha utpanna kiyA hai| saMbhavataH yaha 1980 meM prAraMbha meM sAmAnya thA, para aba yaha apa - sAmAnya hotA lagatA hai| isa prakriyA ne aneka praznoM aura samasyAoM ko janma diyA hai jinake samAdhana kI apekSA na kevala vidvat jana ko abhISTa hai| apitu zraddhAlu jagata bhI aMtaraMga se unakI apekSA karatA haiN| isa dRSTi se nimna bindu sAmane Ate haiM 1. bhASika parivartana kA adhikAra : jainadharma naitikatA pradhAna dharma hai| isake kucha siddhAnta hote hai| saMpAdana, saMzodhana aura prakAzana ke bhI kucha siddhAMta hote hai / isake anusAra, mUla lekhaka se anujJA athavA usake abhAva meM usakI hastalikhita prati kA AdhAra Avazyaka hai| durbhAgya se ye donoM hI sthitiyAM vartamAna prakaraNa meM nahIM haiN| phalataH bhASika parivartana kI prakriyA mUlata anaitika hai| isameM parivartana kA adhikAra sAmAnyataH kisI ko nahIM hai| haoN, bIsavIM sadI meM isake apavAda dekhe jA sakate haiN| isameM digambara jaina vidvat pariSad dvArA prakAzita 'mahAvIra aura unakI AcArya paramparA' binA prakAzaka kI anujJA to kyA, usake binA jAne hI kisI anya saMsthA ne prakAzita kara dI / " abhI 'himAlaya meM digambara muni' kI sthiti bhI aisI hI banI hai| 7 aisA lagatA hai ki dakSiNa deza uttara se kiMcit adhika acchA hai, jahA~ 'rIyalTI' ke punaH prakAzana ke lie jvAlAmAlinI TrasTa ne vidhivat anujJA lI / " jaba punaH prakAzana ke lie vidhivat anujJA apekSita hai phira saMpAdana aura sazodhana kI to bAta hI kyA? isameM mAnasika maMgalAcaraNa ke samAna mAnasika anujJA kI dhAraNA hI bacAva kara sakatI hai| dUsare prAkRta meM 'bahulam' ke AdhAra para jaba uttaravartI vaiyAkaraNoM ne yaha mAnA hai ki prAkRta bhASA ( janabhASA ) meM eka hI zabda ke aneka rUpa hote haiM / 'kuMdakuda zabda koSa' se yaha bAta spaSTa se jAnI jAtI hai"| isa sthiti meM ina rUpoM meM ekarUpatA lAne kI prakriyA mUla lekhana kI bhAvanA ke pratikUla hai| Agama tulya graMthoM ke prakaraNa meM to yaha aura bhI puNyakSayI kArya hai kyoMki hama unheM pavitra mAnate haiN| zabdo kA heraphera unhe apavitra banAtA hai| isake kAraNa unake prati zraddhA meM Digana saMbhAvita hai| ina sabhI dRSTiyoM se yaha kArya naitikataH anadhikAra ceSTA hai| phalataH Agamatulya graMtho me bhautika parivartana kA adhikArI kauna hai, yaha prazna vicAraNIya bana gayA hai| 2. virUpaNa kA prabhAva : Agama tulya graMthoM ke zAbdika zaurasenIkaraNa se unake mUlarUpa kA virUpaNa hotA hai yaha spaSTa hai| isa virUpaNa se (i) Agama bhASA kI prAcInatA samApta hotI hai / (ii) isase unameM zraddhAbhAva kA hrAsa hotA hai| (iii) virUpita graMthoM kI prAmANikatA meM saMdeha utpanna hotA hai| (iv) arthAntara nyAsa kI saMbhAvanA bar3hatI hai| (v) ghaTakavAda ko protsAhana milatA hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/11 (vi) virUpaNa se AgamoM kI aitihAsikatA punarvicAriNI banatI hai aura prAkRta ke bhASika vikAsa ke sUtroM kA lopa hotA haiM (vii) virUpaNa Agama tulya graMthoM ko uttaravartI kAla kA siddha kregaa| vaise bhI aneka zodhaka ina graMthoM ko pAMcavI-chaThI sadI se bhI uttaravartI hone kI bAta siddha karane ke tarka dene lage hai| yaha virUpaNa ina tarkoM ko balavAna bnaaegaa| isalie aba taka kisI bhI digaMbara vidvAna ne ina graMthoM me vyAkaraNIyatA lAne kA sAhasa nahIM dikhaayaa| isa sthiti ko samarasa banAe rakhane ke lie yaha adhika acchA hotA ki pATha bhedoM ke TippaNa de die jaate| isa virUpaNa kI svaicchikatA bhI sAmAnyajana kI samajha se pare hai| isakA uddezya gahanataH vicAraNIya hai| 3. zabdabheda se artha bheda na hone kI mAnyatA : yadi zabda bheda evaM uparokta prakAra ke virUpaNa (yA ekarUpatA) se artha bheda na hone kI bAta svIkAra kI jAve, to isa prakriyA kA artha hI kucha nahIM hotaa| isake lie prayatna hI vyartha hai| jaba zabdaikya se artha bheda ho sakatA hai aura bIsavIM sadI meM bhI nayA saMpradAya (bheda vijJAnI) panapa sakatA hai, taba zabda bheda se artha-bheda to kabhI bhI saMbhAvita hai| 4. prAkRta bhASA ke svarUpa kI hAni : prAkRta bhASA cAhe vaha ardhamAgadhI ho yA zaurasenI, jana-bhASA hai aura usakA prathama stara kA sAhitya vyAkaraNAtIta yuga kI daina hai| janabhASA ke svarUpa ke AdhAra para usakI sahaja-bodha-gamyatA ke lie usameM bahurUpatA anivArya hai| yadi ise vyAkaraNa-nibaddha yA saMzodhita kiyA jAtA hai, to usake svarUpa kI aura aitihAsikatA kI hAni hotI hai| kyA hama usake sarva-jana-bodha-gamya svarUpa kI zAstrIya mAnyatA kA vilopana cAhate hai? 5. digambara Agamatulya graMthoM kI bhASAtmaka prAmANikatA kI hAni : yaha mAnA jAtA hai ki digambaroM ke AgamatulyagraMtha pA~ca, chaha hI haiN| anya graMtha to paryApta uttaravartI haiN| inakI racanA prathama se tRtIya sadI ke bIca lagabhaga sau varSoM meM huI hai| yaha mAnyatA vizeSa Apattijanaka nahIM honI caahie| inakI bhASA ke viSaya meM DA khaDabaDI ne SaTkhaNDAgama ke saMdarbha meM use bar3I mAtrA meM zaurasenI bhAgaka batAyA hai 2. zuddha zaurasenI nhiiN| unhoMne usake zaurasenI-aMga ke gahana-adhyayana kA sujhAva bhI diyA hai| DaoN rAjArAma bhI yaha mAnate haiM kizilAlekhoM aura abhilekhoM meM kSetrIya prabhAva mizrita hue hai / phalataH usakA vyAkaraNa nibaddha svarUpa kaise mAnA jA sakatA hai? bhASA-vijJAnI to una prAcIna abhilekhoM kI prAkRtoM meM zaurasenI kA alpAMza hI mAnate haiM / yahI sthiti kuMdakuMda ke sAhitya kI bhI hai| yadi upalabdha kuMdakuMda sAhitya kI bhASA atyaMta bhraSTa aura azuddha hai to tatkAlIna anya graMtho kI bhASA bhI tathaiva saMbhAvita hai| isake aneka zabdoM ko 'khoTA sikkA' taka kahA gayA hai| isase jisa prakAra kuMdakuMda ke graMthoM kI sthiti
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/12 bana rahI hai, usI prakAra samasta digambara Agamatulya graMthoM kI sthiti bhI saMkaTapUrNa, aprAmANika aura asthAyI ho jaaygii| isase jaina-saMskRti kI dIrghajIvitA kA eka AdhAra bhI samApta ho jaayegaa| DaoN. gokulacandra jaina, ke.Ara candrA, ajitaprasAda jainara phUlacandra zAstrI, DaoN ema.e. DhAkI aura jauharImala pArakha Adi vidvAnoM ne bhI isI prakAra ke mata samaya-samaya para likhita yA vyaktigata rUpa meM prastuta kie haiN| ina graMthoM kI bhASAtmaka azuddhatA kI dhAraNA, phalata punarvicAra cAhatI hai| 6. prAkRta ke zabda rUpoM meM aneka prAkRtoM kA samAhAra : yaha pAyA gayA hai ki bhavissadi, vijjANaMda, thudi, koMDakuMDa, Ayariya, Namo, AiriyANaM, loe, sAhUNaM, arahaMtANaM Adi zabdoM meM kucha aMza mahArASTrI prAkRta vyAkaraNa se siddha hote haiM aura kucha aMza zaurasenI vyAkaraNa se| phalataH zaurasenI ke aneka zabda mizrita vyutpatti vAle haiN| aisI sthiti meM zabdoM kI prakRti ko mAtra zauresanI mAna lenA ucita pratIta nahIM hotaa| una para mahArASTrI aura mAgadhI kA bhI prabhAva hai| abhI candrA ne 'NaM nanvarthe' sUtra ko mAgadhI aura zaurasenI para lAgU hone ke pramANa die haiN| cUMki sAmAnyataH prAkRta bhASAoM kA mUla-srota ekasA hI rahA hai, ataH unameM isa prakAra ke samAhAra svAbhAvika haiN| kSetra vizeSoM ke kAraNa unake dhvani rUpa tathA anya rUpoM meM parivartana bhI svAbhAvika hai| ina aneka rUpoM kI prAmANikatA asaMdigdha hai| prAcIna sAhitya ke pariprekSya meM viziSTa zabdoM kI varIyatA kI dRSTi se unakA saMpAdana, saMzodhana phalata yukti saMgata pratIta nahIM hotaa| 7. di. Agamatulya graMthoM ke racayitA AcAryoM kA zaurasenI jJAna : abhI taka mukhya Agamatulya graMthoM ke racayitA pramukha AcAryoM kA jo jIvana vRtta anumAnita hai, usameM koI bhI apane jIvana kAla meM zUrasena pradeza meM nahIM janmA yA rahA pratIta hotA hai| kucha dakSiNa meM rahe kucha gujarAta aura vartamAna mahArASTra meN| ina pradezoM kI jana-bhASA zaurasenI nahIM rahI hai| phira bhI, unakA zaurasenI kA jJAna vyAkaraNa-nibaddha thA yaha kalpanA vyAkaraNAtIta yuga meM kiMcita durUha sI lagatI hai| hA, unheM smRti paraMparA se avazya zaurasenI-bahula ardhamAgadhI rUpa janabhASA kA jJAna prApta thA jo saMbhavataH zravaNabelagola paraMparA se milA ho| vahI inake granthoM kI bhASA rhii| isake zuddha-zaurasenI hone kA prazna hI nahIM utthtaa| isake sAtha hI yaha dhAraNA bhI balavatI nahIM lagatI ki zaurasenI prAkRta kA itanA pracAra thA ki vaha kaliga, gujarAta. dakSiNa va magadha pradeza meM jana-bhASA bana gaI ho| hamAre tIrthakara bhI magadha, kauzala, kAzI, kurujAMgala va dvArAvatI jaise kSetroM meM janme haiM jahA~ kI bhASA bhI mUlataH zaurasenI kabhI nahIM rhii| yadi aisA hotA to ina sabhI dezoM meM Aja bhI zaurasenI bhASA-bhASiyoM kI bahulatA hotii| phalataH anya kSetroM meM yaha sAdhu yA vidvat-gaNya bhASA rahI hogii| jo sthAnIya boliyoM se bhI prabhAvita rahI hogii| 'ATha kosa para bAnI' kI lokokti meM paryApta satyatA hai| hA~, yaha saMbhava hai ki ise mizrita rUpa meM kahIM kahIM rAjabhASA ke rUpa meM mAnyatA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/13 milI hogI jisase isake prAcIna zabdarUpa aneka prAcIna zilAlekhoM meM pAe jAte haiN| mujhe lagatA hai ki kucha lekhakoM ne ati utsAha meM isa bhASA kI vyApakatA ke saMbaMdha meM bhrAnti utpanna karane kA yatna kiyA hai| isakA eka rUpa Agama-tulya grathoM kI bhASA ke 'jaina zaurasenI ke badale 'zuddha-zaurasenI' kI bhASika dhAraNA ke rUpa meM 1994 se prakaTa huA hai| ise vicAroM kA vikAsa kaheM yA jaina dharma kA durbhAgya? yaha bhayaMkara sthiti hai| isa dRSTi se eka lekhaka kI nAmakaraNa-saMbaMdhI vaicArika anApatti anAvazyaka hai | 8. di. Agamatulya prathoM kI pavitratA kI dhAraNA meM hAni : kisI bhI dharma taMtra kI pratiSThA evaM dIrghajIvitA ke lie usakI prAcInatA evaM usake dharma-grathoM kI pavitratA pramukha kAraka mAne jAte haiN| dharma graMthoM kI pavitratA aura prAmANikatA ke AdhAra aneka taMtroM meM unakI apauruSeyatA, IzvaradiSTatA yA parAmAnavIya dautya mAnA gayA hai| para, jaina-taMtra meM isakA AdhAra svAnubhUti evaM Atma-sAkSAtkAra mAnA jAtA hai| isa sAkSAtkAra ke artha aura zabda donoM samAhita hote haiN| yadi Atma-sAkSAtkAra ko hamane prAmANika mAnA hai to artha aura zabda rupo ko bhI prAmANika mAnanA anivArya hai| inakI eka paraMparA hotI hai, usakA saMrakSaNa dIrghajIvitA kA pramukha lakSaNa hai| hama vaha paraMparA na mAneM yaha eka alaga bAta hai| para, paraMparA meM parivartana usakI pavitratA meM vyAghAta hai| kyA hama apane Agamatulya granthoM ke rUpa meM prasphurita jinavANI kI jana-hita-kAraNI pavitra paraMparA ko vyAkaraNIkaraNa se AghAta nahIM pahuMcA rahe haiM? hamArI dainaMdina jinavANI kI stuti kA artha hI taba kyA raha jAtA hai? 9. "digambara-Agama-tulya graMtha tIrthakara vANI kI paraMparA ke nahIM haiM' kI mithyAdhAraNA kA saMpoSaNa : __ apane Agama-tulya graMthoM kI bhASA ke zaurasenIkaraNa se aura zaurasenI ko ardhamAgadhI ke samAnAntara na mAnane se isa mithyAdhAraNA ko bhI bala milatA hai ki digambara graMtha tIrthakara aura gaNadhara kI vANI ke rUpa meM mAnya nahIM kie jA sakate kyoMki unakI vANI to ardhamAgadhI meM khiratI rahI aura zaurasenI paravartI hai| isalie uname prAmANikatA kI vaha DigrI nahIM hai jo ardhamAgadhI meM racita graMthoM meM hai| ye grantha paravartI to mAne hI jAte hai| isa dhAraNA se digambaratva kI jinakalpI zAkhA sthavira kalpiyo se uttaravartI siddha hotI hai| kyA hameM yaha svIkArya hai? hama to jinakalpI digambaratva ko hI mUla jainadharma mAnate hai| 10. ucita aura graMthakAra-abhipreta kI dhAraNA kA parijJAna : isa saMpAdana ko pATha-saMzodhana bhI kahA gayA hai| isakA AdhAra saMpAdaka ke vyaktigata aucitya kI dhAraNA, prasaMga tathA unake svayaM ke dvArA graMthakAra ke abhipreta (bhUtakAlIna) kA anumAna lagAyA gayA hai isase Adarza prati ke AdhAra kI nIti to samApta hotI hI hai, saMpAdaka kI svayaM kI anumeyatva kSamatA para bhI praznacinha lagatA hai kyoM ki isI tattva para to vidvAnoM meM matabheda dRSTigocara huA hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/14 paraMparitavANI kI prAthamikatA ke AdhAra ke rUpa meM zrutakevalibhaNitatva nirdoSatA, paraspara avirodhitA evaM tarka-saMgatatA (dRSTa-iSTa-avirodhitA) tathA sarvajanahitakAritA mAne gae haiM / inameM se koI bhI tattva prastuta saMpAdana meM nahIM hai anyathA itanA UhApoha, dhamakiyAM aura sArvajanika udghoSaNAe~ hI kyoM hotI? isase isa prakriyA ke AdhAra hI saMdeha ke ghere meM Agae haiN| phalataH yaha sArI prakriyA hI eka pracchanna manovRtti yA mahattvAkAMkSA kI pratIka lagatI hai| 11. vidvAnoM kI sammatiyAM / ___ kuMdakuMda sAhitya ke saMpAdana kI prakriyA ke cAlu hone para isakI vaidhatA para praznacinha lage the| usa samaya aneka sAdhuoM, saMsthAoM, vidvAnoM evaM zrAvakoM ne ina prazna cinhoM kA samarthana kiyA thA evaM isa prakriyA ke virodha meM apane tarka-saMgata vaktavya die the| inameM se kucha ne apane matoM meM saMzodhana kiyA hai, isakA kAraNa anumeya hai| ise vicAra-maMthana kI prakriyA kA pariNAma bhI kahA jA sakatA hai| isake vAvajUda bhI, adhikAMza ke mana meM yaha Aveza to pratyeka avasara para dRSTigocara hotA hI hai ki yaha prakriyA ThIka nahIM hai| zraddhAlu to sAdhuveza kA Adara kara mauna rahate haiM para, vidvAna ke Upara to saMskRti-saraMkSaNa aura saMvardhana kA dAyitva hai| vaha kaise mauna rahe? usane jIvaMta svAmI kI pratimA kI pUjyatA' eva 'elAcArya' prakaraNa kA bhI virodha kiyaa| vidvat jagata kA mauna 'NamokAramaMtra ke 'arihaMtANaM' pada kI ekAntavAditA para bhI TUTA hai, yaha vaiyAkaraNoM (caMDa, hemacandra, dhabalAdi TIkAe~) ke mata ke virodha meM bhI thA isa mauna bhaMga kA yaha prabhAva par3A ki 'arihaMtANaM' ke sabhI rUpoM kI prAmANikatA mAnI gii| haoN, varIyatA to vyaktigata tattva hai| yahI nahIM, eka bhAratavarSIya jaina saMsthA ne isa Agama-saMrakSiNI vRtti ke purodhA ko sArvajanika rUpa se saMmAnita bhI kiyaa| dillI meM bhI usake sAhasa kI anumodanA kI gii| isa prakriyA ke saMbaMdha meM vyaktigata carcAoM meM jo kucha zravaNagocara hotA hai vaha bhayakara mAnasika AdhAta utpanna karatA hai| 12. sAmAnyajana aura vidvajjana kI sahiSNutA ko AghAta : kuMdakuMda ke graMthoM ke saMpAdana kI dRSTi ke pIche Agama tulya graMthoM kI bhASA kA bhraSTa evaM azuddha mAnanA evaM unake AcAryo ke bhASA-jJAna ke pratisadeha karane kI dhAraNA se jinavANI aura AcAryo -dono kI hI avamAnanA rahI hai| isa dhAraNA ne saMpAdaka-mAnya jayasenAcArya ke zabdarUpoM ko bhI amAnya karAyA hai| ve to gyArahavIM sadI ke hI praakRtjny.the| ise mauna hokara sahanA jaino kI anekAntavAditA ne hI sikhAyA hai? phira bhI, isa dRSTi se evaM kathanoM se ve Ahata evaM Avezita to hue hI haiN| para, yaha zubha Aveza hai aura isakA suphala jinavANI ke sahaja rUpa meM banAe rakhane kI pravRtti ko protsAhita karane meM sahAyaka hogaa| 13. samAlocanAoM meM bhASA kA saMyamana : saMpAdana kArya yA kisI bhI kRti kI samAlocanAoM yA unakA samAdhAna dene meM bhASA kA saMyama atyanta prabhAvI hotA hai| para aisA pratIta hotA hai ki saMpAdaka
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 15 kI samAdhAna bhASA uttarApekSI rahI hai| AcAryoM kI parokSa avamAnanA unake jJAna aura bhASA ke prati azobhana zabda, sAmAnya sArvajanika aura patrAcArI cetAvaniyA~ Adi bhASA ke asaMyama ko vyakta karate haiN| eka ora kA bhASA asaMyama dUsare pakSoM ko bhI prabhAvita karatA hai| bhASA kA yaha asaMyama zraddhAluoM ko bhI kaSTa kara siddha huA hai| kyA yaha asaMyama vidvAn janoM yA sAdhujanoM ko zobhA detA hai? yaha sacamuca hI durbhAgya kI bAta hai ki kucha samayapUrva kuMdakuMda ke navodita bheda vijJAniyoM ne kucha samayataka apane vicAroM kI asaMyamita bhASA se samAja meM raudrarUpa ke darzana karAe the aura aba phira kuMdakuMda Ae haiM apane sAhitya kI bhASA ke mAdhyama se, jo asaMyama phailAne meM nimitta kAraNa bana rahe haiN| ise adhyAtmavAdI kundakunda kA durbhAgya kahA jAve yA usake anuyAyiyoM kA, jo samAja ko AdhyAtmikatA ekIkRta karane ke mAdhyama se use vizRMkhalita karane kI dizA meM agraNI bana rahA hai / Agama tulya graMthoM kI pratiSThA hetu kucha sujhAva uparokta aneka prakAra ke cintanIya prazna cinhoM evaM apratyAzita rUpa se jaina- taMtra ke lie dUra dRSTi se ahitakArI saMbhAvanAoM ke pariprakSya meM Agama tulya graMthoM ke zaurasenI AdhArita sapAdana kA upakrama gahanapunarvicAra cAhatA hai| isake lie kucha AdhAra bhUta saMpAdana-dhAraNAoM ko parivardhita karanA hogaa| inameM nimnalikhita mahattvapUrNa haiM 1 hamAre paramparita Agama tulya graMtha jisa bhASika bahurUpatA meM haiM, unheM prAmANika mAnanA caahie| 2. hamAre prakAzita Agama tulya graMthoM kI bhASA kI bhraSTatA evaM azuddhatA tathA unake racayitA AcAryo meM bhASA jJAna kI alpatA kI dhAraNAe~, ayathArtha hone ke kAraNa, choDanI cAhie / 3 prAkRta bhASA janabhASA rahI hai| usake mAgadhI, zaurasenI aura ardha mAgadhI Adi rUpo ko kSetrIya mAnanA caahie| haoN, unakI anyonya prabhAvitA eka sahaja tathya hai / pratyeka janabhASA meM aneka bhASAoM evaM upabhASAoM ke zabdoM kA samAhAra hotA hai| isIlie inameM eka hI artha ke dyotaka zabdoM ke aneka rUpa hote hai| isalie isakA koI svataMtra evaM vilagita vyAkaraNa nahIM ho sakatA / ata isake prathama stara ke janabhASAdhArita sAhitya ko vyAkaraNAtIta mAnanA caahie| digambaroM ke Agamatulya prAcIna graMtho kI bhASA dUsarI-tIsarI sadI kI zaurasenI garbhita ardhamAgadhI prAkRta hai| ise svIkAra karane me anApatti honI cAhie / 4 vyAkaraNAtIta bhASA aura sAhitya hI sarvajana yA bahujana (90: aura usase adhika) bodhagamya ho sakatA hai| vyAkaraNa- nibaddha bhASA to alpa- jana bodhagamya hotI hai| yaha tathya hama kisI bhASA - hindI sAhitya aura usakI aneka prAMtIya / kSetrIya boliyoM ke AdhAra para bhI anumAnita kara sakate hai| 5. vyAkaraNAtIta jana bhASAoM ko uttaravartI vyAkaraNa-nibaddha karane kI prakriyA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/16 jana-bhASAoM ke vikAsa ke itihAsa ke parijJAna meM vyAghAta karatI hai| sAtha hI, ina jana-bhASAoM ke vikAsa ke samaya kA koI prAcIna vyAkaraNa upalabdha nahIM hai jisake AdhAra para unakI bhASA niyaMtrita kI jA ske| isa dRSTi se koI bhI zabdarUpa Agama-bAhya nahIM ho sktaa| 6. Agamatulya graMthoM meM eka hI arthavAcI aneka zabdarupoM ko yathAvat rahane denaacaahie| kisI ko bhI saMpAdana-bAhya yA amAnya nahIM karanA caahie| cUMki AgamoM meM sabhI prakAra ke zabdarUpa pAe jAte haiM, ata: kisI ekarUpa ko varIyatA dene ke lie kevala use hI vyAkaraNa-saMgata mAna lene kI manovRtti choDa denI caahie| hAM, anya upalabdha zabda rUpoM ko, pratiyoM ke AdhAra para pAda-TippaNa meM avazya de denA caahie| aisA karane se AgamoM meM eka hI zabda ke bhinna-bhinna rUpa hone kI puSTi bhI hogii| AgamoM kI prAcIna vividhatA tathA mUlarUpatA akSuNNa rhegii| yaha isalie bhI Avazyaka hai ki hamAre pAsa kundakunda ke dvArA hastalikhita koI prati nahIM hai aura abhI saMpAdana meM 1500 varSa bAda kI upalabdha AdhAraprati (2) kAma meM lI jA rahI hai| 7. saMpAdana bhASika yA anya kI svastha paraMparA ko svIkAra kara pUrva sapAdita grantho ke agale saMskaraNo me saMzodhana kara lenA caahie| isa paraMparA meM nimna bAte mukhya haiM(a) mUla AdhAra prati kI gAthA pahile dI jaae| (ba) usake bAda saMzodhita yA saMpAdita rUpa diyA jaae| (sa) anvayArtha yA bhAvArtha diyA jaae| (da) anya pratiyoM ke AdhAra para pAda-TippaNa avazya die jaaeN| uparokta dhAraNAoM se yaha nahIM samajhanA cAhie ki zaurasenI ke svataMtra bhASika vikAsa meM kisI ko koI Apatti hai| yaha samIkSaNa mAtra jana-bhASA prAkRta yA ardhamAgadhI ke sAhitya ke zaurasenI athavA usakI aitihAsika bahurUpatA ke eka rUpakaraNa ke nirAkaraNa aura prAcIna sahI mArga ke darzAne meM hai| anyathA zaurasenI kA svataMtra vikAsa ho, usameM nayA sAhitya nirmita ho, yaha to prasannatA kI bAta hI hogii| isake lie jo vidvajjana yogadAna kara rahe haiM- ve dhanyavAdAha hai| jaina saskRti kI digambara paramparA ke saMrakSaNa aura parirakSaNa ke lie, usake prAcInatva ko sthAyI rakhane ke lie die gae ina sujhAvoM ko 'asmitA' kI dRSTi se nahIM dekhanA cAhie evaM bhaviSya meM inhe apanAkara aura adhika puNyArjana karanA caahie| isase jaina-taMtra kI susaMgata zreSThatA kI dhAraNA loka-priyatA prApta kregii| sandarbha : 1. ozo rajanIza; 'mahAvIra merI dRSTi meM', puNe, 1994 2 zAstrI nemacandra; 'mahAvIra aura unakI AcArya paramparA', di0 jaina, vidvat pariSad, sAgara 1975 peja 223
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/17 3. tathaiva, 'prAkRta bhASA aura sAhitya kA itihAsa, tArA buka Dipo, kAzI, 1988 peja 30-40 4. tivArI bholAnAtha; 'sAmAnya bhASA vijJAna' ilAhAbAda 1984 5 siA hIrAlAla, 'zaurasenI Agama sAhitya kI bhASA kA mUlyAMkana, kundakunda bhAratI, dillI 1995 6. jaina sudIpa' vyaktigata patrAcAra 7. AcArya kundakunda; 'samayasAra, kundakunda bhAratI dillI, 1978 8 mAlavaNiyAM dalasukha, 'Agamayuga kA jaina darzana', sanmati jJAnapITha AgarA 1966 9. ratnAgara, zirIna, 'haoNTa lAina, baMbaI 9-2-96 peja 30 10.zAstrI bAlacandra, 'SaTkhaMDAgama eka anuzIlIna',bhAratIya jJAnapITha dillI 1992 11 zAstrI padmacandra; 'anekAnta dillI 46-47. 4-1. 1993-94 12 jaina sudIpa; 'prAkRta vidyA, dillI 7-3-1995 peja 62 13 zAstrI padmacandra, 'anekAnta dillI (a) 47-4, 18994 (ba) 48-1, 1995 14 jaina balabhadra, dekhiye, saMdarbha 7 munnuDi tathA 'prAkRta vidyA' dillI (sa) 5, 2-3, 1993 15.ApTe vhI.esa., "saMskRta iMgaliza DikzanarI', motIlAla banArasIdAsa, dillI 1993 peja 393 16 dekhie sadarbha 2 17.zAstrI padmacandra; 'himAlaya meM digaMbara muni' kundakunda bhAratI dillI 1995 18 jaina esa e. 'rIyalTI' jvAlAmAlinI TrasTa madrAsa 1992 19 jaina udayacandra; 'kundakunda zabdakoSa' viveka vihAra dillI 20 svAmI sudharmA, 'samavAo jaina vizvabhAratI laaddnuuN| 1954 peja 183 21 DhAkI ema e (a) dala sukhamAlavaNiyA abhi. gratha peja 187 vyaktigata carcA 22 khaDabaDI bI ke, "prAkRta vidyA dillI 7-3-95 peja 97 23. jaina rAjArAma; tathaiva peja 75 24. dekhiye saMdarbha 8 aura 4 25 jaina gokula candra, 'jaina siddhAMta bhAskara' ArA 45, 1-2 1992 peja 1-9 aM. 26 candra ke Ara, 'prAkRta vidyA' dillI 73 1995 peja 39 tathA vyaktigata carcA 27 jaina ajita prasAda, 'zodhAdarza, navambara lakhanaU 28 jaila ema ela , anekAnta pUrvokta aMka 29 AcArya samantabhadra; 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra, prajJA pustaka mAlA luharrA ____ 1983/15 30. varNI jinendra; jainendra siddhAnta koza-22, bhAratIya jJAnapITha 1986 /379, 390
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/18 caMdragupta morya kA zravaNabelagola mArga __ -rAjamala jaina isa viSaya para vicAra karane ke lie caMdragupta ke saMbaMdha meM pracalita dhAraNAoM evaM usake zravaNabelagola gamana saMbaMdhI jo kucha bhI tathya saMbhava ho sakate haiM. una para vicAra karane para mArga spaSTa ho sakatA haiN| ___naMda rAjAoM ke vizAla sAmrAjya para caMdragupta maurya kA adhikAra huA kiMtu isa svadezAbhimAnI evaM parAkramI samrATa ko bhI nimna utpatti kA siddha karane kA prayatna kiyA gayA hai| use murA nAmaka dAsI kA putra batAyA gaya hai kiMtu yaha kathana karane vAlA yaha bhUla gayA ki murA se maurya zabda nahIM bntaa| vAstava meM prAkRta "ria" ke sthAna para saMskRta meM "rya" ho jAtA hai| caMdragupta moriya (a) jAti kA thA, isalie vaha maurya khlaayaa| vidvAna lekhaka isa tathya ko pahicAna gae haiN| dakSiNa bhAratIya itihAsa ke prasiddha vidvAna zrI nIlakaMTha zAstrI kA kathana hai, :Nain tradition regards Chandragupta as the son of a daughter of the chief of a village of peacock breeders (Mauriya Poshaka). It may be noted that the peacock figures as the emblem of the Mauryas in some punch marked coins and sculptures." pAThaka svayaM hI vicAra kara sakate haiM ki sikke ora mUrtiyA jhUTha nahIM bolte| prAyaH sabhI itihAsakAra isa bAta se sahamata hai ki karnATaka, tamilanADu aura kerala me jainadharma kA praveza caMdragupta maurya ke zravaNabelagola Agamana ke samaya IsA pUrva cauthI zatAbdI meM huaa| kitu isa bAta para gaMbhIratApUrvaka vicAra kiyA jAnA cAhie ki kyA bhadrabAhu aura caMdragupta aise pradeza me bAraha hajAra muniyoM ke sAtha cale Ae jahA jainadharma ke mAnane vAle pahale se nahI the| sAmAnya jana bhI yadi kahI bAhara basane kI socate haiM, to sabase pahale bhASA, bhojana Adi kI suvidhA kA vicAra karake hI kadama uThAte haiN| paraMparA hai ki caMdragupta muni rUpa meM zravaNabelagole pahuMce the| jaina muniyoM ke AhAra kI eka vizeSa vidhi hotI hai| ve atithi hote haiM / ve 46 doSoM se rahita tathA binA aMtarAya ke donoM hAthoM kI aMjuli se bane pANipAtra meM khaDe-khaDe hI dina meM kevala eka hI bAra kevala 32 grAsa ke barAbara bhojana karate haiN| dhuAM, kisI kA rudana yA bAla Adi kA A jAnA ityAdi
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/19 bAdhA yA aMtarAya A jAne para ve binA AhAra ke hI loTa jAte haiN| aise kaThina vrata kA pAlana unakI AhAra vidhi ko nahI jAnane vAle jainoM se rahita pradeza meM saMbhava hI nahIM hai| isa dRSTi se Upara kahe gae pradezoM meM pahale se hI jaina AbAdI kA honA Avazyaka hai| aba isa bAta para vicAra karanA ucita hogA ki kyA caMdragupta maurya dakSiNa kI ora prasthAna karane kA nizcaya karane ke sAtha hI jaina muni ho gae the| dUsarI bAta yaha hai ki unhoMne kauna-sA mArga apanAyA thaa| ina donoM praznoM para likhita vivaraNa zAyada upalabdha nahIM hai| phirabhI yahAM prayatna kiyA jAegA kyoMki ina donoM praznoM ke uttara kA saMbaMdha kerala Adi pradezoM meM jaina dharma se juDatA hai| _____ caMdragupta kA sAmrAjya phArasa kI sImA ko chUtA thaa| usane selyukasa ke dAMta khaTTe kie the| usakI Ayu akAla kI bhaviSyavANI ke samaya kevala 50 varSa thii| isalieakAla kI krUra chAyA se bhayabhIta hokara usakA ekAeka muni ho jAnA saMbhava nahIM jAna pddtaa| yaha saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki akAla kI saMbhAvanA aura usake prajA ke kaSTa ke saMbaMdha meM usane cANakya se avazya parAmarza kiyA hogaa| cANakya (kauTilya) kA parAmarza arthazAstra ke cauthe adhikaraNa, prakaraNa 78, adhyAya 3 me upanipAta pratIkAra (daivI ApattiyoM se prajA kI rakSA kA upAya) ke aMtargata nimnaprakAra diyA gayA hai| "durbhikSe rAjA bIjabhaktopagrahaM kRtvA'nugrahaM kuryaat| durge setukarme vA bhaktAnugraheNa bhakta saMvibhAgaM vaa| deza nikSepaM vaa| mitrANi vA vypaayet| karzanaM vamanaM vA kuryaat| niSpannasasvamanya viSadaM vaa| sajanapado yaayaat| samudrasarastaTAkAni vA sNshryet| dhAnyazAkamUlaphalavApAnsetuSu kurviit| mRgapazupakSivyAlamatsarambhAn vaa|" (hiMdI) rAjya meM durbhiSa par3ane para rAjA kI ora se bIja aura anna vitaraNa karake janatA para anugraha kiyA jaae| athavA durbhikSa pIDitoM ko ucita vetana dekara durga yA setu Adi kA nirmANa karAyA jaae| kAma karane meM asamartha logoM ko kevala anna diyA jaae| athavA unakA samIpa ke dUsare durbhikSarahita deza taka pahuMcAne kA prabaMdha kara diyA jaae| athavA mitra rAjA se sahAyatA lI jaae| apane deza ke dhanavAna vyaktiyoM para vizeSakara lagAkara tathA unase ekamuzta rakama lekara Apatti kA pratIkAra kiyA jaae| yA to jo deza dhana-dhAnya sahita dikhe, vahIM prajA sahita calA jaae| athavA samudra ke kinAre yA baDe-baDe tAlAbo ke pAsa jAkara basA jAe jahAM para ki dhAnya, zAka, mUla, phala Adi kI khetI kI jA ske| athavA mRga, pazu, pakSI, vyAghra aura machalI Adi kA zikAra kara prANa rakSA kI jAe (anuvAda vAcaspati gairolA) cudragupta ne bIja vitaraNa Adi saba kucha kiyA hogaa| vaha svayaM pUre jaMbUdvIpa kA svAmI thA (mahAvaMso jisameM zrIlaMkA kA itihAsa nibaddha hai|) isalie mitra
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/20 rAjA se sahAyatA lene kA prazna hI nahIM utthtaa| usane nirmANa kArya bhI karavAe hoMge jinameM se eka kA zilAlekhIya pramANa milatA hai| kiMtu saMbhavataH akAla kI bhISaNatA kA anubhava kara caMdragupta maurya bAraha hajAra muniyoM aura unake AhAra Adi kI vyavasthA ke lie kama se kama do lAkha jaina zrAvakoM aura anya prajAjanoM ko sAtha lekara arthAt sajanapada apanA rAjya putra biMdusAra aura cANakya ke hAtho meM sauMpa kara samudrataTIya pradezoM kI ora claa| isa saMkaTa kI chAyA ke samaya vaha apanI uparAjadhAnI ujjayinI meM thA aisI anuzruti hai| anumAna hai ki vaha manamADa ke nikaTa caMdravaTa nAmaka sthAna para pahuMcA jo ki gujarAta kI sImA meM hai| isa sthAna kA mUla nAma caMdravATa arthAt caMdra (cadragupta) kA mArga rahA hogaa| vATa kA saMskRta meM mArga yA rAstA artha hotA hai| isa sthAna ke samIpastha madhyapradeza meM vaTa zabda mArga ke artha meM Aja bhI prayukta hotA hai| (jaise karavaTa yAnI gADiyo ke Ane-jAne se banA maarg)| ata koI Azcarya nahIM ki isa sthAna kA nAma caMdragupta kI dakSiNa yAtrA ke mArga me par3ane ke kAraNa pracalita huA ho| isa yAtrA meM vaha samudrataTa ke nikaTa ke parvata giranAra aayaa| vahA apane iSTadeva neminAtha ke caraNoM kI vadanA kI hogii| giranAra (jUnAgaDha) kI talahaTI meM usane apane vaizya rAjyapAla puSyagupta kI dekharekha meM sudarzana nAmaka sarovara kA nirmANa karAyA jisakI puSTi rUdradAmana ke 150 IsvI ke zilAlekha se hotI hai| rUdradAmana ne isa lekha meM kahA hai ki usane caMdragupta dvArA nirmita sarovara ke taTabaMdha kI marammata binA atirikta kara lagAe karavAI hai| giranAra meM bhI eka guphA kA nAmakaraNa caMdragupta ke nAma para huA aisA pratIta hotA hai| saurASTra se vaha kokaNa pradeza kI ora baDhA jahA cadrabhAgA nadI bahatI hai| phira Age baDhane para vaha karnATaka ke siddhApura tAluka ke seera nAmaka sthAna pahuMcA jisake samIpa kA parvata caMdraguTTI kahalAtA hai| tadanantara vaha kerala ke kAsaragoDa jile meM praviSTa huA jahAM caMdragiri nAmaka eka nadI hai aura caMdragirI nAma kA eka parvata bhI hai| kerala sarakAra ke eka prakAzana District Handbook Kasargod meM isa bAta kA ullekha hai ki caMdragirI nAma caMdragupta maurya ke sammAna meM rakhA gayA thaa| yaha ullekha isa prakAra hai- "There are 12 rivers in the district. The longest is Chandragiri (105 Kms.) origintating from the pattimala in Koorg and embraces the sea at Thalangara. The name Chandragiri dirived from the source of the river 'Chandragupta vasti' where the great Maurya Emperor Chandragupta is believed to have spent this last days as a saint" (P.3). raoNbarTa sevela ne likhA hai ki ukta nadI ke kinAre eka zilAlekha hai jo paDhA nahIM jA skaa| isI prakAra vaha nellithAMpati (kerala) ke caMdragirI parvata taka phucaa|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 21 upayukta kAsaragoDa aura kerala kA usase Age kA bhAga harA-bharA, dhana-dhAnya se paripUrNa avazya hai kiMtu cudragupta ne isa pradeza meM muniyoM sahita rukanA ucita nahIM samajhA hogA kyoMki taTavartI loga matsya bhojI raheM hoge jaise ki Ajakala bhI hai| saMbhavata: isI kAraNa caMdragupta kA saMgha kAlIkaTa se kerala ke vAyanADa jile kI ora muDa gyaa| vaha pradeza bahuta suMdara aura harA-bharA to hai kiMtu UMce parvata, asama bhUmi tatha vana pradeza kI bahulatA ke kAraNa nivAsa aura prajAjanoM dvArA kRSi ke upayukta nahIM lagA hogaa| isa pradeza meM kalapaTTA nAmaka eka sthAna ke pAsa eka caMdragirI hai jahAM Aja bhI vahAM ke jaina abhiSeka Adi utsava karate haiN| aura Age bar3hane para caMdragupta kA saMgha kerala pIche chor3akara maisUra kI ora bar3hA calA / maisUra pradeza meM bhI caMdravallI nAmaka eka sthAna hai jo ki IsvI sana ke prAraMbhika samaya meM eka prasiddha vyApArika nagara thaa| vahAM roma ke sikke bhI mile the| vaise AMdhrapradeza meM bhI caMdraguptapaTTanAmaka eka sthAna hai kiMtu yaha nAma kisI samaya bAda meM rakhA gayA jAna par3atA hai / zravaNabelagola pahuMcane para use vahAM ke kama UMce parvata, uttama jalavAyu aura urvara bhUmi ne AkRSTa kiyA hogA / ataH vaha vahIM ruka gyaa| isa yAtrA meM cudragupta ko eka-do varSa kA samaya avazya lagA hogA / zAyada zarIra thaka jAne aura bhadrabAhu ke vairAgyapUrNa sAtha ke kAraNa caMdragupta ne muni dikSA le lii| biMdusAra eva cANakya ke kAraNa vaha sAmrAjya kI ora se nizciMta thA hI / zravaNabelagola meM caMdragupta ne jisa pahAr3I para tapasyA kI, vaha pahADI Aja bhI caMdragirI kahalAtI hai| vahIM isa samrATa kA nirvANa bhI huaa| isI pahADI para caMdragupta ke tathA bhadrabAhu ke caraNa-cinha eka guphA meM aMkita hai| vahAM eka choTA-sA maMdira bhI hai jo ki caMdragupta vasadi kahalAtA hai| isake atirikta, ina donoM mahApuruSoM kI jIvanagAthA bhI 90 painaloM meM pASANa para utkIrNa hai / caMdragupta ke mArga meM itane sthAnoM, parvatoM yA nadiyoM ke nAmoM ke sAtha caMdra juDA honA yaha saketa detA hai ki prajA ke kaSToM ko dUra karane ke lie rAjakIya sukhoM kA tyAga kara sajanapada sudUra dakSiNa meM Ane para isa zAsaka ke sammAna meM uparyukta sthAnoM ke caMdra se prAraMbha hone vAle nAma rakhe gae hai| kerala meM tIna nAma isa koTi ke haiN| isase aisA lagatA hai ki caMdragupta ne kerala hote hue hI karnATaka meM praveza kiyA thA / vidvAnoM ko bhaugolika nAmoM ke purAtatva para bhI vicAra karanA cAhie | ahicchatra, ayodhyA, uraiyUra, zravaNabelagola, tiruccAraNATTamalai,' kanyAkumArI Adi se paryApta sAMskRtika sUcanA milatI hai| isI dRSTi se vicAra karane para caMdragupta maurya kA zravaNabelagola mArga anumAnita kiyA jA sakatA hai| Akhira itihAsa kA adhikAMza bhAga anumAna parahI to AdhArita hotA hai aura anumAna hI vibhinna dhAraNAoM ko janma detA hai|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/22 kendrIya saMgrahAlaya gUjarI mahala gvAliyara meM saMrakSita jaina yakSa-yakSI pratimAe~ ___ -nareza kumAra pAThaka zAsana devatA samUha meM caubIsa yakSoM aura utanI hI yakSiyoM kI gaNanA hai| ye yakSa aura yakSI tIrthakaroM ke rakSaka kahe gaye haiN| tIrthaMkara pratimAoM ke dAyeM ora yakSa aura bAyeM ora eka yakSI kI pratimAeM banAye jAne kA vidhAna hai| pazcAta-kAla meM svataMtra rUpa se bhI yakSa-yakSiyoM kI pratimAeM banAI jAne lagI thii| yadyapi tAMtrika yuga ke prabhAva se vivaza hokara jainoM ko ina devoM kI kalpanA karanI par3I thii| kintu inheM jaina paramparA meM sevaka yA rakSaka kA hI darjA milA hai na ki upAsya deva kA / yakSa-yakSiyoM kI pratimAeM sarvAga sundara sabhI prakAra ke alaMkAroM se yukta banAne kA vidhAna hai| karaNDa mukuTa aura patra kuNDala dhAraNa kiye prAyaH lalitAsana meM banAyI jAtI hai| kendrIya saMgrahAlaya gUjarI mahala gvAliyara meM prathama tIrthakara AdinAtha eva bAIsaveM tIrthaMkara neminAtha ke yakSa-yakSiyoM kI cAra pratimAeM saMrakSita haiN| jinakA vivaraNa nimnalikhita hai / gomukha yakSa : prathama tIrthaMkara RSabhanAtha ke zAsana devatA kI gaMdhAvala jilA devAsa madhya pradeza se prApta gomukha yakSa kA mukha pazuAkAra (govaktraka) aura zarIra mAnava kA hai| (sa kra. 230) apa savya lalitAsana meM baiThe hue zAsana deva kI dAyIM nIce kI bhujA bhagna hai| dAyIM UparI bhujA meM gadA, bAyIM UparI bhujA meM parazu nIce kI meM bIjapUraka liye hai| yakSa AkarSaka karaNa mukuTa, muktAvalI urubandha, keyUra, balaya mekhalA se susajjita hai| kalAtmaka abhivyakti 11 vIM zatI IsvI kI paramAra yugIna zilpakalA ke anurUpa hai| ___ cakrezvarI : prathama tIrthakara RSabhanAtha kI zAsana yakSI cakrezvarI kI gvAliyara durga se prApta mAnava rUpI garuDa para savAra hai, sira evaM Upara ke do hAtha khaNDita haiN| (sa.kra. 305) nIce ke do hAtha AMzika rUpa se surakSita haiN| donoM ora do cakra bane huye haiM, yakSI ekAvalI, hAra, urubandha, keyUra,balaya, mekhalA pahane huye hai evaM pairoM meM adhovastra dhAraNa kiye hai| garur3a ke sira para AkarSaka donoM pArzva meM tribhaMga mudrA meM paricArikA cAvaradhAriNI suzobhita hai ve dAyeM hAtha meM caeNvara liye hai, bAyAM hAtha kaTyAvalambita hai| donoM pArzva meM aMjalIhasta mudrA meM bhU devI aura zrI devI kA Alekhana hai| 10 vIM zatI IsvI kI pratimA kAphI bhagna avasthA meM hai| kalAtmaka
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/23 abhivyakti kI dRSTi meM mUrti uttara pratihAra kAlIna zilpa kalA ke anurUpa hai| gomedya-ambikA : bAIsaveM tIrthaMkara neminAtha ke zAsana yakSa-yakSI gomedya-ambikA kI pratimA gvAliyara durga se prApta huI hai| (sa.kra. 294) gomedya ambikA satya balitAsana meM baiThe huye hai| gomedya kI dAyI bhujA evaM mukha bhagna hai| bAyIM bhujA se bAyIM jaMghA para baiThe huye bAlaka jyeSTha putra zubhaMkara ko sahArA diye hai| bAlaka kA sira bhagna hai| ve muktAvalI evaM keyUra dhAraNa kiye haiN| ambikA kI dAyIM bhujA meM sthita AmbralumbI bhagna hai| bAyIM bhujA se bAlaka kaniSTha putra priyaMkara ko sahArA diye huye hai| devI AkarSaka keza, cakra evaM padma kuNDala, muktAvalI, urubandha, balaya va nUpara dhAraNa kiye hai| devI kA dAyAM paira padma para rakhe huye hai| bAyeM pArzva meM AmbalumbI A~zika rUpa se surakSita hai| usake nIce eka puruSa aMkita hai, jisakI dAyIM bhujA bhagna hai / bAyIM bhujA kaTyAvalambita hai| pAdapITha para donoM ora do kuntalita keza yukta lalitAsana meM do pratimA aMkita haiN| jisakI dAyIM bhujA abhaya mudrA meM bAyIM, bAyeM paira kI jaMghA para hai| madhya meM do yoddhA yuddha laDa rahe haiN| rAjakumAra zarmA kI sUcI meM isa mUrti ko strI-puruSa do bAlaka likhA huA hai| 11 vIM zatI IsvI kI yaha mUrti kacchapa dhAta yugIna zilpa kalA ke anurUpa ambikA : bAIsaveM tIrthakara neminAtha kI zAsana yakSI ambikA kI tIna pratimAeM surakSita haiN| prathama tumenajilA gunA madhya pradeza se prApta huI hai| (saMkra 49) savya lalitAsana meM siMha para baiThI huI hai| bAI jaghA para laghu putra priyaMkara khaDA huA hai dAyeM ora jyeSTha putra zubhaMkara khar3A huA hai| devI dAyIM bhujA meM AmralumbI liye hai evaM bAyIM bhujA se apane laghu putra priyaMkara ko sahArA diye huye hai| devI AkarSaka keza, kuNDala, muktAvalI, keyUra, balaya, nUpara pahane huye hai| Upara AmravRkSa kI chAyA hai| laghu putra priyaMkara kA mukha bhagna hai| esa Ara ThAkura ne isa mUrti ko pArvatI likhA hai| jabaki DA. brajendra nAtha zarmA ne isako ambikA hI likhA hai| DA rAjakumAra zarmA kI sUcI meM isa pratimA ko pArvatI likhA gayA hai| pAMcavI zatI IsvI kI yaha mUrti gupta kAlIna zilpa kalA ke anurUpa haiM badoha jilA vidizA se 8 vIM zatI IsvI kI do zAsana devI ambikA pratimA ke UrdhvabhAga prApta huye hai| prathama tIrthakara neminAtha kI zAsana yakSI ambikA (sa. kra. 246) kA uroja se nIce kA va bAMyAbhAga bhagna hai| devI ke Upara dAyeM ora Ambra lumbI kI chAyA hai| yakSI AkarSaka keza, padma va cakra kuNDala, muktAvalI va uroja taka phailI trivalI hAra pahane huye hai| mukha mudrA saumya hai| dUsarI yakSI ambikA pratimA kA uroja (sa.kra. 249) se nIce kA bhAga evaM hAtha aprApta hai| pIche prabhAvalI sira ke Upara triphaNa nAga mauli keza ratna paTTikA se surakSita hai| anya AbhUSaNo me cakra kuNDala, muktAvalI evaM uroja taka phailI trilar3I yukta hAra zobhAyamAna hai| mukha mudrA prasanna citta hai| kalAtmaka abhivyakti kI dRSTi se donoM pratimA pratihAra kAlIna zilpakalA ke anurUpa haiN|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/24 gatAMka se Age prAkRta vaidyaka : harivAla kRta apamaggamUla siMdhava motthasahA ghasahaM taM ca pttenn| vahu cakkhu tatthabharie pasamaya jaha huva bahu tauenn||17|| sohiMjaNa pattaraso mahuNA saha ne'chiyA huNti| aha siya kaNayaradala rasi ajiya nayaNAI uvsmhiN||18|| tarUlaggAM Avalahala sajjAraseNAvi Nayaha pUreha / jaha timiraM sUreNa ya taha timirAti dosayaM jaai||1911 .................................... tihalAraseNa dhasiyA vaMjhA sahiyAvi kAcaso hei|| 2011 rattaMdaNuvikumArI loyANamala puppha NAsaNaM uunni| baMjhA jaleNa ghasiyA paDavAlaM ca pheddei|| 21 / / ciMttaya tihala pADolA jaba kattha majjhi sotthikrsovi| pIvaha pADala phullaM vaNarattatthi dosa pheddei|| 22|| mahulaDhilohu tihalA mahugula sahiyA vi gulaya bhrkeh| galakaNadaMta pIDA haNai bhayaMdarU vi NayaNa rujaa|| 23 / / siMdhava haraNai dhAtrI geru samabhAya caurI jlpitttthaa| piDiya bAdhaya doso NAsai NayaNassa svvruuyaa|| 2411 amarI mottha paDolA bhUNeva dhamAsau jvaasoy| tihalA saNiva challIya pappaDau katthayaM pivh|| 25 / / hara....... raMDa mUla chAyala khIreNa suhama piiseh| cakkhU sU laM baddha NayaNassa NAse i|| 261 phe..............malavAyaM pittaya phoDAya sannivAyo y| besappIdi viNAsai imo shomcclN........|| 27 / / mahu sakkara saha pIyA vAsthamUlaM ca kaDhiya caubhAyaM / NAsai rattaM pittaM paMDu royaNANi caiva / / 28 / / tiviDa cittaM tihalA gaMThIyaM loha takka shpiiyN| takSI pANe juttaM paMDuroyaM smosri|| 29 / / sahu takkara baDauttI dakkha chuhArAyaM svddhmhulttN| aha dakkha suMThi hiMgaM ahavA samapIya pNdduroyhnni|| 30 / /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/25 katthae saMdeho / / laehaM / ela kaNa tajati TaMke cauro vissAya miriya beTakaM / dahisakkara saMjuttaM pittaM paNAseI / / 31 sarisama usIra dhattI NiyaMva challIya katthapIeNa | rattaM pittaM paNAsai kuTTaM viNAso tahAceva / 132 1 / haraNai vAlau dhArai katthaM kaDhiUNa cauttha bhAeNa / sakkara sahiya pIyaM soNiya pittaM NivArei / / 33 / / patthA vAsau dakkhA katthasa sittAya ratta pitta gula miriyA dahi pIya rasa pittayaM ca NAsei / / karavAlaM guricavayA eraMDa teluvi taM pIyaMto NAsai vAiyarattaM Na sarapuMsA jayamUlaM taMdula toeNa bahiyaM ravivAreNaya pijjai rattaMgAlo paNAseI / / 36 / / jaMbhaNa jaDa taMdula jala pIe muhurata thaMmaNaM karai / ahikaMhuM varimUlataM jalapIyAvi taMji aba harai / / 36 / / haraNai dADimaphullA duddhArasa lakkharasaya samabhAe / NAso NAsai rUhariM NAsaraNi viyappeNa gohumajaDa taMdula jala piTThA muhuratta thaMbhaNaM karai / jAidalA muhidhariyA ahavA pAcaM NivArei / / jAvAse jaDa cuNNaM taMdula jali pIyamANauNa / thaMbhai muhagaya rattaM jaha sIyA Nisiyare pasare / / 4011 tihalA soMThi bisAlA kaDuya paDolAya tAyamANo ya / doNisi giloya katthaM mahu saha muhapAcayaM harai / / 41 / / dAruNisA gokkharuvaM vekarisAIM kaDhiyAiM pANeNa / gADIvaNa muha roya NAsai jima unasamo roso / / 4211 mayaNa bhuyA sagurIyaM taMbola dalA sadAru jAmIya / kalamI taMdula juttA phuTTA aharAya uvasamahi / / 4311 vijjavarA jAidalA eladhaNA surahI pippalI vAlA / kelaya mahasaha leho kiNara kalagIya jhuNi hoi / / 44 / / jAidalA gaya pippali mahu saha mAhuliMga kayasI ho / kiNarasa rANa sariso hoi saro mAsa mikkeNa / / 45 / / / / 38 / / 3911 haro / 34 / / ghisaha / 35 1 1 - saujanya : zrI kundanalAla jaina -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 26 samyagjJAna meM cAra anuyogoM kI upayogitA - DaoN. jayakumAra jaina 261/3 paTelanagara, naI maNDI mujaphpharanagara (uttara pradeza) 251001 anuyoga zabda anu upasarga pUrvaka yuj dhAtu se ghaJa pratyaya kA niSpanna rUpa hai, jisakA artha prazna, pRcchA, parIkSA, cintana, adhyApana yA zikSaNa Adi hai'| ina artho ko dhyAna meM rakhate hue digambara aura zvevAmbara dono paramparAoM kA sAhitya viSaya kI dRSTi se cAra bhAgoM meM vargIkRta kiyA gayA hai- prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga / samagra jaina sAhitya kA vibhAjana karate hue purANa, carita Adi AkhyAna granthoM ko prathamAnuyoga meM garbhita kiyA gayA hai| karaNA nuyoga meM kathita karaNa zabda dvayarthaka hai| yaha jIva ke pariNAmoM aura gaNita ke sUtroM kA vAcaka hai| ataH isa anuyoga ke sAhitya ke antargata jIva aura karma ke sambandha Adi kA nirUpaNa karane vAle karmasiddhAnta viSayaka grantha aura khagola, bhUgola eva gaNita kA vivecana karane vAle grantha Ate haiN| AcAra sambandhI samagra sAhitya kA antarbhAva karaNAnuyoga ke antargata kiyA gayA hai tathA dravya, guNa, paryAya Adi vastusvarUpa ke pratipAdaka grantha dravyAnuyoga meM antarbhUta haiN| yahAM yaha kathya hai ki digambara paramparA meM jise prathamAnuyoga kahA gayA hai, zvetAmbara paramparA meM usakA ullekha dharmakathAnuyoga nAma se huA hai aura digambara paramparA meM jise karaNAnuyoga sajJA dI gaI hai, zvetAmbara paramparA meM usakA ullekha dharmakathAnuyoga nAma se huA hai aura digambara paramparA meM jise karaNAnuyoga saMjJA dI gaI hai zvetAmbara paramparA meM usakA abhidhAna gaNitAnuyoga hai| isa prakAra viSaya dRSTi se jaina sAhitya cAra bhAgoM meM vibhakta hai / zvetAmbara paramparA ke anusAra yaha anuyoga kA vibhAjana AryarakSita sUri ne bhaviSya meM hone vAle alpabuddhi ziSyoM ko dhyAna meM rakhakara kiyA thaa| isa paramparA ke anusAra antima dazapUrvo ke jJAtA Arya vajra hue| inakA svargAdhirohaNa disaM. 144 (87 I.) me huA thaa| inake bAda AryarakSita sUri hue| inhoMne zvetAmbara paramparA me svIkRta samagra sAhitya ko cAra anuyogoM meM vibhAjita kiyA / gyAraha ago (dRSTivAda ko choDakara) kA samAveza caraNAnuyoga meM, RSibhASitoM kA antarbhAva dharmakathAnuyoga meM, sUryaprajJapti, candraprajJapti Adi grantho kA samAveza gaNitAnuyoga meM kiyA tathA dRSTivAda nAmaka eka aMga ko dravyAnuyoga meM rkhaa| isa prakAra zvetAmbara paramparA cAra anuyogoM kA vibhAjana IsA kI prathama zatAbdI ke antima caraNa me mAnatI hai| digambara paramparA meM isa prakAra kA koI spaSTa ullekha ho--aisA merI jAnakArI meM nahIM hai| 2 dravyasaMgraha kI TIkA meM cAro anuyogoM ke lakSaNo kA ullekha karate hue cAra anuyoga rUpa se cAra prakAra kA zrutajJAna kahA hai| zrutajJAna do prakAra kA hai - dravyazruta aura bhaavshrut| ye cAroM anuyoga mokSamArga meM dIpaka ke samAna haiM tathA dravyazruta ke vargIkaraNa rUpa haiN| yaha suviditatathya hai ki dravyazruta hI bhAvazruta ke lie kAraNa banatA hai tathA bhAvazruta kevalajJAna kA bIja bhUta hai / 'viNayeNa sudamadhIdaM jadi pamAdeNa hodi vissaridaM / tamu avaTThAdi parabhave kevalaNANa ca Avahadi / / mUlAcAra gAthA 286
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/27 ateva zrunajJAna kI upAsanA kA phala kevalajJAna kI prApti aura tajjanya mukti hI hai| jinendra bhagavAn ke mukhakamala se niHsRta pUrvApara virodha hIna vacanoM ko Agama yA zruta kahate haiN| cAroM anuyoga dravyazruta rUpa haiM, ataH samyagjJAna meM unakI upayogitA asaMdigdha hai| samAdhibhakti meM 'prathamaM karaNaM caraNaM dravyaM namaH kahakara cAroM kI samaveta, mahattA svIkAra kI gaI hai| jahAM kahIM kisI eka anuyoga ko mahattvapUrNa kahA gayA hai, vahAM sApekSa kathana hai ataH jaina sAhitya ke adhyetAoM evaM anusandhatsioM ko anuyoga vyavasthA dhyAna meM rakhakara kramazaH adhyayana karanA apekSita hai tathA paramparA se zAstroM kA artha karanA apekSita hai| anyathA unake dvArA zAstra ke artha kA anartha karake vaha zastra bana sakatA hai| kahA bhI gayA hai __ 'zAstragnoM maNivad bhavyo vizuddho bhAti nirvRta : / aMgAravat khalo dIpto malo vA bhasma vA bhavet / / arthAt isa zAstra rUpI agni meM tapakara bhavya jIva maNi ke samAna vizuddha hokara suzobhita hotA hai aura duSTa vyakti aMgAra ke samAna dIpta hotA hai athavA kAlimA yA rAkha bana jAtA hai| (1) prathamAnuyoga-- bhAvazrutajJAna ke AdhArabhUta dravyazrutake prathama bheda prathamAnuyoga kA lakSaNa samantabhadrAcArya ne likhA hai __ "prathamAnuyogamarthAkhyAnaM caritaM purANamapi punnym| bodhisamAdhinidhAnaM bodhati bodha samIcIna : / / arthAt jo samyagjJAna yA zrutajJAna carita evaM purANoM ko jAnatA hai, usa puNyavardhaka, bodhi evaM samAdhi ke nidhAna ko prathamAnuyoga kahA gayA hai| yaha prathamAnuyoga paramArtha kA nirUpaka hai| isa zloka meM prayukta arthAkhyAna, puNya aura bodhisamAdhinidhAna padoM ke hArda ko spaSTa karate hue TIkAkAra prabhAcandrAcArya kahate haiM ki yaha prathamAnuyoga paramArtha viSaya kA pratipAdana karane vAlA hone se arthAkhyAna, tathA puNya kA hetu hone se puNya kahA gayA hai| aprApta ratnatraya kI prApti rUpa bodhi tathA prApta ratnatraya kI pUrNatA rUpa samAdhi athavA dharmya evaM zukla dhyAna rUpa samAdhi ko prApta karAne vAlA hone se prathamAnuyoga ko bodhisamAdhinidhAna kahA gayA hai| prathama zabda ke do artha haiM pradhAna aura prAraMbhika / prathamAnuyoga meM ye donoM hI artha abhISTa haiN| yata yaha zrutajJAna (jinavANI) kA eka pradhAna aMga hai, ata prathamAnuyoga kahA gayA hai tathA yaha prathama avasthA (mithyAtva guNasthAna) ke jIvo ke lie bhI mahAn upakArI hai, ataH prathamAnuyoga kahA gayA hai| jinasenAcArya ke anusAra isa anuyoga meM pAca hajAra pada hai tathA isameM tiresaTha zalAkA puruSoM ke purANa kA varNana hai| sabhI bhAratIya dArzAnikoM ne vastu ke prAmANya ke jJAna ke lie bhI pramANa kI AvazyakatA mAnI hai, bhale hI kisI ne use svataH kisI ne parataH athavA kisI ne svata evaM parata donoM ko sApekSa svIkAra kiyA hai| tIrthaMkaroM kI evaM unakI vANI kI prAmANikatA kA jJAna prathamAnuyoga ke binA nahIM ho sakatA hai| kyoMki, tIrthakaroM kA carita, kAla evaM unakA upadeza Adi prathamAnuyoga meM hI varNita hai|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/28 AjJA, mArga, upadeza, sUtra, bIja, saMkSepa, vistAra, artha, avagADha evaM paramAvagADha ye dazA ruci ke bheda se samyakatva ke bheda kahe gaye haiN| daza prakAra ke ina bhedoM meM eka upadeza nAmaka samyagdarzana bhI hai| tIrthakara baladeva Adi zubhacAritra ke upadeza ko sunakara jo samayagdarzana dhAraNa kiyA jAtA hai, vaha upadeza samyagdarzana hai| yaha upadeza samyagdarzana prathamAnuyoga ke vinA saMbhava nahIM hai| isI prakAra jAtismaraNa Adi ke nimitta se utpanna samyaktva ke udAharaNa bhI prathamAnuyoga se jAne jAte haiN| ataH samyagjJAna meM prathamAnuyoga kI adhika mahattvapUrNa bhUmikA hai| dvAdazAMga meM bArahaveM aMga ke parikarma, sUtra, prathamAnuyoga, pUrvagata evaM cUlikA ye pAMca bheda kahe gaye haiN| inameM prathamAnuyoga kA madhya meM kathana madhyamaNi nyAya se pramukhatA kA pratipAdaka hai| samyagdarzana hone para hI mokSa kI prApti nahIM ho jAtI hai, apitu tIrthakara sadRza mahApuruSoM ko bhI tapazcaraNa karanA par3atA hai| yaha bAta prathamAnuyoga se hI jJAta hotI hai| adipurANa, uttarapurANa, padmapurANa Adi prathamAnuyoga ke granthoM ke adhyayana se jJAta hotI hai ki puNya evaM pApa ke phalasvarupa kisa prakAra logoM ko sukha evaM kaSTa kI prApti huii| ina udAharaNoM se logoM kI pApa se bhIti tathA puNya se prIti hone lagatI hai, ataH prathamAnuyoga kI samyagjJAna meM mahatI upayogitA hai| prathamAnuyoga ko sabhI anuyogoM meM pramukha isalie mAnA gayA hai, kyoki isameM anya anuyogoM kA viSaya bhI A jAtA hai ise AbAlavRddha sabhI samajha sakate haiM, yaha mithyAtva chuDAne kA sAdhana hai isase pApa se aruci tathA dharma meM ruci hotI hai tathA yaha ratnatraya kI pUrNatA meM sAdhaka banatA hai| jisa prakAra, purUSArthacatuSTaya meM dharma kA prathama sthAna hai usI prakAra anuyoga catuSTaya meM prathamAnuyoga kA pramukha sthAna hai| (2) karaNAnuyoga : jo zrutajJAna loka-aloka ke vibhAga ko, yuga ke parivartana ko tathA caturgati ke parivartana ko vANi ke samAna jAnatA hai, use karaNAnuyoga kahate haiN| samantabhadrAcArya ne kahA hai 'lokAlokavibhakte yugaparivRttezcaturgatInAM c| Adarzamiva tathA matiravaiti karaNAnuyogaM c|| 10 isa zloka kA bhAva spaSTa karate hue suprasiddha TIkAkAra paM sadAsukhadAsa kAzalIvAla ne likhA hai-"jAmeM SaTkAya rUpa to loka, ara kevala AkAza dravya ho so aloka, apane guNa paryAyani sahita pratibimbita hoya rahe haiM / ara chaha kAla ke nimittatai jaise jIvapadagalani kI pariNati hai so pratibimba rUpa hoye jAmaiM jhalake haiM, ara jAmeM cAra gatini kA svarUpa prakaTa dikhai hai, so darpaNasamAna karaNAnuyoga hai, tinai yathAvat samyagjJAna hI jAne hai jaisA ki pahale kahA jA cukA hai ki karaNa zabda pariNAmavizeSa evaM gaNita sUtro kA vAcaka hai / ataeva isa anuyoga kA viSaya guNasthAna, mArgaNA, jIvasamAsa Adi ke AzrayabhUta jIva ke pariNAmavizeSa bhI hai aura loka Adi ke vistAra ko nikAlane ke lie gaNitasUtra bhii| karmo ke udaya upazama, kSaya, kSayopazama kI carcA bhI isI anuyoga meM hotI hai| SaTkhaNDAgama, gommaTasAra jIvakANDa , karmakANDa, trilokasAra, trilokyaprajJapti Adi grantha isI anuyoga ke haiN| karaNAnuyoga ke granthoM meM svAdhyAyI lokAloka kA varNana paDhakara yaha jAna letA hai ki mukti karma bhUmi se hI mila sakatI hai, paMca parAvartana ke jJAna se vaha
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/29 saMsAra se bhayabhIta hone lagatA hai, jIvoM kI jAti, kula yoni jIvasamAsa, mArgaNA Adi ko samajhakara ahiMsA jAna letA hai| isa anuyoga se bhavya jIva yaha jAna letA hai ki paMcalabdhiyoM meM kSAyopazamika, vizuddhi dezanA aura prayogya labdhiyAM to samAnya haiM, bhavyAbhavya ubhaya ko prApta ho jAtI haiM, kintu karaNa labdhi bhavya jIva ko hI prApta hotI hai| samyagdarzana prApta karane vAle karaNoM-bhavoM ko karaNa labdhi kahate haiN| isa prakAra karaNAnuyoga bhI prathAmAnuyoga ke samAna samyaktva kA kAraNa hai| ataH samyagjJAna meM isakI upayogitA asaMdigdha hai| (3) caraNAnuyoga zrAvaka aura zramaNa ke caritra kI utpatti kisa prakAra hotI hai, usameM vRddhi kisa prakAra hotI hai tathA usa caritra kI rakSA kisa prakAra kI jAtI he, isa bAtoM ke nirupaka zAstroM ko caraNAnuyogazAstra kahate haiN| ratnakaraNDazrAvakAcAra meM kahA gayA hai "gRhamedhyanagArANA' critrotpttivRddhirkssaaddm| caraNAnuyogasamayaM samyagjJAnaM vijaanaati||" upAsakAdhyayana, ratnakaNDazrAvakAcAra, mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA Adi grantha caraNAnuyoga ke antargata Ate haiM | caritra ke binA jJAna paramAvadhi, sarvAvadhi, manaHparyaya tathA kevalapane ko prApta nahIM ho sakatA hai tathA caraNAnuyoga ke vinA caritra kA svarUpa evaM mahattva jAnanA saMbhava nahIM hai| ataevaM samyagjJAna meM caraNAnuyoga kA atizaya mahattva hai| paJcam kAla meM hIna saMhanana hone se cAritra kA adhika mahatva batalAyA gayA hai| devasenAcArya ne kahA hai __'varisasahasseNa purA jaM kamma haNai teNa kaaenn| taM saMpai variseNa hu nijjarayai hiinnsNhnnnne||12 __ arthAt usa zarIra se (caturthakAla meM uttama saMhanana se) eka hajAra varSa ke caritra se jo karma naSTa hotA thA, vaha hIna saMhanana vAle paMcama kAla meM eka varSa meM nirjarA ko prApta ho jAtA hai| cAritra kI pUjyatA sarvatra svIkRta hai tathA gRhastha jJAnI hone para bhI pUjArha nahI mAnA gayA hai| ataH hameM caritra dhAraNa karane tathA usakA pAlana karane ke lie caraNAnuyoga ke adhyayana kA prayAsa karanA caahie| yaha bhI smyagjJAna kA eka bheda hai| (4) dravyAnuyoga-jisa anuyoga meM paMcAstikAya, Sadravya, saptatattva, aura navapadArtha Adi kA vistAra se varNana hotA hai, use dravyAnuyoga kahate haiN| samantabhadrAcArya ne kahA hai ___'jIvAjIvasutattve puNyApuNye ca bandhamokSo c| dravyAnuyogadIpa : shrutvidyaalokmaatnute||13 arthAt dravyAnuyoga rUpI dIpaka jIva-ajIva tattvoM ko, puNya-pApa ko tathA bandha aura mokSa ko zrutajJAna ke prakAza se prakAzita karatA hai / samayasAra, pravacanasAra, paJcAstikAya, dravyasaMgraha Adi zAstra isI anuyoga ke antargata Ate hai| jaba taka jIva ko apane se bhinna ajIva dravya kA jJAna nahI hogA taka taka use AtmA ke ekatva evaM vibhaktatva kI pratIti nahIM ho sakatI hai| isI prakAra puNya-pApa evaM bandhamokSa ke jJAna ke abhAva meM jIva bandha se bacane kA upAya nahI karegA, phalataH mokSa bhI nahIM hogaa| ataeva samyagjJAna meM dravyAnuyoga kA mAhAtmya sarvavidita hai|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 30 isa prakAra spaSTa hai ki cAroM anuyogoM kI samyagjJAna meM paraspara pUraka upayogitA hai| jo jIva prathamAnuyoga se mahApuruSoM kA Adarza jIvana apanAtA hai, karaNAnuyoga jAnakara saMsAra se bhayabhIta ho jAtA hai, caraNAnuyoga meM pratipAdita cAritra ko dhAraNa karatA hai| tathA dravyAnuyoga ke anusAra AtmasvarUpa kA dhyAna karatA hai, vahI dravyazruta ke sAdhya bhAvazruta ko pAtA hai aura pariNAma rupa meM muktiramA kA varaNa karatA hai| cAroM hI anuyoga upayogI haiM tathA cAroM kI hI sApekSa mukhyatA gauNatA hai| mokSamArga prakAzaka meM mokSamArga kI dRSTi se dravyAnuyoga kI pradhAnatA kA kathana karate hue kahA gayA hai- mokSamArga kA mUla upadeza to tahA~ hI hai / 14 vahIM cAroM anuyogoM kI pRthak-pRthak dRSTikoNoM se samanviti dikhAI gaI hai / prathamAnuyoga ko sarAgI jIvoM ko vatAsAyukta auSadha, karaNAnuyoga ko upayoga kI nirmalatA meM kAraNa, caraNAnuyoga ko saMyama dhAraNa karane meM sahAyaka tathA dravyAnuyoga ko mokSamArga kA mUla upadezaka kahakara cAroM kI upayogitA kA pratipAdana kiyA gayA hai | caraNAnuyoga kI sApekSatA kA kathana karate hue sayama ko niSprayojanabhUta kahane vAloM ko karArA javAba dete hue kahA gayA hai ki 'bahuri jo bAhyasaMyama taiM kichU siddhi na hoya to sarvArthasiddhi ke vAsI deva samyagdraSTi bahuta jJAnI tinikaiM to cauthA guNasthAna hoya ara gRhastha zrAvaka manuSya ke paMcama guNasthAna ho so kAraNa kahA / bahuri tIrthakarAdi gRhastha pada chAMr3i kAhekauM saMyama grahaiM | 15 ata cAroM anuyoga jainAgama ke cAra bheda haiN| ina anuyogoM meM vibhinna dRSTikoNoM se carcA kI jAtI hai| kisI bhI anuyoga ko niSprayojanabhUta kahanA samyagjJAna yA zrutajJAna ke eka cauthAI hisse kA vyartha kahane ke samAna hai, jo kisI bhI dRSTi se samIcIna nahIM kahA jA sakatA hai| sandarbha (1) saMskRta hindI koza - vAmana zivarAma ApTe (2) di jaina sAhitya kA itihAsa bhAga -1 (paM. kailAzacandra zAstrI) pR 4 drapsAMgraha TIkA, gayA 42 ( ityuktalakSaNAnuyogacatuSTaya rUpeNa caturvidha zrutajJAnajJAtam ) ( 3 ) (4) kriyAkalApa, samAdhibhakti pR 297 (5) AtmAnuzAsana, zloka 176 (6) ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 43 (7) harivazapurANa 10/71 'AjJAmArgIpadezasUtra bIja sakSepa vistArArthAvagADhaparamAvagADha rucibhedAt / ' rAjavArtika 3 / 26 (9) 'tIrthakarabaladevAdizubhacaritopadezahetu kazradvAnA dapadezarupaya rAjavArtika, 3/36 ( 10 ) ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 44 (11) vahI, zloka 45 bhAvasaMgraha, gAthA 131 ( 12 ) ( 13 ) ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 46 (14) mokSamArgaprakAzaka, aSTama adhikAra pR 15 (15) vahI, pR 14
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/31 nirvikalpa anubhUti kaise ho? __ DaoN. rAjendra kumAra baMsala jagata ke jIvoM ne kucha kArya karane yA na karane ko dharma mAna liyA hai| karane yA na karane ke alAvA 'honA' jise aMgrejI meM 'bI' kahate haiM, bhI hotA hai, isa ora kisI kI dRSTi nahIM jaatii| aisA sambhava bhI nahIM hai kyoMki 'hone meM kucha karanA nahIM par3atA, jabaki saMskAra vaza hama kucha karane yA na karane ke abhyAsI bane haiN| __kucha karanA yA na karanA bhI sApekSika hai| kisI ko kucha acchA lagatA hai, kisI ko kucha aur| deza aura kAla ke anusAra badale hue mAhaula meM karane yA na karane kA mApadaNDa bhI badalatA rahatA hai, jo eka kI rAya meM sahI hotA hai vaha dUsare kI rAya meM galata siddha ho jAtA hai| jo eka deza kI paramparA hai vaha dasare deza meM nahI hai| isa prakriyA meM dharma zabda kI bar3I phajIhata huI hai| jisakI jaisI AsthA aura vicAra hote haiM vaisA vaha kArya vyavahAra karatA hai| saMkIrNa ekAMgI dhArmika vicAradhArA ke kAraNa mAnava samAja ko jitanA apamAnita evaM saMtrasta honA par3A hai, usakI misAla milanA kaThina hai| ___Aja se lagabhaga do hajAra varSa pUrva zramaNa saMskRti meM AcArya kunda kunda hue| ve Agama vid aura tatvamarmajJa to the hI, sAtha hI dharma-vid aura Atma-vid bhI the| unhoMne samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra Adi aneka grathoM kI svAnubhUti janya racanA kii| samayasAra kA artha hai zuddhAtmA / AtmA kaise zuddha ho, isakA varNana unhone samayasAra meM kiyaa| isa dRSTi se samayasAra caitanya satAo kA Adya vijJAna graMtha hai jise Atma vijJAna bhI kahA jA sakatA hai / bhautika vijJAnI prakRti ke rahasyoM kA udghATana karate haiN| AcArya kuMdakuda ne udghATana kartA ke svarUpa rUpa dharma kA udghATana kiyaa| khoja karane vAle kI khoja kI / Aja ke vaijJAnikoM vicArakoM se apekSA hai ki ve AcArya kundakunda ke Atma rahasya ko samajha kara apane meM apane Aja ko khojeM aura dharma svarUpa vneN| dharma kyA hai? AcArya kunda kunda ne vibhinna dRSTikoNoM se dharma ke rahasya, marma ko vyakta kiyaa| jaise 'vatthu sahAvo dhammo' arthAt vastu kA svabhAva hI dharma hai, 'cArittaM khalu dhammo' arthAt cAritra hI vAstavika dharma hai evaM 'dayA visuddho dhammo' arthAt dayA hI vizuddha dharma hai| dharma kI ina tIna vyAkhyAoM meM kahIM bhI dAna-puNya, dharma-dhyAna, Adi kucha karane yA nahI karane kA saketa nahIM hai| vastu kA svabhAva hI dharma hai| isakA yaha artha hai ki jisa vastu kA jo svabhAva/guNa hai, vahI usakA dharma hai| isakA phalita artha yaha huA ki jo svabhAva guNa jisa vastu kA hai, vaha usI guNa/svabhAva meM sthita rahe, yahI usakA dharma hai| jala tarala aura zItala hai| vaha usI rUpa me rahe, varpha yA bhAva rUpa me na rahe, yahI jala kA dharma hai aura yaha usakA cAritra hai| jala kA varpha yA bhApa rUpa meM rahanA adharma yA vikRti hai| yahI sthiti anya acetana jagata kI hai| jisa prakAra acetana vastuoM ke dharma rUpa svabhAva hai, usI prakAra AtmA kA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/32 bhI dharma rUpa svabhAva hai| AcArya kunda kunda ke anusAra AtmA nizcaya se eka zuddha, mamatArahita aura jJAna-darzana se pUrNa hai| nizcaya se vaha akartA, abhoktA hai| rUpa, rasa, gaMdha evaM varNa se rahita caitanya svarUpa jJAyaka hai| jJAna aura darzana-sAkSIpanA yaha AtmA ke viziSTa guNa haiM jo sadaiva usake sAtha bane rahate haiN| jahA~-jahA~ AtmA hai, vahA-vahAM jJAna hai| jahAM jJAna hai vahAM AtmA hai| AtmA aura jJAna eka hai| AtmA ke binA jJAna nahIM aura jJAna ke binA AtmA nahIM / kunda kunda ke anusAra jJAna svabhAvI AtmA apane jJAna meM sthita rahe yA AtmA mAtra apane ko hI jAnatI rahe, usakA jJAna skhalita na ho yahI usakA dharma hai| jJAna,jJAna meM rahe yA maiM apane Apa meM rahU~ isake liye kahIM kucha karanA yA na karanA nahIM pddtaa| mAtra 'honA' hotA hai| jaba sahaja rUpa se jJAna, jJAna meM hone lagatA hai taba jIvana me sva-dharma kA praveza hotA hai| isa hone kA prathama binda AtmA sAkSAtkAra kahalAtA hai| AtmA sAkSAtkAra ko hI prabhu milane kI saMjJA dI gayI hai / ise jAnane aura karane kI kriyA alaga-alaga hai| jAnanA sahaja hotA hai, usake liye jAnane kA vikalpa bhI nahIM karanA paDatA kyoMki vikalpa bhI kSobha utpanna karatA hai| prazna uThatA hai ki jAnane yA jJAna meM aisA kyA ho jAtA hai jo adharmamaya yA a-caritra yA a-dayAmaya kahalAne lagatA hai| AcArya kunda kunda ne kahA ki jJAna dharma yA adharma rUpa hoM, yaha isa bAta para nirbhara karatA hai ki jJAtA kI zraddhA aura jJAna samyak hai yA mithyaa| usakI Atarika vAsanA yA abhiprAya kaisA hai| jo /vicAra jJAna meM AyA hai usake bAre meM jJAtA kA abhiprAya kaisA hai, usake prati apanatva kA bhAva hai yA upekSA kA | usake prati dRSTi rAgAtmaka hai, dveSAtmaka hai yA taTastha svAmitva, mamatva bhAva hai yA udAsInatA kA aadi| yadi jJAtA kI dRSTi jJAna ke sAtha moha rAga dveSa yukta haiM, asamyak hai, taba vaha jJAna bhAvo ke anusAra puNya pApa maya svarUpa hogaa| kintu yadi jJAtA kI dRSTi jJAna ke prati upekSA yA taTasthatA yA samatApUrNa hai, taba vaha jJAna sva-dharma svarUpa hogaa| isa prakAra jaba jJAtA-jJAna -jJeya ekAtma ho jAte haiM aura AtmA/ jJAna jJAna me hI jama rama jAtA hai jaba vaha dharma kI Adarza sthiti hotI hai / jJAna kA jJAna meM ramanA hI nizcaya cAritra hai aura yahI sva-para dayA hai| dayA isaliye hai, ki jJAna me jJAna ke ramane para rAga-dveSa moha samApta ho jAte haiN| aisI sthiti me jJAtA ko samasta jIva jagata apane hI jaisA jJAna svarUpa jJAyaka hI dikhAI dene lagatA hai| vahA~ hisA, parigraha Adi ko sthAna hI kahA~ hai? isI kAraNa dayA vihIna aura hiMsaka ko adharmI kahA hai| aise vyakti svapra me bhI dhArmika nahIM ho sakate hai| ___ dharma aura dhArmikapane kI ukta sahaja sarala vyAkhyA AcArya kunda-kunda ne kI, jo mananIya evaM anukaraNIya hai| saMkSepa me, moha-rAga dveSa Adi vikArI bhAva rahita AtmA apane jJAna svarUpa meM niraMtara sthita tanmaya rahe, yahI usakA dharma hai aura yahI paramezvaratva hai| aisA zuddha AtmA vItarAgI, vItadveSI aura vItamohI hogaa| jJAna svabhAvI AtmA jJAna meM sthiti rahe, yahI AtmA kA dharma hai, yaha kathana bahuta sIdhA-sarala hai| parantu kyA yaha sarala-sabhava hai| AtmA meM niraMtara AtmavikAra
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/33 aura manovikAra uThate rahate haiN| mana niraMtara saMkalpa vikalpoM meM ulajhA rahatA hai| ina saMkalpa vikalpoM ke kAraNa hama anaMta saMsAra kI anaMta vastuoM se apanA anaMta sambandha jor3ate rahate haiN| aisI sthiti meM kyA yaha sambhava hai ki AtmA apane jJAna meM sthita rahe aura vikRta na ho| AcArya kunda kunda kahate haiM ki hA~, yaha sambhava hai| ve kahate haiM ki jo apanI AtmA ko jaisA dekhatA hai, vaisA hI pAtA hai| zuddhAtmA ko dekhane vAlA zuddhAtmA ko pAtA hai aura azuddhAtmA dekhane vAlA azuddhAtmA ko pAtA hai| unake anusAra bheda-vijJAna yA samyaka samajha eka aisA upakaraNa hai jisake dvArA hama nirvikalpa nirAlamba AtmA kA darzana kara sakate haiN| bheda-vijJAna kA artha hai ki hama apane vikalpAtmaka jJAna se AtmA-anAtmA, jJAna-ajJAna, zuddhatmA-manovikAra, svabhAva-vibhAva, dharma-adharma, AkulatA-anAkulatA, upekSA apekSA, tatva-atatva, heya-upAdeya, Adi kA jJAna prApta kara AtmA ke sacce svarUpa ko samajheM aura usa para zraddhA kareM / pazcAt vikalpoM ko tyAga kara Atmastha ho jaayeN| jaba taka vikalpa jAla haiM, taka taka mana meM kSobha/taraMge uThatI rahatI haiN| taMragAyamAna mana AtmA kA darzana karane meM asamartha hai| isa prakAra jahA~ virATa vastu-svarUpa ke jJAna ke liye vividha dRSTiyoM yA naya jJAna kI AvazyakatA hotI hai vahA~ Atma darzana meM yahI jJAna ekAMgI, sImita evaM vikalpAtmaka hone ke kAraNa bAdhaka ho jAtA hai| jaba taka vikalpa hai taba taka AkulatA hai, kSobha hai aura ise dRSTigata kara samayasAra meM gAthA 142 meM AcArya kunda-kunda kahate haiM ki jIva karma se baMdhA hai yA nahI baMdhA hai, yaha naya pakSa kA kathana hai, kintu jo vanaya pakSa kA atikrama karatA hai vaha samaya-sAra arthAt nirvikalpa zuddha Atma ( / isI bhA ko AcArya amRta candra kahate haiM ki jo nayapakSapAta ko chor3akara apane ta kara sadA nivAsa karate haiM, ve sAkSAt amRta kA pAna karate haiM kyoMki 7. citta 5kalpa jAla se rahita zAMta ho jAtA vikalpa jAla aneka prakAra ke hote haiN| koI AtmA ko karma se baMdhA mAnatA hai koI abaddha mAnatA hai| koI AtmA ko mUDha-amUDha, rAgI-arAgI, dveSI-adveSI, kartA-akartA, bhoktA-abhoktA, jIva-ajIva, sUkSma-sthUla. kAraNa-akAraNa, kArya-akArya, bhAvarUpa-abhAva rUpa, eka aneka, sAnta (aMta sahita) ananta, nitya-anitya, vAcya-avAcya, nAnA-anAnA, cetya (jAnane yogya) acetya, dRzya-adRzya, vedya (jJAna hone yogya) avedya, bhAta (prakAzavAna) abhAta Adi nayo se dekhate haiM, kintu jo nayoM ke pakSa-pAta ko choDate haiM unheM citsvarUpa jI kA citsvarUpa jIva kA citsvarUpa anubhava hotA hai| ___ AcArya-dvaya ke ukta kathanoM se spaSTa hai ki jo vyakti citta ke hokara kisI ekAMgI vicAra dhArA se baMdhe haiM aura use hI sarvathA satya-mAna rahe haiM, vikalpa se juDe hone ke kAraNa, unheM kabhI bhI Atma-darzana karanA sambhava nahIM hai| kintu jinakA cita nirmala aura sarala hai tathA anekAnta ke svarUpa ko samajha kara, jo jaisA hai vaisA Agraha vihIna svIkAra karate hai, unheM tatva-abhyAsa, svAdhyAya, tatva-ciMtana evaM paramAtma bhakti yA zuddhatma bhakti se nirvikalpa Atma sAkSAtkAra ho sakatA hai| yahI eka aisA rAjamArga hai jisa para calakara vikalpoM ke bIhar3a vana meM
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/34 jJAna-svarUpI AtmA kA sAkSAtkAra saMbhava hai| durbhAgya se jisane jo dRSTi pakaDa rakhI hai, usase vaha Upara uThanA hI nahIM caahtaa| kintu kyA Agraha pUrNa naya/dRSTiyoM ke babUla bokara koI Amraphala ke rasa kA pAna kara sakatA hai, vicAraNIya hai| nayAtIta yA pakSAtikrAMta kA kyA svarUpa hai isakA varNana karate huye AcArya kunda kunda samayasAra gAthA 143 meM kahate haiM ki naya pakSoM ke Agraha se rahita jIva apane citsvarUpa AtmA kA anubhava karatA huA donoM hI nayoM ke kathana mAtra jAnatA hai parantu nayA pakSa ko kiMcita mAtra bhI grahaNa nahIM krtaa| unake anusAra jo sarva naya pakSoM se rahita kahA gayA hai vaha samayasAra hai aura usa samayasAra ko hI samyagdarzana aura samyakajJAna kahate haiM (sa sAra gAthA 144) dharma evaM dhArmikapane ke sAra ko hRdayaMgama kara sabhI jana anekAntika jJAna se vikalpAtIta jJAna svarUpa kA anubhava kara samatA rasa kA pAna kareM aura sukhI hoM, yahI kAmanA hai| jI-5 o. pI. milsa kAlonI amalAI 'anekAnta' AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 rU. vArSika mUlya . 6 ru., isa aka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise yaha aMka svAdhyAya zAlAo eva madiro kI mAga para niHzulka vidvAna lekhaka apane vicAro ke lie svatantra hai| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahI lie jAte / sapAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, sapAdaka zrI padamacandra zAstrI prakAzaka : zrI bhArata bhUSaNa jaina eDavokeTa, vIra sevA madira, naI dillI-2 mudraka : mAsTara priTarsa, navIna zAhadarA, dillI-32 Regd. with the Ragistrar of Newspaper at R.No. 10591/62
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta ( patra - pravartaka : AcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa - 49 kiraNa - 2 apraila-jUna 96 1. guru stuti 2. saMsthAoM ke sAtha saMbaMdha : 3. pAlaghATa jile meM jaina dharma 4. 5. 6. parasparopagraho jIvAnAm 9. 10. ( rAjamala jaina ) kundakunda kRta niyamasAra meM niyama kI avadhAraNA ( DaoN RSabhacandra phaujadAra') 11. paravAra jaina samAja kA itihAsa : kucha zodhakaNa ( DaoN. kastUracanda 'sumana') 7. AdhyAtmika cintana 8. spana ( nyAyamUrti zrI ema. ela. jaina) navakAramaMtra savaiyA (vinodIlAla kRta) (DaoN. gaMgArAma garga) naitika zikSA kyoM? AvaraNa-2 : ardhamAgadhI hI prAcIna (DaoN. satyaraMjana banarjI) AvaraNa-3 : prasaMga jo yugoM taka kacoTate rheNge| vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja naI dillI-110002
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta varSa 46 apraila-jUna vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vI.ni.saM. 2522 vi.saM. 2053 kiraNa-2 1666 - guru-stuti kabadhauM milaiM mohiM zrIguru munivara, karihaiM bhavadadhi pArA ho| bhoga udAsa joga jina lInoM, chAr3i parigraha bhArA ho| indriya-damana vamana mada kInoM, viSaya-kaSAya nivArA ho|| kaMcana-kAMca barAbara jinake, niMdaka vaMdaka sArA ho| durdhara tapa tapi samyak nija ghara, manavaca tana kara dhArA ho|| grISama giri hima saritA tIreM, pAvasa tarutara ThArA ho| karuNA lIna, cIna vasa thAvara, IryApaMtha samArA ho|| mAra mAra, vratadhAra zIla dRr3ha, moha mahAmala TArA ho| mAsa chamAsa upAsa, vAsa vana, prAsuka karata ahArA ho|| Arata raudra leza nahiM jinakeM, dharama zukala cita dhArA ho| dhyAnArUr3ha gUr3ha nija Atama, zudha upayoga vicArA ho|| Apa tarahiM aurana ko tArahiM, bhavajalasiMdhu apArA ho| "daulata" aise jaina jatina ko, nita prati dhoka hamArA ho||
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/2 saMsthAoM ke sAtha sambandha AcArya ko muni-saMsthA (muni-saMgha) kA netRtva karanA par3atA hai| usakA uddezya yaha hai ki jina pavitra AtmAoM ne bhISaNa bhava-bhramaNa ke kaSToM se Uba kara zAnti kI icchA se muni-vrata dhAraNa kiyA hai, yA jo deza-vrata kA pAlana karanA cAhate haiM unako ve zAnti ke mArga samyak cAritra patha para calAveM aura usa para calate hae unake mArga meM aneka aticAra rUpa kaMTaka A jAveM to unakA zodhana kara unake mArga ko akSuNNa banAye rakheM tathA apanI AtmA ko bhI cAritra patha para ArUr3ha rkheN| isake atirikta anya kisI saMsthA se kisI bhI prakAra kA AtmIya sambandha rakhanA unake lie aniSTa hai| yadyapi vidyAlaya, anAthAlaya, brahmacaryAzrama Adi saMsthAe~ dharma sambandhI haiM, tathApi ve dravyAdi sAdhanoM kI bhitti para Azrita rahatI haiN| munIzvara samasta (14 prakAra ke antaraMga aura 10 prakAra ke bAhya) parigraha ke tyAgI hote haiN| yadi ve unase sambandha rakheM to unake citta meM rAta-dina una saMsthAoM ke lie dravyAdi kI cintA banI rhegii| isa cintA pizAcinI se bhayabhIta hokara hI to unhoMne vana kA mArga liyA aura vahA~ para bhI unhoMne use nimantraNa dekara bulA liyA to unake gRha-tyAga kA kyA phala huA? muni-pada meM raha kara gRhastha ke yogya kArya karanA muni-dharma ko dUSita karanA hai| ataH yaha kArya muni ke lie sarvathA ayogya hai| dravyAdi kA sambandha AtmA meM moha kA janaka aura moha AtmA kA zatru hai, isalie moha ke janaka kAryoM se sambandha rakhanA apanI AtmA ko moha-zatru ke adhIna banAnA hai| yaha samajhakara jina kAryoM se dravya (rupaye paise) kA sambandha hai, una kAryoM se muniyoM ko sadA dUra rahanA caahie| jisa dravya (rupaye paise Adi) ke chUne mAtra se muni ko kalaMkita batAyA gayA hai, usakA apane sAtha sAkSAt yA apane saMgha ke kisI vyakti ke dvArA apanA sambandha rakhane se kyA muni-pada naSTa nahIM hotA? avazya naSTa hotA hai| isalie rupaye-paise se sambandha rakhane vAlA muni nahIM hotA, vaha zrAvaka se bhI hIna aura patita bana jAtA hai| vyavahAra meM bhI kahate haiM ki gRhastha kauDI bina kaur3I kA aura sAdhu kaur3I rakhe to kaur3I kaa|' sAdhu to vahI hotA hai jisake pAsa tila taSa mAtra bhI parigraha nahIM hotA, phira parigraha rakhane vAlA kaise muni ho sakatA hai? kintu kyA kreN| phUTI A~kha viveka, kI sUjha par3e nahiM pnth| UMTa baladha lAdata phireM, tinasoM kahata mhnt|| yadi koI atyanta Avazyaka dharma kArya va jJAnavRddhi kA kArya karavAnA ho to vaha kArya gRhastha ko sauMpa denA caahie| usakA bhAra apane para rakhanA parigraha kA dhAraNa karanA hI hai| jaba digambara muni hI parigraha rakhane laga jAveM taba anya dharmoM ke sAdhuoM se isa meM kyA antara rahA? -'saMyama prakAsa' se sAbhAra
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAlaghATa jile meM jainadharma anekAnta / 3 - zrI rAjamala jaina pAlakkADa kA caMdraprabha kovila (maMdira) kerala kI uttarI athavA dakSiNI sImA meM praveza ke lie yaha nagara praveza dvAra ke samAna hai| pAla vRkSoM ke jaMgaloM ke kAraNa yaha pAlakkADa kahalAtA hai| yahAM jo darrA hai, vaha zeSa bhArata se karela ko mAnoM pRthaka hI karatA hai| vaise pazcimI ghATa parvata mAlA meM kerala aura usakI sImA ko tamila evaM karnATaka pradeza se pRthaka karane vAle 18 darre haiN| isa parvata zrRMkhalA ke kAraNa bhI kerala kI dRzyAvalI suMdara bana gaI hai| relamArga dvArA yAtrA karane para tamilanADu ke koyambattura jaMkzana ke bAda vALayAra nAmaka sthAna se kerala kI sImA prAraMbha hotI hai| nagara kA malayAlama nAma pAlakkADa hai| vAstava meM pAlakkADa zahara relave sTezana se pAMca kilomITara kI dUrI para hai| pAlaghATa sTezana kA purAnA nAma olavakkoDa hai| relave samayasAraNI meM abhI bhI yaha nAma dekhA gayA hai| jaina maMdira ke lie pAlaghATa jaMkzana para utaranA cAhie na ki pAlaghATa TAuna para jo ki zahara kA sTezana haiM caMdraprabhu maMdira jainameDu nAmaka muhalle meM sthita hai| meDDu kA artha hai TIlA / vaise yaha maMdira kucha UMce sthAna para avasthita hai| isI sthAna kA prAcIna nAma mANikyapaTTaNam batAyA jAtA hai| kucha loga aba bhI isa nAma kA prayoga kara dete haiM kyoMki yahAM ratnoM kA vyApAra hotA thA jo ki adhikAMza jainoM ke hAthoM meM thA / jaina maMdira kA parisara mANikyapaTTaNam hI kahalAtA hai| Ajakala isa sthAna para tamilabhASiyoM kI AbAdI adhika ho gii| unhoMne isa jagaha kA nAma badalakara cuNAMputarA kara diyA hai| isI muhalle ko vaTakkanatera bar3A bAjAra bhI kahate haiM / yaha nAma AsapAsa ke vartamAna gAMva kA hai jisakA ullekha DAka Adi ke saMdarbha meM kiyA jAtA hai| kerala gajeTiyara meM tamila nAma kA hI prayoga kiyA gayA hai / itane nAmoM ke hote hue pI basavAle aura anya vAhanacAlaka jainameDa kA prayoga karate haiM / ve isa nAma se bhalIbhAMti paricita haiN| yAtrI ko yaha jAnakArI dhyAna meM rakhanI caahie| jainamer3a pAlakakADa zahara aura olakakoDa sTezana ke bIca meM par3atA hai ora zahara se AnevAle mukhya mArga para sthita hai| dhyAna rahe vAhanacAlaka pAlaghATa jaMkzana ko olakakoDa kahate haiM ora usase pahale nilA yA kalpAtti nadI ke dakSiNI kinAre para jenamer3a sthita hai| vaha nadI sTezana se lagabhaga do kilomITara kI dUrI para AtI hai|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/4 ziva maMdira meM caraNa jainamer3a ke rAste kI uparyukta nadI meM eka ziva maMdira hai jo ki kalpatti vizvanAtha ke nAma se jAnA jAtA hai| isa maMdira ke aMdara jo caraNa haiM, ve saMbhavataH jaina haiN| ziva maMdira meM caraNa nahIM dekhe / ekAdha apavAda ho sakatA hai| jaina maMdiroM meM evaM tIrthasthAnoM para caraNa bahuta-sI jagahoM para sthApita pAe jAte haiN| vaha prathA atyaMta prAcIna hai| vaise bhI katpatti kI vyutpatti yaha batAtI hai ki isa maMdira kI vizeSatA caraNoM ke kAraNa hai na ki zivajI ke kaarnn| kala kA artha hai pASANa ora pati se Azaya hai pAda yAnI crnn| kucha vidvAnoM kA mata hai ki yahAM jo rathotsava hotA hai, vaha jaina rathotsava se samAnatA rakhatA hai| yaha batAyA jAtA hai ki isa maMdira kA purAtatva bhI jaina purAtatva jaisA lagatA hai| isa viSaya meM zodha kI AvazyakatA hai| saMbhavataH uthala-puthala ke dinoM meM yaha jaina maMdira se zaiva maMdira ho gayA ho| caMdraprabhu maMdira vartamAna maMdira kitanA prAcIna hai, isakA nizcaya kara sakanA kaThina hai kyoMki isakA aneka bAra jIrNoddhAra kiyA gayA hai| yaha bAta maMdira ko dekhane para spaSTa ho jAtI hai| kheda kA viSaya hai ki kerala sarakAra dvArA prakAzita gajeTiyara ke dUsare khaMDa meM caMdraprabhu ke Age koSThaka meM viSNu likha diyA gayA hai| viSNu se isa kovila kA koI bhI saMbaMdha nahIM hai na bhUtakAla meM koI saMbaMdha rahA hai| isa sthAna se eka jina pratimA bhAratIya purAtatva sarvekSaNa vibhAga ko prApta huI thI jisake saMbaMdha meM kerala ke maMdiroM ke vizeSajJa zrI eca sarakAra kA yaha mata hai ki vaha nauvIM zatAbdI kI ho sakatI hai| unakA anumAna pratimA kI nirmANa zailI para AdhArita hai| pratimA ke kaMdhe golAI lie hue haiM tathA zarIra sthUla nahIM hai| vaha paryakAsana meM hai aura purAtatva vibhAga kI sapatti hai| zrI sarakAra use uttara bhAratIya zailI meM nirmita mAnate haiN| vaha pramANita karatI hai ki pAlaghATa meM jainadharma bAraha sau varSa pUrva astitva meM thaa| kahA jAtA hai ki kisI samaya mANikyapaTTaNam meM 250 jaina parivAra TIpU sulatAna ke AkramaNa se pahale rahate the| kitu isa samaya vahAM kevala eka hI parivAra raha gayA hai jo ki isI maMdira ke ahAte meM nivAsa karatA hai| isa parivAra kA sabase baDA sadasya "saMghanAyaka kI padavI dhAraNa karatA hai| jahAM kisI samaya mANikya kA vyApAra hotA thA, vahAM Aja imAratI lakaDI ke kArakhAne lage hue haiM / uparyukta saMghanAyaka parivAra ke kramAgata vaMzaja zrI jinarAjadAsa ne prastuta lekhaka ko batAyA thA ki caMdraprabha maMdira kama se kama eka hajAra varSa prAcIna hai| usakA nirmANa jaina sagham yA samAja ne karAyA thaa| usake tatkAlIna saMghanAyaka the zrI ijjaNa saTTara (ljanna suttur (Somear) kerala ke itihAsa ko kAphI khojabIna ke bAda jilevAra sarala zailI meM
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/5. malayAlama meM prastuta karane vAle lekhaka zrI vAlaya ne eka mahatvapUrNa sUcanA yaha dI hai ki jaina dharmAvalabiyoM kI prArthanA meM isa prakAra ullekha hai- "ijjaNa saTTarU, lakkappa saTTarU, cikkupAyappa mANikkapaTTaNa samasta zrAvaka zrAvakIya niraga yazovRddhi puNyovRddhi zAMti nimasyArtha pAhi!" isa prakAra kI prArthanA pracalita hone meM tathA isa maMdira kI lokapriyatA meM avazyaka hI kucha zatAbdiyoM kA samaya lagA hogaa| ataH isa kovila kI prAcInatA meM saMdeha kI guMjAiza nahIM jAna pdd'tii| kerala sarakAra ke eka prakAzana meM yaha ullekha hai ki cuNNAMputarA (jainameDu) ke nikaTa jo jaina kovila hai, vaha isa tathya ko ujAgara karatA hai ki pAMca sau varSa pUrva maisUra ke rAjA ne jaba dhArmika atyAcAra kie the taba una atyAcAroM se bacane ke lie pAlaghATa ke rAjA ne logoM ko udAratApUrvaka Azraya diyA thaa| spaSTa hai, yahAM prabhAvazAlI aura bahusaMkhya jinadharmI rahe hoMge aura unhoMne apane sAdharmI baMdhuoM kI sahAyatA svayaM bhI kI hogI aura apane rAjA se bhI karavAI hogii| kiMtu itihAsa ne phira karavaTa lii| san 1752 meM kAlakaTa ke zAsaka jAmorina ne pAlaghATa para AkramaNa kiyaa| taba yahAM ke zAsaka ne haidaraalI se sahAyatA maaNgii| usane sahAyatA to kI magara kucha hI samaya meM usane isa pradeza para apanA kabjA jamA liyaa| kahA jAtA hai ki haidara ke hamale ke samaya yahAM ke jaina bhAga kara anyatra cale gae tAki unakA dharma parivartana nahIM kiyA jA ske| haidaraalI ke bAda usakA putra TIpU sultAna usase bhI Age baDha gyaa| usane maMdira kI nakkAzIdAra dIvAloM ko tuDavA diyA aura usakI grenAiTa sAmagrI kA upayoga apane yahAM jo kilA banavAyA usameM kiyaa| isa tathya kA ullekha kerala hisTrI asosiezana dvArA prakAzita graMtha keralacaritram meM bhI hai| vartamAna maMdira yA kovila se lagabhaga do phAga kI dUrI para muttuppaTTaNam nAmaka eka prasiddha vyApArika keMdra thaa| vahAM ke eka jaina maMdira ko TIpU sultAnane pUrI taraha naSTa kara diyaa| aba yaha sthAna kullamapuram ke nAma se jAnA jAtA haiN| isa samaya uparyukta maMdira ke avazeSa ke rUpa meM kevala bIlapITha aura kucha pASANa khaDa hI zeSa bace haiN| itihAsakAroM kA mata hai ki yahAM jainoM kI acchI AbAdI rahI hogii| zrI vAlaya ke anusAra ve khaMDahara 200 mITara uttara kI ora eka balipITha ke avazeSa meM vilIna haiN| isase yaha AbhAsa hotA hai ki yahAM jainoM kI do baDI bastiyAM thIM aura eka hajAra sau se bhI adhika varSoM pUrva yahAM jainamata kA khUba pracAra thaa| mANikyapaTTaNam yA mutuppaTTaNam meM motiyoM kA vyApAra hotA thaa| kahA jAtA hai ki TIpu sultAna ke AkramaNa se pahale vahAM 250 jaina parivAra nivAsa karate the| bIsavIM sadI ke prAraMbha meM pAlaghATa meM jinadharmiyoM kI AbAdI meM kamI ho gii| san 1908 meM prakAzita malabAra gajeTiyara meM yaha sUcanA hai ki caMdranAtha maMdira se pAlaghATa ke paMdraha aura chaha mIla kI dUrI para sthita muMDUra nAmaka sthAna ke jainaparivAra
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/6 lAbhAnvita hote the tathA caMdranAtha maMdira kA jIrNoddhAra muMDura ke kisI zrAvaka ne karavAyA thaa| maMdira kI nirmiti pAlaghATa kA jaina maMdira AThaveM tIrthaMkara ke nAma para jaina Tempala kahalAtA hai| maMdira ke bAhara aMgrejI meM jaina Taimpala likhA huA hai| pUjana ke bAda pahuMcane para arcaka yA pujArI se kahakara maMdira khulavAnA paDatA hai| ahAte se lagA huA hI zrI jinarAjadAsa kA ghara hai| caMdranAtha svAmI maMdira grenAiTa patthara se nirmita hai| vaha battIsa phITa laMbA aura bIsa phITa caur3A hai| UMcAI bhI adhika nahIM hai| isa samaya jo chata hai, vaha kaMkrITa kI banA dI gaI hai| anekoM bAra jIrNoddhAra ke kAraNa usakI prAcInatA ke AMkalana meM kaThinAI utpanna ho gaI hai| chata kA bhAra ATha grenAiTa staMbho kI hI dIvAloM para hai| maMdira para zikhara bhI nahIM hai| isI prakAra usakI bAharI dIvAloM para koI nakkAzI nahIM hai| usakI aMdarUnI dIvAloM para bhI bahuta kama aMkana hai| isa maMdira meM yA usake staMbhoM para koI zilAlekha nahIM hai| yahAM jo bhI zilAlekha rahe hoMge, unheM TIpU sultAna ne pAlaghATa sthita usake banavAe hue kile meM lagavA die| usa kile meM brAhmI meM zilAlekha pAe bhI gae haiN| caMdraprabhu maMdira ke sAmane balipITha hai| usake bAda eka cabutarA hai jisake jagale para hAthiyoM kA aMkana hai| isa cabUtare ke saMbaMdha meM kerala ke smArakoM ke vizeSajJa zrI eca. sI sarakAra ne purAtatva vibhAga dvArA prakAzita eka pustikA meM yaha mata vyakta kiyA hai ki yaha cabUtarA kisI aise prAcIna maMdira kA adhiSThAna hai jo ki naSTa ho gyaa| caMdraprabhu maMdira meM kula cAra choTe-choTe kakSa haiN| garbhagRha meM maMdira ke mUlanAyaka caMdraprabhu kI padmAsana pratimA zveta pASANa kI hai| usake pIche eka phalaka hai jisa para staMbhoM para AdhArita toraNa evaM kIrtimukha haiM tathA usake donoM ora apane mukha se jaladhArA choDate makara bane haiN| yaha alakaraNa AkarSaka hai| pratimA ke sAmane tAbe kA eka siddhacakra hai| mUrti ke sAmane eka caukhaTA lagA hai jisameM tInoM ora dIpaka jalAe jA sakate haiN| batAyA jAtA hai ki garbhagRha meM chaha phITa UMcI pratimA thI jo ki muslima AkramaNa ke samaya surakSA ke lie anyatra le jAI gaI thI kiMtu isa samaya vaha kahAM hai isakA patA nahIM paDa sakA / garbhagRha ke saradala para AdinAtha kI eka laghu murti padamAsana meM utkIrNa hai| garbhagRha se Age ke koSTha meM eka kone meM dasave tIrthaMkara zItalanAtha kI yakSiNI jvAlApramAlinI kI mUrti hai to dUsare kone meM sAtaveM tIrthaMkara supArzvanAtha ke yakSa kI pratimA sthApita hai| dAhinI ora pAMca nAga haiM jinakI pASANa pratikRti para phUla caDhAe jAte haiN| smaraNa rahe, supArzvanAtha kI pratimA aMkana pAMca phaNoM se yukta kiyA jAtA hai| uparyukta koSTha ke bIca meM pASANa kI eka sAdhAraNa sI vedI para eka caubIsI sthApita hai| usake mUlanAyaka RSabhadeva haiN| ve kAyotsarga mudrA meM haiM aura zeSa
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/ tIrthaMkara padamAsana meM haiN| AdinAtha ke ghuTanoM ke nIce do caMvaradhArI aMkita haiN| caubIsI ke zIrSabhAga para kIrtimAna hai| uparoktalikhita koSTha se Age jo koSTha hai usameM divAra ke pAsa eka ora ghor3e para savAra brahmadeva haiM to dUsarI ora bhagavAna pArzvanAtha kI zAsanadevI padmAvatI pratiSThita haiN| mahAdevI padmAvatI ke mukuTa para tIrthaMkara pArzvanAtha aMkita haiN| yahAM pASANa mukuTa ke Upara eka ora pItala kA mukuTa devI ko lagA diyA gayA hai| eka atyaMta sAdhAraNa vedI para mahAvIra, pArzvanAtha aura siddha parameSThI kI pratimAeM sthApita haiN| bAhubalI bhI kAyotsarga avasthA meM virAjita haiN| isI phalaka para donoM ora pArzvanAtha ke yakSa dharaNeMdra aura yakSiNI padmAvatI bhI aMkita haiN| caMdraprabhu kI eka choTI dhAtu pratimA bhI isI kakSa meM sthApita hai| yahAM yakSa-yakSI kI jo mUrtiyAM haiM, ve kAle pASANa kI haiM ora bahuta prAcIna batAI jAtI haiN| ___ kovila meM praveza karate samaya ke pahale khAlI prakoSTha meM do staMbhoM para mAmUlI nakkAzI hai| eka staMbha para brahamadeva utkIrNa haiN| vahIM ghaMTA lagA hai jise kannaDa meM jayagaMDa kahate haiN| mukhamaMDala sImeTa kaMkrITa kA nayA banA hai| usameM aMdara kI ora ardhacaMdra aura svastika banAe gae haiN| maMdira se bAhara ke ahAte me kSetrapAla kI bhI eka mUrti hai| pAlakakADa kA yaha jaina kovila yA maMdira sAdhAraNa avazya hai kiMtu vaha sAdhAraNatA sabhavata isakI prAcInatA hI siddha karatI hai| kevala pASANa se tathA bahuta kama aMlakaraNa se nirmita yaha maMdira ati prAcIna hogA aura usa samaya kI sUcanA detA jAna paDatA hai jaba aMlakaraNa kalA kA itanA vikAsa nahIM huA hogaa| isake atirikta vaha aneka yugoM aura samaya kI gaharI, vidhvaMsakArI ghaTanAoM kA bhI sAkSI jAna par3atA hai| sabhavataH kisI adRSya zakti ne isakI rakSA kI hogii| anuzruti hai ki isa kovila meM vidyAnaMdi, samaMtabhadra jaise AcAryoM kA bhI Agamana huA thaa| maMdira ke pAsa hI aDatIsa phITa gaharA eka kuA hai jisakA pAnI kabhI nahIM suukhtaa| usake AsapAsa ke kuo kA pAnI sUkha jAtA hai| usameM utarane ke lie sIDhiyAM bhI banI huI hai| ___kovila me pUjana ke samaya phUla, aMgUra aura kAjU Adi phala car3hAe jAte isa sthAna para Thaharane kI koI vyavasthA nahIM hai| caMdraprabha madira kA prabaMdha eka TrasTa karatA hai| maMdira aura TrasTa kA patA nimna prakAra hai Chandranath Jain Temple, Jain Medu, Vadakkan thera, P.O. Palaghat, Pin - 678 812, (Kerala). uparyukta kovila ke sAmane kI kalapaTTA ke parama jinadharmapremI zrI zAMtivarmA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/8 ne eka hosTala kA nirmANa karA diyA hai jo kAsmopoliTana hosTala kahalAtA jaina sAmagrI se bhI nirmita TIpU sultAna kA kilA pAlakakADa meM hI zahara se lagA huA eka kilA hai jo ki TIpU sultAna ke kile ke nAma se jAnA jAtA hai| Upara kahA jA cukA hai ki isa kile ke nirmANa meM maNikyapaTTaNam nAmaka jaina kovila kI sAmagrI kA upayoga TIpU sultAna ne kiyA hai| usake kucha cinhoM para kile calakara eka najara ddaaleN| yaha kilA jainameDa se lagabhaga chaha kilomITara kI dUrI para hai| usake pAsa kA maidAna phorTa maidAna kahalAtA hai| baseM Adi sAdhana upalabdha haiN| kahA jAtA hai ki yaha kilA bahuta prAcIna hai| haidaraAlI ne ise ThIka-ThAka karAyA aura TIpU sultAna ne ise nayA rUpa diyaa| aMgrejoM ne bhI ise apanI suvidhA ke anusAra ddhaalaa| isa kAraNa vahAM agrejI kalA bhI dikhAI detI hai| Ajakala isameM rajisTrezana kAryAlaya lagatA hai| yaha TIpU kAMTa kahalAtA hai| kile kA mukhya dvAra lakar3I kA banA huA hai| isake Upara bAI ora suMdara nakkAzIvAle pASANa jar3e haiN| kucha para Amalaka jaisI racanA hai| kucha zikhara bhI dikhAI dete haiN| saMbhavataH ve devakulikAo ke hoN| bIca meM dakSiNa bhAratIya Dhaga ke Ale haiM jina para meharAva jaisI racanA jAna par3atI hai| dAhinI ora kI racanA meM caukora zikhara spaSTa dekhe jA sakate haiN| mukhya praveza dvAra ke dAhinI ora ke barAmade meM mIna yugala aura eka atirikta mIna kA utkIrNana hai| bAMI tarapha ke nIce ke staMbho para kamala kA aMkana spaSTa dekhA jA sakatA hai| kucha sthAno para citrakArI miTa bhI gaI hai| - isa kile ke prAMgaNa kI dIvAla meM do hAthI lakSmI kA abhiSeka karate dikhAI paDate haiN| smaraNa rahe, vaha dRzya tIrthakara kI mAtA ke solaha svapanoM meM se eka hai ora jaina madiroM meM utkIrNana ke lie eka priya viSaya hai| vahAM eka racanA toraNa jaisI bhI hai| sabase ata ke geTa meM do stabhoM ke nIce kamala akita haiN| usase Age ke saradala para bhI kamala hai aura kucha lekha-sA jAna paDatA hai| eka choTI koTharI meM kamala citrita hai| jainoM ke lagabhaga sabhI priya pratIka jaise kamala, mIna yugala, abhiSeka karate hAthI, devakulikAo ke zikhara Adi upasthita hai| inase bhI isa bAta kI puSTi hotI hai ki jaina kovila yA madira kI samagrI kA prayoga isa kile ke nirmANa yA apane anurUpa nirmiti me kiyA gayA hai| samIpastha rAjya karnATaka ke belagAMva nAmaka zahara meM jo kilA hai, usameM jaina mUrtiyoMvAle pASANa aneka sthaloM para dekhe jA sakate haiN| prAcIna mahAvIra, pArzva zilAlekha pAlakakADa jile ke kAbasserI aMzam (gAva) ke pAsa hI eka pahADI kA nAma ekakinunnu hai jisakA artha hotA hai maMdiroMvAlI phaaddii| usa para eka bhagna maMdira sthita hai| sthAnIya loga use cakikavAra toTTam yA kuMDam kahate haiN| kerala ke
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/91 purAtattva vibhAga ne yahAM ke isa bhagna maMdira se pArzvanAtha aura mahAvIra kI suMdara pratimAeM DhUMDha nikAlI haiN| inakA vivaraNa zrI ena jI unnitana ne jarnala oNpha iMDiyana hisTrI meM kiyA hai jo nimnaprakAra hai| ___ mahAvIra svAmI kI pratimA paryakAsana meM hai aura eka sAdhAraNa kiMtu sunirmita bhadrAsana para virAjamAna hai / mUrti saudaryapUrNa hai aura usake aMga-pratyaMga ucita anupAta meM suMdara DhaMga se gaDhe gae hai| vaha AtmadhyAna meM lIna dikhAI gaI hai| ceharA gola hai aura kAna laMbe tathA kucha vistRta haiM evaM kaMdhe caukora haiM tathA zarIra kA aMkana kalAtmaka hai| mUrti para zrIvatsa jaisA lAMchana yA pahicAna cinha nahIM hai| usakA aMkana tarUNa avasthA kA hai jo ki jaina mUrti kalA ke siddhAMtoM ke anusAra hai| usa para chatratrayI hai| mahAvIra svAmI kA pahicAna cinha siMha bhI aMkita hai| pratimA ke donoM ora caMvaradhArI gaMdharyoM kA aMkana kiyA gayA hai| mUrti ke anupAta, kalA Adi se anumAna hotA hai ki vaha mUrti nauvIM yA dasavIM ztAbdI kI hogii| mahAvIra ke pAdamUla meM apane donoM paMje Upara uThAe siMha bhI pradarzita haiN| pArzvanAtha kI kAryatsarga pratimA acchI hAlata meM nahIM hai| vaha saMpUrNa to hai kitu kahIM-kahIM se caTaka gaI hai| mUrti para jaina pratimA ke sAmAnya cinha jaise zrIvatsa Adi nahIM haiN| vaha vastrahIna hai evaM dhyAnastha hai| usakA ceharA gola hai, kaMdhe sIdhe haiN| aMga-pratyaMga kA aMkana kalAtmaka hai| pratimA ke Upara tIna phaNoM kI phaNAvalI hai tathA pArzvanAtha ke zAsanadevatA aura zAsanadevI dharaNeMdraevaM padmAvatI kA aMkana bhI nahIM hai| vaise uparyukta devI-devatA kA pArzva ke sAtha aMkana Avazyaka nahIM hai| mahAvIra aura pArzva kI ye donoM mUrtiyAM trizzUra myUjiyama yA saMgrahAlaya meM rakha dI gaI haiN| vahAM se prApta zilAlekha bhI isa sagrahAlaya meM surakSita hai| kerala ke purAtatva vibhAga ko maMdira ke staMbha, bIma Adi idhara-udhara bikhare par3e mile the| vahAM jo zilAlekha thA, vaha bhArata sarakAra ke purAlekhavida yA epigrAphisTa ko 1995 meM prApta huA vaha pracAra lipi vaTTelUtta meM hai| isa zilAlekha ke prAraMbha meM svasti zabda kA prayoga huA hai| kAlIkattA vizvavidyAlaya ke pro nArAyaNana ne isa aprakAzita lekha kA jo mUla pATha diyA hai, usake anusAra vaha zilAlekha 21 paMktiyoM kA hai| vaha saMpUrNa nahIM hai aura 23 sthAnoM para truTita hai| isa lekha meM na to koI saMvat Adi pratIta hotA hai aura na hI kisI rAjA yA rAjavaMza kA nAma / saMbhava hai vaha jAnakArI miTa gaI ho phira bhI zrI nArAyaNa ne vaha artha nikAlA hai ki vaha lekha tirukkuNAvAya tathA anya aneka saMsthAoM kI sabhA meM kiyA gae eka karAra hai| isameM vaMkaciyara samAja kI pakakiyaka, jo ki hiMdU-bhinna maMdira hote the, tathA unakI saMpatti ke saMbaMdha meM eka karAra hai| usameM kahA gayA hai ki jo isakA ullaghana karegA, vaha go hatyA tathA pAMca pApoM kA doSI hogaa| smaraNa rahe, jainadharma meM pAMca vratoM ke virUddha AcaraNa ko pAMca pApoM kI saMjJA dI gaI hai|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/10 zrI nArAyaNan ke jisa tiskuNAvAya kA ullekha kiyA hai, vaha jaina maMdira yA aura anya koviloM ke lie eka Adarza thaa| unhIM ke zabdoM meM, "Tirukknavay, which formed the model for these pallikal was also a Jain temple.' (Reinterpretations in South Indian History, p.69. 1977) vaMciyara samAja ke saMbaMdha meM eka anya zilAlekha meM bhI ullekha AyA hai| kisI samaya yaha jAti dakSiNa bhArata kI eka pramukha vyApArI jAti thI aura jainadharma kI anuyAyI thii| eDagara thUrsaTana ne apanI prasiddha pustaka Castes and tribes of South India meM yaha ullekha kiyA hai ki vaLaMciyara jAti ke kucha loga apane nAma ke Age joti nagarattara (prakAzayukta nagara ke nivAsI) tathA virUvilakaku arthAt pIkAdIpoM ke nivAsI jaisI upAdhiyoM kA prayoga karate the| zAyada ve mahAvIra nirvANa kI usa smRti ko saMjoe hue the jo ki usa samaya asaMkhya dvIpa prajvalita kiejAne se saMbaMdhita haiM isa saMbaMdha meM DaoN. kurupa kA kathana vizeSa rUpa se dhyAna dene yogya hai- "Such a prosperous community which had been a patron of Jainism was later merged in the hierarchical structure of Hindu society, the Vanchiyars are known even by their caste naeNavutyan or Velakkattaalavan (viLakkitatasavana) which means they had later become barbers to the Nayars and the members of the high caste. Many of them called themselves nayars in South malabar and returned to the main caste of Nayars. Then reduction of a prosperous community to penury and its nenial occupation might have been due to their non-adherence to a Brahmanical religion.' (p.4, Aspects of Kerala History and Culture). uparyukta udAharaNa se sahaja hI saMbhavataH yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki Alattara aura usake AsapAsa ke kSetroM meM vyApAra karane vAle jaina kAphI saMkhyA meM the, unake aneka maMdira yA kovila the aura vibhinna sthAnoM ke maMdiroM Adi kI vyavasthA, unakA rakha-rakhAva Adi kArya bhI aneka sthAnoM kI milI-julI pariSada yA sabhA kiyA karatI thii| Alattara ke uparyukta zilAlekha meM pAMca kA ullekha hai| jainadharma ke anusAra "apuNyamavrataiH puNyaM vratairmokSastayovyayaH (samAdhizataka 83) arthAt avrata yAnI vratoM kApAlana nahIM karanA apuNya yA pApa hai aura vratoM kA pAlana karanA puNya hai tathA donoM prakAra ke karmoM kA naSTa honA mokSa hai| vrata meM nimnalikhita sammilita haiMhiMsA kA tyAga, satya, corI kA tyAga, brahmacarya aura aparigraha / mUlArAdhanA nAmaka AcAra saMbaMdhI graMtha meM kahA gayA hai- hiMsAviradi saccaM adattaparivajjaNaM ca baMbha caM saMgavimuttoM ya tahA mahabbayA paMca pnnnnttaa| gRhastha inakA yathAzakti pAlana karate haiM to ye aNuvrata kahalAte haiM / muni inakA pUrNarUpa se pAlana karate haiM to ye mahAvrata kahe jAte haiN| inase viparIta AcaraNa avrata yA pApa hai| zilAlekha meM inhIM pAMca pApoM kI ora saMketa kiyA gayA hai| vaLaMciyara jAti ke jaina inase bacate rahe hoNge|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/11 IzvaranakoTTA IzvarakoTTA yA IzvarakoDa (Isvarankotta/lsvarankode) kA artha hotA hai Izvara kA mNdir| yaha sthAna pAlakkADa se lagabhaga bAraha ki.mI. kI dUrI para sthita haiM pAlakkADa ke AsapAsa kA kSetra olakkoDa kahalAtA hai| vahIM se kAlIkaTa yA kobhikkoDa se trirazUra sar3aka gujaratI hai| usI sar3aka para muMDUra se Age yaha sthAna hai| vahAM kI eka pahAr3I para eka jaina maMdira yA kovila ke bhaganAveza haiN| yahAM AdinAtha aura neminAtha kI do padamAsana pratimAoM ko sthAnIya naMpUtiri brAhmaNa ziva aura kSetrapAla kI pratimAeM mAnakara unakI pUjA karate haiN| uparyukta sthAna kI jaina tIrthaMkara pratimA ke sAtha azoka vRkSa kA aMkana hai| dhyAnastha hone ke kAraNa bhI vidvAna inheM tIrthaMkara pratimA hI mAnate haiN| kerala meM isI prakAra ke udAharaNa aura bhI haiN| yathA sthAna unakA ullekha isa pustaka meM kiyA gayA hai| pAsvazzerI meM cadraprabhu aruyappA ke rUpa meM pUjita pAlakakADa se trirazUra jAne vAlI sar3aka para pAlaghATa se lagabhaga 29 ki. mI kI dUrI para yaha sthAna hai| yahAM kA pAsvarzarI paki bhagavatI kovila kisI samaya jaina maMdira thaa| kiMtu aba yahAM kI mukhya devatA bhagavatI hai| kisI samaya yahAM caMdraprabhu pratiSThita rahe hoge / ina dinoM unheM mukhya madira se bAhara eka chatarahita ahAte me rakha diyA gayA hai| paMtimA para caMdraprabhu kA pahicAna cinha ardhacaMdra pAdapITha para aMkita hai| tIrthaMkara pratimA para tIna chatroM ko bhI dekhA jA sakatA hai| kheda kA viSaya hai ki 1986 meM prakAzita kerala sTeTa gajeTiyara khaMDa do ke aMta meM isa pratimA kA jo citra chapA hai, usake nIce chapA hai ThanakakI ja ctanoMmatala jaina pratimAvijJAna yA jaina kalA se paricita koI bhI vyakti isa pratimA kI pahicAna tIrthaMkara pratimA ke rupa meM kara sakatA hai| ho sakatA hai, saMpAdaka ne bhUla karadI ho kiMtu bhrAMti to utpanna ho hI gii| pAsvazzerI ke nivAsiyoM dvArA isa pratimA kI upAsanA zAstA yA arUyappA ke rUpa meM kI jAtI hai| yaha kovila kaba bhagavatI kovila banA isakI jAnakArI upalabdha nahIM hai| pAlakakADa ke janajIvana para jaina prabhAva adhika jaina zrAvikA kaNNagi aura kolavana kI amara gAthA kA prabhAva pUre kerala meM parilakSita hai| kiMtu isa jile meM unakI karUNa kahAnI saMbaMdhI lokagIta bahuta pracalita haiN| kaThaputalI pradarzanoM meM bhI kucha parivartanoM ke sAtha yaha gAthA gAlI maMdiroM ke bAhara gAI aura pradarzita kI jAtI hai| isa daMpati kI vistRta kahAnI ke lie dekhie koDagallUra nAmaka prakaraNa / ukasa tamilanADU aura zrIlaMkA taka vistRta hai|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/12 kundakundakRta niyamasAra meM "niyama" kI avadhAraNA -DaoN. RSabhacandra jaina 'phaujadAra' niyamasAra zaurasenI prAkRta gAthA nibaddha zramaNAcAra viSayaka AcArya kundakunda kI viziSTa racanA hai| AcArya ne svayaM ise "NiyamasAra* nAma diyA hai| isakA parimANa mAtra 187 prAkRta gAthA hai| AcArya kundakunda ne viSaya kI dRSTi se isameM koI vibhAjana nahIM kiyA hai| unakI bhASA, sarasa, sarala evaM pravAhapUrNa hai| niyamasAra grantha padmaprabhu maladhArideva kI tAtparyavRtti nAmaka saskRta TIkA hai| yaha TIkA gadya-padyamaya hai| pratyeka gAthA kI TIkA ke bAda eka yA adhika zloko dvArA viSaya ko spaSTa kiyA gayA hai| TIkAkAra ne svaracita saMskRta zlokoM me vibhinna chandoM kA prayoga kiyA hai| saskRta TIkA me zlokoM kI kula sakhyA 311 hai| viSaya kI dRSTi se TIkAkAra ne pUre niyamasAra ko cAra adhikAro meM vibhAjita kiyA hai| niyamasAra ko svayaM AcArya kundakunda ne "zruta" kahA hai| saMskRta TIkAkAra ne ise bhAgavata zAstra kahA hai aura isake adhyayana kA phala zAzvata sukha batAyA hai| saMkRta TIkA kI pIThikA me ise paramAgama bhI kahA gayA hai| isase grantha kA vaiziSTya svayameva pramANita ho jAtA hai| niyamasAra me niyama kI vyAkhyA karate hue AcArya kundakunda kahate haiM ki"NiyameNa ya jaM kajjaM taNNiyamaM nnaanndNsnncrittN|" arthAt niyama se karane yogya jo kArya hai, vaha "niyama" hai / vaha "niyama" jJAna, darzana aura cAritra hai| niyama zabda se AcArya kundakunda ne samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA pratipAdana kiyA hai / puna ve kahate hai ki - "vivarIyapariharatthaM bhaNidaM khalu sAramidi vayaNaM / arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra se viparIta mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra kA parihAra karane ke lie "sAra yaha vacana (pada) kahA hai| Age AcArya kahate hai-- NiyamaM mokkhauvAyo tassa phalaM havadi prmnnivvaannN| edesiM tiNha pi ya patteya paruvaNA hoi|| arthAt niyama mokSa kA upAya hai aura usakA phala paramanirvANa hotA hai| ina tInoM samyagadarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra meM se pratyeka kI prarUpaNA hotI
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/13. hai| uparyukta kathana se spaSTa hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra ko AcArya ne niyama yA mokSopAya yA mokSamArga kahA hai| mokSamArga ke artha meM niyama zabda kA prayoga kundakunda kI apanI vizeSatA hai, kyoMki anya kisI bhI granthakAra ne ukta sandarbha meM niyama zabda kA prayoga nahIM kiyA hai| niyamasAra meM vyavahAra naya aura nizcaya naya kI dRSTi se niyama kA vivecana kiyA gayA hai| nizcaya naya kI dRSTi se apanI AtmA ko dekhanA, use jAnanA aura usI kA AcaraNa karanA, mokSamArga hai, ratnatraya hai, niyama hai| ataH AtmA ke dvArA AtmA ko dekhanA, jAnanA aura AcaraNa karanA, nizcaya niyama hai| AcArya kahate haiM ki zubha aura azubha vacana racanA evaM rAgAdi bhAvoM kA nivAraNa karake apanI AtmA kA dhyAna karanA nizcaya niyama hai|' samayasAra meM kahA gayA hai ki samyagdarzana, jJAna aura cAritra to vyavahAranaya se mokSamArga haiM | nizcaya naya se zuddha caitanya svarUpa AtmA hI mokSamArga hai, isalie AtmA ko hI darzana, jJAna aura cAritra svarUpa jAnakara sevana karanA caahie| vahIM para eka udAharaNa dekara ise aura adhika spaSTa kiyA hai| jisa prakAra dhana cAhane vAlA rAjA ko jAnakara usakA zraddhAna karatA hai aura usake bAda prayatnapUrvaka usI kI sevA karatA hai| isI prakAra AtmA rUpI rAjA ko jAnanA, mAnanA aura sevana karanA cAhie / yahI nizcaya niyama hai| samyagdarzana, samyajJAna aura samyakcAritra ko pRthak mAnanA vyavahAra naya se niyama hai| samyagdarzana : AcArya kundakunda ne apane granthoM me samyagdarzana ke lie "sammattaM' zabda kA prayoga kiyA hai| niyamasAra meM kahA gayA hai ki Apta, Agama aura tattvoM kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai|' mokSaprAbhRta meM kahA hai hiMsA rahita dharma me, aThArahadoSa rahita deva meM tathA nirgrantha pravacana meM vizvAsa karane se samyaktva hotA hai| jIvAdi tatvoM kA zraddhAna karanA vyavahAra samktva hai|" deva, zAstra aura guru eva tatvoM kA zraddhAna karanA, unameM ruci rakhanA, vyavahAra samyagdarzana hai| jaina paramparA me Apta ko sarvajJa tathA kevalI bhI kahA gayA hai| vaha yathArtha vaktA hotA hai- 'Aptastu yathArthavaktA" iti / niyamasAra meM Apta ko paramAtmA kahA haiN| vaha kSudhA tRSA, bhaya, roSa, rAga, moha citA, jarA, rujA, mRtyu, sveda, kheda, mada, rati, vismaya, nidrA, janma aura udvega ina aThAraha doSoM se rahita evaM kevalajJAna, kevaladarzana, kevalavIrya aura kevalasukha rUpa vaibhava se yukta hotA hai| AtmA ke guNoM kA ghAta karane vAle jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kA kSaya hone se jIva ke samasta vibhAva naSTa ho jAte haiM tathA kevalajJAnAdi svabhAva guNa prakaTa ho jAte haiM aura jIva sarvajJatva/Aptatva ko prApta kara letA hai| Agama Apta ke upadezoM kA saMkalana haiN| usameM tatvoM/kA kathana hotA hai| Agama ko zruta tathA zAstra bhI kahate haiN| niyamasAra meM Apta ke mukha se nikale hue pUrvApara virodha rahita zuddha vacanoM ko Agama kahA gayA hai|"
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 anekAnta/14 AcArya kundakunda ne niyamasAra meM dravyoM ko tatvArtha kahA hai ___ "jIvA poggalakAyA dhammAdhammA ya kAla aayaasN| taccatthA idi bhaNidA NANAguNapajjaehiM saMjuttA" || gAthA 9 arthAt jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla se chaha vividha guNa-paryAyo se saMyukta tatvArtha kahe gaye haiN| inameM se kAla ko choDakara zeSa pA~coM astikAya haiM, kyoMki inameM kAyatva pAyA jAtA hai| kAladravya ke pradezoM me kAyatva nahI hotA, isalie use astikAya nahIM mAnA gayA 4 kAla eka pradezI hai, isake pradeza rAzi meM ratnoM kI bhA~ti pRthak-pRthak rahate hai| kAla dravya jIvAdi dravyo ke parivartana kA kAraNa hai| tatva sAta haiM- jIva, ajIva, Amrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa / inameM puNya aura pApa joDa dene para nau padArtha banate hai| Asrava aura bandha tatva meM puNya evaM pApa kA antarbhAva ho jAtA hai| isalie sAmAnya rUpa se sAta tatva kahe jAte haiN| darzana prAbhRta meM kahA hai ki chaha dravya, nau padArtha, pA~ca astikAya aura sAta tatvoM ke rUpa kA zraddhAna karane vAlA "samyagdRSTi hai / arthAt ukta tatvo kA zraddhAna karanA, vyavahAra samyagdarzana hai| vaha zraddhAna acala, amalina, gADhA aura viparIta abhiniveza rahita honA Avazyaka hai 16 nizcaya naya ke anusAra jIva samyagdarzana Adi guNo se yukta hotA hai| isalie apanI AtmA kA zraddhAna, AtmA kA AtmA meM vizvAsa karanA, nizcaya samyagdarzana hai| darzanaprAbhRta meM kahA hai- "Nicchayado appANaM (sadahaNaM) havai smmttN|" (gAthA-20) arthAt nizcaya se AtmA kA zraddhAna karanA, samyaktva hai| samyagjJAna : "jo jANai so NANaM (cAritraprAbhRta-4) arthAt jo jAnatA hai, vahI jJAna hai| usake pAMca bheda hai- matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana payaryajJAna aura kevala jJAna / inameM mati aura zruta parokSa jJAna haiN| avadhi aura mana paryayajJAna vikala pratyakSa tathA kevalajJAna sakala pratyakSa hai| mati, zruta evaM avadhijJAna samyaka aura mithyA donoM hote haiN| pA~coM samyagjJAna aura tInoM mithyAjJAna milakara jJAnopayoga ke ATha bheda kahe gaye hai| AcArya kundakunda ne samyagjJAna ke lie "saNNANa" zabda prayukta kiyA hai| unhoMne saMzaya, vimoha aura vibhrama rahita tathA heya aura upAdeya tatvoM ke jJAna ko samyagjJAna batAyA hai| niyamasAra meM kahA gayA hai ki jIva ke svabhAvasthAna,mAnApamAnabhAva sthAna, harSabhAva sthAna, aharSabhAva sthAna, sthiti bandhasthAna, prakRtibandha sthAna, pradezabandhasthAna, anubhAgabandha sthAna, udaya sthAna, kSAyikabhAva sthAna, kSayopazamasvabhAva sthAna, audAyika bhAvasthAna, upazamasvabhAva sthAna, caturgati bhramaNa, janma, jarA, maraNa roga, zoka, kula, yoni, jIvasthAna, mArgaNA sthAna, varNa, rasa, gandha, sparza, strI, puruSa,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/15 napuMsakAdi paryAyeM, saMsthAna aura saMhanana nahIM haiN| vyavahAra naya kI dRSTi se ukta sabhI bhAva jIva ke mAne gaye haiM, kintu yathArtha meM ye saba paradravya haiM, isalie heya/tyAjya kahe gaye haiM 18 nizcayanaya se jIva/AtmA nirdaNDa, nirdvandva, nirmama niSkala, nirAlamba, nIrAga, nirmUDha, nirdoSa, nirbhaya, nirgrantha, niHzalya, samasta doSa rahita, niSkAma, niSkrodha, nirmAna, nirmada, rUpa-rasa-gandha rahita, avyakta, cetanA guNa vAlA, azabda kisI liMga dvArA agrAhya aura kisI bhI AkAra dvArA anirdizya hotA hai| aise zuddha jIva yA Atmatatva ko upAdeya kahA gayA hai| uparyukta heya aura upAdeya ko saMzaya, vimoha, vibhramarahita jAnanA, samyagjJAna hai| niyamasAra meM AcArya kundakunda ne jJAna ke do bheda kiye hai- svabhAva jJAna aura vibhAva jJAna | svabhAva jJAna, kevala, indriyoM kI sahAyatA se rahita tathA asahAya hotA hai| vaha tInoM loko kI, tInoM kAlo kI, samasta dravyo aura unakI samasta paryAyoM ko yugapat jAnatA hai, isIlie use atIndriya, kSAyika, pratyakSa yA kevalajJAna kahA gayA hai| isa jJAna kA dhAraka jIva arhat, sarvajJa aura kevalI hotA hai| vibhAva jJAna, samyagjJAna aura mithyAjJAna ke bheda se do prakAra kA hai| mati, zruta, avadhi aura mana paryaya jJAna ko sajJAna yA samyagjJAna tathA kumati, kuzruta aura kuavadhi jJAna ko mithyAjJAna yA ajJAna kahA hai| nizcayanaya se AtmA kA jJAna hI samyagjJAna hai, ata yathArtha jJAna kevala jJAna hai| niyamasAra me kahA hai ki- "NANaM jIvasarUvaM tamhA jANedi appagaM appaa"| (gAthA-170) arthAt jJAna jIva kA svarUpa hai, isalie AtmA apanI AtmA ko jAnatA hai| aura bhI kahA hai- "kevala NANI jANadi passadi NiyameNa appaaNnn"| (gAthA-159) arthAt niyama se nizcaya se kevalajJAnI apanI AtmA ko jAnatA hai aura dekhatA hai / AcArya kundakunda ne pravacanasAra me kevalajJAna kA vistAra se vivecana kiyA hai| samyakacAritra : niyamasAra me samyakacAritra ke lie "caraNa" aura "cAritraM" zabda kA prayoga huA hai| isame vyavahAra aura nizcaya naya ke anusAra samyakacAritra kA vivecana hai| vyavahAracAritra me pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti aura paoNca parameSThiyoM kA svarUpa varNita hai| ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha ye pA~ca mahAvrata haiN| inakA nirdoSa pAlana karane ke nimitta IryA, bhASA, eSaNA, AdAna nikSepaNa aura pratiSThA- ye paoNca samitiyAM tathA mana, vacana aura kAya, ye tIna guptiyA~ kahI gayI haiN| uparyukta kriyAoM kA pAlana karate hue arihaMta, siddha, AcArya upAdhyAya aura sAdhu ina pA~ca parameSThiyoM kA dhyAna karane se vyavahAranaya kA cAritra hotA hai| nizcayacAritra ke sandarbha meM AcArya kundakunda ne kahA hai ki maiM naraka, tiryaMca,
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/16 manuSya aura deva paryAya, mArgaNAsthAna, guNasthAna tathA jIvasthAna, bAla, vRddha, taruNa, rAga, dveSa, moha, krodha, mAna, mAyA aura lobha nahIM hU~, unakA kAraNa bhI nahIM huuN| unakA kartA, kArayitA tathA anumodana kartA bhI nahIM hU~ jo aisA bhedAbhyAsa karatA hai, usake cAritra hotA hai| usa cAritra ko prazasta karane ke lie pratikramaNa, Adi kahe gaye haiM 22 niyamasAra meM pratikramaNa, pratyakhyAna, AlocanA, prAyazcita, samAdhi aura bhakti kA svarUpa pratipAdita hai| uparyukta sabakA kathana nizcayanaya kI dRSTi se kiyA gayA hai| jo anya ke vaza meM nahIM hotA hai, vaha avaza kahalAtA hai| usa avaza kA karma Avazyaka kahA gayA hai| zubhAzubha bhAvoM meM tathA dravya-gaNa-paryAyo meM jo citta ko lagAtA hai, vaha anyavaza kahalAtA hai| aura jo anyavaza hai, usake Avazyaka karma nahI hotaa| jo parabhAvoM ko choDakara nirmala AtmasvabhAva kA dhyAna karatA hai, vaha Atmavaza kahalAtA hai tathA usI AtmavazI ke Avazyaka karma hotA hai| Avazyaka karma se jIva kA zrAmaNya guNa paripUrNa hotA hai 23 jo samasta vacana ko choDatA hai, rAgAdi bhAvoM kA nivAraNa karatA hai, virAdhanA chor3akara ArAdhanA meM lagatA hai, anAcAra ko choDakara AcAra meM sthira hotA hai, unmArga se haTakara jinamArga meM sthira hotA hai, zalyabhAva se mukta hokara ni-zalya bhAva grahaNa karatA hai, aguptibhAva ko chor3akara triguptigupta hotA hai tathA Ata-raudra dhyAna se citta ko haTAkara dharma-zukladhyAna me lagAtAhai, vaha pratikramaNamaya hone se pratikramaNa svarUpa hai, pratikramaNa hai / samasta vacana vistAra kA tyAga karanA, bhaviSya ke zubha-azubha bhAvoM kA nivAraNa karake AtmA kA dhyAna karanA tathA kaSAya rahita, dAnta, zUra, vyavasAyI, saMsAra ke bhaya se bhayabhIta honA aura jIva evaM karma ke bheda kA abhyAsa karanA, pratyAkhyAna kahalAtA hai| karma aura nokarma rahita tathA vibhAva guNa aura paryAyoM se bhinna AtmA kA dhyAna karanA, AlocanA hai / 26 vrata, samiti, zIla, saMyamarUpa pariNAma, indriya nigraha kA bhAva, krodhAdi kaSAyoM ke nigraha kA bhAva tathA AtmA ke guNoM kA cintana karanA, prAyazcita hai| zreSTha tapazcaraNa bhI prAyazcita kahA gayA hai / vacanoccAraNa kI kriyA ko choDakara vItarAga bhAva AtmA kA dhyAna karanA tathA saMyama niyama, tapa, dharma aura zukladhyAna ke dvArA AtmA kA cintana karanA aura samasta trasa evaM sthAvara jIvoM ke prati samatA bhAva rakhanA, samAdhi hai sAmAyika hai| samyagdarzana, jJAna aura cAritra me jo bhakti karatA hai,usake nirvRtti bhakti hotI hai, usa bhakti se jIva asahAya guNa vAle nijAtmA ko prApta karatA hai| jo rAgAdi ke parihAra meM, sabhI vikalpoM ke abhAva meM tathA tatvoM ke cintana meM apanI AtmA ko lagAtA hai, vaha yogabhakti se yukta kahA gayA hai| isa prakAra yogabhakti karake RSabhAdi jinendroM
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/17 ne nirvANa sukha ko prApta kiyA hai| isalie uttama yogabhakti ko dhAraNa karanA cAhie 29 uparyukta niyama kisake hotA hai, isa sandarbha meM AcArya kundakunda kahate haiM "suha asuhavayaNarayaNaM rAyAdIbhAvabAraNaM kiccaa| appANaM jo jhAyadi tassa duNiyama have nniymaa||" niyamasAra-120 arthAt jo zubhAzubha vacana racanA aura rAgAdi bhAvoM kA nivAraNa karake apanI AtmA kA dhyAna karatA hai usake niyama se niyama hotA hai| isa niyama ke dvArA nirvANa prApta hotA hai| vaha nirvANa kaisA hai- jahA~ dukha, sukha, pIDA, bAdhA, janma, maraNa, indriyajanya upasarga, moha, vismaya, nidrA, tRSNA, kSudhA, karma, nokarma, ciMtA, Artta, raudra, dharma aura zukladhyAna nahIM hote haiN| vahA~ kevalajJAna, kevaladarzana, kevalasukha, kevalavIrya, amUrtatva, astitva aura sapradezatva Adi svabhAva guNa hote haiM / uparyukta vivecana se niyamasAra ke sandarbha meM nimna tathya ubhara kara sAmane Ate / AcArya kundakunda ne niyamasAra ko "zruta' kI saMjJA dI hai| 2 unhoMne mokSamArga-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko niyama zabda se abhihita kiyA hai| isa sandarbha meM niyama zabda kA prayoga yahA~ prathama evaM sarvaprAcIna hai| 3 mokSamArga kA nizcaya aura vyavahAra naya kI dRSTi se itanA spaSTa tathA vistRta vivecana kundakunda ne prathamabAra kiyA hai| 4 niyamasAra meM dravyoM ko tatvArtha kahA gayA hai| 5 yahA~ jJAna kA svabhAva evaM vibhAva ke rUpa meM vibhAjana karake vivecana kiyA gayA hai| 6 AvazyakoM ke nAmoM aura krama meM yahA~ antara pAyA jAtA hai|| 7. nirvANa kA itanA spaSTa vivecana anya prAkRta granthoM meM nahIM huA hai| inake atirikta niyamasAra meM aura bhI kaI bAteM vicAraNIya haiM, jina para yathAvasara vicAra kiyA jaayegaa| -zodha sasthAna, vaishaalii| sandarbha : 1. NiyabhAvaNANimittaM mae kadaM nniymsaarnnaamsudN| niyamasAra-187 2. niyamasAra gAthA-187 kI tAtparyavRtti saMskRta ttiikaa| 3. niyamasAra tA. vR. zloka-5, 6 evaM gAthA saMkhyA-1 kI ttiikaa| 4. niyamasAra, gAthA-3
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/18 5. vahI, 6. vahI, gAthA-4 7. niyamasAra-120 8. samayasAra, gAthA-16 se 18 taka 9. attAgamataccANa saddahaNAdo havei sammatta / niyamasAra-5 10. hiMsArahie dhamme aTThArahadosavajjie deve| niggaMthe pAvayaNe saddahaNa havei sammatta / / mokSaprAbhRta-90 11. darzanaprAbhRta-20 12. niyamasAra, gAthA-6, 7 13. vahI, gAthA-8 14 vahI, gAthA-34 eva 36 15. darzana prAbhRta-19 16. niyamasAra, gAthA-51, 52 17. sasaya vimohavibhamavivajjiyaM hodi saNNANa | niyamasAra-51 18 niyamasAra, gAthA-39, 42, 45, 49, 50 19. vahI, gAthA, 43, 44, 46, 50 20. vahI, gAthA 10, 11, 12 21 vahI, gAthA 56 se 75 22. vahI, gAthA 77 se 82 23. vahI, gAthA 141 se 147 24. vahI, gAthA 83 se 89 25 vahI, gAthA 95 evaM 105, 106 26. vahI, gAthA 107 27. vahI, gAthA 113 114 eva 117 28. vahI, gAthA 122, 123 eva 126, 133 29 vahI, gAthA 134 se 140 30 vahI, gAthA 179 se 182
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/19 paravAra jaina samAja kA itihAsa : kucha zodhakaNa -DaoN. kastUracandra 'sumana' jaina sAhitya ke itihAsa bhinna-bhinna lekhakoM ke jaise prakAzita hue hai vaise jaina upajAtiyoM ke itihAsa na samagra rUpa se prakAzita hue aura na pRthaka-pRthaka rUpa se| jaina upajAtiyoM kA prAmANika itihAsa likhe jAne kI aba AvazyakatA anubhava hone lagI hai| paryuSaNa meM mujhe iTAvA jAne kA avasara prApta huA thaa| vahA~ laMmecU jAti kA itihAsa paDhane ko milA, ati prasannatA huii| vartamAna pariprekSya me usake parivarddhana kI saMbhAvanAeM haiN| prAmANikatA kI dRSTi se sarvaprathama pustaka paDhane meM AyI hai--- DaoN kastUracandra kAsalIvAla" dvArA likhita evaM sampAdita "khaNDelavAla jaina samAja kA vRhad itihAsa-prathama khaNDa-itihAsa khnndd| yaha pustaka paTTAvaliyo, abhilekhoM aura pANDulipiyoM ke sAkSya meM likhI gayI hai| lekhaka kI svayaM kI abhiruci, aitihAsika dRSTi aura zodha-khoja kI lagana sarAhanIya hai| dUsarI pustaka hamAre samakSa hai "paravAra jaina samAja kA itihAsa | isake lekhaka haiM svargIya yazasvI vidvAn siddhAntAcArya pa phUlacandra zAstrI aura viziSTa sahayogI evaM kAryakartA vidvAn hai- DaoN devendrakumAra zAstrI tathA DaoN kamaleza kumAra jaina / isa grantha kI 564 pRSThIya sAmagrI do bhAgoM meM vibhAjita kI gayI hai| 1 itihAsa vibhAga 2 vartamAna paravAra jaina samAja kA paricaya / / inameM prathama vibhAga prathama tIna khaNDoM (pRSTha 1 se 198 taka) me samApta huA hai aura dUsarA vibhAga caturtha se saptama khaNDa (pRSTha 199-564) meN| prakAzakIya pRSTha cAra se vidita hotA hai ki itihAsa khaNDa ke vyavasthApana kA kAryabhAra DaoN devendra kumAra zAstrI ko aura grantha mudraNa ke sAtha caturtha, paMcama evaM SaSTha khaNDa kI sAmagrI ke saMkalana evaM vyavasthAna kA gurutara dAyitva DaoN kamaleza kumAra jaina ko sauMpA gayA thaa| donoM manISiyoM ne niSThA pUrvaka kArya kiyA hai| ubhaya vidvAna sAmAjika sammAna ke pAtra haiN| . DaoN kamaleza kumAra jaina se vArANasI pravAsa meM isa pustaka ke pRSTha 120 meM ullikhita pArzvanAtha pratimA ke sandarbha meM vicAra vimarza huA thA / DaoN. jaina ne mujhe bhelUpura sthita mandira meM le jAkara ukta pratimA ke darzana karAye the tathA pustaka meM prakAzita lekha bhI pratimA kI Asana meM utkIrNaM dikhAyA thaa| isase pramANita hotA hai ki DaoN jaina ne svargIya paM. phUlacandra jI siddhAnta zAstrI ke sAmIpya meM
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/20 unase pustaka ke vibhinna aMgoM para gaharAI se uhApoha kiyA hai| SaSTha khaNDa (sarasvatI sAdhaka) meM sarasvatI ke una upAsakoM kA paricaya diyA gyaahai| jinhoMne paravAra jaina samAja ko gauravAnvita kiyA hai| isa khaNDa meM aise manISiyoM ke nAma bhI prakAzita ho gaye haiM jo paravAra jaina nahIM haiN| udAharaNArtha pRSTha 285 meM dekheM zrI zrIyAMsakumAra siMghaI kA pricy| isI prakAra pRSTha saMkhyA 504 meM dRSTavya hai- sihorA nivAsI zrI dhanyakumAra jI kA pricy| DaoN. jaina ke AtmIya sahayoga kI hama hRdaya se sarAhanA karate haiN| ve sAdhuvAda ke pAtra haiM | paravAra jaina samAja kI vibhUtiyoM kA paricaya likhakara DaoN jaina ne eka mahatvapUrNa kArya kiyA hai| __ Aie eka dRSTi itihAsa khaNDa para bhI DAleM / pustaka ke dvitIya khaNDa meM abhilekhAdi diye gaye haiM / sarvAdhika pratimA kI Asanapara sADhorA grAma ke jainamandira kI eka vedI para virAjamAna pratimA kI Asana para akita milA hai savat 610 kA (de pR 114) yaha grAma dillI se gujarAta aura mahArASTra Adi pradezo ko jAne vAle mArga para gunA jile meM sthita batAyA gayA hai| de pR 28, 42 / isa lekha meM mUlasaMgha me paurapATa anvaya ke pATanapura nivAsI saghaI (sighaI) kA ullekha huA hai| lekha nimna prakAra hai saMvat 610 varSe mAgha sudii|| mUlasaMghe paurapATAnvaye pATalanapura sNghii| isame mUlasagha, paurapATAnvaya aura saMghaI pada prAcInatA kI dRSTi se vicAraNIya hai| pATanapura se lAyI gayI kucha pratimAe sAgara ke baDe bAjAra sthita caudharanabAI digambara jaina mandira meM virAjamAna haiN| saMbhavataH yaha pratimA bhI pATana se hI yahA~ kisI prakAra AyI ho| isake do kAraNa jJAta hote haiM- prathamapaurapATa anvaya aura dUsarA hai saMghaI pada kA honaa| isa pustaka ke lekhaka kI dRSTi meM yaha pratimA pArzvanAtha tIrthaMkara kI hai| pR 114 meM isa pratimA kA paricaya pArzvanAtha pratimA ke nAma se diyA gayA hai| pR 506 para die gae isa pratimA citra ko bhI bhagavAna pArzvanAtha kA batAyA gayA hai| pratimA ke zIrSa bhAga para paMcaphaNAvali utkIrNa hai| saMbhavataH isI phaNAvalI ko dekhakara lekhaka ne ise pArzvanAtha tIrthaMkara kI pratimA samajhA hai| pratimA kI Asana para tIna paMkti kA lekha hai aura lekha ke madhya meM lAMchana svarUpa svAstika kA spaSTa akana hai jisase yaha pratimA sAtave tIrthakara supArzvanAtha kI pramANita hotI hai| phaNAvalI pArzvanAtha aura supArzvanAtha donoM tIrthaMkaroM ke zIrSa bhAga para hotI hai| antara svarUpa supArzvanAtha ke sira para paMca phaNAvalI aura pArzvanAtha ke sira para sAta, nau, gyAraha phaNa darzAye jAte hai / sADhaurA kI yaha pratimA tIrthaMkara supArzvanAtha kI hai| eka aisI hI paca phaNAvalI se yukta pratimA bhArata kalA bhavana hindU vizvavidyAlaya vArANasI meM bhI pradarzita hai| pratimA ke zIrSa bhAga para dundubhivAdaka aura pIche bhAmaNDala hai| gucchaka keza sahita pAla zailI meM aMkita yaha pratimA rAjaghATa se prApta batAI gayI hai aura samaya 11 vIM zatI darzAyA gayA hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/21 (2) dvitIya khaNDa meM kucha aitihAsika abhilekhoM kA ullekha kiyA gayA hai| jinakI vartamAna sthiti nahIM darzAI gayI hai| sAmAnya pAThaka yadi abhilekhoM ko dekhanA/samajhanA cAhe to use pratimA ko khojane meM hI bahuta samaya lagA denA pddegaa| udAharaNArtha pRSTha 120 meM vArANasI, kuNDalagirI Adi ke lekha isa saMbaMdha meM ullekhanIya haiN| sonAgirI kA saMvat 1101 kI pratimA bhI nirdiSTa sthAna para upalabdha nahIM hai| citra diyA gayA hotA to zodhI khojI vidvAn ko kaThinAI nahIM hotii| (3) ujjaina paTTAvalI meM 1 se 89 taka ke ullikhita bhaTTArakoM meM saMvat 26 meM hue gupta gupti (guptigupta) kA hI eka nAma hai jinakI jAti paravAra batAI gayI hai| sama sAmayika anya jaina upa jAtiyoM ke ullekhoM kA abhAva sandeha utpanna karatA hai| (4) kocchalla gotra- zrI sva paM nAthUrAma jI premI ke lekha meM (isI pustaka ke pRSTha 175) meM isa gotra kA jina jaina upajAtiyoM meM astitva batAyA gayA hai unameM do jaina jAtiyA~ haiM-- paravAra aura gahoI / zrI premI jI kI mAnyatAnusAra saskRta lekhoM meM gahoI vaMza ko gRhapati vaMza likhA gayA hai| paravAra ke bAraha gotroM me nau gotra gRhapatyanvaya jAti se milate haiN| ahAra kSetra ke saMgrahAlaya meM gRhapatyanvaya jAti ke caudaha pratimA lekha haiN| ina pratimA lekhoM meM do pratimA lekha aise bhI haiM jinameM kocchalla nAmaka gotra kA ullekha huA hai| ye lekha haiM- vi.saM. 1207 aura vi.saM. 1213 ke| inameM saMvat 1207 ke lekha meM mAgha vadI aSTamI tithi meM vANapura meM gRhapatyanvaya ke kochila gotra ke hariSeNa dvArA nitya vandanArtha pratimA pratiSThA karAye jAne kA ullekha hai| isI prakAra dUsare saM. 1213 ke eka lekha meM bhI vANapura nivAsI gRhatpayanvaya ke kochila gotra ke hariSeNa Adi zrAvakoM ke dvArA pratiSThA karAye jAne kA ullekha hai| pro. khuzAlacandra gorAvAlA ne sAhu mAtana kA nAma ahAra ke saMvat 1207 ke mahAvIra pratimA lekha meM pauravATAnvaya ke pUrva par3hakara niSkarSa svarUpa grahapatyanvaya aura paurapATAnvaya ko eka mAnA hai| (de pR. 118) / apane abhimata ke sandarbha meM AdaraNIya paM 'gorAvAlA ne ahAra ke jina cAra pratimAlekho kA ullekha kiyA hai ve nimnaprakAra haiM "saMvat 1207 mAgha vadi 8 vANapure gRhapatyanvaye kochallagotre sAhu mahAvalI remale putra hariSeNaM jhiNe-tatsukArApiteya nityaM praNamanti / 'saMvat 1213 ASADha sudI 2 somadine gRhapatyanvaye kochalla gotre vANapura vAstavya tada suta mAhavA putra hariSeNa udaI jalakhU viaMdu praNamanti nitya / hariSeNa putra hADadeva putra mahIpAla gaMga basabacandra lAhadeva mAhizacandra sahadeva ete praNamanti nityN|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/22 "saMvat 1203 ASADha vadI 3 zukre zrIvarddhamAnasvAmi pratiSThApikaH gRhapatyanvaye sAhu zrI ulkaNadya alhaNa sAhu mAteNa vaizyavAlAnvaye sAhu vAsalastasya duhitA mAtiNI sAhu zrI mahIpatI / "saMvat 1207 ASADha vadI 9 zukre zrIvIravarddhamAnasvAmi pratiSThApito gRhapatyanvaye sAhu zrI rAlharNazcaturvidhadAnena....... paThalita vimukta sukha zItala ulakaM pravarddhita kIrtilatAvaguNThita brahmANDaM. . tatsuta zrI AlhasatathA tatsuta sAhu mAtanena pauravAlAnvaye sAhu vAsalastasya duhitA mAtiNI sAhu zrI mahIpati tatsuta sAhu... ...tatsuta sIdU ete nityaM praNamanti / maMgalaM mhaashrii| (dekhe prastuta pustaka kA pR. 116-117) vaibhavazAlI ahAra pustaka meM prakAzita pro. gaurAvAlA ke lekha ke anusAra ina lekhoM meM saMvat 1203 kramAMka tIsare meM gRhapati vaMza aura usake sAtha vaizyavAla vaMza ke sAhu vAsala tathA unakI putrI mAtiNI kA ullekha aura saMvat 1207 kramAMka caturtha lekha me gRhapativaMza ke ullekha ke sAtha sAhu mAtana ko poravAla anvaya kA likhA jAnA tathA sAhuvAsala aura unakI putrI mAtiNI ke nAmollekhoM meM nAma sAmya ke kAraNa aikya sthApita hotA hai| pro gorAvAlA kA anumAna hai ki gRhapativaMza usa vartamAna jAti (vaMza) kA nAma thA, jisameM kocchalla gotra Aja bhI hai| pro. gorAvAlA ne jina lekho ke pariprekSya meM yaha abhimata prakaTa kiyA hai ve pUrvollikhita pratimAlekha paM. govindadAsa "koThiyA dvArA saMgrahita aura zrImAn seTha hIrAlAla, dIpacanda, anaMdIlAla jaina haTA (TIkamagaDha) mapra dvArA prakAzita prAcIna zilAlekha zrI 108 di. jaina atizaya kSetra ahArajI TIkamagar3ha se liye gaye pratIta hote haiN| isa pustaka meM ye lekha kramazaH kramAMka 87. 89, 51 aura 102 se prakAzita hue haiN| ina lekhoM meM pUrNa virAma ko ora dhyAna nahIM diyA gayA hai| pro gorAvAlA ne apanA abhimata caturtha pratimAlekha ko lekara sthApita kiyA hai| prastuta lekha meM praNamanti aura mahAzrI ke bAda pUrNa virAma darzAye gaye haiM jabaki sthiti isase bhinna hai| isa lekha ke mUlapATha ke pA~ca sthaloM para khar3I rekhAoM dvArA pUrNa virAma cinha diye gaye haiM jo eka tathya ke pUrNa hone kA saMketa karate haiN| prathama pUrNa virAma caturvidhadAne ke pazcAt hai| isake bAda mAtanena ke pazcAt isa lekha ke mUlapATha meM pUrNa virAma sUcaka do khaDI rekhAe~ haiN| tIsarA pUrNa virAma mAtirNi ke bAda meM hai| caturtha pUrNa virAma praNamaMti ke pazcAt aura pA~cavAM iti ke baad| mAtana gRhapatyanvayI hai| prAcIna zilAlekha ahAra le.saM. 66 aura lekha saM 9 meM bhI spaSTa rUpa se mAtana ko gRhatyanvaya kA honA kahA gayA hai| mAtiNI paurapATAnvaya ke sAhu vAsala ko duhitA thii| gRhapatyanvaya aura paurapATAnvaya donoM anvayoM ke zrAvakoM ne milakara isa pratimA kI pratiSThA karAI thii| pro. gorAvAlA ko yaha sandeha saMbhavataH
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/23 pUrNa virAma yathAsthAna na hone ke kAraNa utpanna huA hai| donoM anvaya bhinna haiN| yahA~ kocchalla gotra grahapatyanvaya se saMbaMdhita hai, paurapATAnvaya se nhiiN| (s) AvaraNa paricaya : yaha paricaya bhrAmaka hai| vastu sthiti maiMne isake pUrNa spaSTa kara dI hai| kochalla gautra vartamAna paravAra jaina samAja ke bAraha gotroM meM eka hai, yaha satya hai, kintu yaha bhI satya hai ki yaha gRhapatyanvaya kA bhI gotra hai| gotra ke nAma sAmya se "gRhapativaMza kA sabaMdha paravAra samAja se haiM" kahanA tarka saMgata nahIM hai| donoM anvaya bhinna haiN| khajurAho ke pArzvanAtha mandira ke lekha kA bhI paravAra jaina samAja se koI saMbaMdha sthApita nahIM hotA hai| (6) prastuta pustaka ke paiMtIsaveM pRSTha se jJAta hotA hai ki lekhaka ko 17vIM zatAbdI ke pUrva kA eka bhI aisA lekha nahIM milA hai jisameM paravAra jAti nAma kA ullekha ho| zodha khoja ke prasaMga meM mujhe aise pratimAlekha prApta hue haiM jinameM na kevala paravAra jAti kA ullekha hai balki 17 vIM zatAbdI se pUrva kA samaya bhI unameM aMkita hai| ahAra ke vikrama savat 1202 ke eka AdinAtha pratimAlekha meM "paravara anvaya" kA spaSTa ullekha hai| kuDIlA grAma ke visa 1196 ke AdinAtha pratimAlekha meM "paravADAnvaya aMkita milA hai| ahAra meM virAjamAna eka anya AdinAtha pratimAlekha meM "paravADAnvave' par3hane meM AtA hai| zrI bAlacandra jaina bhUtapUrva upasaMcAlaka purAtattva va saMgrahAlaya ratnapura se bhI mujhe eka pratimAlekha maU (chatarapura) kA aisA prApta huA thA jimaseM lekha kA Arambha "siddha paravADakule jAta. sAdhu zrI se huA hai| vikrama saMvat 1199 kA eka AdinAtha pratimAlekha aisA bhI prApta huA hai jisameM "puravADAnvaya" kA nAmollekha huA hai| ina abhilekhoM meM Aye paravara, paravADa aura puravADa zabda samAnArthI haiN| tInoM vartamAna paravAra jaina jAti ke bodhaka haiN| ataH ina abhilekho ke sAkSya meM kahA jA sakatA hai ki bArahavIM zatAbdI meM anya jaina jAtiyoM ke samAna 'paravAra' jaina jAti bhI chatarapura aura TIkamagaDha jiloM meM vidyamAna thii| ___ maiM pustaka ke lekhaka mUrdhanya manISI siddhAntAcArya svargIya paM phUlacandra jI kA kRtajJa hU~ jinhoMne paravAra jaina samAja kA itihAsa jAnane samajhane kA avasara diyaa| aisI aba taka koI pustaka nahIM thii| pustaka ke preraNAsrota AdaraNIya paM jaganamohanalAla jI kA bhI upakAra mAnatA hU~ jinhoMne isake prakAzana meM bahumUlya samaya dekara mahatvapUrNa yogadAna kie hai| DaoN devendra kumAra zAstrI aura DaoN. kamalezakumAra jaina bhI sammAna ke pAtra haiN| samasta pustakAlayoM aura jaina mandiroM meM adhyayanArtha yaha pustaka upalabdha hoisa ora AzA hai zrImanta aura dhImanta dhyAna deNge| samAja isa pustaka ke lekhaka, preraka ora viziSTa sahayogI vidvAnoM kA AbhAra mAnatI hai| itara jaina jAtiyoM ke itihAsa bhI likhe jAveM to bahuta acchA hogaa| jaina vidyA saMsthAna, zrI mAhavIra jI (rAja.)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/24 parasparopagraho jIvAnAma (le. jasTisa ema.ela. jaina) jaina dharma kA sarva sammata pratIka isa prakAra hai . "parasparopagraho jIvAnAm isa pratIka cinaha meM jaina mAnyatA ke anusAra virAT vizva kI rekhAkRti hai jisameM tInoM loka, siddha zilA, ratnatraya, svAstika paMca mahAvrata aura ahiMsA dikhAe gae haiN| sAtha meM 'parasparopagraho jIvAnAm' yaha jo Legend (Adarza vacana) nIce diyA gayA hai, vaha umAsvAti ke tattvArthasUtra ke pAMcave adhyAya kA sUtra saMkhyA 21 hai| isa sUtra kA artha kyA hai yaha samajhane ke lie kucha anya saMbandhita sUtroM ko dhyAna meM rakhanA hogaa| ve haiM-- 1. sarvadravya paryAyeSu kevalasya 1/29 2. guNaparyayavad dravyam 5/38 3. sat dravya lakSaNam 5/29 4 utpAda vyaya dhrauvyayuktaM sat 5/30 5 ajIva kAyA dharmAdharmA kAza pudgalAH 5/1 6 dravyANi 5/2 7. jIvAzca 5/3 8. kAlazca 5/39 9. gatisthityupagrahI dharmAdharmayorupakAra. 5/17 10. AkAzasya avagAhaH 5/18 11. zarIravADmanaH prANApAnA pudgalAnAm 5/19 12. sukha dukha jIvitamaraNopagrahAzca 5/20 13. parasparopagraho jIvAnAm 5/21 kevalajJAna hone para hI pUrNa mukti hotI hai aura kevala jJAna usa avasthA kA nAma hai jaba jJAna kI pravRtti samasta dravyoM va paryAyoM meM ho jaae| jisameM guNa (anvayI)
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/25 aura paryAya (vyatireka) haiM vaha dravya hai arthAt jo yathAyogya apanI apanI paryAyoM dvArA prApta hote haiM yA paryAyoM ko prApta hote haiM ve dravya kahalAte haiM | yA yoM kahie ki jo utpAda (utpatti), vyaya (vinAza) aura dhauvya (sthairya) ina tInoM se yukta arthAt ina tInoM rUpa haiM vaha sat haiM aura vahI dravya haiN| ye dravya chaha haiM dravya 1 2 3 4 5 6 jIva, dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala ajIva jIva aura ajIva tathA karmoM ke Asava, baMdha, saMvara, nirjarI aura mokSa ye sAta tatva hai| ina sAta tatvoM kI jAnakArI naisargika athavA arjita hotI hai| aura eka bAra yathArtha samajhakara phira usameM vizvAsa dRr3ha ho jAe to darzana vizuddhi yA samyak darzana ho jAtA hai aura yahI prathama sopAna hai mokSa kaa| ina sAta tatvoM ke sAtha pApa aura puNya jor3aleM to yahI nava padArtha kahalAte haiN| vAstava meM mUla padArtha to do hI hai, jIva aura ajiiv| inake atirikta jo sAta tattva padArtha haiM ve jIva aura pudgaloM ke saMyoga se utpanna hue haiN| jIva ke zubha pariNAma hoM, to zubha karmarUpa zakti ko puNya aura azubha pariNAmoM ke nimitta se azubha karmarUpa pariNati zakti ko pApa kahate haiN| isa taraha para jIva aura ajIva ko tattva, dravya aura padArtha tInoM hI mAnA gayA hai| inameM se dharma, adharma, AkAza, pudgala aura jIva se paMcAstikAya kahalAte jIva hote haiM mukta aura saMsArI jinameM kucha mana sahita aura kucha mana rahita / eka indriya jIva arthAt pRthvI, apa, teja, vAyu aura vanaspati haiM sthAvara jIva / do indriya se lekara pAMca indriya vAle tamAma jIva vasa kahalAte haiM jo vadha, baMdhana, avarodha, janma, jarA, maraNa Adi dukha bhogate haiN| jaba uparokta SaT dravyoM kA maya paryAyoM ke yugapad jJAna ho jAe to samajho ki jJAna saMpUrNa ho gayA aura vahI hai kevalajJAna arthAt srvjnytaa| aba savAla paidA hotA hai ki Akhira ye dravya karate kyA haiM, inake kRtya kyA haiM aura kisa taraha haiM eka dravya kA dUsare dravya kyA haiM aura kisa taraha hai eka dravya kA dUsare dravya ke lie upayoga? kyA inakA Apasa meM bhI koI tAlamela yA saMbaMdha hai? isa kA vivecana karate hue umAsvAti ne kahA ki dharma kA upakAra hai gati upagraha adharma kA upakAra hai sthiti upagraha AkAza kA upakAra hai- avakAza upagraha kAla ke upakAra haiM- vartanA, pariNAma, kriyA paratva aura aparatva pudgaloM ke upakAra hai- zarIra, mana, vacana, prANApAna, sukha, dukha, jIvana aura
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/26 maraNa ye upagraha jIvoM ke upakAra hai- paraspara upagraha tathA sukha, dukha, jIvana, maraNa, upagraha tattvArtha sUtra meM yaha carcA cala rahI hai dravyoM kI paribhASA va zuddha svarUpa kii| isalie z2Ahira hai ki 'upakAra' zabda "bhalA karanA' isa artha meM prayukta na huA hai, na ho hI sakatA hai| ataH upakAra zabda kA artha hai, kisI vivakSata dravya kA kRtya (Function) | yahAM taka to koI kaThinAI nahIM aatii| kaThinAI AtI hai upagraha kA matalaba nikAlane meN| jaisA Upara batAyA gayA hai, umAsvAti ne 'upagraha' zabda sarvaprathama dharma aura adharma dravyoM ke upakAra (kRtya) ke silasile meM prayukta kiyA hai aura yahIM se isakA matalaba samajhanA hogaa| kundakunda ne paJcAstikAyasaMgrahasUtra kI gAthA 22 meM likhA hai jIvA puggalakAyAAyAsaM atthikAiyA sesA amayA asthittamayA kAraNabhUdA hi logss| (jIva, pudgala, AkAza, dharma, adharma ye pAMca astikAya dravya kisI ke banAe hue nahIM hai, astitva maya haiM aura nizcaya hI loka ke kAraNabhUta haiN|) AcArya kundakunda ne apane isa 'samaya' meM na upakAra zabda kA hI prayoga kiyA hai na hI upagraha kaa| unane paJcAstikAya dravyoM ko loka kA kAraNa mAnA hai| TIkAkAroM kA kahanA hai ki kAraNabhUta kA artha hai loka inhIM se banA huA hai| dharma, adharma ke silasile me kundakunda likhate haiM udayaM jaha macchANaM gamaNAnuggahayaraM havadi loe taha jIva puggalANaM dhamma davvaM viyANehi (85) (dharma dravya use jAno jo saMsAra meM jIva va pudgaloM ke gamana meM anugrahakara usI taraha hotA hai jisa taraha jala machaliyo ke lie|) TIkAkAroM ne likhA ki dharma dravya kAraNa rUpa hai kintu kArya nahIM haiM na hI hai preraka, vaha udAsIna avasthA se nimittamAtra gati kA kAraNabhUta hai, gati kA nimittapAya sahAyI hai| machaliyAM jo jala ke binA calane meM asamartha hai unake calane meM jala nimitta mAtra hai| jIva pudgala ke calate dharma dravya Apa nahIM calatA na unako preraNA karake calAtA hai, Apa to udAsIna hai parantu jIva pudagala gamana kare to unako nimitta mAtra sahAyaka hotA hai mere vicAra se isa TIkA kA sAra yaha hai ki dharma aura adharma dravya lokAkAza meM sarvatra vyApta niSkriya dravya haiM aura inake binA gati-sthiti nahIM, yahI ina dravyoM kA anugraha hai| daraasala jala kI halacala aura machalI kA gamana bhI dharma dravya kA hI anugraha hai| haribhadra sUri ne batAyA ki dharma dravya gati upakArI hai, svayaM gatizIla jIva pudagaloM kA upakAraka arthAt apekSA kAraNa hai yAne nimitta kAraNa hai, dharma dravya meM hone vAle svAbhAvika pariNAma kI apekSA karake hI calane vAle jIvAdi dravya apanI gati ko puSTa karate haiM, svayaM calane vAle jIvAdi dravyoM kI gati meM dharma dravya kI apekSA hotI hai isalie dharma dravya jIvAdi kI gati me apekSA kAraNa kahA jAtA hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/27 'gatisthityupagrahau dharmAdharmayorUpakAra:' kA anuvAda paM. mahendrakumAra zAstrI ne akalaMka ke tatvArtha rAjavArtika (1957) meM yoM kiyA hai "gati sthiti kramazaH dharma adharma ke upakAra hai|' spaSTa hai ki mahendrakumAra ne upagraha zabda ko hI choDa diyA hai, zAyada isalie ki upagraha aura upakAra paryAyavAcI batAe gae haiN| sarvArtha siddhi ke hindI anuvAda (1971) meM paM. phUlacaMda ne isa sUtra kA anuvAda yoM kiyA_ "gati sthiti meM nimitta honA, yaha krama se dharma aura adharma dravya kA upakAra parantu yaha nimitta honA' samajhane meM taba kaThinAI AtI hai jaba hama yaha samajhanA cAheM ki "jIvoM kA upagraha paraspara hai, yahI jIvoM kA upakAra hai tathA sukha dukha jIvana maraNa bhI jIvoM ke jIvakRta upakAra haiN|" tattvArtha ke svopajJa kahe jAne vAle bhASya aura siddhagaNi kI TIkA meM isakA tAtparya yoM samajhAyA gayA ki hita kA upadeza aura ahita kA niSedha yaha jIvoM kA paraspara upakAra hai parantu kisakA kyA hita hai kyA ahita isakA koI javAba nahIM miltaa| vidyAnaMdi ne zlokavArtika meM upagraha kA artha (kuMdakuda kI bhAMti) anugraha kiyA hai| J.L. Jaini ne isa sUtra kA anuvAda (1918) meM yoM kiyA haiThe function of souls (mundane souls) is to suport each other. S.A. Jaini kA anuvAda (1992) isa prakAra haiThe function of souls is to help one another. AcArya mahAprajJa ne isa sUtra kA artha kiyA hai, eka dUsare kA sahArA ekapadArtha dUsare padArtha kA Alambana banatA hai| nathamala TaoNTiyA ne anuvAda (1994) kiyA hai Souls render service to one another. isa prakAra upagraha ke nimna artha pAe jAte haiM 1. nimitta, 2 sahAyatA, 3. Alambana, 4. anugraha, 5 apekSA, 6 support, 7. Help, 8. Service. yaha isa bAta kA sUcaka hai ki vibhinna cintakoM ne upagraha kA artha vibhinna prakAra se kiyA hai parantu phira bhI yaha samajhanA kaThina hai ki eka prANI dUsare prANI kA niyama se kisa prakAra nimitta, AdhAra, Alambana, Azraya, sahAyaka, athavA sevArata hotA hai| dharma, adharma, AkAza ye saMsAra meM vyApta eka eka hI dravya haiM kintu jIva haiM ananta unake paraspara upagraha bhI ananta haiN| isalie, akele upagraha zabda meM aMtarnihita usa vyApaka kalpanA ko samajhanA kaThina hotA hai jo saba dravyoM ke kRtyoM para ekasA lAgU ho, vajaha isakI yaha hai ki sUtrakAra kama se kama zabdoM kA prayoga karake gAgara meM sAgara bharanA cAhatA hai| ataH pratyeka dravya ke hisAba se upagraha zabda kA artha grahaNa karanA hogaa| akalaMka kA kahanA hai ki "dravyoM ko zakti kA AvirbhAva karane meM kAraNa
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/28 rUpa anugraha hI upagraha kahA jAtA hai| svAmI-bhRtya, AcArya-ziSya ityAdi bhAva se jo vyavahAra kiyAjAe vaha paraspara upagraha kahA jAtA hai| svAmI vittatyAgAdi dvArA aura bhRtya hita pratipAdana aura ahita niSedha ke dvArA upagraha karate haiN| AcArya ubhayaloka phalaprada upadeza darzana ke dvArA aura upadeza vihita kriyA ke anuSThApana dvArA ziSyoM ke prati aura ziSya tadanukUla vyavahAra karake AcArya ke prati anugraha karate haiN| jisa prakAra strI puruSa ratikriyAoM meM yugapad rUpa se paraspara upakAra karate haiM isI prakAra kA niyama sukhAdi upagrahoM ke lie nahIM hai| aba taka TIkAkAroM ne upagraha zabda ko buddhigata karane ke lie jo udAharaNa die haiM ve saba kevala manuSyo ko lekara aura vaha bhI iSTakAraka vyApAra ke die haiN| isa kamI ko dUra karane ke lie aura viSaya ko aura gaharAI se samajhane ke lie akalaMka Age likhate haiM-- "koI jIva apane lie sukha utpanna karake kadAcid dUsare eka ko, donoM ko yA bahutoM ko sukhI kara sakatA hai aura koI jIva apane lie dukha utpanna karake dUsare eka, do yA bahutoM ko dukhI kara sakatA hai kadAcid do, yA bahutoM ko yA apane lie sukha athavA dukha utpanna karake dUsare eka do yA bahutoM ko sukha yA dukha utpanna kara sakatA hai isI prakAra itaratra bhI jAnanA / isa spaSTIkaraNa se hI upagraha zabda meM attarnihita artha bilkula sahI taurapara grahaNa kiyA jA sakatA hai| anya dravya yathA dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala jIva aura ajIva dono ke lie kucha na kucha karate haiM, kisI na kisI rUpa meM unake kAma Ate haiN| jIva dravya anya dravyo ke lie kucha nahIM karate, ve Apasa meM hI eka anya ke lie kucha na kucha karate hai, vaha kRtya hitakara bhI hosakatA hai aura ahitakara bhI aura isa kRtya kA nAma hI paraspara upagraha haiM / jIvoM ke saMdarbha meM upagraha kI avadhAraNA binA 'paraspara' lagAe mastiSkagata nahIM hotii| kyA hita aura kyA ahita isakA nirNaya jIva apanI apanI dhAraNA yA vicAra yA bhAva zakti ke anusAra karate haiN| isa vivecana ko yoM samajhane kI koziza kI jA sakatI hai| sihAdi apane zAvaka ke pAlana (jIvana, sukha) ke lie mRgAdi kA vadha (maraNa, dukha) karake bhojana (sukha) juTAte haiM, to mRgAdi tRNAdi khA kara (dukha pahuMcA kara) apanA jIvana yApana (sukha) karate haiM / laukika, vyAvahArika artha meM tRNAdi mRgAdi kA aura mRgAdi siMha zAvakAdi kA hita (sukha) sAdhana (anugraha) karate haiM aura mRgAdi tRNAdi kA aura siMhAdi mRgAdi kA ahita (maraNa, dukha) kArita karate hai| kintu zuddha tAttvika dRSTi se siMha, zAvaka, mRga aura tRNa kA yaha paraspara upagraha hai| yaha samajhanA bhUla hogI ki eka jIva dUsare jIva kA kevala hita karate haiM kintu hita aura ahita donoM hI upakAra/upagraha/anugraha kI paribhASA meM sammilita haiN| isa prakAra 'parasparopagraho jIvAnAm' yaha sUtra isa anAdi ananta jIva sRSTi kI vAstavikatA ko ujAgara karatA hai, eka zuddha tatva darzana ko abhivyakta karatA hai; isameM jIvana kA koI Adarza na vyakta hai na nihita / Adarza to samyak cAritra arthAt ahiMsA hai| -maMdAkinI enkleva, naI dillI
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/29 AdhyAtmika-cintana isa saMsAra meM anAdikAla se AtmA kA zarIra se saMbaMdha ho rahA hai aura isa rUpa se usake sAtha jIva kI tanmayatA ho rahI hai jo use apanA hI samajhatA hai| vAstava meM zarIra pudagala dravya kA piNDa hai aura niraMtara galana-pUraNa isameM hotA rahatA hai aura yaha jIva moha ke vazIbhUta hokara usa galana-pUraNa meM harSa aura viSAda kA AsvAda letA rahatA hai| sAmAnya manuSya to isa tatva ko samajhatA hI nahIM kevala paryAya buddhi hokara apane jIvana ko vyaya kara dete haiM- jaba hamane zarIra ko apanA mAna liyA taba hamAre abhiprAya ke anukUla yadi isakA pariNamana huA taba to hameM sukha hotA hai aura na hone para duHkha hotA hai- pravRtti meM mUla kAraNa kaSAya hai| jaba hameM asAtA ke udaya meM kSudhA lagatI hai taba hama arati kaSAya ke sahakAra se uddhigna ho jAte haiM aura usake dUra karane ke artha unhIM padArthoM se usakI nivRtti karanA cAhate haiM jinheM hamane svAda samajha rakhA hai| yadi hamAre abhiprAya ke anukUla bhojana na mile taba hamAre aMtaraMga me mahatI vedanA hotI hai jisakA anubhava pratyeka bhojana karane vAlo ko hai| yadi isameM kisI ko AzaMkA ho taba use nirdhana aura sadhana ke bhojana kI tAratamyatA se apane jJAna ko abhrAnta kara lenA caahie| isI prakAra paMcendriyoM ke viSaya meM abhrAnta siddhAnta kA nirNaya kara lenA zreyaskara hai| aba yahAM para eka bAta vicAraNIya hai- yaha jo paMcendriyoM ke viSaya haiM vaha AnuSagika dukhakara haiM svAbhAvika paddhati se na to vaha sukhakara hI haiM aura na dukhakara haiM kyoMki vaha jJeya haiM aura tadviSayaka jo jJAna hai vaha bhI na sukhakara hai aura na dukhakara hai| isa sukha aura dukha kA mUlakAraNa kucha aura hI hai| yadi vaha hamAre jJAna meM A jAve taba hama bahuta aMzoM meM isa jAla se nivRtta ho sakate haiN| parantu hama vahA~ taka jAte nahIM kevala viSayoM ko dukhakara aura sukhakara jAna unake viyoga aura saMgraha karane meM apanA prayAsa lagA dete haiM tathA kuraMga rAga ke vazIbhUta hokara vyAdha dvArA apane prANoM ko vidIrNa karAtA hai, mataMgaja sparzana indriya ke viSaya sparza dvArA garta meM par3atA hai, pataMga cakSurindriya ke viSaya meM lIna hokara agnijvAlA meM bhasmasAt ho jAtA hai, bhauMrA ghrANendriya ke viSaya gaMdha kI lolupatA se apane prANoM kI Ahuti kamalapuSpa meM kara detA hai isI prakAra se mIna machalI rasanendriya ke viSaya ke vaza lobha se vaMzI dvArA apane prANoM kA nAza kara detI hai| yaha saba eka-eka indriya ke vazIbhUta hokara apane prANoM ko nichAvara kara dete haiN| parantu jo jIva paMcendriya ke vaza hokara apanI pravRtti kara rahe haiM unake dukha kA kauna varNana kare? yahI kAraNa hai jo isa vedanA se mukta hone ke lie mahApuruSa ise
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/30 tRNavatta mAnakara ekAkI nirjana bhUmi se jAkara daigambarI dIkSA kA avalambana kara AtmamArga meM lIna ho jAte haiN| tattvadRSTi se dekhA jAve taba ye paMcendriya viSaya dukhadAyI nahIM haiM inheM bhogane kI jo kaSAya hai vahI dukhadAyI hai| isI se daulata rAma jI ne likhA hai- 'Atama ke ahita viSaya kaSAya, inameM merI pariNati na jAya'- arthAt AtmA ko dukha dene vAle viSaya aura kaSAya haiM inameM paraNati na jAe arthAt jaba hamArI viSayopayoga bhoga meM pravRtti hotI hai usa pravRtti ke kAraNa hamAre antaraMga meM kaSAyabhAva haiM aura ve hI bhAva hameM unake bhogane meM pravRtta karAte haiM yadi aMtaraMga meM kaSAya na ho, kadApi hamArI pravRtti unake artha na hove| jaba mUla kAraNa to kaSAya bhAva hai, viSaya to nimitta kAraNa haiM aura nimitta kAraNa bandha kA kAraNa nahIM hotA hai| bandha kA kAraNa to kaSAya bhAva hai- isI se kundakunda svAmI ne baMdhAdhikAra meM yaha likhA hai vatyuM paDucca jaM puNa ajjhavasANaM tu hoI jiivaannN| Na hi vatthudo baMdho ajjhavasANeNa baMdho du||' arthAt vastu adhyavasAna bhAvoM ke hone meM nimitta hotI hai, Avalambana ke binA adhyavasAna bhAva nahIM hotA yathA zUravIra putroM ko utpanna karane vAlI mAtA ke putra ko maiM raNa meM mArUM, aisA adhyavasAna bhAva nirbhIka sainika ke hotA hai, isa prakAra bhAva nahIM hotA jo maiM bandhyA putra ko mArU~ kyoMki bandhyAputra alIka vastu hai| yadi vastu ke abalambana ke binA adhyavasAna bhAva hone lage taba 'maiM bandhyA ke putra ko mAratA hU~' aisA bhI adhyavasAna hone lagegA so asaMbhava hai| ataH adhyavasAna binA avalambana ke nahIM hotA isI paddhati se upAya kI utpatti ke prati viSaya-nimitta kAraNa hai| yaha nirvivAda hai| -pUM. gaNezaprasAda jI varNI dvArA sva-likhita phoTo prati se -kevalI bhagavAna AdinAtha ke samaya meM ahammanya kucha logoM ke kAraNa 363 mata ho ge| bAda ke kAla meM bhI kASThA saMgha Adi hue| yadi isa kAla meM eka nayA zaurasenI saMgha bhI sthApita ho jAya to kyA Azcarya? anukUla sahakAra juTAkara kauna kyA kucha nahIM kara sakatA arthAt sabakucha kiyA jA sakatA hai| bhalA, saMsthApakoM meM nAma likhAne kI cAha vairAgI ke sivAya kise na hogI? / -
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/31 jaina kavi vinodI lAla kRta 'navakAra maMtra savaiyA' -DaoN gaMgArAma garga tulasIdAsa ke sau varSa bAda unakI prasiddha racanA 'jAnakI maMgala' aura 'pArvatI maMgala' ke AdhAra para sohara chaMda meM 'neminAtha ko nava maMgala' tathA labdha pratiSTha rekhatAkAra pratApasiMha brajanidhi aura nAgarIdAsa se pahale rekhatA sAhitya kI racanA karane vAle vinodIlAla kI eka mahatvapUrNa racanA 'navakAramaMtra savaiyA' bhI hai| vinodIlAla kI adhikAMza racanAoM meM tIrthakara neminAtha ke prati adhika bhaktibhAva hote hue bhI 'navakAra maMtra savaiyA meM RSabhadeva jI ke prati ArAdhanA bhAva adhika mukharita huA hai| bhakti bhAva / jAkai caraNAraviMdapUjata suriMda iMdra devana ke vRMda caMda somA ati bhArI hai| jAkai naSa para ravikaraNa vAro, muSa deSyAM koTi kAmadeva chavi hArI hai| jAkI deha duti mahA drapana deSiyata apano sarUpa bhava sAtha kI vicArI hai| kahata 'vinodIlAla' mana baca tihU kAla, asai nAbhinaMdana kauM vaMdanA hamArI hai| tIrthaMkara RSabhadeva ke teja aura kAnti kA ullekha karane ke atirikta unake mahimAgAna me kavi ne unako uddhArakartA mAnakara unakI zaraNa bhI cAhI hai tuma to jinaMda deva ju gatachidra bhayo, tuma chAMDi kaho aba kAhi jAhi dhyaaiyo| tArana tarana tumhArI sarana Ayo, tohi lAja merI saba oNguNa piibhaaiyau|| maiM to hUM ajAna buddhi tuma hau jinaMda zuddhi, tumhAre gunAnuvAda kahA~tAI gAiyo, mana vaca krama kIye kahata vinodIlAla, tribhuvana nAtha gati morIyau bnaaiye| tIrthaMkaroM ke pUrva gRhastha jIvana se virakta hone tathA samavazaraNa sthala meM tapasyA karane kI sthiti ko sabhI jaina bhaktoM ne bar3e bhaktibhAva ke sAtha gAyA hai| vinodIlAla kA eka savaiyA hai siMghAsana tIna jAke Asana virAjamAna, sohata asoka vRkSa tAkI chavi nyArI hai| tIna chatra phirai tihU loka ke divAkara jyU, causaThi camara sura DhArita suDhArI hai| durdAbha sabada divya dhvani tihU kAla hota,
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/32 sura puSpa vRSTi karai, saba sukhakArI hai| bhAmaMDala chavi jaise darpana vinodIlAla, jaise nAbhinaMdana kU vaMdanA hamArI hai| jina rAja tapa kari nirajarA karama kIne, bhayo gyAMna kevala triloka ujiyArI hai| samovasarana Ani racanA kabera kInI, atisai virAjamAna cyArItIsa bhArI hai| sevata sakala iMda caMda ora phaNendra sabai, mayo jinarAja niravAna pada dhArI hai| mana baca krama kIyai kahata vinodIlAla, jaise nAbhinaMdana kU vaMdanA hamArI hai| navakAra maMtra kA mahatva : tIrthakara RSabhadeva kI vaMdanA kaI savaiyoM meM prastuta kara dene ke pazcAt bhakta vinodIlAla ne navakAra maMtra ke smaraNa kA mahatva pratipAdita kiyA hai| 'ullekha' aura 'upamA' alaMkAroM se vibhUSita unake do savaiye isa prakAra haiM saMkaTaharana, siva ko karanahAra ati hI udAra, mahAdAna vesumAra haiN| mahimA apAra jaina dharma ko siMgAra, mukti kAminI ko hAru sivapaMtha ko karArU haiN| kalpa vRkSa kI sI DAra, ciMtAmani ratnasAra, tAraNa taraNahAru mohi itavAra hai| mana baca krama kIe kahata 'vinodI lAla', mere navakAra maMtra prAna ke AdhAra hai|| maMtra jApai nihicai dIjai nIra, aSTa sidha nava nidhi saba taire AI hai| devani kI riddhi vRddhi sakala samIpa Ava, cakravartI ko so vibho Apa tai Apa banAI hai| kAmadeva kI sI chavi teja jyauM udyauta ravi, candra sudi kI sI kalA niti kI baDhAI hai| kahata 'vinodI lAla' japo navakAra mAla, jagata ke sukha bhuji mokSa pada pAI hai| pArasa, kalpa vRkSa, citrAbeli aura kAmadhenu kI tulanA meM nAmasmaraNa ko adhika phaladAyaka mAnakara ravikAraNa mAlA 'vyatireka' anuprAsa aura yamaka alaMkAroM ke saMbhavata prayoga ke sAtha mokSa kI dRSTi se bhI nAmasmaraNa kA mahatva pratipAdita karate haiM kAhA sura tara kAhA citrAbeli kAmadhenu kAhA, rasa kUpa kAhA pArasa ke pAya taiN| kAhA rasa pAya aura rasAina kAmadhenu kAhA, kauna kAja hotu terau lakSmI ke Aya te| dhana pAye punya hota punya kIye rAja hota,
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/33 rAjatai naraka ho trisanA ke baDhAya taiN| kahata 'vinodIlAla' japo navakAra mAla, pAiye paramapadapaMca pada dhAre taiN| madhyakAlIna jaina kavi baliprathA ke rUpa meM vidyamAna hiMsA bhAva tathA bhUta pretoM kI pUjA kI niMdA kabIra jaisI tIkhI bhASA meM to nahIM kara sake, kintu inake prati vyaMgyapUrNa virodha niraMtara gatizIla avazya rhaa| anya pUjA paddhatiyoM kI apekSA nAma smaraNa ko apekSAkRta zreSThatA pradAna karanA nirguNa saMtakaviyoM ke samAna jaina sAdhakoM kA bhI abhISTa thaa| nAmasmaraNa ke prati vinodIlAla kI ekaniSThatA dRSTavya kAhU ke to dhana hai rUpIiyA aura mohora ghanI, kAhU ke to dekhIiye turata bhaMDAra hai| kAhU ke kaMcana mAla, kAhU hIrA motI lAla, kAhU kai basana sIla, kAhU ke hajAra hai|| kAhU ke turaMga gaja kAhU kai anaMta rAja, kAhU ke paTana desa mahimA apAra hai| kahata vinodIlAla prabhu jI kIye nihAla, merai navakAra maMtra prAna ko AdhAra hai|| kAhU ke bala devana ko bhUta preta iSTani kau, kAha ke to caMDI muMDI devI kSetrapAla kau| kAhU ke bala laribe kau, basa pAya marabe ko, kAhU ke bala mAribe ko, apanai hathyAra kau|| kAha ke bala dhyAibe kau, kAha kai kumAibe kau| kAhU kai bala gAibe kau, kAhU ko udhAra hai| kahata "vinodIlAla' japata hau tihUM kAla, mere hai atula bala, maMtra navakAra kau|| vinodIlAla kI dRSTi meM nAmasmaraNa nirbhIkatA aura subuddhi donoM pradAna karatA hai jagata maiM saMjIvana hai paMca navakAra maMtra, bAra bAra japo yAhi, jina na bhulaaiye| sovata uThata muSa dhovata videsa jAta, rana maiM bhujaMga siMgha dekhi na ruraaiye|| saMkaTa na parai bhUta raina na cherai Agi mAMhi nahi jarai aura samudra parai jaaiye| tAkauM kahA kari sura loka hai 'vinodIlAla', japo navakAra mAla maMtra setI lava lyaaiye|| mahA aMdha kUpa mAhIM pare jagavAsI jIva, tAke gahive iMjinarAja nava pAi hai| tAkai hAtha pari maMtra navakAra kahu car3hi Upara ThAM Ayau sudha merI pAI hai| kumati bhagAI daI, sumati pragaTa bhaI
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/34 joti paragAsa bhaI, mAraga diSAI hai| sUdho caDhayau jAta suraloka ke "vinodIlAla,' jina navakAra maMtra setI lava lAI hai| navakAra maMtroM ke jApa meM uddhAra karane kI zakti itanI hai ki hiMsA, kuzIla, asteya Adi durguNa bhI isameM vyavadhAna nahIM DAla pAte hiMsyAke kariyA, muSa jhUTha ke bulaiyA, paradhana ke haraIyA, karaNAM na jAkai hIrya hai| sahata ke khavaIyA, mada pAna ke karaIyA, kaMdamUla ke bhakhaIyA, aura kaThora ati hIye hai sIla ke gamaIyA, jhUThI sAkhi ke karaiiyA mahAna naraka ke javaIyA, jina au pApa kIye haiN| to utari jAta china, eka maiM "vinodIlAla' aMta samaiM jina, navakAra nAma lIye haiN| bhakti ke preraka tatva : AdhyAtmika sAdhanA athavA bhaktibhAva kI prareNA-hetu sAdhakoM meM saMsAra kI nazvaratA aura pUrvakAlIna janma-janmAntaro ke kaSTo ke varNana kI paramparA dIrghakAla se rahI hai| jaina kavi vinodIlAla ke savaiyo meM isa paramparA kA nirvAha vidyamAna hai| vyavahAra jagata ke astitva kI kSaNikatA pradarzita karane ke lie jalabindu, dAminI, svapna tUlikA chAyA Adi upamAna paramparAgata hI prayukta kie gae haiN| aba kahata bhaIyA jagata meM na dhanu kaDUM, jaiso jala binda taiso, saba jaga jaaniye| tUlakA kau pAta jaiso, china meM vilAI jAya dAminI kI damaka, cumaka jyoM bkhaaniye|| dhana suta vaMdhu nAri, supani kI saMpatti hai, thiratA na kachU saba, chAya sI prmaaniye| kahata 'vinodIlAla' japo navakAra mAla, aura saba saMpadA anyata kara maaniye| punarjanmo kI lambI paramparA ko naTa kI kalAo ke samAna ThaharAkara kavi ne usakI bhartsanA kI hai| saMsAra samudra mAMhi pAye vArApAra nAhi, phirai gati cyArauM tAkau na duSa khiye| jUni caurAsI lAkha phirata anaMta Ayo, nAnA rUpa dharai jaise, naTa vAji shiye|| roga hota soga hota, marana bijoga hota, janama marana hauMta kauM, narakau shiye| kahata 'vinodIlAla', japo navakAra mAla, bhavajAla tori kai, sarana jina ghiye| bhautika sukhoM kI nissAratA aura tana kI azucitA ke saMketa bhI bhakti bhAvanA meM dRr3hatA lAne kI dRSTi se hI die gae haiN|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/35 cAma meM mar3hI deha, tAsau kahA terau neha, mero bhayau hai saMdeha, yA sUM kahA prIti karI hai| asuci apAvana ghinana kRmini nihAra, piva piMjara purasa mutra bharI hai| tA maiM tuma prabha haMsa kI sI kalola karai, samujhata nAhi terI kauna mati harI hai| sadA tU akelo eka bhesa dhare tai aneka bhayo na viveka tero kAhA bhaTakatu hai| iMda bhayo caMda bhayo jaga meM narendra bhayo kahata 'vinodIlAla' japo navakAra mAla, zrAvaka janama pAyau AI subha gharI hai| 1. zrI mallinAtha jaina (pUrva mukhya abhiyaMtA, dillI nagara nigama) adhyakSa 2. DaoN0 gokala prasAda jaina upAdhyakSa 3. zrI bAbU lAla jaina, vaktA 4. zrI subhASa jaina mahasaciva 5 zrI vimala lAla jaina saciva 6 zrI dhanapAla siMha jaina koSAdhyakSa 7. zrI zAnti prasAda jaina sadasya 8. zrI nanheM mala jaina sadasya 9. zrI zIlacandra jaina (jauharI) sadasya 10. zrI bhArata bhUSaNa jaina (eDavokeTa) prakAzaka anekAnta sadasya 11 zrI cakreza kumAra jaina sadasya 12 zrI vinoda kumAra jaina (I.A.L.) sadasya 13. zrI mahendra kumAra jaina (pUrva pArSada) sadasya 14 zrI zrIpAla jaina sadasya 15 zrI rupacandra kaTAriyA sadasya 16 zrI hukumacandra jaina 17 zrI sumataprasAda jaina sadasya 18. zrI vinoda kumAra jaina (kAgajI) 19. zrI jagadIza prasAda jaina sadasya 20. zrI lAlacanda jaina (eDavokeTa) sadasya sadasya
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 36 naitika zikSA kyoM? --- vartamAna bhautika yuga kI cakAcauMdha ne rASTra evaM samAja kA jitanA caritra hanana kiyA hai vaha varNanAtIta hai / jidhara dekho udhara hI bhraSTAcAra dRSTigocara hotA haiphilma evaM TIvI. ke azlIla kAryakramoM ne to isameM agni meM ghRtAhuti jaisA kArya kiyA hai| hama kahanA cAhate haiM ki jaba vartamAna meM kaI zIrSa netAoM ke havAlA tathA anya ghoTAle jaise vibhinna kANDoM meM liptatA ke samAcAra sunate haiM to Azcaryacakita, avAk raha jAte haiM "jaba rAjA hI anyAya kare, to prajA kisako yAda kre|' aura to aura sAdhu, saMnyAsI kA veSa dhAraNa karane vAle jaba kArAvAsa meM banda hoM taba to vIbhatsa dRzya samakSa A jAtA hai| sarvasva tyAgI - jinakA jIvana bhikSAvRtti para nirbhara ho, ve maThoM kA svAmitva grahaNa kara unameM sAMsArika sukha-suvidhAoM ke sAdhana juTAne se paraheja na kreN| aisI viparIta pravRttiyoM ko dekha, bhAvI pIr3hI kA kaisA dRSTikoNa nirmita hogA? aisI sabhI vRttiyA~ rASTrIya aura sAmAjika paramparAo kA dhvaMsa karane vAlI haiN| inakA prabhAva bhAvI pIr3hI para aisA hI paDegA jaise ghara meM baiThA pitA apane bacce se kahe ki - Agantuka se kaha de ki 'pitAjI ne kahA hai ki vaha ghara para nahIM hai- ghara meM nahIM haiM, Adi / aisI viSama paristhitiyoM meM hameM bhAvI pIDhI ke kartavyaparAyaNatA evaM naitika mUlyoM kI jAnakArI denA ati Avazyaka ho gayA hai tAki veM bhale-bure meM bheda kara skeN| hameM prasannatA hai ki isa dizA meM kaI saMsthAoM ne paga bar3hAyA hai| aisI saMsthAoM meM bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA, bhA. digambara jaina pariSad evaM dillI kI digambara jaina naitika zikSA samiti Adi smaraNIya haiN| rAjakIya kSetra meM dillI sarakAra ne bhI naitika zikSA ke mahattva ko svIkAra kara isa ora dhyAna diyA hai| AzA hai ki samAja ke sataprayatnoM se isa viSaya meM bhAvI nAgarikoM ko zikSita kara, Adarza sthiti nirmita hogI tAki bhaviSya meM ina rASTrIya evaM sAmAjika burAiyoM kI punarAvRtti na ho /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA-mandira ke upayogI prakAzana jaina grantha-prazasti saMgraha, bhAga 1 saskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyo kA magalAcaraNa sahita apUrva sagraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM. paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alakRta, sajilda 6-00 jainagrantha-prazasti saMgraha, bhAga 2 apabhraSa ke 122 aprakAzita grantho kI prazasitayoM kA mahattvapUrNa sagraha | pacapana granthakAro ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM shit| saM. pa. paramAnanda shaastrii| sjild| 15-00 zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina 3-00 jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sjild| 7-00 jaina lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM) : sa. pa bAlacanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 40-00 Basic Tenents of Jainism : By Shri Dashrath Jain Advocate. 5.00 Jalna Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of Jain References.) In Two Vol. Volume I contains 1 to 1044 pages, volume Il contains 1045 to 1918 pages size crown octavo. Huge cost is involved in its publication. But in order to provide it to each library, its library edition is made availabe only in 600/- for one set of 2 volume. 600.00 'anekAnta' AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 rU. vArSika mUlya : 6 ru., isa aka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise yaha aMka svAdhyAya zAlAo eva madiroM kI mAMga para niHzulka vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAro se sahamata ho| patra me vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahI lie jaate| saMpAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, saMpAdaka zrI padmacandra zAstrI prakAzaka : zrI bhArata bhUSaNa jaina eDavokeTa, vIra sevA maMdira, naI dillI-2 mudraka : mAsTara priMTarsa, navIna zAhadarA, dillI-32 Regd. with the Ragistrar of Newspaper at R.No. 10591/62
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : AcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') | varSa-49 kiraNa-3.4 julAI-disambara 967 1. sambodhana | 2. dravyadRSTi sthAyI paryAyadRSTikSaNika 3. cANakya aura jaina paramparA (gokula prasAda jaina) 14. zramaNa saMskRti : sarvodaya darzana aura paryAvaraNa (DaoN bhAgacandra jaina) 15. kalyANa kalpataru stotra meM chaMdovaidaSya (prakAza candra jaina, prAcArya) paryAvaraNa saMrakSaNa meM tIrthakara pArzvanAtha kI dRSTi (prAcArya nihAlacanda jaina) granthAntaroM meM niyamasAra kI gAthAe~ (DaoN RSabhacandra jaina) 8. NamokAra maMtra kA (zabdazAstrIya) mAntrika vivecana (zrI arUNa kumAra zAstrI) - --------------- vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja naI dillI-110002
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNI-pravacana jainadharma to itanA vizAla aura vizada hai ki paramArtha dRSTi ke paramAtmA se yAcanA nahIM karatA, kyoMki jaina sanmata paramAtmA vItarAga sarvajJa hai| aba Apa hI batalAveM ki jahA~ paramAtmA meM vItarAgatA hai vahA~ yAcanA se kyA milegA? phira kadAcit Apa loga yaha zakA kare ki maMgalAcaraNa kyoM kiyA? usakA uttara yaha hai ki yaha saba nimitta kAraNa kI apekSA kartavya hai na ki upAdAna kI apekssaa| tathAhi 'iti stuti deva vidhAya dainyAd varaMna vAce tvmupekssko'si| chAyA taruM saMzravataH svataH syAt kazchAyayA yAcitayAtmalAbhaH / / jaba zrI dhanajaMya seTha zrIAdinAtha svAmI kI stuti kara cuke taba anta meM kahate haiM ki he deva / isa prakAra mai ApakI stuti karake dInatA se kucha vara nahIM maoNgatA, kyoMki vara vahA~ maoNgA jAtA hai vahA~ milane kI sambhAvanA hotI haiM Apa to upekSaka haiM-- arthAt Apake na rAga na dveSa hai Apake bhAva hI dene ke nahIM, kyoMki jisake bhakta meM anurAga ho vaha bhakta kI rakSA karane meM apanI zakti kAupayoga kara sakatA hai, ataH Apase yAcanA karanA vyartha hai| yahA~ prazna ho sakatA hai ki yadi vastu kI paristhiti isa prakAra hai to stuti karanA niSphala huaa| so nahIM, usakA uttara yaha hai ki jaise jo manuSya chAyAvRkSa ke nIce baiTha gayA use chAyA kA lAbha svayameva ho rahA hai, usako vRkSa se chAyA kI yAcanA karanA vyartha hai| yahA~ para vicAra karo ki jo manuSya vRkSa ke nimna bhAga meM baiThA hai use chAyA svayamaMva milatI hai kyoMki sUrya kI kiraNoM ke nimitta se jo prakAza pariNamana hotA thA vaha kiraNeM vRkSa ke dvArA rUka gaI, ataH vRkSa ke tala kI bhUmi svayameva chAyArUpa pariNamana ko prApta ho gii| yadyapi tathya yahI hai phira bhI yaha vayavahAra hotA hai ki vRkSa kI chAyA hai| kyA yathArtha meM chAyA vRkSa kI hai? chAyArUpa pariNamana to bhUmikA huA hai| isI prakAra jaba hama rucipUrvaka bhagavAn ko apane jJAna kA viSaya banAte haiM taba hamArA zubhopayoga nirmala hotA hai| usake dvArA pApa prakRti kA udaya manda par3a jAtA hai athavA atyanta vizuddha pariNAma hone se pApa prakRti kA saMkramaNa hokara puNyarUpa pariNamana ho jAtA hai| yadyapi isa prakAra ke pariNamana meM hamArA zubha pariNAma kAraNa hai, parantu vyavahAra yahI hotA hai ki prabhuvItarAga dvArA zubha pariNAma hue arthAt sarvajJa vItarAga zubha pariNAmoM meM nimitta hue| yadyapi una zubha pariNAmoM ke dvArA hamArA koI anizTa dUra hotA hai, parantu vyavahAra aisA hI hotA hai ki bhagavAn ne hamArA saMkaTa TAla diyaa| -merI jIvana gAthA se.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta ! varSa 46 kiraNa-3-4 vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaja, naI dillI-2 vI.ni.saM. 2522 vi.saM. 2053 julAI-disaMbara | 1666 sambodhana kahA paradesI ko ptiyaaro| mana mAnai taba calai paMtha koM, saoNjhi ginai na skaaro| sabai kuTumba chA~Di, itahI, puni tyAgi calai tana pyaaro||1|| dUra disAvara calata ApahI, kou na rAkhana haaro| koU prIti karau kina koTika, aMta hoyago nyaaro||2|| dhana sauM ruci dharamasoM bhUlata, jhUlata moha mjhaaro| ihi vidhi kAla anaMta gamAyo, pAyo nahiM bhava paaro||3|| sA~ce sukha sauM vimukha hota hai, bhrama madirA mtvaaro| cetahu ceta sunahu re "bhaiyA', Apa hI Apa sNbhaaro||4|| kahA paradesI ko ptiyaaro|| garaba nahiM kIjai re e nara nipaTa gNvaar| jhUThI kAyA jhUThI mAyA, chAyA jyoM lakhi lIjai re| kai china sA~jha suhAgarU jobana, ke dina jaga meM jIjai re|| begahi ceta vilamba tajo nara, baMdha bar3he thiti kIjai re| 'bhUdhara' pala-pala ho hai bhArI, jyoM-jyoM kamarI bhIjai re||
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyadRSTi sthAyI paryAya dRSTi kSaNika jainadharma anAdi prakRti ke svabhAva kA avalambI hone se anAdi hai| isake siddhAnta vastu-svabhAva kA usI mUlarUpa meM varNana karate hai jisameM vastu svaya vidyamAna rahatI hai| parivartana ke sambandha meM isakA akATya siddhAnta 'utpAda vyaya dhrauvya yuktaM sat' aura 'sadravyalakSaNam' ke rUpa me nirdiSTa hai- vastu meM pratyeka kSaNa utapAda-vyaya aura dhruva tva rahate hai aura isI hetu vastu ke parivartana meM bhI use nitya kahA jaataahai| vastu nija svabhAva meM rahane se nitya aura paryAya me parivartana kI apekSA anitya hai / yadyapi logo ko yaha bAta kucha aTapaTI sI lagegI ki vastu nityAnitya ubhaya rUpa, aura vaha bhI eka samaya meM hai aisA kaise ho sakatA hai? para isame Azcarya nahIM ki jisane 'anekAnta' ke siddhAnta ko samajhA hai usakI dRSTi me vastu sthiti spaSTa hai- vaha kathacit nitya bhI hai aura kathaMcit anitya bhI hai| mAtra paryAyadRSTi vAlA apanA ahita karatA hai aura dravyadRSTi vAlA hita kI ora jAtA hai| dravya dRSTi vAlA jAnatA hai ki paryAya anitya hai usameM ulajhe rahane mAtra se anityatA-nazvaratA hI hogI aura usase prayojana siddha hone vAlA nahI, mAtra pachatAvA hI raha jaaygaa| svAmI samantabhadra prasiddha dArzanika hue hai| unho ne paryAyabuddhi vAlo kI dazA kA sundara vivecana kiyA hai| dekheM ghaTa-mauli-suvarNArthI nAzotpAda sthiti Svayam zoka pramoda mAdhyastha jano yAti shetukm||' tIna vyakti bhinna-bhinna uddezyoM ko lekara darabAra meM pahuMce / prathama ghaTa prApti kI cAhanA ko lekara, dUsarA ghaTa-khaNDoM kI cAhanA ko lekara aura tIsarA suvarNa prApti kI cAhanA ko lekara / darabAra meM praveza karanA thA ki ghaTa gira par3A aura TukaDe ho ge| basa, kyA thA? ghaTArthI kheda khinna huA kyoMki aba use ghaTa nahIM mila skegaa| ghaTa khaNDa pAne vAlA khuza ho gayA usakA kAma bana jaaegaa| parantu suvarNa (dravya) cAhane vAlA sAmyabhAva meM rhaa| inameM prathama do paryAya dRSTi the jo kSaNika dukha aura sukha ke bhAgI bane aura tIsarA dravya dRSTi thaa| smaraNa rahe dravya kA kabhI nAza nahIM hotA aura paryAya vinaza jAtI hai| hame sthAyI ko dekhanA hai aura usI meM rahane meM sukha hai / sthAyitva vastu kA svabhAva hai, usI kI prApti hamArA lakSya hai| sthAyitva meM utpAda-vyaya usakA svayaM kA svabhAva hai|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/3 cANakya aura jaina paramparA __ --DaoN gokula prasAda jaina jaba akTubara, 326 IsA pUrva me sikandara pajAba se vApisa huA, usa samaya magadha meM nandarAjA rAjya kara rahA thaa| isake lagabhaga eka mAsa bAda navambara 326 IsA pUrva meM cANakya ke sahayoga se candragupta magadha kA zAsaka bnaa| candragupta mauryavazI kSatriya thaa| jaina zAstro ke anusAra, tIrthakara mahAvIra se pUrva "mauryAkhya" nAma kA eka rAjya (rAjadhAnI-pippalopana) pUrva bhArata me vidyamAna thA jisakA samarthana hemacandrAcArya aura bauddhagratha "mahAvaza" se bhI hotA hai / mauryAkhya rAjya ke kSatriya jaina dharmAnuyAyI the aura usa rAjya kA eka kSatriya putra (maurya putra) mahAvIra kA gaNadhara bhI thA / eka maurya kSatriya samrATa mahApadma nanda kA senApati bhI thaa| candragupta mauyAkhya rAjya kA kSatriyaputra hone ke kAraNa hI maurya khlaayaa| cANakya kI sahAyatA se nandavaza kA rAjya samApta kara candragupta kA 25 varSa kI Ayu me rAjyAbhiSeka huaa| nandavaza bhI jaina dharma kA anuyAyI thA aura maurya sAmrAjya me bhI jaina dharma ko rAjyAzraya prApta huA ! mauryavaza nirantara jaina dharma ke prati niSThAvAn rahA tathA candragupta maurya zrRkhalAvaddha aitihAsika yuga kA prathama samrATa bnaa| usakA sAmrAjya dakSiNa bhArata taka phailA huA thaa| cANakya ne nandavaza ke vinAza aura maurya rAjya kI sthApanA me sabhI kSetro me pUrNa sakriya aura racanAtmaka yogadAna kiyA thaa| vaha usa yuga kA itihAsa puruSa thA jise yugasraSTA aura yugadRSTA hone kA bhI gaurava prApta hai| apane guru cANakya ke prabhAva ke kAraNa hI candragupta jIvana bhara eka Adarza, zramaNaniSTha aura dharmAtmA samrATa rahA aura antame zravaNavelagola (jilA hAsana karNATaka) se samAdhipUrvaka svargastha huaa| __ cANakya ko viSNugupta, cANAvata, dromila, droDiNa, aMzula, kauTilya Adi aneka nAmo se sabodhita kiyA jAtA hai| golla nAmaka grAma me 'caNaka' nAmaka eka jaina-brAhmaNa rahatA thA jisakI bhAryA caNezvarI thii| unhI kA putra cANakya unake samAna hI zramaNopAsaka zrAvaka' thaa| isI prakAra, hariSeNa kathA koSa meM thaa| bra nemidatta kRta arAdhanA kathA koSa (bhAga 3, pRSTha 46) me cANakya ke pitA kA nAma kapila aura mAtA kA nAma devilA likhA hai| ve veda pAragata vidvAn the| mahIdhara nAmaka jaina muni se unhone jaina dIkSA grahaNa kI thii| bauddha gratha mahAvaza ke TIkAkAra ne likhA hai ki cANakya takSazilA kA nivAsI thA aura veda zAstra kA pAragata thA, matra vidyA me niSNAta thA aura nItizAstra kA AcArya thA / vaha apratima kUTanItijJa aura rAjanIti vizArada thA tathA maurya sAmrAjya kA mUla sasthApaka, usakA uddhAraka, vistAraka, kuzala prazAsaka aura mahAna senA 1. AcArya hemacandra kRta pariziSTa parva (pRSTha 77), zloka sa 200, 201 aadi|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/4 nAyaka thaa| vaha jaina-brAhmaNa thA aura usakA kuladharma jaina thA / jaina grantha Avazyaka cUrNi kI niyukti (bhAga 3, pRSTha 526) meM cANakya kA jIvana prasaMga prApta hai| vaha paramparAgata jaina hone ke sAtha-sAtha jaina tatvajJAna sampanna aura parama santoSI thA tathA usI ne apane buddhi bala kA upayoga karake candragupta ko rAjasiMhAsana para baiThAyA aura magadharAjya kA vistAra kiyaa| aise hI kathana jaina grantha nandisUtra, usakI TIkA aura uttarAdhyayana kI TIkA meM bhI prApta hote he| 13 vIM zatAbdI ke prasiddha itihAsakAra zrI hemacandrAcArya ne bhI apanI racanA "pariziSTa parva" ke AThave sarga meM cANakya kA jo jIvana paricaya diyA hai, vaha bhI isI ke samarUpa hai| isameM cANakya ke vivAha kA bhI kathana hai| tathA usake samrATa candragupta kA matrIzvara hone kA bhI kathana hai| brAhmaNa zabda Aja sanAtanI hindU kA bodhaka hai parantu prAcIna yuga me aisA nahIM thA / vyaktigata karma dvArA loga vargoM meM vibhAjita the| varNa vibhAjana janmanA nahIM karmaNA thaa| aneka RSi zUdra varNa me janme the| jinhoMne apanI tapasyA ke phalasvarUpa RSipada prApta kiyA thaa| RSi vizvAmitra bhI to janmanA kSatriya thaa| sabhI jaina tIrthakara janmanA kSatriya the kintu unake adhikAza gaNadhara brAhmaNa the| sabhI jaina bhaTTAraka brAhmaNa the| adhikAza jaina muni aura yati janmanA brAhmaNa hI the aura Aja bhI hai| ye sabhI "jaina-brAhmaNa" kI koTi me Ate hai| isI prakAra, jaina brAhmaNa-kulotpanna cANakya kA bhI jainetara sAhitya me jahA bhI brAhmaNa ke rUpa meM ullekha huA hai, vahA sarvatra usase jaina-brAhmaNa uddiSTa hai cANakya jainAcArya huye the aura apane 500 ziSyo sahita unhoMne deza videzoM me bihAra karake dakSiNa ke vanavAsa nAmaka deza me sthita kraucapura nagara ke nikaTa prAyopagamana sanyAsa le liyA thaa| unheM jaina dharma se agAdha prema thaa| candragupta ke sAdhu hone kI carcA vilsa kRta "hindU DremeTika varksa meM bhI AI hai| (bhUmikA bhAga, 5810-26) prasiddha itihAsajJa zrI visenTa smitha ne apanI AksaphorDa hisTrI Apha iDiyA ke pRSTha 65 para likhA hai ki "candragupta ne rAjagaddI eka kuzala brAhmaNa kI sahAyatA se prApta kI thI, yaha bAta candragupta ke jaina dharmAvalambI hone ke viruddha nahIM pdd'tii|" jaina nandisUtra meM sarvaprathama cANakya kA ullekha milatA hai| jo pAMcavIM zatAbdI IsavI kI racanA hai| ve jaina AcArya sthUlabhadra zakarAla ke jyeSTha putra aura candragupta ke samakAlIna aura bhAgya vidhAtA the| candragupta kI mRtyu ke pazcAt cANakya kucha samaya taka samrATa bindusAra ke mahAmAtya rahe / bAda me zramaNa sAdhu banakara Atmacintana meM lIna ho gye| jaina gratha ArAdhanA hariSeNa kathA koSa aura ArAdhanA kathA koSa Adi me cANakya ke zramaNa dIkSita hone aura 500 zramaNoM ke sAtha tapasyA karake svargastha hone kA ullekha hai| yahI ullekha hemacandrAcAryakRta pariziSTa parva meM hai| unake jIvana ke uttarArdhakAla ke viSaya meM itihAsakAro ko isase adhika jAnakArI prApta nahI hai| cANakya ke arthazAstra kI prApti 1905 meM huI tathA usake khojakartA aura 2. ArAdhanA kathA koSa (bhaga 3, pRSTha 51-52) nemidtt|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/5 anuvAdaka zrI Ara zAmazAstrI the| yaha lagabhaga tIsarI se pAMcavIM zatI IsavI kI racanA mAnI gaI hai| yahI kauTilIya arthazAstra bhI kahalAtA hai| yaha rAjanIti kA utkRSTa graMtha hai jo cANakya ne candragupta ke lie likhA thaa| yaha isase pUrva ke prasiddha arthazAstro para AdhArita hai tathA jaina paramparA kI racanA hai| isame sthAna-sthAna para sarvatra aise prasaga, vivaraNa aura ullekha milate hai jo jaina dharma se saMbaMdhita aura usake bodhaka haiN| kauTilya arthazAstra me pazuoM ke bhojana, gauo ke duhane, aura dUdha makkhana Adi kI svacchatA ke sambandha meM vistAra se niyama diye gaye hai tathA pazuo ko nirdayatA aura corI se bacAne ke lie savistAra niyama nirdhArita kiye gaye haiN| isa prakAra pazuoM kI rakSA kA vizeSa vidhAna usake lekhaka kA ahisA premI honA prakaTa karatA hai| arthazAstra me sarvatra aneka nItisUtra diye gaye hai jo jaina prabhAva bodhaka hai| isameM jainAcAra viSayaka siddhAntoM kA bhI pratipAdana kiyA gayA hai, yathA / ka "dayA dharmasya janmabhUmiH" kha "ahiMsA lakSaNo dharmaH" ga "mAMsabhakSaNamayuktaM sarveSAm" gha "sarvamanityaM bhavati" Da "vijJAnadIpena saMsAra bhayaM nivartate" aadi| isI prakAra, arthazAstra me sthAna-sthAna para jaina lAkSaNika zabdo kA prayoga huA hai| aise zabda jaina tatvajJAna meM vizeSa artha rakhate hai, anyathA unakA zabdika artha sarvathA bhinna hai, yathA upabhedavAcI "prakRti" zabda / jaina darzana me karmo ke 148 bhedo ko karmoM kI prakRtiyAM kahate hai anyathA "prakRti" zabda bheda-prabheda vAcI nahIM hai| kauTilya ne "prakRti' zabda kA prayoga jaina viziSTa vAcI upabheda bodhaka artha meM hI kiyA hai, jaise "ari aura mitrAdika rASTro kI kula prakRtiyA 72 hotI hai| isa prakAra ke sabhI prayoga jaina paramparA bodhaka haiN| kauTilya ne apane arthazAstra me rAjA ko preraNA dI hai ki rAjA apane nagara ke bIca me "vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita nAmaka devatAoM kI sthApanA kare / ye cAro hI devatA jaina hai| sAsArika dRSTi se nagara ke bIca me inake mandiro ke banavAne kI isalie AvazyakatA hai ki ye cAro hI devatA usa sthAna ke rahane vAle hai jahA kI sabhyatA aisI baDhI-caDhI hai ki vahA para prajAsattAtmaka rAjya athavA sAmrAjya-zUnya hI sasAra basA huA hai| ye apanI baDhI-caDhI sabhyatA ke kAraNa ahamindra kahalAte haiM aura inake rahane ke sthAna ko jaina zAstro me UcA svarga mAnA hai| loka zikSA ke lie tathA rAjanati kA utkRSTa dhyeya batalAne ke lie ina devatAoM kA pratyeka nagara ke bIca honA Avazyaka hai| ina ullekhoM se aura aise hI anya ullekho se, jo arthazAstra kA adhyayana karane se prakaTa hote hai, cANakya kA jaina dharma viSayaka zraddhAna hI prakaTa hotA hai| isa prakAra, kauTilIya arthazAstra para jaina paramparA kA vyApaka prabhAva dRSTigocara hotA hai| isI kAraNa ise jaina paramparA ke graMtho kI koTi me rakhA jA sakatA
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/6 zramaNa saMskRti : sarvodaya darzana aura paryAvaraNa - DaoN. bhAgacandra jaina 'bhAskara' jainadharma zramaNa saMskRti kI AdhArazilA hai / ahisA, aparigraha, anekAntavAda aura ekAtmakatA usake vizAla stambha hai jina para usakA bhavya prAsAda khaDA huA hai / samyagdarzana, jJAna, caritra aura tapa usake sopAna hai| jisake mAdhyama se bhavya prAsAda ke Upara taka pahucA jA sakatA hai / sarvodaya usakI laharAtI sundara dhvajA hai jise loga dUra se hI dekhakara usakI mAnavIya vizeSatA ko samajha lete hai / samatA isa dhvajA kA merudaNDa hai jisa para vaha avalambita hai aura vItarAgatA usa prAsAda kI ramaNIkatA hai jise usakI AtmA kahA jA sakatA hai / zramaNa saMskRti kI ye mUlabhUta vizeSatAe sarvodaya darzana me AsAnI se dekhI jA sakatI hai| sarvodaya darzana vastuta Adhunika cetanA kI dena nahI / use yathArtha me mahAvIra ne prastuta kiyA thaa| unhone sAmAjika dena kI viSamatA ko dekhakara krAnti ke tIna sUtra diye - 1 samatA, 2 zamatA, 3 zramazIlatA / samatA kA tAtparya hai sabhI vyakti samAna hai| janma se na to koI brAhmaNa hai, na kSatriya hai na vaizya hai, na zUdra hai| manuSya to jAti nAma karma ke udaya se eka hI hai / AjIvikA aura karma ke bheda se avazya use cAra vargo meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai--- manuSyajAtirekaiva jAtikarmodayodabhavA / vRttibhedAhitabhedAccaturvidhyAmihAznute / / jinasenAcArya AdipurANa, 38.45 zamatA karmoM ke samUla vinAza se sabaddha hai| isa avasthA ko nirvANa kahA jAtA hai| vaidika saMskRti kA mUlarUpa svarga taka hI sImita thA / usameM nirvANa kA koI sthAna hI nahI thA / jainadharma ke prabhAva se upaniSadkAla me usameM nirvANa kI kalpanA ne janma liyaa| jainadharma ke anusAra nirvANa ke daravAje sabhI ke lie khule hue hai / vahA pahuMcane ke lie kisI varga kA vizeSa meM janma lenA Avazyaka nahI / Avazyaka hai, uttama prakAra kA cAritra aura vizuddha jIvana / zramazIlatA zramaNa saMskRti kI tIsarI vizeSatA hai| isakA tAtparya hai vyakti kA vikAsa usake svayaM ke puruSArtha para nirbhara karatA hai, Izvara Adi kI kRpA para nahIM / vaidika saMskRti me svayaM kA puruSArtha hone ke bAvajadU usa para Izvara kA adhikAra hai| Izvara kI kRpA se hI vyakti svarga aura naraka jA sakatA hai| jaina saMskRti meM isa prakAra ke Izvara kA koI sthAna nhiiN| vaha to kucha bhI karma karatA hai usI kA phala usI ko svata mila jAtA hai| karma ke kartA aura bhoktA ke bIca
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/7 Izvara jaise dalAla kA koI sthAna nhii| Izvara yadi hama Apa jaisA dalAla hogA aura sRSTi ke racane saMrakSaNa karane aura vinAza karane me usI kI marjI hogI to Izvara meM aura hama Apa jaise saMsArI jIvoM me bhedaka-rekhA hI kyA rahegI? haoN, jainadharma meM dAna-pUjA bhakti bhAva kA mahatva nizcita hI hai| ina satkarmoM ke mAdhyama se sAdhaka apane nirvANa kI prApti kA mArga prazasta avazya kara letA hai| isameM tIrthakara mAtra mArgadRSTA hai pradIpa ke samAna, vaha nirvANadAtA nhiiN| isalie vyakti ke svaya kA puruSArtha hI usake lie saba kucha ho jAtA hai| Izvara kI kRpA se usakA koI sabadha nahIM / parAzraya se vikAsa avarUddha ho jAtA hai| baisAkhI kA sahArA svayaM kA sahArA nahI mAnA jA sktaa| ataH jainadharma me vyakti kA karma aura usakA puruSArtha hI pramukha hai| savodayadarzana Adhunika kAla me gAdhIyuga kA pradeya mAnA jAtA hai| gAdhIjI ne raskina kI pustaka "ana TU dI lAsTa" kA anuvAda sarvodaya zIrSaka se kiyA aura tabhI se usakI lokapriyatA me bADha AyI / yahA sarvodaya kA tAtparya hai pratyeka vyakti ko laukika jIvana ke vikAsa ke lie samAna avasara pradAna kiyA jAnA / isame puruSArtha kA mahatva tathA sabhI ke utkarSa ke sAtha svaya ke utkarSa kA saMbaMdha bhI jur3A rahatA hai| gAdhIjI ke isa siddhAnta ko vinobAjI ne kucha aura viziSTa prakriyA dekara kAryakSetra me utAra diyaa| sarvodaya kA pracAra yahIM se huA hai| vaise itihAsa kI dRSTi se vicAra kiyA jAye to sarvodaya zabda kA sarvaprathama prayoga jaina sAhitya me huA hai| prasiddha jaina tArkika AcArya samantabhadra ne bhagavAna mahAvIra kI stuti "yuktyanuzAsana" me "sarvodaya tIrthamidaM tavaiva' kahakara kI hai| yahAM sarvodaya zabda dRSTavya hai| sarvodaya kA tAtparya hai sabhI kI bhlaaii| mahAvIra ke siddhAnto me sabhI kI bhalAI sannihita hai| usame parizrama aura samAna avasara kA bhI lAbha pratyeka vyakti ke lie surakSita hai| rAga, dveSa, IrSyA Adi bhAva, sapatti kA aparimita sagraha, dUsare kI dRSTi ko binA samajhe hI nirAdarakara sagharSa ko mola lenA tathA rASTrIyatA kA abhAva ye cAra pramukhatattva vyakti ke vikAsa me bAdhaka hote haiN| sabhI kA vikAsa, 1 ahisA, 2 aparigraha, 3 anekAntavAda ora 4 ekAtmatA para vizeSa AdhArita hai| ataH jainadharma ke ina sarvodayI sUtro para saMkSipta vivecana apekSita hai| jinakA sambandha samUce paryAvaraNa se haiN| samatA aura paryAvaraNa ___ ahiMsA sarvodaya kI mUla bhAvanA hai| vaha aparigraha kI bhUmikA ko majabUta karatI hai| ahisA samatva para pratiSThita hai| maitrI, pramoda, kAruNya aura madhyastha bhAvoM kA anuvartana, samatA aura aparigraha kA anucintana, tapa aura anekAnta kA anugrahaNa tathA saMyama aura saccaritra kA anusAdhana ahiMsA kA pramukha rUpa hai| usakI punIta prApti samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcaritra para avalaMbita hai| isI caritra ko dharma kahA gayA hai| yahI dharma sama hai| yaha samatva rAga-dveSAdika vikAroM ke vinaSTa
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/8 hone para utpanna hone vAlA vizuddha AtmA kA pariNAma hai| dharma se pariNata AtmA ko hI sama kahA gayA hai| dharma kI pariNIti nirvANa hai| AcArya kundakunda kA yahI citana hai saMpajjadi NivvANaM devAsura mnnuvraavvihvehiN| jIvamsa carittAdo dNsnnnnaannpphaannaado||| cArittaM khalu dhammo dhammo joso samo ti nniddittttho| mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hi smo|| -pravacanasAra, 1, 6, 7 dharma va stuta AtmA kA spandana hai jisameM kArUNya, sahAnubhUti, sahiSNutA, paropakAra vRtti Adi jaise guNa vidyamAna rahate haiN| vaha kisI jAti yA sampradAya se saMbaddha aura pratibaddha nhii| usakA svarUpa to sArvajanika, sArvabhaumika aura lokamAgalika hai| vyakti, samAja, rASTra aura vizva kA abhyutthAna aise hI dharma kI parisImA se sabhava hai| hiMsA ke cAra bheda ho jAte haiM-- svabhAvahisA, sva-dravyahisA, para-bhAvahisA aura para-dravyahiMsA (puruSArtha siddhayupAya, 43) AcArya umAsvAmI ne isI kA saMkSepa "pramattayogAt, prANavyaparopaNaM hisA kahA hai| isalie bhikSuoM ko kaise calanA phiranA cAhie, kaise bolanA cAhie Adi jaise prazno kA uttara dazavaikAlika, mUlAcAra Adi granthoM meM diyA gayA hai ki use yatnapUrvaka apramatta hokara uThanA-baiThanA cAhie, yatnapUrvaka bhojana-bhASaNa karanA caahie| kaha care kaha ciDhe kahaM bhAse kahaM sae kayaM bhuMjanto bhAsanto pAvaM kammaM na bandhaI jayaM care jayaM ciTTe jayamAse jayaM sae jayaM bhuMjanto bhAsanto pAvaM kammaM na bNdhii|| -dazavaikAlika, 4,7,8 hisA kA pramukha kAraNa rAgAdika bhAva hai| unake dUra ho jAne para svabhAvata' ahiMsA bhAva jAgrata ho jAtA hai| dUsare zabdoM me samasta prANiyo ke prati saMyamabhAva hI ahiMsA hai- ahiMsA niuNa diTThA sabbabhUesu sajamo (dsh)| usake sukha saMyama meM pratiSThita hai| saMyama hI ahiMsA hai| vyakti, samAja aura rASTra ke utthAna ke lie yaha Avazyaka hai ki ve paraspara ekAtmaka kalyANa mArga se abaddha hoM / usame sauhArda, AtmotthAna, sthAyI zAnti, sukha aura pavitra sAdhanoM kA upayoga hotA hai| yahI yathArtha meM utkRSTa maMgala hai| dhammo maMgalamukkiTTha ahiMsA saMjamo tvo| devA vi taM namasaMti jassa dhamme sayA mnno|| -dazavaikAlika 1,1 mana, vacana, kAya se saMyamI vyakti sva para kA rakSaka tathA mAnavIya guNoM kA AgAra hotA hai| zIla, saMyamAdi guNoM se ApUra vyakti hI satpurUSa hai| jisakA citta malIna va dUSita rahatA hai vaha ahiMsA kA pujArI kabhI nahIM ho sakatA / jisa prakAra pIsanA, chedanA, tapAnA, ragaDanA ina cAra upAyoM se svarNa kI parIkSA kI jAtI hai, usI prakAra zruta, zIla, tapa aura dayA rUpa guNoM ke dvArA dharma evaM vyakti
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/9 kI parIkSA kI jAtI hai| saMjamu sIlu saujja tavu sUri hi guru soii| dAha-chedaka-saMghAyakasu uttama kaMcaNu hoi|| bhAvapAhuDa 143 TIkA jIvana kA sarvAgINa vikAsa karanA saMyama kA parama uddezya rahatA hai| sUtrakRtAMga meM isa upadeza kA eka rUpaka ke mAdhyama se samajhAne kA prayatna kiyA gayA hai| jisa prakAra kachuA nirbhaya sthAna para nirbhIka hokara calatA-phiratA hai kintu bhaya kI AzakA hone para zIghra hI apane aMga-pratyaga pracchanna kara letA hai, aura bhaya-vimukta hone para puna aga-pratyaga phailAkara calanA-phiranA prAraMbha kara detA hai, usI prakAra saMyamI vyakti apane sAdhanA mArga para bar3I satarkatA pUrvaka calatA haiM sayama kI virAdhanA kA bhaya upasthita hone para vaha pacendriyo va mana ko AtmajJAna (atara) me hI gopana kara letA hai jahAM mumme sa aMgAi sae dehe smaahre| evaM pAvAI mehAvI ajjhappeNa smaahre| sUtrakRtAMga, 1, 8, 6 sayamI vyakti sarvodayaniSTha rahatA hai| vaha isa bAta kA prayatna karatA hai ki dUsare ke prati vaha aisA vyavahAra kare jo svaya ko anUkUla lagatA ho| tadarthause maitrI, kArUNya aura mAdhyastha bhAvanAo kA poSaka honA caahie| sabhI sukhI aura niroga hoM, kisI ko kisI prakAra kA kaSTa na ho, aisA prayatna kre| sarve'pi sukhinaH santu santu rAve niraamyaaH| sarve bhadrANi pazyantu yA kazcid duHkhmaapnuyaat|| mA'kArSIt ko'pi pApAni mA ca bhUta ko'pi duHkhataH mucyatA jagadapyeSA mati maitrI nigdyte|| yazastilakacampU uttarArdha dUsaro ke vikAsa meM prasanna honA pramoda hai| vinaya usakA mUla sAdhana hai| IrSyA usakA sabase bar3A antarAya hai| kAruNya ahisA bhAvanA kA pradhAna kendra hai| dukhI vyaktiyo para pratIkAtmaka buddhi se uname uddhAra kI bhAvanA hI kArUNya bhAvanA hai| mAdhyastha bhAvanA ke pIche taTastha buddhi nihita hai| ni zaMka hokara krUra karmakAriyoM para AtmaprazaMsako para, nidako para upekSAbhAva rakhanA mAdhyastha bhAva hai| isI ko samabhAva bhI kahA gayA hai| samabhAvI vyakti nirmohI, nirahaMkArI, niSparigrahI, sthAvara jIvo kA sarakSaka tathA lAbha-alAbha me, sukha-dukha me, jIvana-maraNa meM, nindA-prazaMsA meM, mAna-apamAna me, vizuddha hRdaya se samadRSTa hotA hai| samatAjIvI vyakti hI maryAdAo va niyamoM kA pratiSThApaka hotA hai / vahI usakI samAcaritA hai / vahI usakI sarvodayazIlatA hai| mahAvIra kI ahiMsA para vicAra karate samaya eka prazna hara cintaka ke mana meM uTha khaDA hotA hai ki saMsAra meM jaba yuddha Avazyaka ho jAtA hai, to usa samaya sAdhaka ahiMsA kA kauna-sA rUpa apnaayegaa| yadi yuddha nahIM karatA hai to AtmarakSaNa aura rASTrarakSA dono khatare meM par3a jAtI hai aura yadi yuddha karatA hai to ahiMsaka kaisA? isa prazna kA samAdhAna jaina cintakoM ne kiyA hai| unhoMne kahA ki AtmarakSA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/10 aura rASTrarakSA karanA hamArA kartavya hai| caMdragupta, cAmuNDarAya, khAravela Adi jaise dhurandhara jaina adhipati yoddhAoM ne zatruoM ke zatAdhika bAra dAMta khaTTe kie haiN| jaina sAhitya meM jaina rAjAoM kI yuddhakalA para bhI bahuta kucha likhA milatA hai| bAda meM unhIM rAjAoM ko vairAgya lete hue bhI pradarzita kiyA gayA hai| yaha unake anAsakti bhAva kA sUcaka hai| ataH yaha siddha hai ki rakSaNAtmaka hiMsA pApa kA kAraNa nahIM hai| aisI hiMsA ko to vIratA kahA gayA hai| yaha virodhI hiMsA hai| cUrNiyoM aura TIkAoM meM aisI hiMsA ko garhita mAnA gayA hai| somadeva ne isI svara meM apanA svara milAte hue spaSTa kahA hai yaH zastravRtti samare ripuH syAt yaH kaNTako vA nijmnnddlsy| tamaiva astrANi nRpAH kSipanti na dInakAlIna kadAzayeSu / / aparigraha aura paryAvaraNa aparigraha sarvodaya kA anyatama aga hai| usake anusAra vyakti aura samAja paraspara Azrita haiN| eka dUsare ke sahayoga ke binA jIvana kA pravAha gatihIna-sA ho jAtA hai (para parasparopagraho jIvAnAm) / pragati sahamUlaka hotI hai, saMgharSamUlaka nhiiN| vyakti-vyakti ke bIca saMgharSa kA vAtAvaraNa pragati ke lie ghAtaka hotA hai| aise ghAtaka vAtAvaraNa ke nirmANa meM sAmAjika viSama vAtAvaraNa pramukha kAraNa hotA hai| tIrthakara mahAvIra ne isa tathya kI mImAMsA kara aparigraha kA upadeza diyA aura sahI samAjavAda kI sthApanA kii| samAjavAdI vyavasthA me vyakti ko samAja ke lie kucha utsarga karanA par3atA hai| dUsaro ke sukha ke lie svayaM ke sukha ko choDa denA par3atA hai| sAsArika sukho kA mUla sAdhana saMpatti kA sayojana hotA hai| hara sayojana kI pRSThabhUmi me kisI na kisI prakAra kA rAga dveSa, moha Adi vikAra bhAva hotA hai| saMpatti ke arjana me sarvaprathama hisA hotI hai| bAda meM usake pIche jhUTha, corI, kuzIla apanA vyApAra baDhAte hai| sapatti kA arjana parigraha hI saMsAra kA kAraNa hai| jaina saMskRti vastuta mUla rUpa se aparigrahavAdI saMskRti hai| jina, nirgantha, vItarAga jaise zabda aparigraha ke hI dyotaka hai / apramAda kA bhI upayoga isI saMdarbha meM huaa| mUrchA ko parigraha kahA gayA hai| yaha mUrchA pramAda hai aura pramAda kaSAyajanya bhAva hai| rAga dveSAdi bhAva se hI parigraha kI pravRtti baDhatI hai| mithyAtva kaSAya, nokaSAya, indriya viSaya Adi antaraMga parigraha hai aura dhana-dhAnyAdi bAhya parigraha haiN| Azrava ke kAraNa haiN| ina kAraNoM se hI hiMsA hotI hai pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiNsaa| yaha hiMsA karma hai aura karma parigraha hai| AcArAMgasatra kadAcita, prAcInatama Agama grantha hai| usakA prArambha hI zastraparIkSA se hotA hai| zastra kA tAtparya hai hiNsaa| hiMsA ke kAraNoM kI mImAMsA karate hue vahAM spaSTa kiyA gayA hai ki vyakti vartamAna jIvana ke lie, prazasta, sammAna aura pUjA ke lie, janma, maraNa aura mocana ke lie, duHkha pratikAra ke lie taraha-taraha
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/11 kI hiMsA karatA hai| dvitIya adhyayana lokavijaya meM ise aura bhI spaSTa karate hue kahA hai ki sAMsArika viSayoM kA sayojana pramAda ke kAraNa hotA hai| pramAdI vyakti rAta dina paritapta rahatA hai, kAla yA akAla meM arthArjana kA prayatna karatA hai. saMyoga kA arthI hokara arthalolupI cora yA luTerA ho jAtA hai| usakA citta arthArjana me hI lagA rahatA hai| arthArjana meM salagna puruSa punaH punaH zastrasahAraka bana jAtA hai| parigrahI vyakti me na tapa hotA hai, na zAnti aura na niyama hotA hai| yaha sukhArthI hokara duHkhI bana jAtA hai| isa prakAra saMsAra kA prArambha Asakti se hotA hai aura Asakti hI parigraha hai| parigraha kA mUla sAdhana hisA hai, jhUTha, corI kuzIla usake anuvartaka hai aura parigrahI usakA phala hai / ata jaina saskRti mUlata aparigrahavAdI saskRti hai jisakA prArambha ahisA ke paripAlana me hotA hai| mahAvIra ne aparigraha ko hI pradhAna mAnA hai| Adhunika yuga me mArksa sAmyavAda ke prasthApaka mAne jAte hai| unhoMne lagabhaga vahI bAta kI hai jo Aja se 2500 varSa pUrva tIrthakara mahAvIra kaha cuke the| tIrthaMkara mahAvIra ne sasAra ke kAraNo kI mImAsA kara unase mukta hone kA upAya bhI batAyA para mArksa Adhe rAste para hI khaDe rahe | dono mahApuruSo ke chora alaga-alaga the| mahAvIra ne "AtmAtulA" kI bAtakara samatA kI bAta kahI aura hara kSetra me maryAdita rahane kA sujhAva diyaa| parimANavrata vastuta sapatti kA AdhyAtmika vikendrIkaraNa hai aura astitvavAda usakA kendrIya tattva hai| jabaki mArksavAda me ye dono tattva nahIM haiN| ___ parigrahI vRtti vyakti ko hisaka banA detI hai| Aja vyaktiniSThA kartavyaniSThA ko cIratI huI svakendrita hotI calI jA rahI hai| rAjanIti aura samAja me bhI naye-naye samIkaraNa banate cale Aye hai / rAjanIti kA nakArAtmaka aura vidhvasAtmaka svarUpa kikartavya vimUDha-sA bana rahA hai| parigrahI lipsA se Asakta asAmAjika tattvoM ke samakSa hara vyakti ghuTane Teka rahA hai| Daga-Daga para asurakSA kA bhAna ho rahA hai| aisA lagatA hai, sArA jIvana viSAkta parigrahI rAjanIti me udarastha ho gayA hai| vargabheda, jAtibheda, sapradAyabheda jaise tIkhe kaTaghare me parigraha ke dhUmila sAye meM svatantratA/svacchandatA pUrvaka pala pusa rahe hai| isa hiMsakavRtti se vyakti tabhI vimukha ho sakatA hai jaba vaha aparigraha ke sopAna para caDha jaaye| parigraha parimANavrata kA pAlana sAdhaka ko kramaza tAtvika cintana kI ora AkarSita kregaa| aura samatA bhAva tathA samavibhAjana kI pravRtti kA vikAsa hogaa| aNuvrata kI cetanA sarvodaya kI cetanA hai| paryAvaraNa isI cetanA kA aMga anekAntavAda : sarvodayadarzana aura paryAvaraNa kA saMmilana anekAntavAda aura sarvodayavAda pRthak nahIM kiye jA skte| anekAntavAda satya aura ahiMsA kI bhUmikA para pratiSThita tIrthaMkara mahAvIra kA sArvabhaumika hai
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/12 jo sarvadharmabhAva ke cintana se anuprANita hai| usame lokahita, lokasaMgraha aura sarvodaya kI bhAvanA garbhita hai| dhArmika, rAjanItika, sAmAjika aura Arthika viSamatAoM ko dUra karane kA abhedya astra hai| dUsare ke dRSTikoNa kA anAdara karanA aura usake astitva ko asvIkAra karanA hI saMgharSa kA mUla kAraNa hotA hai| sasAra meM jitane bhI yuddha hue haiM unake pIche yahI kAraNa rahA hai| ataH saMgharSa ko dUra karane kA upAya yahI hai ki hama pratyeka vyakti aura rASTra ke vicAroM para udAratA aura niSpakSatA pUrvaka vicAra kreN| usase hamArA dRSTikoNa durAgrahI aura ekAMgI nahIM hogA! prAcIna kAla se hI samAja zAstrIya aura azAstrIya visaMvAdoM se jUjhatA rahA hai, buddhi aura tarka ke AkramaNo ko sahatA rahA hai, AsthA aura jJAna ke thapeDo ko jhelatA rahA hai| taba kahIM eka lambe samaya ke bAda use yaha anubhava huA ki ina bauddhika viSamatAoM ke tIkhe prahAro se niSpakSa aura nirvera hokara mukta huA jA sakatA hai, zAnti kI pAvana dhArA meM saMgItamaya gote lagAye jA sakate haiM aura vAdoM ke viSaile ghere ko miTAyA jA sakatA hai| isI tathya aura anUbhUti ne anekAntavAda ko janama diyA aura isI ne sarvodayadarzana kI racanA kii| samAja kI anaitikatA ko miTAne tathA zuddha jJAna aura cAritra kA AcaraNa karane kI dRSTi se anekAntavAda aura sarvodayadarzana eka amogha sUtra hai| samatA kI bhUmikA para pratiSThita hokara AtmadarzI honA usake lie Avazyaka hai| samatA mAnavatA kI sahI paribhASA hai, samanvayavRtti usakA sundara abara hai, nirmalatA aura nirbhayatA usakA phulasTApa hai, aparigrahavRtti aura asAmpradAyikatA usakA pairAgrApha anekAntika aura sarvodaya cintana kI dizA meM Age bar3hane vAlA samAja pUrNa ahisaka aura AdhyAtmika hogaa| sabhI ko utkarSa meM vaha sahAyaka hogaa| usake sAdhana aura sAdhya pavitra hoge| tarka zuSkatA se haTakara vAstavikatA kI ora bddhegaa| hRdaya-parivartana ke mAdhyama se sarvodaya kI sImA ko chuegaa| cetanA-vyApAra ke sAdhana indriyAM aura mana saMyamita hoge| satya kI pramANikatA asaMdigdha hotI calI jaayegii| sApekSika cintana vyavahAra ke mAdhyama se nizcayataka kramazaH baDhatA calA jAyegA sthUlatA se sUkSmatA kI ora, bahiraMga se antaraMga kI ora sAMvyAvahArika se pAramAthiMka kI ora, aindrayika jJAna se Atmika jJAna kI ora / anekAntavAda aura sarvodaya darzana samAja ke lie vastutaH eka saMjIvanI hai| vartamAna saMgharSa ke yuga meM apane Apako sabhI ke sAtha milane-julane kA eka abhedya anudAna hai, pragati kA eka nayA sAdhana hai, pArivArika dveSa ko samApta karane kA eka anupama ciMtana hai, ahiMsA aura satya kI pratiSThA kA kendra bindu hai, mAnavatA kI sthApanA meM nIva kA patthara hai, parasparika samajha aura saha astitva ke kSetra meM eka sabala leMpa poSTa hai| inakI upekSA vidveSa aura kaTutA kA AvAhana hai, saMgharSo
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/13 kI kAMkSAoM kA plATa hai, vinAza usakA klAyameksa hai, vicAro aura dRSTiyoM kI TakarAhaTa tathA vyakti-vyakti ke bIca khaDA huA eka laMbA gaipa vaiyaktika aura sAmAjika saMgharSoM ko lAMghakara rASTra aura vizvastara taka pahuMca jAtA hai| hara saMgharSa kA janma vicAroM kA matabheda aura usakI pArasparika avamAnanA se hotA hai / buddhivAda usakA kendrabindu hai| anekAntavAda buddhivAdI hone kA Agraha nahIM krtaa| Agraha se to vaha mukta hai hI para vaha itanA avazya kahatA hai ki buddhiniSTha banoM / buddhivAda khatarAvAda hai, vidvAnoM kI ukhADA-pachADI hai| para buddhiniSTha honA khatarA aura sagharSoM se mukta hone ke sAdhana hai| yahI sarvodayavAda hai| ise hama mAnavatAvAda bhI kaha sakate haiM jisameM ahisA, satya, sahiSNutA, samanvayAtmakatA, sAmAjikatA, sahayoga, sadbhAva, aura saMyama jaise Atmika guNo kA vikAsa sannaddha hai| sAmAjika aura rASTrIya utthAna bhI isakI sImA me bahirbhUta nahI rakhe jA skte| vyaktigata, parivAragata, saMsthAgata aura sampradAyagata vidveSa kI viSailI Aga kA zamana bhI isI ke mAdhyama se honA saMbhava hai / ata sAmAjikatA ke mAnadaNDa me anekAntavAda aura sarvodayavAda khare utare hai| dharma ke sAtha ekAtmakatA avicchinna rUpa se juDI hai| rASTra kA astitva ekAtmakatA kI zrRMkhalA se sabaddha hai| rASTrIyatA kA jAgaraNa usake vikAsa kA prAthamika caraNa hai| jana-mana meM zAnti, saha astitva aura ahisAtmakatA usakA carama bindu hai| vividhatA me palI-pusI ekatA saujanya aura sauhArda ko janma detI huI "parasparopagraho jIvAnAm" kA pATha paDhAtI hai| jaina zramaNa vyavasthA ne usa ekAtmakatA ko acchI taraha parakhA aura sajoyA bhI apane vicAro me use jainAcAryoM aura tIrthakaro ne samatA, puruSArtha aura svAvalambanako pramukhatA dekara jIvana ko eka nayA AyAma diyA / zramaNa saskRti ne vaidika saskRti meM dhokhe-dhAkhe se AyI vikRta paraparAoM ke virodha meM jehAda bola diyA aura dekhate hI dekhate samAja kA punaH sthitikaraNa kara diyaa| yadyapi use isa parivartana me kAphI kaThinAiyo kA sAmanA karanA paDA para antatogatvA usane eka naye samAja kA nirmANa kara diyaa| isa samAja kI mUla nidhi cAritrika pavitratA aura dRDhatA thI jise usane thAtI mAnakara kaThora jhajhAvAto meM bhI apane Apako saMbhAle rkhaa| jIvana kI yathArthatA prAmANikatA se pare hokara nahIM ho paatii| sAdhya ke sAtha sAdhanoM kI pavitratA bhI Avazyaka hai| sAdhana yadi pavitra aura vizuddha nahIM hoMge, bIja yadi sahI nahI hoMge to usase utpanna hone vo phala mIThe kaise ho sakate hai? jIvana kI satyatA dharma hai| dhokhA-prabaMcanA jaise asAmAjika tatvoM ko usake sAtha koI sAmaMjasya nahIM / dharma aura hai bhI kyA? dharma kA vAstavika saMbaMdha khAna-pAna aura dakiyAnUsI vicAradhArA meM jur3e rahanA nahIM, vaha to aisI vicAra krAMti se jur3A hai jisame mAnavatA aura satya kA AcaraNa kUTa-kUTa kara bharA hai| ekAtmakatA aura
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/14 sarvodaya kI pRSThabhUmi meM jIvana kA yahI rUpa palatA-pusatA hai| Aja kI bhautikatA pradhAna saMskRti meM jaina dharma sarvodayatIrtha kA kAma karatA hai| jainadharma vastutaH eka mAnava dharma hai usake anusAra vyakti yadi apanA jIvana-ratha calAye to vaha RSiyoM se bhI adhika pavitra bana sakatA hai| zrAvaka kI vizeSatA yaha hai ki use nyAya-pUrvaka dhana-sampatti kA arjana karanA cAhie aura sadAcArapUrvaka apanA jIvana vyatIta karanA caahie| sarvodaya darzana me parahita ke lie apanA tyAga Avazyaka ho jAtA hai| jainadharma ne use aNuvrata kI yA parimANavrata kI sajJA dI hai| isameM zrAvaka apanI AvazyakatAnusAra sampatti kA upabhoga karatA hai aura zeSa bhAga samAja ke lie bATa detA hai| ahiMsA, aparigraha aura anekAntavAda tathA zikSAvrato kA paripAlana bhI Atmonnayana aura samAjotthAna meM abhinna kAraNa siddha hotA hai| sarvodaya aura vizva-badhutva ke svapna ko sAkAra karane me bhagavAna mahAvIra ke vicAra ni sadeha pUrI taraha sakSama haiM usake siddhAnta lokahitakArI aura loka sagrAhaka hai| samAjavAda aura adhyAtmavAda ke prasthApaka haiN| unase samAja aura rASTra kebIca pArasparika samanvaya bar3ha sakatA hai aura manamuTAva dUra ho sakatA hai / isaliye vizvazAti ko prasthApita karane me amUlya kAraNa bana sakate hai| mahAvIra isa dRSTi se sahI dRSTArtha aura sarvodayatIrtha ke sahI praNetA the| mAnava mUlyo ko prasthApita karane meM unakI yaha viziSTa dena hai jo kabhI bhulAyI nahI jA sktii| isa sadarbha meM yaha Avazyaka hai ki Adhunika mAnava dharma ko rAjanItika hathakaMDA na banAkara use mAnavatA ko prasthApita karane ke sAdhana kA eka kendra bindu mAne / mAnavatA kA sahI sAdhaka vaha hai jisakI samUcI sAdhanA samatA aura mAnavatA para AdhArita ho aura mAnavatA ke kalyANa ke lie usakA mUlabhUta upayoga ho / etadartha khulA mastiSka, vizAla dRSTikoNa, sarvadharma samabhAva aura sahiSNutA apekSita hai| mahAvIra ke dharma kI mUla AtmA aise hI punIta guNoM se sicita hai aura usakI ahisA vadanIya tathA vizvakalyANakArI hai| yahI unakA savodayatIrtha hai| isa siddhAnta ko pAle binA na paryAvaraNa vizuddha rakhA jA sakatA hai au na saMgharSa TAlA jA sakatA paryAvaraNa aura adhyAtma paryAvaraNa prakRti kI virATatA kA mahanIya prAMgaNa hai, bhautika tattvo kI samagratA kA sAsArika AdhAra hai aura AdhyAtmika cetanA ko jAgrata karane kA mahatvapUrNa saMketa sthala hai| prakRti kI sArvabhaumikatA aura svAbhAvikatA kI paridhi asImita hai, svabhAvata vaha vizuddha hai, para bhautikatA ke cakAcauMdha me phaMsakara use azuddha kara diyA jAtA hai| prakRti kA koI bhI tattva nirarthaka nahIM hai| usakI sArthakatA eka-dUsare se juDI huI hai| sAre tatvo kI astitva-svIkRti paryAvaraNa kA nizcala saMtulana hai aura usa astitva para praznacinha khaDA kara denA usa santulana ko DagamagA denA hai| paryAvaraNa kA yaha asantulana anaginata ApattiyoM kA AmantraNa hai jo
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/15 hamArI sAMsArikatA aura vAsanA se janmA hai, panapA hai| sAMsArikatA aura vAsanA yadyapi anAdikAlIna AMcala hai para prAcIna kAla me vaha itanA mailA nahIM huA thA jitanA Aja ho gayA hai| janasakhyA kI betahAzA vRddhi ne samasyAoM kA aMbAra lagA diyA aura prakRti se cheDachADa kara viplava sA khaDA kara diyA hai| hamAre prAcIna RSiyoM-maharSiyoM kI dUradRSTi meM isa viplavatA kA sabhAvita rUpa upalakSita ho gayA thA, isalie unhoMne logoM ko saceta karane ke lie prakRti ke apAra guNa gAye, pUjA kI, kAvya me use pramukha sthAna diyA, Rtu-varNana ko mahAkAvya kA anyatama lakSaNa banAyA, rasa ko kAvya kA pramukha guNa nirdhArita kiyA aura kAvya kI saMpUrNa mahattA aura lAkSaNikatA ko prakRti ke suramya AMgana me pusspaayaa| dUsare zabdoM meM prakRti kI goda se kAvya kA janma huA aura usI meM pala-pusakara vaha vikasita huaa| paryAvaraNa ke pradUSita hone kA bhaya bhI vahA abhivyajita hai| jIvana kA hara pakSa kAvya kA parisara hai aura usakI dhaDakana Agama kA pratitimbana hai| jisa saskRti ne jIvana ko jisa rUpa se samajhA hai usane apane Agama me use vaisA hI pratirUpita kiyA hai| jaina-Agama zramaNa dhArA kA paricAyaka hai| isalie usake Agama meM usI rUpa meM jIvana ko samajhane ke sUtra gumphita hue hai| inhI sUtroM ne jIvana darzana ko samajhane aura paryAvaraNa ko santulita banAye rakhane kA amogha kArya kiyA hai| Aja kI paryAvaraNa samasyA vyaktigata na hokara sAmUhika ho gaI hai| usane samAja aura rASTra kI sImA lAghakara antarrASTrIya sImA meM praveza kara liyA hai| paryAvaraNa pradUSaNa se eka ora prAkRtika sampadA vinaSTa ho rahI hai to dUsarI ora rAga-dveSAdika vikAroM se grasta hokara vyakti aura rASTra pArasparika sagharSa kara rahe haiM aura vinAza ke kagAra para khar3e ho gaye hai| vaha sagharSa sAmAjika, Arthika, AdhyAtmika Adi sabhI kSetroM meM ghara kara gayA hai| isalie sabhI dhArmiko kA dhyAna isa ora varavazakhica gayA hai aura unhoMne apane-apane Agamo me se apane-apane DhaMga se paryAvaraNa surakSA ke siddhAnta, rASTrIya aura antarrASTrIya stara para AcaraNa-saMhitA kA nirmANa, kAryAnvayana kA tarIkA, Arthika saMsAdhano ke upayoga me sAmAjika dUradRSTi, AdhyAtmika cetanA kA jAgaraNa Adi jaise siddhAntoM ko prakAzita karane kA prayatna prArambha kara diyA hai| dharma kI samanvita paribhASAoM me jainadharma anya dharmoM kI apekSA adhika kharA utaratA hai| paryAvaraNa kA sambandha mAnavatA aura ahiMsA ke paripAlana se rahA hai| jo jainadharma kI anupama vizeSatA hai| isalie hama kaha sakate haiM ki jainadharma mAnavatA aura paryAvaraNa kA paryAyArthaka hai, prakRti kA gaharA upAsaka hai aura ahiMsA kA sUkSmadarzI hai| 00
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/16 kalyANa kalpatarU stotra meM chandovaidRSya -zrI prakAzacandra jaina, prAcArya apanI AtmA ke kalyANa ke lie jaina zAstrokta AryikA pada kI maryAdA ko nirdoSa rIti se pAlana karane vAlI, sAdhviyoM meM agragaNya, AgamoM meM varNita jambUdvIpa ko pratyakSa rUpa se jana-jana ke netra gocara karAne kI preraNA tathA mArga darzana pradAna karane vAlI, vidyA prakAza se nirmala anta karaNa vAlI, sarasvatI ke samAna ajJAnAndhakAra ko dUra karake jagat ko svaccha jJAnAloka me pratiSThita karAne ke lie sadaiva pratyanazIla gaNinI, tapasvinI mAtA jJAnamatI jaina samAja kI bahumUlya nidhi hai| tyAga aura vidyA kI AdhArabhUta isa viduSI sAdhvI ko prApta kara jaina samAja kA saubhAgya atyanta prakAzita ho rahA hai| jJAna-dhyAna evaM tapa me lIna gaNinI mAtA jJAnamati tIna tIrthakara bhagavAn zAntinAtha, kunthanAtha eva arahanAtha ke janma se pavitra atizaya kSetra hastinApura meM virAjamAna hotI huI bhI sampUrNa bhArata kI bhUmi ko apanI caraNaraja se pavitra karatI huI jaina zAsana kI prabhAvanA ke lie satata vihAra zIla hai| nirantara zAstra svAdhyAya, nitya navIna maulika grantho kI racanA, prAcIna durbodha kaThina granthoM kI vyAkhyA, AryikA padAcita dainandina kriyAoM kA paripAlana, darzanArthiyoM ke lie sadapadeza pravacana jJAna zrAvaNa, sAmAyika Adi kriyAkalApo meM lIna mAtA jJAnamati jo apane jIvana kA eka kSaNa bhI nirarthaka naSTa nahI karatI haiN| jahAM ve tyAga aura vidvattA kI advitIya mUrti hai, vahA pratibhA zAlinI sAhitya lekhikA, rasa siddha kaviyatrI, pravacana kalA nipUNa bhI hai| inakI lekhanI se likhe gae zataadhika grantha inakI apratima pratibhA ko prakAzita karate hue vidvat samAja ke dvArA mukta kaNTha se prazaMsA kie jA rahe haiM / inakI racanA zailI, atyanta rucikara, hRdaya grAhiNI prasAda guNayukta evaM pAThaka mana AlhAdinI hai| hindI saMskRta prAkRta bhASAoM para inakA pUrNadhikAra ghoSita karatI huI inakI racanAeM na kevala vartamAna kAla meM apitu sabhI dezoM aura sabhI kAloM meM upayoginI prameya kamalamArtaNDa, aSTa sahastrI Adi durbogha aura nIrasa nyAya grantha inakI lekhanI kA sparza pAkara subodha, lalita aura jana-jana ke hRdaya meM ruci bar3hAne vAle ho gae hai| inakI nyAya grantha vyAkhyA zailI pAThakoM ke mastiSka kI granthiyoM ko kholakara viSaya vastu ko bilkula spaSTa kara detI haiN| mAtA jI ke dvArA saMskRta bhASA meM racita kalyANa kalpatarU stotra inake prakANDa pANDitya, kavitva tathA inakI jinendra bhakti kA DaMkA pITa rahA hai| isa stotra grantha
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/17 ke bhAva, bhASA zailI sabhI atyanta mano mugdha kArI hai| isa grantha meM caubIsa tIrthaMkaroM kI stutiyA~ pAThako ke hRdaya meM bhakti bhAva ko utpanna karatI hai| stotra granthoM meM devatAoM ko stutiyaoN devoM ke mahatva varNana ke sAtha-sAtha bhaktoM ke dainya pradarzana ko bhI pradarzita karatI hai| sAtha-sAtha devoM se bhakta ko Atma ke sukha yAcanA bhI varNita kI jAtI hai| tadanusAra isa stotra grantha meM bhI paMca kalyANako ke varNana dvArA jinendra devo ko prabhutA, mahattA, pratApa AdhyAtmotkarSa tathA unakA jIvana paricaya diyA gayA hai| kaviyitrI ke dvArA Atma kalyANArtha pada-pada para unase mokSapada kI yAcanA kI gaI hai| mahApurANa va uttara purANoM ke AdhAra para tIrthakaro ke mAtA pitA ke nAma unako janmanagarI paMca kalyANako kI tithiyA~ unakI zArIrika UcAI. zarIra kA varNa, unakA vaMza tathA unakI Ayu kA prAmANika vivaraNa prastuta kiyA gayA hai| kalyANa kalpatarU stotra zAntarasa pradhAna kAvya hai| grantha kA bhakti-bhAva sahita pATha karane se bhakta ke hRdaya me sthita nirveda sthAyI bhAva rasa padavI para pahuca kara hRdaya me zAnta rasa kA anubhava karAtA hai| kAvya ke kAvyatva kA parIkSaNa usame nihita rasa dvArA hI hotA hai| isa grantha meM zAnta rasa kA pUrNa paripAka huA hai| ataH isa grantha ke bhAva pakSa kA parIkSaNa karane se isakI utkRSTa kAvyatA svataH siddha ho jAtI hai| kalyANa kalpatarU stotra meM mAdhurya guNa kA prAcurya hai| zAnta rasa meM mAdhurya guNa kA samutkarSa usakI anubhUti ko aura adhika tIvra kara detA hai| mAdhurya guNa ke sAtha-sAtha prasAda guNa kA sadbhAva bhI grantha ko spaSTa bodhakatA me sahAyaka bana rahA hai| vaidarbhI vRtti grantha ke kAvyatva ke saundarya ko adhika bar3hA rahI hai| isa grantha meM alakAro kA prayoga bahuta hI svAbhAvika rUpa se huA hai| bhakti ke pravAha me bahakara alaMkAra svataH hI kAvya ke aga bana gae haiM / bhakti bhAvanA meM lIna kaviyitrI ke zabdArtha meM alakAra svataH praviSTa hokara zabdArtha kI cArUtA ke hetu bana gae hai| zabdArthAlaMkAroM ke prayoga se kAvya ke bhAva svata alaMkRta hue hai| zrI vRSabha jina stotra meM prayukta anuprAsAlaMkAra dRSTavya haipU: sAMketA, pUtA jAtA, tvtprsuuteHsaa| zrI vRSabha jina stotra meM hI rUpAlakAra kI chaTA dekhiehATaka varNa, sdgunnpuurnnm| siddhibadhUstvAM, sA sma vRNIte isa prakAra ke AlAMkarika udAharaNa grantha meM sarvatra bikhare hue hai| kalyANa kalpatarU stotra kA sarvAdhika kAvya vaiziSTaya usakI chandoM yojanA meM hai| grantha meM nihita chandoM kA vaividhya aura prAcuryatA kaviyitri ke chanda zAstra para pUrNAdhikAra ko prakaTa kara rahA hai| grantha meM prayukta chando kI vividhatA isa grantha ko anya kAvya granthoM se bahuta Upara uThA detI hai| kabhI kabhI to chandoM kA vaividhya isake chandoMgrantha hone kI bhrAnti utpanna kara detA hai| chanda zAstra para kaviyitrI kA itanA adhika adhikAra hai ki jisa avasara para jo bhI chanda cAhatI
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/18 hai use prayukta kara detI hai| kaviyitrI chandoM ke pIche nahIM bhAgatI apitu chanda hI inake pIche bhAgate pratIta hote haiN| kalyANa kalpatarU stotra me caubIsa tIrthakaroM kI stutiyoM meM vividha prakAra ke chando kA prayoga kiyA gayA hai| eka-eka tIrthaMkaro kI stuti me bhI chanda vaividhya hai| zrI vRSabha jina kI stuti se grantha prArambha huA hai| akele RSabha jina kI stuti me hI 16 chando kA prayoga huA hai| ekAkSarI zrI chanda- jisake pratyeka caraNa meM eka-eka guru hotA hai- se stuti prArambha huI hai| yathA- U, maaN| so'vyaat||1|| isa ekAkSarI zrI chanda me apane me pUrNa eka zloka nirmANa karanA kitanA kaThina hai| isa tathya kA anumAna kevala kavijana hI kara sakate haiN| isI prakAra isI stuti meM do akSarI strI chanda-jainI vaannii| siddhiM, dadyAt kA prayoga kiyA gayA hai| tIsare padya meM 3 akSarI kaisA chanda, cauthe zloka meM tIna akSarI mRgI chanda, pAMcave zloka me tIna akSarI nArI chanda, chaThe zloka me 4 akSarI kanyA chanda, sAtave zloka meM 4 akharI vrIDA chanda, AThaveM zloka meM 4 akSarI lAsinI chanda, nauve zloka meM cAra akSarI sumukhI chanda, dasaveM zloka me cAra akSarI sumukhI chanda, gyarahave zloka me chaha akSarI zazi vadanA chanda caudahave zloka meM sAta akSarI madalekhA chanda, pandrahave, solaveM, satrahaveM, aThArahaveM, unnIsave tathA bIsaveM zloka meM anuSTupa chanda / jisake cAro caraNo meM pAcavA akSara laghu, chaThA akSara guru ho tathA jisake prathama va, tIsare caraNa me sAtavAM akSara dIrgha ho tathA dUsare aura cauthe caraNa kA sAtavA~ varNa laghu ho- kA prayoga huA hai| ikkIsaveM padya meM unnIsa akSarI zArdUla vikrIDita chanda kA prayoga kiyA gayA hai| eka hI stuti meM isa prakAra chando kA vaividhya kaviyitrI ke chanda zAstra ke asAdhAraNa vaiduSya kA paricAyaka hai| isI prakAra anya stotroM me chandoM kI vibhinnatA, dRSTigocara hotI hai| zrI ajita jina stotra me pAca akSarI prIti rAtI va mandrA chanda, chaha akSarI tanumadhyA evaM sAvitrI chandoM ke prayoga ke sAtha anuSTup evaM mAlinI chandoM kA prayoga huA zrI sambhava jina stuti meM chaha akSarI nadI, mukula, mAsinI, ramaNI, vasumatI, somarAjI chando ke prayoga ke sAtha-sAtha sAta akSarI madalekhA, anuSTupa evaM dothaka chandoM kA prayoga kiyA gayA hai| zrI abhinandana jina stuti meM sAta akSarI kumAra lalitA, madhumatI, haMsa mAlA cUDAmaNi chandoM ke prayogoM ke sAtha-sAtha ATha akSarI prAmANika anuSTupa evaM antameM gyAraha akSarI upajAti chanda kA prayoga huA hai| zrI sumati jina stuti meM ATha akSarI citrapadA, vidyunmAlA, mANavaka isa stam, nAgaraka, nArAcikA, samAnikA, pramANikA, vitAna chandoM ke prayoga ke sAtha-sAtha mAtrika chanda Arya jAti jisake prathama evaM tRtIya caraNa meM bAraha-bAraha mAtrAeM aura dvitIya aura caturtha caraNa meM bIsa-bIsa mAtrAeM hoM- kA prayoga kiyA gayA hai| anta meM ATha akSarI anuSTup chanda kA prayoga huA hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/19 dRSTavya hai ki samAnAkSarI chandoM ke sabhI bhedoM kA prayoga karake mAtA jJAnamati jI ne apane chanda zAstrAdhikAra kA udghoSa kiyA hai| Age-Age ke stotro meM baDhate hue akSaroM vAle chandoM kA prayoga huA hai| jaisA ki zrI padma prabhu jina stotra meM nau akSarI halamukhI, bhujaga, zizubhRtA, dasa akSarI zuddha virATa evaM paNava chando kA prayoga kiyA hai| isa stotra ke antima pAca zloka AryA goti chanda ke haiN| zrI supArzva jina stotra meM dasa akSarI mayUra sAriNI, rUkUmavatI, mattA, manoramA, megha vitAna maNirAga, caMpaka mAlA eva tvarita gati chandoM ke prayoga ke sAtha-sAtha anta meM anuSTup chanda prayukta huA hai| zrI candra prabha jina stotra meM antima anuSTup ko choDa kara upasthitA, eka rUpa, indra vajrA, upendravajA upajAti, samukhI eva Dhodhaka sabhI gyAraha akSarI chanda samudAya kA prayoga kiyA gayA hai| isI prakAra zrI puSpadanta jina stotra me bhI antima anuSTup chanda ko choDa kara sabhI zAlinI, vArto oN, bhramAra vilasita, strI eva rathoddhatA Adi gyAraha akSara vAle chando ke bhedo ko apanAyA gayA hai| zrI zItala jina stotra meM bhI gyAraha akSarI svAgatA, pRthvI, subhIdrakA vaitikA mauktimAlA eva upasthita chando ke sAtha-sAtha bAraha akSarI candravarma, vaMzastha eva indravaMzA, chandoM ke sAtha-sAtha anta me anuSTup kA prayoga huA hai| zrI zreyAMsa jina stuti meM anuSTup ke antima do padyo ke atirikta druta vilambita, puTa, toTaka hai| vAsupUjya jina stuti me bhI Arya gIti ke do tathA anuSTup ke eka chanda ke sAtha sAtha sabhI bAraha akSarI jaladhara mAlA, nava mAlinI prabhA chandoM ko apanAyA gayA hai| zrI vimala jina stotra me ArdhAgoti eva anuSTup ke eka-eka padya ke sAtha-bAraha akSara vAle tAmarasa, bhujaga prayAta sAvitrI, maNi mAlA eva pramitA kSara, chandoM kA prayoga haA hai| zrI ananta jina stotra me antima anuSTup ke sAtha-sAtha bAraha akSara vAle jaloddhata gati, priyavadA eva lalitA tathA teraha akSara vAle kSamA, eva praharSiNo chandoM kA prayoga huA hai| zrI dharma jina stuti meM sabhI chanda- ati rucirA, cacarIkAvalI, maMju bhASiNI, mattamayUra, anuSTup aura candrikA teraha akSara vAle hai| zrI zAnti jina stotra meM anuSTup meM nibaddha do padyoM ko choDakara sabhI padya basanta tilakA (prArambhika tIna padya) asaM vAdhA aparAjitA aura praharaNa kalikA caudaha akSara vAle haiN| isI prakAra kunthanAtha jina stuti karate hue kaviyatrI ke dvArA prathama padya meM caudaha akSara vAle indu vandanA chanda kA prayoga karane ke pazcAt anya pandraha akSara vAle zazikalA mAlinI, candralekhA evaM prabhadraka kA prayoga kiyA hai| stotra kA pAMcavA padya anuSTupa aranAtha jina stotra meM chaThA padya anuSTup kA hai| zeSa padyoM meM pandraha akSara vAle saka, maNikuNa nikara, kAma krIDA evaM elA chanda kA prayoga huA hai| sAtha-sAtha isa stotra meM solaha akSara vAle RSabha gaja vilasita aura vANinI chandoM kA bhI kAvya racanA meM Azraya liyA gayA hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/20 mallinAtha jina stotra meM cauthe padya meM anuSTup tathA zeSa padyoM meM satraha akSara vAle ziravariNI, pRthvI, mandAkrAntA evaM vaMzapatra patita chandoM meM zloka racanA kI gaI hai| bIsaveM muni suvrata jina stotra meM cauthe padya meM anuSTupa, prathama tathA pAMcave zloka meM satraha akSara vAle hariNI tathA tatkuTaka chandoM ke sAtha zeSa do padyo meM aThAraha akSara vAle kusumitalatA vellitA evaM siMha vikrIDita chanda prayukta hai| nami jina stotra me tIsarA padya anuSTup kA hai| zeSa padyo meM kramazaH satraha akSara vAle kokilA eva aThAraha akSara vAle haranartaka tathA unnIsa akSara vAle megha visphUrjitA chanda kA prayoga huA hai| bAIsave tIrthakara bhagavAn neminAtha kI stuti unnIsa akSara vAle zArdUla vikrIDita tathA bIsa akSara vAle bhattebha-vikrIDita suvadanA, vutta tathA prabhadAnana chanda meM kI gaI hai| isameM antima padya anuSTup hai|| zrI pArzvanAtha jina stotra ikkIsa akSara vAle sraggharA tathA bhattavilAsinI bAIsa akSara vAle prabhadraka evaM teIsa akSara vAle azva lalita evaM bhattA krIDA chandoM meM racA gayA hai| antima padya anuSTrapa kA hai| antima tIrthakara bhagavAn mahAvIra kI stuti meM teIsa akSaroM vAle mayUra gIta, caubIsa akSaroM vAle tanvI evaM paccIsa akSaroM vAle krocapadA chandoM meM kI gaI haiM isameM tanvI chando ke tIna padya hai, tathA antima do padya anuSTup ke hai| kitanA Azcarya kArI chando kA vicitrAlaya hai yaha kalyANa kalpatarU stotra kAvya? AryikA ratna mAtA jJAnamatIjI ne isa stotra kI racanA meM kitanA dhyAna tathA zrama lagAyA isake atirikta isa granatha me caubIsa tIrthakaroM kI alaga-alaga stuti karane ke bAda anta me caturvizati jina stotra, vaza stuti, varNa stuti, nirvANa stuti va paca bAlayati tIrthakara stutiyAM bhI racI gaI hai| ina cAroM prakaraNo me bhI chanda vaividhya kaviyitrI ke chandoM vaiduSya kA adbhuta namUnA hai| caturvizati jina stuti meM anuSTup vaMza stuti ke do padya solaha akSarI apavAha chanda ke, do padya chabbIsa akSaroM bhuMjaga vijRmmita chanda ke haiM | varNa stuti tathA nirvANa stutiyo meM sattAIsa akSarI caNDavRSTi prayAta daNDaka, pracatika daNDaka chandoM kA prayoga huA hai| bAlayati stuti meM tIsa akSara vAle arNo daNDaka ke prayoga ke sAtha-sAtha anuSTup chanda ko bhI liyA gayA hai| ukta stutiyoM meM pradarzita chando ke vaividhya ko jAna kara pAThaka svataH kaviyitrI ke chandoM ke agAdha jJAna ko samajha sakate haiN| pUre grantha meM 140 chandoM kA prayoga huA hai| grantha kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki isameM stutiyoM meM prayukta chando meM lakSaNa bhI sAtha-sAtha die gae haiN| chanda zAstra ke jijJAsu pAThakoM ke lie yaha racanA vastutaH kalpa vRkSa hai| eka ora to jinendra guNa gAyana dUsarI ora chanda zAstra kA vistRta jJAna isa grantha meM pada pada para sulabha hai| bhagavad bhaktoM kI bhakti bhAvanA kI pUrti ke sAtha-sAtha yaha grantha chandoM ke jJAna prApta karane ke icchuka jijJAsuoM ke lie atyanta upayogI hai|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/21 grantha ke anta meM chanda vijJAna prakaraNa meM chandoM kA vistAra ke sAtha paricaya karAyA gayA hai| __ chanda vijJAna kI bhUmikA meM sarvaprathama mahApurANa ke vADmaya ke lakSaNa ko uddhRta kiyA gayA hai pada vidyA madhicchando vicitiM vAgalaMkRtim / trayo samuditAmetAM tadvido vADamayaM vidRH|| tadA svAyaM bhuvaM nAma pada shaastrmbhuunmht| yattatparazatAdhvArya rati gambhIra mbdhivt|| chando vicitimapyevaM nAnA dhyAyai ruupaadisht| uktAtyuktAdi bhedAMzca SaDaviMzati mdodRsht|| prastAraM naSTa mudidraSTameka dvitrilaghu kriyaam| saMkhyA mathAdhvayAma byaahaargiraaNptiH|| arthAta vADamaya ke jAnane vAle gaNadharAdi deva vyAkaraNa zAstra, chanda zAstra aura alaMkAra zAstra ina tIno ko vADamaya kahate hai / usa samaya bhagavAn RSabhadeva kA banAyA huA eka baDA bhArI vyAkaraNa zAstra prasiddha huaa| usameM sau se adhika adhyAya the aura vaha samudra ke samAna atyanta gambhIra thaa| isa prakAra unhoMne aneka adhyAyo meM chanda zAstra kA upadeza diyA thaa| bhagavAn prastAra naSTa, udidRSTa eka dvivatri laghu kiyA, saMkhyA aura adhAyoga chanda zAstra ke ina cha pratyayoM kA bhI nirUpaNa kiyA gayA thaa| jainAcAryoM ne yadyapi chanda zAstra para paryApta grantha likhe parantu vartamAna meM koI likhita grantha upalabdha nahIM hai| usa kamI ko pUrA karane ke lie mAtAjI ne isa stotra grantha meM vRttaratnAkArAdi granthoM kA AdhAra grahaNa kara isa kalyANa kalpatarU stotra kI racanA kI hai| isa chanda vijJAna prakaraNa meM unhone chanda zAstra ke Avazyaka niyamo para vistAra se prakAza DAlA hai| ATha gaNoM kA sUtra, guru laghu Adi kA lakSaNa, krama saMjJA yati, chanda zAstra ke pAribhASika zabda Adi ko atyanta sarala zabdo me samajhAyA gayA hai| kAvya racanA ke niyama, varNo kA zubhAzubha bhAva, gaNo ke devatA aura unakA phala, padAramya meM tyAjya varNa, kAvyake prArambha meM svara varNo ke prayoga kA phala, kAvya ke Adi meM vyaMjanoM ke prayoga kA phala gaNoM ke prayoga aura unakA phalAdeza Adi viSaya jo ki baDe-baDe vidvAna bhI nahIM jAnate haiM, para mAtAjI ne bahuta sundara DhaMga se paricayAtmaka prakAza DAlA hai| ___chando ne vijJAna prakaraNa ke hI antargata kAvya ke bheda, unake racanA karane kI vidhi, kAvyArambha kA niyama, chanda ke bheda, varNika chandoM ke sama viSama Adi ke bheda tathA unake lakSaNa, daNDaka chandoM ke bheda, samavRtta chandoM ke bheda Adi chanda zAstra ke jJAtavya viSayoM ko bhalI bhaoNti samajhAyA gayA hai| samavRtta chandoM ke nAmoM ko gaNanA karane ke bAda daNDaka chandoM kA unake bheda evaM lakSaNa ke sAtha vivecana
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/22 kiyA gayA hai| artha saMmavarNa chanda * jiname prathama aura tRtIya caraNa eka samAna tathA dvitIya aura caturtha caraNa eka samAna ho- ke antargata katipaya ardha samavarNa chandoM ke nAma lakSaNa aura udArahaNa die gae haiN| viSamavarNa chanda prakaraNa me padacaturUdhya, ApIDa, kalakA, lavalI, amRta dhArA, udgatA, saurabhaka, lalita aura pravardamAna ina nau viSaya chandoM ke lakSaNa sodAharaNa darzAe gae hai| isake Age mAtrika chando kA vivecana kiyA gayA hai| mAtrA chanda ke pAMca guNo kA jJAna karAne ke pazcAt AryA chanda kA pUrvArdha aura uttarArdha kI dRSTi se vistRta lakSaNa aura udAharaNa diyA gayA hai| anya mAtrika chanda gIti, upagIti, udgIti, Arya goti, vaitAlIya, aupacchaMdasika, vaktra anuSTupa pathyA vakma, yuga vipulA, acaladhRti citrA, upacitrA, zikSA atirucirA chandoM ke udAharaNa sahita lakSaNa die gae hai| isa chanda vijJAna prakaraNa ke anta me jaina darzana ke mahatvapUrNa prAkRta chanda gAthA kA sodAharaNa lakSaNa diyA gayA hai| sAtha-sAtha gAthA ke sAto bhedoM-gAhU gAthA, vigAthA, ud gAthA, gAhinI, siMhinI tathA skanda kA bhI paricaya diyA gayA hai| ukta vivecana se yaha tathya svaya jhalaka kara sAmane AtA hai ki grantha racayitrI ko chanda zAstra kA jitanA gahana jJAna hai utanA bahuta kama vidvAnoM ko hogaa| kalyANa kalpa tarU stotra kI racanA se jaina samAja kA eka bahuta bar3A upakAra huA hai| jaina samAja ke pAsa stotra grantha to pracuttara saMkhyA meM upalabdha hai parantu chanda zAstra kA aisA koI prAmANika grantha nahIM hai jisameM stotra kI racanA ke bAda jaina samAja ke chanda zAstra kA granthAbhAva samApta ho gayA hai| isa kathana meM jarA sI bhI atizayokti nahI hai ki yaha aisI anamola dharohara hai ki yaha vRttaratnAkarAdi chanda zAstra ke granthoM ko bahuta pIche chor3a detI hai| vRtta ratnAkarAdi meM vaha subodhatA kahAM jo isa kalyANa kalpatarU stotra meM hai| chanda zAstra kA sampUrNa paricaya prApta karane vAloM ke lie yaha grantha atyanta upayogI hai| kevala jaino ke lie hI nahIM pratyuta jainetara chanda zAstra ke jijJAsuoM ke lie bhI yaha grantha chanda zAstra viSayakasamagra jJAtavya sAmagrI se paripUrNa hai| anta meM AryikA ratna mAtA jJAnamatI jI ke prati na kevala apanI ora se pratyuta sampUrNa jaina samAja kI ora se kRtajJatA vijJApita karatA hU~ jo ki aharniza jJAnArAdhana ke dvArA vidyAdevI kI sevA karane ke sAtha-sAtha tapasvinI sAdhvI ke rUpameM jana-jana ko sanmArga kI preraNA pradAna kara rahI hai| yadyapi grantha kI chanda sAmagrI bahuta surasya evaM chanda zAstra kA sarvADaga jJAna pradAna karane vAlI hai| tathApi dhyAtavya hai ki grantha ke chanda vaibhava ko dekha kara pAThaka yaha na bhUla jAe ki yaha mUlataH stotra grantha hai| jinendra devoM kI bhakti tathA Atma-tanmayatA grantha racanA kA pramukha lakSya hai| 00
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/23 paryAvaraNa saMrakSaNa meM tIrthaMkara pArzvanAtha kI dRSTi -prAcArya nihAla caMda jaina, bInA Aja saMpUrNa vizva me cetAvanI, cintana aura cetanA kA daura cala rahA hai| pRthvI kI surakSA ke lie cetAvanI kA viSaya hai- paryAvaraNa, cintana kA viSaya hai - paryAvaraNa, pradUSaNa, jabaki cetanA kI cunautI hai --- paryAvaraNa-sarakSaNa / jIvana ke sandarbha meM paryAvaraNa pradUSaNa- do ghaTako se jur3A huA hai-- prathama-bAhya-ghaTaka jisake antargata pRthvI, jala, vAyu, dhvani, tApa eva ANvika reDiyodharmI tattvo dvArA utpanna pradUSaNa kI bAta AtI hai aura dUsarA Antarika ghaTaka hai. jo vyakti kI zubhAzubha bhAvanAo tathA usake mAnasika dvanda va tanAva se sabaddha hai| jIvana kA Antarika svarUpa isase prabhAvita/Andolita rahatA hai| kamaTha ke jIva sambarAsura aura marubhUti ke jIva pArzvanAtha ke vigata dasa bhavoM kI sagharSa kathA kA paryAvaraNa ke sandarbha meM adhyayana kare, to hameM eka nayI dRSTi prApta hotI hai| samabarAsura-ahakAra, krodha va baira kI jvAlA se dagdha hai| usakI Antarika paryAvaraNIya cetanA, baira ke kAluSya se vikRta hai| usake aneka janmoM kI anaMtAnubadhI kaSAye - kabhI kukkuTa sarpa aura kabhI bhayakara ajagara ke rUpa meM udbhUta hotI haiN| pratizodha se bhare usake raudra-pariNAma-pratyeka bhava me marubhUti ke jIvana kA prANAnta karate hai| isake viparIta marubhUti kA jIva sAdhanA va saMyama kI maMjileM uttarottara prApta karatA huA bhItara ke paryAvaraNa ko vizuddha banAtA hai| vaha kabhI hAthI kI paryAya meM sallekhanA vrata dhAraNa kara sahasrAra svarga meM deva paryAya prApta karatA hai, agale bhava me munirAja pada se karma-nirjarA kara acyuta svarga me jAtA hai, kabhI subhadra graiveyaka meM ahamindra indra banakara bhAvI tIrthakara ke rUpa me vArANasI nagarI me mahArAjA azvasena ke ghara pArzvakumAra ke rUpa me janma letA hai| eka ora duSTa kamaTha kA jIva apane pariNAmo ke kAraNa Antarika paryAvaraNa ko vikSubdha kara rahA hai aura dUsarI ora marubhUti kI AtmA samyaktva kI rAha calakara apane Antarika paryAvaraNa ko nirmala va pradUSaNa mukta banA rahI hai| dasave bhava meM sambara asura ke ghora upasarga ke sAmane bha0 pArzvanAtha kI asIma sahana-zakti mAno usa AsurI zakti para, dhavala paryAvaraNIya-cetanA kI eka akSaya vijaya hai| pArzvakumAra ke nAnA mahIpAla-tApasI veza dhAraNa kara apane sAta sau ziSyoM ke sAtha pacAgni tapa kara rahe haiN| ve jagala kI lakar3iyoM ko kATa kara Aga prajvalita rakhate haiN| Aga se utpanna dhuMA, rAta-dina, vAyu-praduSaNa kA mukhya kAraNa banatA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/24 hai| pArzvakumAra kI dRSTi paryAvaraNa saMrakSaNa kI hone se unhoMne mahIpAla tApasa se vyartha Dhera sArI Aga na jalAne ke lie khaa| isase kamaTha kA jIva tApasa vigata bhavoM ke pratizodha se tamatamA kara Aga-babUlA ho jAtA haiM tathA kASTha ke moTe moTe laTTho ko vidIrNa karane ke lie uThAtA hai| pArzvakumAra ne apane avadhijJAna se jAnA ki jina kASTha laTThoM ko, vaha cIrane jA rahe hai| usameM yugala sarpa haiN| dayArdra 'pArzva' kulhAr3I se una kASThoM ke kATane se manA karate haiM lekina vaha tApasa ulTA kupita hokara unakA vidAraNa kara detA hai, jisase usameM sthita yugala soM ke do TukaDe ho jAte haiN| karuNA bhAva se pArzva kumAra unheM kalyANakArI mahAmatra NamokAra sunAkara saMbodhate haiM, jisake prabhAva se vahI yugala, dharaNendra va padmAvatI hote haiM, jo Age calakara bha0 pArzvanAtha kI ghora-upasarga se rakSA karate hai| isa ghaTanA se do tathya ujAgara hote haiM- (1) bAlaka pArzva kI dRSTi meM aprayojanIya lakaDI jalAnA paryAvaraNa saMrakSaNa ke pratikUla hai| (2) niSkAma bhAva se ahiMsA kI bhAvanA bhAne se bAhya va Abhyantara paryAvaraNa svaccha banatA hai| duSTa sambara ne sAta dina taka bhISaNa upasarga kiye| ve sabhI paryAvaraNa pradUSaNa ke hI rUpa the| apAra jala rAzi, agni kI pracaNDatA, teja vAyu ke jhajhAvAta, megha garjana, taDita kI bhaMyakara karkaza dhvaniyA~, parvata khaNDoM kA prabala Avega evaM nara-kaMkAloM sahita krUra hisaka nRtyAdi- ina pradUSaNoM se rakSA karane ke lie dharaNendra sAta phaNoM vAle nAga ke rUpa meM pragaTa huaa| usane vizAla phaNa-maNDapa taiyAra kara dhyAnastha bha0 pArzvanAtha ko cAro ora se DhaMka liyaa| yaha pArzva prabhu kI paryAvaraNa-saMrakSaNa kI vizvakalyANa kAmanA se sampUrita bhAvanA kA pratiphala thaa| dharaNendra nAga ke sAta phaNa-sAta prakAra ke pradUSaNoM se rakSA karane ke pratIka haiN| sAta dina taka yaha pradUSaNa tANDava jArI rhaa| jaba indra ne raudrarUpa jala kI uttaMga lahare dekhIM aura sampUrNa vana khaNDa ko samudra meM badalate dekhA taba unhoMne kamaThAsura para 'mahAyudha vraja' ghumAkara pheMkA jisase vaha asura bhayAkrAnta ho bhAgA aura phira kahIM trANa na pAkara jinendra pArzva kI zaraNa meM Akara nata zIsa huaa| sambarAsura kI parAjaya, paryAvaraNa pradUSaNa kI sArahInatA kI dyotaka hai| pArzva prabhu kI upasargoM para vijaya paryAvaraNa-saMrakSaNa kI nirmala dRSTi kA pratIka hai| hisA-ahiMsA ke mukAbale hAra jAtI hai| kSudra sambara kA hRdaya parivartana paryAvaraNa kI vijaya hai| bha0 pArzvanAtha kA dharma pUrNa rUpeNa vyavahAra thA, jo cAturyAma 'saMvaravAda' ke nAma se vizruta huA / bha0 pArzvanAtha ne satya, asteya aura aparigraha ke sAtha ahiMsA kA sAmaMjasya sthApita kiyaa| pArzvanAtha ne ahiMsA ko yogI janoM kI cintana se bAhara samAja kI ora unmukha kara usakA sAmAjIkaraNa kiyA aura usase vyavahArika svarUpa pradAna kiyaa| bha0 pArzvanAtha kA cAturyAma ke antargata sarva
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/25 prANAtipAta virati, sarvamRzAvAda virati, sarva adattAdAna virati evaM sarvavahirAdAna virati hai| bha0 mahAvIra ke 'paMca mahAvrata' cAturyAma kA hI vistArIkaraNa hai jisameM strI ko cetana parigraha ke antargata samAvezita kara strI ke prati bhoga-dRSTi kA tyAga kara brahmacarya ko aparigraha meM hI samAlIna kara liyA gayA thaa| ___ pArzvanAtha ahiMsA ke prabala samvAhaka bane / ahiMsA paryAvaraNa sarakSaNa kA mUla AdhAra hai| Aja mAnava hathiyAro kI apekSA reDiyodharmI vinAzaka dhUla se jyAdA ghabarAyA huA hai / ahisA-prakRti aura paryAvaraNa ko sarakSita karane kA pahalA pATha paDhAtI hai / bha pArzvanAtha ne ahiMsA kA samartha upadeza dekara anArya va Arya jAtiyoM ko ahiMsA dharma me saskArita kiyaa| bha0 pArzvanAtha kI tapasyA kA mUlasthAna 'azva-vana' thaa| vastutaH vanoM para AdhArita sahajIvI jIvana paddhati me ahiMsA kI pUrNa pratiSThA hai| jisase bhojana, peya, auSadhi rasAyana Adi kI vyavasthA sambhava hai| prAkRtika vano se paryAvaraNa pUrNa 'santulita' rahatA hai| kalpavRkSa kI avadhAraNA vana saskRti kA zreSTha avadAna kA pratIka hai| vRkSo ko usa samaya 'kalpavRkSa' kahA jAtA rahA jaba ve jIvana kI sArI AvazyakatAe~ itanI alpa va sImita huA karatI thIM ki ve vano va vRkSoM se pUrI ho jAyA karatI thii| bha0 pArzvanAtha vana saskRti se juDe 'mahAyogI' anuttara puruSa the| unakA digambaratva prakRti va paryAvaraNa se tAdAtmya sthApita karane ke lie thaa| ve ramaNIya the| yahI kAraNa hai ki vana bahula prAnta bihAra va uDIsA tathA baMgAla meM phaile lAkho sarAka bagAla ke medinIpura jile ke sadagopa va uDIsA ke ragiyA AdivAsI inake paramabhakta hai| nizcita hI pArzvanAtha ke upadezoM kA inake jIvana para amiTa prabhAva par3A jisase ye jAtiyA~ paramparAgata Aja bhI inhe apanA 'kula devatA' mAnatI hai| taya hai ki vana paryAvaraNa ke sannikaTa rahane vAle ina AdivAsiyo ko bhagavAna pArzvanAtha kI paryAvaraNa saMrakSaNa dRSTi atyata prabhAvaka va rucikara lagI hogii| pArzvanAtha ke zarIra kA varNa harita thA / harita varNa vRkSo kI hariyAlI va vanoM kI harItimA kA pratIka hai| ata hama kaha sakate hai ki pArzvanAtha kA paramaudArika zarIra paryAvaraNa saMrakSaNa kA jIvanta udAharaNa hai| bha0 pArzvanAtha prathama pAraNA ke dina AhAra hetu gulmakheTa nagara Aye the jahA~ dhanya nAmaka rAjA ne navadhA bhakti pUrvaka paramAnna AhAra diyaa| tatpazcAt devoM ne paMcAzcarya kiye| una sabhI paMcAzcaryoM kA sambandha paryAvaraNa va usake saMrakSaNa se hai| ye hai - zItala sugaMdhita pavana kA bahanA, surabhita jala vRSTi, devakRta puSpa varSA, deva gundabhi (karNa priya sagItika dhvaniyA~) eva jaya ghoSa | bha0 pArzvanAtha kI nirvANa bhUmi- zrI sammeda zikhara hai jo bihAra prAnta me 'pArasanAtha hila' ke nAma se jAnI jAtI hai| yaha jaina tIrthoM kI sabase pavitra bhUmi hai| yahA~ se 20 tIrthakara tapasyA kara nirvANa ko prApta hue haiN| yaha parvata saghana vana se AcchAdita hai aura paryAvaraNa saMrakSaNa kA jIvanta sthAna hai| 'pArasanAtha Toka
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/26 sabase U~cI hai jisa para khaDe hokara cAroM ora kA manohArI prAkRtika dRzya oNkhoMko zItalatA snigdhatA pradAna karatA hai| yahA~ kA samparNa paryAvaraNa zuddha prANa vAyu kA phailA huA apAra bhaNDAra hai| yahI prANa vAyu yahA~ kI vAyu meM adhikatama pratizata ke rUpa meM vidyamAna hai| jo paidala vandanArthI bhakta gaNoM me apAra zakti kA saMcAra karatI hai aura 27 kimI kI yAtrA meM thakAna mahasUsa nahIM hone detii| eka ora bhakta kI zraddhA kAma karatI hai to bAhya ghaTaka ke rUpa meM yaha 'prANavAyu' sAsoM meM ghulakara UrjA kA srota banatI hai| pUrA madhubana (sammeda zikhara) pArzva prabhu kI paryAvaraNIya cetanA kA amara sandeza vAhaka banA haA hai| paryAvaraNa saMrakSaNa meM pArzvanAtha para vihaMgama dRSTi bhagavajjinasenAcArya ne apane amara mahAkAvya 'pArzvabhyudaya' ke mAdhyama se DAlI hai| AcArya jinasena ne 'sambara' ke mAdhyama se megha ke rUpo tathA usake pratiphaloM ko adhika vistAra se varNita kiyA thA apane adhyAtma rUpa nirmala bhAvoM kI sAkSya se yaha siddha kiyA ki pArzvaprabhu yAcaka nahIM paripUrNata samartha haiN| adhama kamaTha kA jIva sambara megho se unake citta meM kSobha utpanna karanA cAhatA hai aura socatA hai ki pArzva kA dhairya DagamagAne para kisI vicitra upAya se unheM mAra DAlU~gA, lekina vaha una kI Atma-zakti se aparicita hai| jinasena kI dRSTi meM sambara deva-kAma, krodha eva mada se yukta rAga-dveSa ke dvando meM jhala rahA hai. vahI vItarAgI pArzva prabha nizchala samAdhi kI ora bar3hate hue Atma-vaibhava ko pAne vAle hai / isa prakAra pArzvanAtha kA bAharI paryAvaraNa jisameM ve dhyAnastha haiM jitanA svaccha va dhavala hai unakA bhItarI paryAvaraNa bhI sAre pradUSaNo se rahita hokara pUrNa svaccha va dhavala hai unakA bhItarI paryAvaraNa bhI sAre pradUSaNo se rahita hokara pUrNa svaccha bana cukA hai| na vahA~ kAmanA kA jvAra hai aura nahI kAma hai| usa nirajana paryAvaraNa me akSaya zAnti kA srota khula gaye hai| sahI hai jisakA bhItarI paryAvaraNa-saMrakSita bana gayA, bAhara ke paryAvaraNa pradUSaNa unakA bhalA kyA bigADa sakate haiM? Atma tatva kI ajeya zakti ke sAmane bAhara kI sArI vidrUpa zaktiyA~ laDakhaDA jAtI haiN| tIrthakara pArzvanAtha kI vANI meM karuNA, madhuratA aura zAnti kI triveNI samAhita hai| karuNA meM ahiMsA, madhuratA meM prema aura zAnti meM samatA va satya jhaoNkatA hai| unhoMne ahisA kI ajeya zakti ke sahAre ajJAna pUrvaka kaSTa uThAte tapAgni tapate tApasI paramparA kA nirmUlana kiyaa| viveka va jJAna yukta tapazcaraNa kI rAha dizA prazasta kii| tapa ke sahI rUpa ko batAyA, jo sAMsArika sukha ke lie nahIM varan bhItarI svarUpa ko ujjavala banAne ke lie huA karatA hai| tapa se karma nirjarA hotI hai aura vyakti kA bhItarI pradUSaNa samAna hokara navonmeSa sAdhanA va saMyama kI rAha prazasta hotI hai| saMkSepa meM paryAvaraNa saMrakSaNa kI dizA meM tIrthakara pArzvanAtha kI pAragAmI dRSTi ullekhanIya hai| dhyAna rahe unhoMne jIvana aura jagata ko, prakRti ke sAtha calAne ke lie khaa| prakRti paryAvaraNa ke saMrakSaNa ke prati samarpita hai| OD
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/27 granthAntaroM meM niyamasAra kI gAthAeM __- DA RSabhacandra jaina "phaujadAra" "niyamasAra* 187 gAthAoM meM nibaddha AcArya kundakunda kI pramukha racanA hai| isakI bhASA jaina zaurasenI prAkRta hai| isame zramaNa kI AcAra sahitA varNita hai| digambara aura zvetAmbara dono paramparAo me kundakunda ko samAna Adara prApta hai| donoM paramparA ke grantho me kundakunda kI gAthAe~ paryApta mAtrA meM pAyI jAtI hai| sabhava hai aisI gAthAe~ kundakunda se bhI prAcIna ho, jinhe kundakunda sahita aneka granthakAro ne apane granthoM kA aMga banAyA ho| niyamasAra kI katipaya gAthAe~ svayaM kundakunda ke pravacanasAra, samayasAra, pacAstikAya evaM bhAvapAhuDa, me prApta hotI hai| jaina zaurasenI ke hI mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA, gommaTasAra jIvakANDa prabhRti grantho me bhI pAyI jAtI hai| ardhamAgadhI ke Avazyaka niyukti, mahApaccakakhANa prakIrNaka, AurapaccakhANaprakITaka (1), AurapaccakkhANa prakIrNaka (2) vIrabhadra kRta AurapaccakkhANa prakIrNaka, cadAvejjhaya prakIrNaka, titthegAlI prakINaka, ArAdhanA payaraNa, ArAhaNA pADayA (1) ArAhaNApaDAyA (2) eva maraNavibhakti Adi grantho me niyamasAra kI gAthAe upalabdha hotI haiM / ina grantho meM prApta gAthAo meM kevala bhASAI parivartana dRSTigocara hote hai| niyamasAra kI sarvAdhika 22 gAthAe mUlAcAra me milatI hai| niyamasAra kI aisI gAthAe~ yahA~ prastuta hai maggo maggaphalaM ti ya duvihaM jiNasAsaNe samakkhAdaM / maggo mokkhauvAyo tassa phalaM hoI nnivvaannN|| niyamasAra-2 niyamasAra kI ukta gAthA saMkhyA-2 kI tulanA mUlAcAra kI nimna gAthA se kIjiye maggo maggaphalaM tiya duvihaM jiNasAsaNe smkkhaadN| maggo khalu sammattaM maggaphalaM hoi NivvANaM / / mUlAcAra-5/5 yahaoN ukta gAthA kA pUrvArdha yathAvat hai, kintu uttarArdha me niyamasAra ke maggo mokkhauvAyo ke sthAna para mUlAcAra me "maggo khalu sammatta" kahA gayA hai| aithUlathUla thUlaM thUlaMsuhumaM ca suhumathUlaM c| suhama aisuhuma idi dharAdiyaM hodi chambheyaM / / niyama--21 yaha gAthA gommaTasAra jIvakANDa me zabda parivartana ke sAtha upalabdha hotI hai, kintu usameM bhAva sAmya pUrNa rUpa se pAyA jAtA hai / vaha gAthA mUlarUpa meM isa prakAra
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 28 bAdara bAdara bAdarasuhamaM ca suhamathUlaM ca / sumaM ca suhamasumaM dharAdiyaM hodi chabbheyaM / / gommaTasAra jIvakANDa-603 samayAvalibhedeNa du duviyappaM ahava hoI tiviyappaM / tI do saMkhejjAvalihadasaMThANappamANaM tu / | niyamasAra - 31 isa gAthA kI tulanA gommaTasAra jIvakANDa kI nimna gAthA se kI jA sakatI hai| yahAeN uttarArdha yathAvat hai tathA bhAvasAmya bhI hai| yathA vavahAro puNa tiviho tIdo vaTTatago bhavisso du / tado saMkhaijjAvali hada siddhANaM pamANaM tu / / gommaTasAra jIva -- 37 bhAvasAmya kI dRSTi se ukta gAthA kI tulanA paMcAstikAya kI nimna gAthA se kIjie AgAsakAlajIvA dhammAdhammA ya muttiparihINA / [-97 muttaM poggaladavvaM jIvo khalu cedaNoM tesu / / paMcAstikAya - arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cedaNAguNamasaddaM / jANa aliMgarahaNaM jIvamaNiddidvasaMThANaM / | niyamasAra - 46 yaha gAthA kundakunda ke pravacanasAra-2/80, samayasAra - 49 / pacAstikAyA - 127. bhAvapAhuDa-64 me yathAvat rUpa se upalabdha hotI hai / gAme va nagare vAraNNe vA pecchiUNa paravatyuM / jo mucadi gahaNabhAvaM tidiyavadaM hodi tasseva / / niyama - 58 isakI tulanA mUlAcAra kI nimna gAthA se kI jA sakatI hai| gAme Nagare raNaNe thUlaM sacitta bahu sapaDivakkhaM / tivihaNe vajijdavvaM adiNNagahaNaM ca taNNiccaM / / mUlA 5 / 94 pAsugamaggeNa divA avalogaMto jugappamANaM hi / gacchaDa purado samaNo iriyA samidi have tarasa / / niyama-61 isa gAthA kI tulanA mUlAcAra kI nimna gAthA se kIjiepAsuyamaggeNa divA jugatarappehiNa sakjjeNa / jaMtuNa pariharaMteNiriyA samidI have gamaNaM / / mUlA-1/11 pesuNNahAsakakkasaparaNiMdappappasaMsiyaM vayaNaM / vajjittA saparahiMda bhAsAsamidI vadaMtassa / | niyamasAra-62 isakI tulanA meM mUlAcAra kI nimna gAthA dekhiepesuNNahAsakakkasapara jiMdAppappasaMsa vikahAdI / vajjittA saparahiMya bhAsAsamidI have kahaNaM / / mUlAcAra-1/12 pAsugabhUmipadese gUDhe rahie paroparoheNa / uccArAdiccAgo paiTThAsamidI havetassa / / niyama-65 ukta gAthA kI tulanA mUlAcAra kI nimna gAthA se kIjieete accite dUre gUDhe visAlamavirohe | uccArAdiccAo padiThAvaNiyA have samidI / / mUlAcAra-1 /15
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/29 jA rAyAdiNiyattI maNassa jANIhi tmnnoguttii| aliyAdiNiyattiM vA moNaM vA hoi vciguttii|| niyamasAra-69 niyamasAra kI ukta gAthA mUlAcAra aura bhagavatI ArAdhanA meM yathAvat prApta hotI hai| yahA~ donoM mUlarUpa me prastuta hai-- jA rAyAdiNiyattI maNassa jANAhi taM mnnoguttii| aliyAdiNiyattI vA moNaM vA hoi vciguttii|| mUlAcAra-5/135 jA rAgadiNiyattI maNassa jANAhi taM maNoguttiM / aliyAdiNiyattI vA moNaM vA hoI vciguttii|| bhagavatI ArAdhanA-1181 kAyakiriyANiyattI kAussaggo sarIrage guttii| hiMsAiNiyattI vAsarIraguttitti nnidditttthaa|| niyamasAra-70 __yaha gAthA mUlAcAra eva bhagavatI ArAdhanA me kicit zabda parivartana ke sAtha upalabdha hai| yathA-- kAyakiriyANiyattI kAussaggo sarIrage guttii| hiMsAdiNiyattI vA sarIragutti havadi esA / / mUlAcAra-5/136 kAyakiriyANiyattI kAussaggo sarIrage guttii| hiMsAdiNiyattI vA sarIragutti havadi dihaa|| bhagavatI ArAdhanA-1182, pR 597 mamattiM parivajjAmi NimmamattiM uvvido| AlaMvaNaM ca me AdA avasesa ca vosare / / niyamasAra-99 niyamasAra kI ukta gAthA kundakunda ke hI bhAvapAhuDa meM yathAvat rUpa meM upalabdha hai| yathA-- mamattiM parivajjAmi nnimmttimuvttttido| AlaMvaNaM ca meM AdA avasesAI bosre|| bhAvapAhuDa-57 pravacanasAra me niyamasAra kI gAthAkA pUrvArdha jyo kI tyo maujUda hai yathAtamhA taha jANittA appANaM jANagaM sbhaavenn| parivajjAmi mamattiM uvaTTido nnimmmttmmi|| pravacanasAra-2/108 mUlAcAra me yaha gAthA yathAvat prApta hai| yathA -- mamattiM parivajjAmi nnimmttimuvttttido| AlaMvaNaMva me AdA avasesAI vosre|| mUlAcAra-2/9 AurapaccakkhANa tathA mahApaccakkhANa meM ukta gAthA kicit bhASAgata parivartana ke sAtha upalabdha hai| yathA-- mamattaM parivajjami nimmayatte uvaDioM AlavaNaM ca meM AyA avasesaM ca vaasire|| vIrabhadra, AurapaccakkhANa mahApaccakkhANa meM bhI dekhie - mamattaM parijANimi nimmatte uvddhio| AlaMvaNaM ca meM AyA avasesaM ca vosire|| mahApaccakkhANa-7/10/1450
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/30 AdA khu majjha NANe AdA meM daMsaNecarite yA AdA paccakakhANe AdA meM saMvare joge|| niyamasAra-100 ukta gAthA bhAvapAhuDa me kramAMka 58 para yathAvat rUpa se pAyI jAtI hai / samayasAra meM bhI usI rUpa meM upalabdha hai kintu yahA~ vibhakti-prayoga meM kucha parivartana huA hai| yathA AdA khu majjha NANaM AdA daMsaNaM carittaM c| AdA paccakkhANaM AdA meM saMvaro jogo|| samayasAra-277 (amRtacandra) samayasAra-16, 295 (jayasena) samayasAra meM jayasena ke pATha me ukta gAthA do bAra AI hai| mUlAcAra meM bhI dekhie AdA hu majjha NANe AdA meM daMsaNe caarittey| AdA paccakkhANe AdA meM saMvare joe|| mUlAcAra-2/10 (46) kiMcit bhASAgata parivartana ke sAtha ukta gAthA AurapaccakkhANa eva mahApaccakkhANa meM bhI prApta hotI hai yathA AyA hu mahaM nANe AyA meM daMsaNe crittey|| AyA paccakkhANe AyA meM saMvare joge|| vIrabhadra/AurapaccakkhANa 16/25/2837 mahApaccakkhANa meM "savare" ke sthAna para "sajame pATha AyA hai| yathAAyA majjhaM nANe AyA meM dasaNe caritte y| AyA paccakkhANe AyA meM saMjame joge|| mahApaccakhANa-7/11/1451 maraNavibhakti me bhI dekhieAyA paccakkhANe AyA meM saMjame tave joge| jiNavayaNavihivilaggo avasesavihiM tu daMse hN|| maraNavibhakti -5/216/965 yahA ukta gAthA kA uttarArdha prAya purvArdha se milatA hai| ego maradi ya jIvo ego va jovadi syN| egassa jAdimaraNaM ego sijjajhadi nniiryo|| niyamasAra-10] yaha gAthA kiMcit zabda parivartana ke sAtha mUlAcAra me dekhieeo ya marai jIvo eo ya uvvjji| eyassa jAimaraNaM eo sijjhai nniiro|| mUlAcAra-2/11 (47) ukta gAthA bhASAgata parivartana ke sAtha mahApaccavakkhANa meM isa prakAra hai| ekko uppajjae jIvo, ekko deva vivjjii| ekkassa hoi maraNaM ekko sijjhai niirjo|| mahApaccakkhANa7/14/1454 vIrabhadra ke AurapaccakkhANa me dekheM-- ego vaccai jIvoM ego cevuvvjjii| egassa hoI maraNaM ego sijjhai niirjo|| vIrabhadra/Aurapacca-16/26/2838
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/31 caMdovejiyaM meM bhI dekhieego jIvoM cayai, ego uvvajjae smmehiN|| egassa hoI maraNaM ego sijjhai niirjo|| caMdAdejjhaya 3/161/649 phuTanoTa / ukta gAthA bhASA eva zabda parivartana ke sAtha AurapaccakkhANa (2) me upalabdha hai, kintu bhAvasAmya to hai hii| yathA ekko jAyai jIvo maraI uppajjae tahA ekko| saMsAre bhamai ekko ekko cciya pAvaI siddhiM / / AurapaccakakhANa (2) 13/29/2607 ego meM sAsadoM appA nnaanndsNnnlkssnno| sesA meM bAhirA bhAvA sabbe sNjoglkkhnnaa|| niyamasAra-102 niyamasAra kI yaha gAthA bhAvapAhuDa, mUlAcAra, mahApaccakkhAya, cadAvejjhayaM, ArAhaNApayaraNa, AurapaccakkhANa (1) tathA vIrabhadra ke AurapaccakkhANa me pAyI jAtI hai| yathA-- ego me sassado appA nnaanndNsnnlkkhnno| sesA me bAhirA bhAvA savve sNjoglkkhnnaa|| bhAvapAhuDa-59 eo me sassao appA nnaanndNsnnlkkhnno| sesA me bAhirA bhAvA savve sNjoglkkhnnaa|| mUlAcAra-2/12(48) ekko me sAsao appA naanndNsnnlkkhnno| sesA me bAhirA bhAvA savve sNjoglkkhnnaa|| mahApaccakkhANa-7/16/1456 ego me sAsao appA naanndNsnnsjuo| sesA meM bAhirA bhAvA savve sNjoglkkhnnaa|| caMdovejjhaya-3/160/6481 aaraahnnaapyrnn-5/67/2586| AurapaccakkhANa (1)-6/29/1439 | vIrabhadraAurapacca-6 16/27/2836 jaM kiMci me duccaritta savvaM tiviheNa vosre| sAmAiyaM tu tivihaM karemi savvaM NirAkAraM / / niyamasAra-103 ukta gAthA mUlAcAra, vIrabhadra ke AurapaccakkhANa, mahApackkhANa tathA maraNa vibhakti me upalbadha hotI hai| granthAntaroM kA mUla pATha nimna prakAra hai jaM kiMci meM duccariyaM savvaM tiviheNa vosre| sAmAiyaM ca tivihaM karemi savvaM nniraayaarN|| mUlAcAra-2/3 jaM kiMci va duccariyaM taM savvaM vosirAmi tivihennN| sAmAiyaM ca tivihaM karemi savvaM nirAgAraM / / __ vIrabhadra/AraurapackkhANa-16/19/2831 jaM kiMci vi duccariyaM tamahaM niMdAmi savvabhAveNaM / sAmAiyaM ca tivihaM karemi savvaM niraagaarN|| mahApaccakkhANa-7-3/1443 jaM kiMci vi duccariyaM tamahaM niMdAmi svvbhaavennN| sAmAiyaM ca mitibihaM tiviheNa karema 'nnaagaarN|| maraNavibhaktati-5/211/960
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammaM meM savvabhUdesu veraM majjhaM Na keNavi / AsAe vosaritA NaM samAhiM paDivajjae / / niyamasAra - 104 anekAnta / 32 yaha gAthA mUlAcAra me do bAra, vIrabhadrake AurapaccakkhANa meM do bAra tathA ArAhaNApaDAyAme milatI hai| mahApaccakkhANa tathA ArapaccakkhANa (1) me ukta gAthA kA pUrvArddha yathAvat milatA hai| unakA mUlapATha isa prakAra hai sammaM meM savvabhUtu veraM majjhaM Na keNavi / AsAe vosarittANaM samAhiM paDivajjae / / mUlAcAra-2/6 ukta gAthA mUlAcAra- 3 / 3 meM bhI prApta hotI hai / sammaM meM savvabhUtu veraM majjha na keNaI / AsAo vosirittANaM samAhiM paDivajjae / / vIrabhadra/Arapacca-16/22/2834 sammaM me savvabhUesU veraM majjha na keNaI / AsAo vosirittANaM samAhimaNupAlae / / vIrabhadra / Arapacca '16/14/2826 sammaM me savvabhUesU veraM majjha Na keNai / AsAo vosirittANaM samAhimaNupAlae / ArAhaNApaDAyA-1 /564 sammaM me savvabhUesa veraM majjha na keNaI / khAmi savvajIve khamAma ' haM savvajIvANaM / / mahApacca-7/140/1580 khAmemi savve jIve, savve jIvA khamaMtu me / mittI meM savvabhUesa veraM majjhaM na keNai / / AurapaccakkhANa (ka ) 6/8/1418 NikkasAyarasa daMtassa sUrassa vavasAyiNo / saMsArabhayabhIdassa paccakkhANaM suha have | niyamasAra - 105 yaha gAthA mUlAcAra tathA vIrabhadra ke AurapaccakkhANa meM prApta hotI hai| unakA mUlapATha nimna prakAra hai NikkasAyarasa daMtassa sUrassa vavasAiNo / saMsArabhayabhIdarasa paccakakhANaM suhaM have / / mUlAcAra - 2 / 68 / (104) NikkasAyarasa daMtassa sUrassa vavasAiNo / saMsAraparibhIyarasa paccakkhANaM suhaM have / / vIrabhadra / Aurapacca- 16/69/2881 AloyaNamAluMchaNa virUDIkaraNaM ca bhAvasuddhI ya / cauvihabhima parikahiyaM AloyaNalakkhaNaM samae / | niyamasAra - 108 isa gAthA kI tulanA mUlAcAra kI nimna gAthA se kIjie - AlocaNamAluMcana vigaDIkaraNaM ca bhAvasuddhI du / Alocidamhi ArAdhaNA aNAlocade bhajjA / / mUlAcAra-7/124 kohaM khamayA mANaM samaddaveNajjaveNa mAyaM ca / saMtoseNa ya lohaM jiNadi khu cattAri vikasAe / | niyamasAra - 115 ukta gAthA bhagavatI ArAdhanA, ArAhaNApaDAyA, maraNavibhatti, evaM ArAhaNApaDAyA-2 meM upalabdha hotI hai| unakA mUlapATha isa prakAra hai kohaM khamAe mANaM ca maddaveNAjjaveNa mAyaM ca /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/33 saMtoseNa ya lohaM jiNadu khu cattAri viksaae|| bhagavatI ArAdhanA-226 pR 262 kohaM khamAe mANaM maddavyA ajjaveNa mAyaM c| saMtoseNa ya lohaM jiNai hu cattAri vi ksaae|| ArAhaNapahAyA-1 (17) kohaM khamAI mANaM maddavayA ajjaveNa mAyaM c| saMtoseNa ya lobhaM nijjiNa cattAri viksaae|| maraNavibhakti-5/189/938 kohaM khamAI mAna ca maddaveNa 5 jjaveNa mAyaM c| saMtoseNa ya lohaM saMlihai lahuM kasAe to|| ArAhaNApaDAyA-2/150/1092 virado savvasAvajje tigutto pihididio| tassa sAmaigaM ThAI idi kevlisaasnnN|| niyamasAra-125 mUlAcAra meM isakA pUrvAddha yathAvat pAyA jAtA hai| uttarArdha kA pATha pRthaka hai| usakA mUlapATha nimna prakAra hai.... virado savvasAvajje tigutto pihididio| jIvo sAmAiyaM NAma sNjmtttthaannmuttm|| mUlAcAra-7/23 jo samo savvabhUdesu thAvaresu tasesu vaa| tassa sAmAigaM ThAI idi kevlisaasnne|| niyamasAra-126 yaha gAthA mUlAcAra, Avazyaka niyukti eva titthegAlI prAkIrNaka meM milatI hai yathA jo samo savvabhUdesu tasesu thAvaresu y| tassa sAmAyiya ThAdi idi kevllisaasnne|| mUlAcAra-7/25 jo samo savvabhUesu tasesu thAvaresu yA tassa sAmAiyaM hoI ii kevlibhaasi|| Avazyaka niyukti gAthA-797 jo samo savvabhUtesu tasesu thAvaresu yA dhammo dasaviho iti kevlibhaasitN|| titthogAlI-20/1208/4749 jassa saMNihido appA saMjame Niyame tve| tassa sAmAigaM TAI idi kevlisaaege|| niyamasAra-127 yaha gAthA mUlAcAra aura Avazyaka niyukti meM prApta hotI hai| usakA mUlapATha isa prakAra hai jassa saMNihido appA saMjame Niyame tve| tassa sAmAyiyaM ThAdi idi kevlisaasnnN|| mUlAcAra-7/24 jassa sAmANio appA saMjame Niyame tve| tassa sAmAiyaM hoi ii kevlibhaasi|| Avazyaka niyukti, gAthA-797 pR 435 jassa rAgo du doso du vigaDiM Na jarNati du|| tassa sAmAigaM ThAI idi kevlisaasnnN|| niyamasAra-128
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha gAthA mUlAcAra meM pAyI jAtI hai| yathAjasa rAgo ya doso ya viyaDiM Na jaNeMti du / tassa sAmAyiyaM ThAdi idi kevalisAsaNe / / mUlAcAra-7/26 jo du ahaM ca rUpaM va jhANaM vajjedi NiccasA / tassa sAmAiyaM ThAI idi kevalisAsaNaM / / nimamasAra - 129 jo du aTTaM ca rUddaM ca jhANaM vajjadi NiccasA / tassa sAmAyiyaM ThAdi idi kevalisAsaNe / / mUlAcAra-7/31 jo dudhammaM ca sukkaM ca jhANaM jhAedi NiccasA / tassa sAmAiNAMThAI idi kevalisAsaNe / / niyamasAra - 133 anekAnta / 34 TEI yaha gAthA mUlAcAra me milatI hai| usakA mUlapATha nimna prakAra haijo dudhammaM ca sukkaM ca jhANe jhAedi NiccasA / tassa sAmayiyaM ThAdi idi kevalisAsaNe / / mUlAcAra-7/32 Na vaso avaso avasarasa kammamAvAsayaM ti bodhavvA / tti tti uvAuM tiya Niravayavo hodi NijjuttI / | niyamasAra - 142 yaha gAthA mUlAcAra me yathAvat rUpa me pAyI jAtI hai| yathANa vaso avaso avasarasa kammabhAvasAsayaM ti bodhavvA / jutti tti uvAya tti ya NiravayavA hodi NijjuttI / / mUlAcAra-7-14 uparyukta vivaraNa se spaSTa hotA hai ki niyamasAra kI pravacanasAra me do, samayasAra me do, pacAstikAya meM do, bhAvapAhuDa me tIna, bhagavatI ArAdhanA me tIna, mUlAcAra me bAIsa, gomamaTasAra jIvakANDa me do, Avazyaka niryukti me do, mahApaccakkhANa me chaha, AurapaccakkhANa (1) me do, AurapaccakkhANa ( 2 ) me eka, vIrabhadra ke AurapaccakkhANa me ATha, cadAvejjhayaM me do, titthogAlI me eka, ArAhaNApayANa me eka, ArAhaNapahAyA (1) meM do, ArAhaNAvaDAyA (2) me eka tathA paraNavibhakti me tIna gAthAe~ prApta hotI hai| niyamasAra kI gAthA saM 99 se 105 taka kI sAta gAthAe~ pratyAkhyAna se sambanddha hai| ye sAto gAthAe~ aneka granthoM me upalabdha haiM / isI prakAra niyamasAra kI gAthA saM 126 se 129 taka kI pA~ca gAthAeM mUlAcAra meM eka sAtha milatI haiM / DO
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/35 NamokAra mantra kA (zabdazAstrIya) mAntrika vivecana __-paM. arUNa kumAra zAstrI man dhAtu meM STran pratyaya ke sayoga se mantra zabda vyutpanna huA hai| arthAt jinakA manana/cintana kiyA jAye unhe mantra kahate haiN| viziSTa prakAra ke svara vyaJjanoM ke samAhAra kA nAma mantra hai / mantrazAstra ke anusAra pratyeka varNa meM bhinna prakAra kI AkarSaNa vidyuta vidyamAna hotI hai jisake kAraNa vidhipUrvaka pArAyaNa dvArA mantra siddhi prApti kA sAdhaka hotA hai varNo kI zakti ke sAkSAtkartA tapopUta AcArya/RSi ina varNo kA yathAyogya rIti se sakalana/granthana kara mantroM ko camatkArika va prabhAvazAlI banAte hai| jaina darzana kI paramparA ke AcArya bhagavantoM ne yantra mantra ke kSetra me svAtmonmukhI tapasyA se prApta alaukika upalabdhiyoM ke balabUte para upAsanA praNAlI ko zaktizAlI evam UrjA sampanna banA diyA hai| pariNAmasvarUpa jaina paramparA me vidyAnuvAda, bhairava padmAvatI kalpa, RSimaNDalakalpa, NamokAra kalpa, jvAlAmAlinI kalpa granthoM ke atirikta jainAcAryoM ne mantra yantra samanvita uvasaggahara stotra, (bhadrabAhu svAmI) kalyANa mandira stotra (A kumudacandra) viSApahAra stotra jinacaturvizatikA (bhUpAla kavi) Adi anekoM stotroM kI racanA kara mantravidyA kI zrIvRddhi kI hai| uktAnukta jaina paramparA ke sabhI mantra va mAntrika stutiyAM NamokAramantra para AdhArita hai / 'vidyAnuvAda' grantha me sabhI bIjAkSaroM evam mAtRkA dhvaniyoM kI utpatti NamokAramantra se hI batAyI gayI hai| ukta zloka mantra kI anAdinidhanatA ko batalAtA hai| anAdikAla se aba taka mokSa gae ananta muniyoM ke dvArA isI mantra kA pArAyaNa/smaraNa/dhyAna kiyA gayA hai| tIrthaMkara kI dIkSA ke samaya deva tathA laukAntika deva vairAgya bhAva kI vRddhi ke lie isI mahAmantra kA dhyAna karate hai| AcArya hemacandra ne yogazAstra meM likhA hai dhyAyato'nAdi saMsidvAn, varNAnetAn yathAvidhiH / enameva mahAmantra samArAdhyeha yoginH|| trilokyApi mahIyante'dhigatAH paramAM shriym|| prastuta lekha meM mAntrika/zabdazAstrIya dRSTikoNa se isa mahimAvAn mahAmantra kA adhyayana apekSita hai| zAbdikoM ne zabda ko anAdinidhana, jagat kI prakriyA kA AdhAra tathA brahmasvarUpa mAnA hai| (vAkyapadIya-1/1) nyAyavaizeSikadarzana ke AcArya zabda ko AkAza kA guNa mAnate haiM, parantu yaha mAnyatA adhunAtana vaijJAnika prayogo dvArA nirmUla siddha ho cukI hai| manovijJAna ke anusAra mana ke tIna kArya samRti kalpanA va cintana zabda ke dvArA sampanna nahIM ho sakate / vaiyAkaraNoM ne zabda ke do rUpa sphoTa va vaikharI mAne haiM tathA matabheda se anya vaiyAkaraNa nAgezabhaTTa ne parA, pazyantI, madhyamA, aura vaikharI ye cAra rUpa bhI mAne haiN| jaina AcArya umAsvAmI ne tatvArthasUtra adhyAya 5 sU. 24 meM likhA hai ki zabda
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ OLLO anekAnta/36 pudagala dravya kI paryAya hai, jo pudagala paramANuoM ke kampana dvArA utpanna hotA hai| sarvArthasiddhi grantha meM ukta sUtra kI TIkA meM zabda ke 2 bheda vyAkhyAta kie haiM- bhASAtmaka va abhASAtmaka / bhASAtmaka zabda akSArAtmaka va anakSarAtmaka ke bheda se do prakAra kA hai / tathA isI prakAra abhASAtmaka zabda bhI prAyogika evam vaisasika ke bheda se do prakAra kA hai| meghoM kA garjana bijalI kI kar3aka Adi vainasika haiN| prAyogika zabda ke antargata tata (Dhola tabale kI AvAja) vitata (tAMta vAle vINA Adi ke zabda) ghana (ghaNTA, lAla Adi ke tAThana ke zabda) sauSira (bAMsurI zaMkha Adi ke zabda) Adi Ate haiN| ___dhvani vijJAna ke anusAra zabda (dhvani) vastuoM meM hone vAle kampana se hote haiN| unake anusAra do prakAra kI dhvaniyA~ mAnI jAtI haiM, zravya dhvani azravya dhvni| vastu ke kaNoM kI spandana gati 32470 AvRtti ke spandanoM ko hamAre kAna grahaNa kara sakate haiN| isase kama AvRtti ke spandana ko kAna grahaNa nahIM kara pAte haiN| dhvani vijJAna ke niyamoM ke AdhAra para Adhunika vijJAna meM aneka anveSaNa hue haiM aura kiye jA rahe haiN| rUsa ke vaijJAnikoM ne phasala vRddhi ke liye dhvanizAstra ke AdhAra para khetoM/bagIcoM meM TeparikArDara lagAkara azAtIta upalabdhiyA~ prastuta kI haiN| dhvani vijJAna kA hI saMdAya hai ki Aja aise ilekTrAnika upakaraNa nirmita hue haiM jo vibhinna zabdoM se sacAlita hote haiN| uparyukta tathya mAntrika zaktiyoM kI prAmANikatA ke sAkSAt nidarzana haiN| mantrazAstra ke kathana "amantra-makSaraM nAsti" ke anusAra koI akSara aisA nahIM jo mantrahIna ho / hali. prati vidyAnuzAsana (dvitIya adhyAya) grantha meM batAyA gayA hai ki yaha mahAmantra sampUrNa akSaroM (svaroM va varNo) kA pratinidhitva karatA hai| isa mahAmantra meM pradhAna bIja 'om' haiM, jo ki paJcaparameSThiyoM kA vAcaka hai| vaiSNava paramparA meM a = brahmA, u = viSNu va m = mhesh| ina tInoM vargoM ke saMyoga se mAnI gayI hai| isa prakAra NamokAra mantra kA 'om' bIja vaiSNava paramparA ke pradhAna trideva, brahmA, viSNu va maheza tathA sRSTi, sthiti va saMhati kA bhI pratIka hai| hali. bIja koza ke anusAra 'om' tejo bIja, kaNma bIja aura bhava bIja mAnA gayA hai| praNavavAcaka bhI mAnA gayA hai / mantrazAstra ke granthoM me sabhI vyaJjanoM va svaroM kI saMjJAe~ tathA brAhmaNa kSatriyAdi varNoM kA nirUpaNa bhI kiyA gayA hai| bIjakoza meM aiM bhAvabIja, lu-kAma, krIM = zakti, haM saH = viSApahAra, krauM - aMkuza, hAM hrIM hUM, hrauM hra:- saMrvazAnti, mAMgalya, kalyANa, vighna vinAzaka, kSAM kSI sU A maiM kSo kSauM- sarvakalyANa, sarva zuddhi bIja ke rUpa meM nirUpaNa milatA hai| NamokAra mantra meM kaNTha, tAlu, mUrdhanya, antaHstha Adi sabhI dhvaniyoM ke bIca vidyamAna haiN| jisa prakAra- "OM" bIja sampUrNa NamokAra mantra se, hrIM kI utpatti mantra ke prathamapada se, zrIM kI, utpatti, dvitIya pada se, kSvI va kSIM kI utpatti prathama dvitIya va tRtIya padoM se, haiM kI utpatti, NamokAramantra ke prathama pada se, drAM, drIM kI utpatti caturtha va paJcama pada se haI hai| hA, hIM, haM, hau haH ye bIjAkSara prathama pada se huI hai| hrAM hrIM, hU~, jo haH ye bIjAkSara prathama pada se, kSAMkSI sUjhe kSo kSau kSaH bIjAkSaroM kI utpatti dvitIya va paJcama padoM se huI hai| samasta mantroM ke rUpa, bIja va pallava
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI mahAmantra se udbhUta haiN| caturviMzati tIrthaMkaroMke nAmAkSara, yakSa yakSaNiyoM ke nAmAkSara isI mantra meM samAhita haiN| jJAnArNava meM ekAkSara se Arambha kara SoDazAkSara mantroM ke nirmANa isa mahAmantra akSaroM para avalambita haiM, kahA gayA haismara paJcapadodbhUtAM mahAvidyAM jagannutAm / gurupaJcaka nAmotthAM SoDazAkSara rAjitAm / / pravacanasArodvAra vRtti me likhA hai ki NamokAra mantra sampUrNa mantraratnoM kI utpatti ke lie ratnAkara sarvakalpita padArthoM kI prApti hetu kalpadruma, viSadhara zAkanI, DAkinI yAkinI Adi nigraha hetu samartha viSavat, sampUrNa jagat ke vaMzIkaraNa AkarSaNa Adi hetu avyabhicArI samartha kAraNa tathA caturdaza pUrvoM meM sArabhUta hai| isI prakAra jinakIrti sUri ne bhI yahI bhAva uddhRta kiye hai| saMkSepa meM NamokAramantra sarva mantroM meM ziromaNibhUta ati-mahimAvAn, mantrajanaka ke rUpa sAhitya meM AhUta hai tathA ekala dukha kA amodya astra hai / sarvamantra ratnAnAmutpattyAkarasya prathamasya kalpita padArtha kararNaka kalpadrumasya viSaviSa dharazAkinI DAkinI yAkingAdi nigraha nikhagraha svabhAvasya sakalajagadvazIkaraNa kRSTyAdi avyabhicAra prauDhaprabhAvasya caturdazapUrvANA sArabhUtasya, paJcaparameSThInamaskArasya mahimA'tayadbhutaM varIvRtatre / /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. with the Ragistrar of Newspaper at R.No. 10591/62 'anekAnta' AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 rU. vArSika mUlya : 6 ru., isa aka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise yaha aMka svAdhyAya zAlAo eva madiro kI mAga para niHzulka vidvAna lekhaka apane vicAro ke lie svatantra hai| yaha Avazyaka nahI ki sampAdaka - maNDala lekhaka ke vicAro se sahamata ho / patra me vijJApana eva samAcAra prAyaH nahI lie jAte / saMpAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, saMpAdaka zrI padmacandra zAstrI prakAzaka : zrI bhArata bhUSaNa jaina eDavokeTa, vIra sevA maMdira, naI dillI-2 mudraka : mAsTara priMTarsa, navIna zAhadarA, dillI-32
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
_