Book Title: Agam 15 Pragnapana Sutra Hindi Anuwad
Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Dipratnasagar, Deepratnasagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034682/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo namo nimmaladaMsaNassa bAla brahmacArI zrI neminAthAya namaH pUjya Ananda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara-gurUbhyo namaH Agama-15 prajJApanA AgamasUtra hindI anuvAda anuvAdaka evaM sampAdaka Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI ' [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] Agama hindI-anuvAda-zreNI puSpa-15 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pada/uddeza /sUtra Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' AgamasUtra-15- "prajJApanA' upAMgasUtra-4 -hindI anuvAda krama viSaya pRSTha krama pRSTha 01 prajJApanA 124 02 sthAna 125 129 kriyA 136 142 24 151 03 | bahuvaktavyatA | 04 sthiti | 05 vizeSa 06 vyutkrAnti 07 uzvAsa saMjJA | 09 yoni 10 carama 153 08 26 154 kahAM kyA dekhe? viSaya 005 | 19 samyaktva 023 | 20 antakriyA 037 21 avagAhanA-saMsthAna 049 22 055 | 23 karmaprakRti 066 karmabandhana 073 | 25 karmaveda 074 karmavedabaMdha 075 / 27 karmavedavedaka ooo | 28 AhAra 082 29 upayoga 088 pazyatA 091 | 31 saMjJI 093 | 32 / saMyama 094 | avadhi 075 34 | pravicAraNA 108 35 | vedanA 119 | 36 samuddhAta 155 156 11 / bhASA 162 30 163 12 | zarIra pariNAma 165 | kaSAya 166 167 168 | indriya 16 prayoga lezyA 18 | kAyasthiti 170 172 muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 2 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra 45 Agama vargIkaraNa sUtra krama | krama Agama kA nAma Agama kA nAma 01 / | AcAra 5 payannAsUtra-2 02 6 payannAsUtra-3 sUtrakRt sthAna 03 AturapratyAkhyAna | mahApratyAkhyAna | bhaktaparijJA taMdulavaicArika saMstAraka payannAsUtra-4 samavAya 05 bhagavatI 29 06 jJAtAdharmakathA aMgasUtra-1 aMgasUtra-2 aMgasUtra-3 aMgasUtra-4 aMgasUtra-5 aMgasUtra-6 aMgasUtra-7 aMgasUtra-8 aMgasUtra-9 aMgasUtra-10 aMgasUtra-11 30.1 | gacchAcAra payannAsUtra-5 payannAsUtra-6 payannAsUtra-7 payannAsUtra-7 payannAsUtra-8 07 upAsakadazA 30.2 | candravedhyaka 08 aMtakRt dazA anuttaropapAtikadazA gaNividyA devendrastava vIrastava payannAsUtra-9 payannAsUtra-10 10 / praznavyAkaraNadazA 11 / vipAkazruta 12 aupapAtika 34 nizItha upAMgasUtra-1 bRhatkalpa rAjaprazciya upAMgasUtra-2 vyavahAra 14 / jIvAjIvAbhigama upAgasUtra-3 38 prajJApanA sUryaprajJapti upAMgasUtra-4 upAMgasUtra-5 16 39 upAMgasUtra-6 40 dazAzrutaskandha jItakalpa mahAnizItha Avazyaka 41.1 / / oghaniyukti 41.2 piMDaniyukti 42 | dazavaikAlika chedasUtra-1 chedasUtra-2 chedasUtra-3 chedasUtra-4 chedasUtra-5 chedasUtra-6 mUlasUtra-1 mUlasUtra-2 mUlasUtra-2 mUlasUtra-3 mUlasUtra-4 cUlikAsUtra-1 cUlikAsUtra-2 candraprajJapti jaMbUdvIpaprajJapti nirayAvalikA kalpavataMsikA upAMgasUtra-7 18 19 upAgasUtra-8 20 upAgasUtra-9 21 43 uttarAdhyayana upAMgasUtra-10 upAMgasUtra-11 44 nandI puSpikA puSpacUlikA vRSNidazA 24 | catuHzaraNa anuyogadvAra upAMgasUtra-12 payannAsUtra-1 muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 3 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra 10 [45] 06 muni dIparatnasAgarajI prakAzita sAhitya Agama sAhitya Agama sAhitya sAhitya nAma baksa krama sAhitya nAma mUla Agama sAhitya: 147 6 Agama anya sAhitya:1-1- AgamasuttANi-mUlaM print [49] -1- yArAma thAnuyoga 06 -2- AgamasuttANi-mUlaM Net -2- Agama saMbaMdhI sAhitya 02 -3- AgamamaJjUSA (mUla prata) [53] | -3- RSibhASita sUtrANi 01 Agama anuvAda sAhitya:165 -4- Agamiya sUktAvalI 01 1-1-mAgamasUtragutI sanuvAI [47] | | Agama sAhitya- kula pustaka 516 -2- AgamasUtra hindI anuvAda Net: [47] | -3- Aagamsootra English Trans. | [11] | -4- sAmasUtrasaTI 4rAtI sanuvAI | [48] -5- AgamasUtra hindI anuvAda print [12] anya sAhitya:3 Agama vivecana sAhitya:171 1tavAlyAsa sAhitya -13 -1- AgamasUtra saTIka [46] 2 sUtrAtyAsa sAhitya-2- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-11151]| 3 vyAkaraNa sAhitya 05 | -3- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-20 vyAkhyAna sAhitya 04 -4-Agama cUrNi sAhitya [09] 5 unalata sAhitya 09 | -5- savRttika AgamasUtrANi-1 [40] 6 aosAhitya-6- savRttika AgamasUtrANi-2 [08] 7 mArAdhanA sAhitya 03 |-7- sacUrNika AgamasuttANi [08] 8 pariyaya sAhitya 04 Agama koSa sAhitya: 149 pUjana sAhitya 02 -1- Agama saddakoso tIrthakara saMkSipta darzana -2- Agama kahAkoso [01] | 11hI sAhitya 05 -3-Agama-sAgara-koSa: [05] 12IparatnasAgaranA vadhuzodhanibaMdha -4- Agama-zabdAdi-saMgraha (prA-saM-gu) [04] | Agama sivAyanuM sAhitya kUla pustaka Agama anukrama sAhitya: 09 -1- bhAgamaviSayAnubha- (bhUga) 02 | 1-Agama sAhitya (kula pustaka) -2- Agama viSayAnukrama (saTIka) 04 2-Agametara sAhitya (kula -3- Agama sUtra-gAthA anukrama dIparatnasAgarajI ke kula prakAzana RAAEEmunihIparatnasAgaranuM sAhitya | bhuniTIparatnasAgaranuM sAgama sAhitya [isa pusta8 516] tanA hudA pAnA [98,300] 2 bhuniTIparatnasAgaranuM manya sAhitya [huta pusta8 85] tanA husa pAnA [09,270] 3 munihIparatnasAra saMlita tatvArthasUtra'nI viziSTa DVD tanAhula pAnA [27,930] | abhaa| prAzanohula 01 + viziSTa DVD hula pAnA 1,35,500 04 25 05 85 5 08 03 muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 4 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra [15] prajJApanA upAMgasUtra-4- hindI anuvAda pada-1-prajJApanA sUtra-1 jarA, mRtyu aura ubhaya se rahita siddhoM ko trividha abhivandana kara ke trailokyaguru jinavarendra zrI bhagavAn mahAvIra ko vandana karatA huuN| sUtra-2 bhavyajanoM ko nivRtti karanevAle jinezvara bhagavAn ne zrutaratnanidhirUpa sarvabhAva-prajJApanA kA upadeza diyA hai| sUtra - 3,4 vAcaka zreSThavaMzaja aise teIsameM dhIrapuruSa, durdhara evaM pUrvazruta se jinakI buddhi samRddha huI hai aise muni dvArAzrutasAgara se saMcita kara ke uttama ziSyagaNa ko jo diyA hai, aise Arya zyAmAcArya ko namaskAra ho / sUtra-5 dRSTivAda ke niHsyanda rUpa vicitra zrutaratnarUpa isa prajJApanA-adhyayana kA zrItIrthaMkara bhagavAn ne jaisA varNana kiyA hai, maiM bhI usI prakAra varNana kruuNgaa| sUtra-6-9 (prajJApanAsUtra meM chattIsa pada haiM / ) 1. prajJApanA, 2. sthAna, 3. bahuvaktavya, 4. sthiti, 5. vizeSa, 6. vyutkrAnti, 7. ucchavAsa, 8. saMjJA, 9. yoni, 10. carama / 11. bhASA, 12. zarIra, 13. pariNAma, 14. kaSAya, 15. indriya, 16. prayoga, 17. lezyA, 18. kAyasthiti, 19. samyaktva aura 20. antakriyA / 21. avagAhanA-saMsthAna, 22. kriyA, 23. karma, 24. karma kA bandhaka, 25. karma kA vedaka, 26. veda kA bandhaka, 27. veda-vedaka / 28. AhAra, 29. upayoga, 30. pazyattA, 31. saMjJI, 32. saMyama, 33. avadhi, 34. pravicAraNA, 35. vedanA evaM 36. samudghAta / sUtra-10 prajJApanA kyA hai ? do prakAra kI hai| jIvaprajJApanA aura ajIva prajJApanA / sUtra-11 vaha ajIva-prajJApanA kyA hai ? do prakAra kI hai / rUpI-ajIva-prajJApanA aura arUpI-ajIva-prajJApanA / sUtra-12 vaha arUpI-ajIva-prajJApanA kyA hai ? dasa prakAra kI hai / dharmAstikAya, dharmAstikAya kA deza, dharmAsti-kAya ke pradeza, adharmAstikAya, adharmAstikAya kA deza, adharmAstikAya ke pradeza, AkAzAstikAya, AkAzA-stikAya kA deza, AkAzAstikAya ke pradeza aura addhAkAla / sUtra-13 vaha rUpI-ajIva-prajJApanA kyA hai ? cAra prakAra kI hai / skandha, skandhadeza, skandhapradeza aura paramANupudgala / ve saMkSepa se pA~ca prakAra ke haiM, varNapariNata, gandhapariNata, rasapariNata, sparzapariNata aura saMsthAnapariNata / jo varNapariNata hote haiM, ve pA~ca prakAra ke haiM / kAle varNa ke rUpa meM, nIle varNa ke rUpa meM, lAla varNa ke rUpa meM, pIle varNa ke rUpa meM aura zukla varNa ke rUpa meM pariNata / jo gandhapariNata haiM, ve do prakAra ke haiM-sugandha ke rUpa meM aura durgandha ke rUpa meM pariNata / rasapariNata pA~ca prakAra ke haiM / tikta rasa ke rUpa meM, kaTu rasa ke rUpa meM, kaSAya rasa ke rUpa meM, amla rasa ke rUpa meM aura madhura rasa ke rUpa meM pariNata / sparzapariNata ATha prakAra ke haiM, karkaza, mRdu, guru, laghu, muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 5 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa sparza ke rUpa meM pariNata / saMsthAnapariNata pA~ca prakAra ke haiM / parimaNDala, vRtta, vyasra, caturasra aura Ayata saMsthAna ke rUpa meM pariNata / ___ jo varNa se kAle varNa meM pariNata haiM, unameM se gandha kI apekSA se surabhigandha-pariNata bhI hote haiM, durabhigandha pariNata bhI / rasa se tiktarasa-pariNata bhI hote haiM, yAvat madhurarasa-pariNata bhI hote haiM / unameM se sparza se karkazasparzapariNata bhI hote haiM, yAvat rUkSasparza-pariNata bhI / ve saMsthAna se parimaNDalasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM, yAvat AyatasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM / jo varNa se nIle varNa meM pariNata hote haiM, unameM se gandha kI apekSA sugandha-pariNata bhI hote haiM aura durgandha-pariNata bhI; rasa se tiktarasa-pariNata bhI hote haiM, yAvat madhurarasa-pariNata bhI / (ve) sparza se ta bhI hote haiM yAvata rUkSasparza-pariNata bhI / (ve) saMsthAna se parimaNDalasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM. yAvat AyatasaMsthAna-pariNata bhI / jo varNa se raktavarNa-pariNata haiM, unameM se koI gandha se sugandhapariNata hote haiM, yAvat AyatasaMsthAna-pariNata bhI / jo varNa se hAridra varNa-pariNata hote haiM, unameM se koI gandha se sugandha-pariNata bhI hote haiM, yAvat AyatasaMsthAna-pariNata bhI / jo varNa se zuklavarNa-pariNata hote haiM, unameM se koI sugandha pariNata bhI hote haiM yAvat AyatasaMsthAna-pariNata bhii| jo gandha se sugandha-pariNata hote haiM, ve varNa se kRSNavarNa yAvata zuklavarNa-pariNata bhI hote haiM / ve rasa setiktarasa yAvat madhurarasa-pariNata bhI hote haiM / sparza se-karkazasparza yAvat aura rUkSasparza-pariNata bhI hote haiM / (ve) saMsthAna se-parimaNDalasaMsthAna yAvat AyatasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM / jo gandha se-durgandhapariNata hote haiM, ve varNa se-kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM, yAvat AyatasaMsthAna-pariNata bhI hote haiN| jo rasa se tiktarasa-pariNata hote haiM, ve varNa se-kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM yAvat zuklavarNa-pariNata bhii| gandha se sugandha-pariNata bhI aura durgandha-pariNata bhI hote haiM / sparza se-(ve) karkazasparza-pariNata hote haiM, yAvat rUkSa sparza-pariNata bhI / saMsthAna se-ve parimaNDalasaMsthAna pariNata bhI hote haiM, yAvat AyatasaMsthAna-pariNata bhI / jo rasa se-kaTurasa-pariNata hote haiM, ve varNa se kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM yAvat AyatasaMsthAna-pariNata bhI / jo rasa se kaSAyarasa-pariNata hote haiM, ve varNa se kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM yAvat saMsthAna se-AyatasaMsthAna-pariNata bhii| jo rasa se amlarasa-pariNata hote haiM, ve varNa se kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM, yAvat saMsthAna se-AyatasaMsthAna pariNata bhii| jo rasa se madhurarasa-pariNata hote haiM, ve varNa se kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM yAvat saMsthAna se-Ayata saMsthAnapariNata bhI / jo sparza se karkazasparza-pariNata hote haiM, ve varNa se kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM yAvat saMsthAna seAyatasaMsthAna-pariNata bhii| jo sparza se mRdu sparza-pariNata hote haiM, ve varNa se-kRSNavarNa yAvat zuklavarNa-pariNata bhI hote haiM / gandha sesugandhapariNata bhI aura durgandhapariNata bhI hote haiM / rasa se-(ve) tiktarasa yAvat madhurarasa-pariNata bhI / sparza se-(ve) gurusparza yAvat rUkSasparza-pariNata bhI hote haiM / saMsthAna se-parimaNDalasaMsthAna yAvat AyatasaMsthAna-pariNata bhI / jo sparza se gurusparza-pariNata hote haiM, ve varNa se kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM, yAvat saMsthAna se-AyatasaMsthAna-pariNata bhI / jo sparza kI apekSA se-laghu sparza se pariNata hote haiM, ve varNa se-kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM; yAvat saMsthAna se-AyatasaMsthAna-pariNata bhI / jo sparza se-zItasparzapariNata hote haiM; ve varNa se-kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM, yAvat saMsthAna se-AyatasaMsthAna-pariNata bhI / jo sparza se uSNasparza-pariNata hote haiM, ve varNa se-kRSNavarNa pariNata bhI hote haiM, yAvat saMsthAna se-AyatasaMsthAna-pariNata bhI / jo sparza se snigdhasparza-pariNata haiM, ve varNa se-kRSNavarNa-pariNata bhI yAvat saMsthAna se-AyAtasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM / jo sparza se rUkSasparza-pariNata haiM, ve varNa se-kRSNavarNapariNata bhI hote haiM yAvat saMsthAna se-AyatasaMsthAnapariNata bhI hote haiN| jo saMsthAna se-parimaNDalasaMsthAna-pariNata hote haiM, ve varNa se-kRSNavarNa yAvat zuklavarNa-pariNata bhI hote haiM / gandha se-(ve) sugandha-pariNata bhI hote haiM aura durgandha-pariNata bhI / rasa se-tiktarasa yAvat madhurarasa-pariNata bhI hote haiN| sparza se-(ve) karkazasparza yAvat rUkSasparza-pariNata bhI hote haiM / jo saMsthAna kI apekSA se-vRttasaMsthAna muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 6 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra haiM, ve varNa se-kRSNavarNapariNata bhI hote haiM, yAvat sparza se-rUkSasparza-pariNata bhI / jo saMsthAna se-trayasrasaMsthAnapariNata haiM, ve varNa se-kRSNavarNa-pariNata haiM, yAvat sparza se-rUkSasparza-pariNata bhI / jo saMsthAna se caturasrasaMsthAnapariNata haiM, ve varNa se kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM yAvat sparza se-rUkSasparza-pariNata bhI / jo saMsthAna se AyatasaMsthAna-pariNata hote haiM, ve varNa se-kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM yAvat sparza se-rUkSasparza-pariNata bhI hote haiN| yaha huI ruupii-ajiiv-prjnyaapnaa| sUtra-14 vaha jIvaprajJApanA kyA hai ? do prakAra kI hai / saMsAra-samApanna jIvoM kI prajJApanA aura asaMsAra-samApanna jIvoM kI prjnyaapnaa| sUtra-15 vaha asaMsArasamApannajIva-prajJApanA kyA hai ? do prakAra kI hai / anantarasiddha aura prmprsiddh-asNsaarsmaapnnjiiv-prjnyaapnaa| sUtra - 16 vaha anantarasiddha-asaMsArasamApannajIva-prajJApanA kyA hai ? pandraha prakAra kI hai / (1) tIrthasiddha, (2) atIrthasiddha, (3) tIrthaMkarasiddha, (4) atIrthaMkarasiddha, (5) svayaMbuddhasiddha, (6) pratyekabuddhasiddha, (7) buddhabodhitasiddha, (8) strIliMgasiddha, (9) puruSaliMgasiddha, (10) napuMsakaliMgasiddha, (11) svaliMgasiddha, (12) anyaliMgasiddha, (13) gRhasthaliMgasiddha, (14) ekasiddha aura (15) anekasiddha / sUtra-17 vaha paramparasiddha-asaMsArasamApanna-jIva-prajJApanA kyA hai ? aneka prakAra kI hai / aprathamasamayasiddha, dvisamayasiddha, trisamayasiddha, yAvat-saMkhyAtasamayasiddha, asaMkhyAta samayasiddha aura anantasamayasiddha / sUtra-18 vaha saMsArasamApannajIva-prajJApanA kyA hai ? pA~ca prakAra kI hai / ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya saMsAra-samApanna-jIvaprajJApanA / sUtra - 19 vaha ekendriya-saMsArasamApannajIva-prajJApanA kyA hai ? pA~ca prakAra kI hai / pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika / sUtra-20 ___ ve pRthvIkAyika jIva kauna-se haiM ? do prakAra ke haiM-sUkSma pRthvIkAyika aura bAdara pRthvIkAyika / sUtra-21 sUkSmapRthvIkAyika kyA haiM ? do prakAra ke haiM / paryApta sUkSmapRthvIkAyika aura aparyApta sUkSmapRthvIkAyika sUtra - 22 bAdarapRthvIkAyika kyA haiM ? do prakAra ke haiM / zlakSNa aura kharabAdarapRthvIkAyika / sUtra-23 zlakSNa bAdarapRthvIkAyika kyA haiM ? sAta prakAra ke haiM / kRSNamRttikA, nIlamRttikA, lohitamRttikA, hAridra mRttikA, zuklamRttikA, pANDumRttikA aura panakamRttikA / sUtra - 24 khara bAdarapRthvIkAyika kitane prakAra ke haiM ? aneka prakAra ke haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 7 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sUtra-25-28 pRthvI, zarkarA, vAlukA, upala, zilA, lavaNa, USa, ayas, tAmbA, trapuS, sIsA, raupya, suvarNa, vajra / tathAhar3atAla, hIMgula, mainasila, sAsaga, aMjana, pravAla, abhrapaTala / tathA- gomejjaka, rucakaratna, aMkaratna, sphaTikaratna, lohitAkSaratna, marakaratna, masAragallaratna, bhujamocakaratna, indranIlamaNi / tathA- candraratna, gairikaratna, haMsaratna, pulakaratna, saugandhikaratna, candraprabharatna, vaiDUryaratna, jalakAntamaNi aura sUryakAntamaNi / sUtra- 29 ina ke atirikta jo anya bhI tathA prakAra ke haiM, ve bhI khara bAdarapRthvIkAyika jAnanA / bAdarapRthvIkAyika saMkSepa meM do prakAra ke haiM-paryAptaka aura aparyAptaka / unameM se jo paryAptaka haiM, ina ke varNa-gaMdha-rasa aura sparza kI apekSA se hajAroM bheda haiM / saMkhyAta lAkha yonipramukha haiM / paryAptakoM ke nizrA meM, aparyAptaka utpanna hote haiM / jahA~ eka (paryAptaka) hotA hai, vahA~ niyama se asaMkhyAta aparyAptaka (utpanna hote haiM / ) yaha huA khara bAdarapRthvIkAyikoM kA nirUpaNa / sUtra-30 ve apkAyika jIva kitane prakAra ke haiM ? do prakAra ke haiM / sUkSma aura bAdara / ve sUkSma apkAyika kisa prakAra ke haiM ? do prakAra ke - paryAptaka aura aparyAptaka / bAdara-apkAyika kyA haiM ? aneka prakAra ke haiM / osa, hima, mahikA, ole, haratanu, zuddhodaka, zItodaka, uSNodaka, kSArodaka, khaTTodaka, amlodaka, lavaNodaka, vAruNodaka, kSIrodaka, ghRtodaka, kSododaka aura rasodaka / ye aura tathA prakAra ke aura bhI jitane prakAra hoM, ve saba bAdaraapkAyika smjhnaa| ve bAdara apkAyika saMkSepa meM do prakAra ke haiM-paryAptaka aura aparyAptaka / unameM se jo aparyAptaka haiM, ve asamprApta haiM / unake varNa, gandha, rasa aura sparza kI apekSA se hajAroM bheda hote haiM / unake saMkhyAta lAkha yonipramukha haiN| paryAptaka jIvoM ke Azraya se aparyAptaka Akara utpanna hote haiM / jahA~ eka paryAptaka haiM, vahA~ niyama se asaMkhyAta aparyAptaka utpanna hote haiN| sUtra-31 ve tejaskAyika jIva kisa prakAra ke haiM ? do prakAra ke haiM / sUkSma aura bAdara / sUkSma tejaskAyika jIva kisa prakAra ke haiM ? do prakAra ke haiM / paryAptaka aura aparyAptaka / ve bAdara tejaskAyika kisa prakAra ke haiM ? aneka prakAra ke haiM / aMgAra, jvAlA, murmura, arci, alAta, zuddha agni, ulkA vidyuta, azani, nirghAta, saMgharSa-samutthita aura sUryakAntamaNi-niHsRta / isI prakAra kI anya jo bhI (agniyA~) haiM (unheM bAdara tejaskAyikA samajhanA / ) ye (bAdara tejaskAyika) saMkSepa meM do prakAra ke haiM-paryAptaka aura aparyAptaka / unameM se jo aparyAptaka haiM, ve asamprApta haiM / unameM se jo paryAptaka haiM, unake varNa, gandha, rasa aura sparza kI apekSA se hajAroM bheda hote haiM / unake saMkhyAta lAkha yoni-pramukha haiM / paryAptaka ke Azraya se aparyApta utpanna hote haiM / jahA~ eka paryAptaka hotA hai, vahA~ niyama se asaMkhyAta aparyAptaka (utpanna hote haiM / ) sUtra-32 vAyukAyika jIva kisa prakAra ke haiM ? do prakAra ke haiM / sUkSma aura bAdara / ve sUkSma vAyukAyika kaise haiM ? do prakAra ke haiM-paryAptaka aura aparyAptaka / ve bAdara vAyukAyika kisa prakAra ke haiM ? aneka prakAra ke haiM / pUrvI vAta, pazcimIvAyu, dakSiNIvAyu, uttarIvAyu, UrdhvavAyu, adhovAyu, tiryagvAyu, vidigvAyu, vAtodbhrAma, vAtotkalikA, vAtamaNDalikA, utkalikAvAta, maNDalikAvAta, guMjAvAta, jhaMjhAvAta, saMvartakavAta, ghanavAta, tanuvAta aura zuddha-vAta / anya jitanI bhI isa prakAra kI havAeM haiM, (unheM bhI bAdara vAyukAyika hI samajhanA / ) ve (bAdara vAyukAyika) saMkSepa meM do prakAra ke haiM / yathA-paryAptaka aura aparyAptaka / inameM se jo aparyAptaka haiM, ve asamprApta haiM / inameM se jo paryAptaka haiM, unake varNa, gandha, rasa, aura sparza kI apekSA se hajAroM prakAra haiM / inake muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 8 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra saMkhyAta lAkha yonipramukha hote haiM / paryAptaka vAyukAyika ke Azraya se, aparyAptaka utpanna hote haiN| jahA~ eka (paryAptaka vAyukAyika) hotA hai vahA~ niyama se asaMkhyAta (aparyAptaka vAyukAyika) hote haiN| sUtra-33 ___ ve vanaspatikAyika jIva kaise haiM ? do prakAra ke haiM / sUkSma aura bAdara / sUtra-34 ve sUkSma vanaspatikAyika jIva kisa prakAra ke haiM ? do prakAra ke haiM / paryAptaka aura aparyAptaka / sUtra - 35 bAdara vanaspatikAyika kaise haiM? do prakAra ke haiM / pratyekazarIra aura sAdhAraNazarIra bAdaravanaspatikAyika / sUtra-36, 37 ve pratyekazarIra-bAdaravanaspatikAyika jIva kisa prakAra ke haiM ? bAraha prakAra ke haiM / yathA- vRkSa, guccha, gulma, latA, vallI, parvaga, tRNa, valaya, harita, auSadhi, jalaruha aura kuhaNa / sUtra-38-41 ye vRkSa kisa prakAra ke haiM ? do prakAra ke haiM-ekAsthika aura bahujIvaka / ekAsthika vRkSa kisa prakAra ke haiM? aneka prakAra ke haiM / (jaise) nIma, Ama, jAmuna, kozamba, zAla, aMkolla, pIlU, zelu, sallakI, mocakI, mAluka, bakula, palAza, krNj| tathA- putrajIvaka, ariSTa, bibhItaka, haraDa, bhallAtaka, umbebhariyA, khIraNi, dhAtakI aura priyAla / tathA- pUtika, karaJja, zlakSNa, zIzapA, azana, punnAga, nAgavRkSa, zrIparNI aura azoka / sUtra-42 isI prakAra ke anya jitane bhI vRkSa hoM, una sabako ekAsthika hI samajhanA cAhie / ina (ekAsthika vRkSoM) ke mUla asaMkhyAta jIvoM vAle hote haiM, tathA kanda bhI, skandha bhI, tvacA bhI, zAkhA bhI aura pravAla bhI (asaMkhyAta jIvoM vAle hote haiM), kintu inake patte pratyeka jIva vAle hote haiM / inake phala ekAsthika hote haiN| aura ve bahujIvaka vRkSa kisa prakAra ke haiM ? aneka prakAra ke haiN| sUtra-43-46 (jaise) asthika, tendu, kapittha, ambADaga, mAtuliMga, bilva, Amalaka, panasa, dADima, azvattha, udumbara, vaTa / tathA- nyagrodha, nandivRkSa, pippalI, zatarI, plakSavRkSa, kAdumbarI, kastumbharI aura devadAlI / tilaka, lavaka, chatropaka, zirISa, saptaparNa, dadhiparNa, lodhra, dhava, candana, arjuna, nIpa, kuraja aura kdmb| *tathA- isa prakAra ke aura bhI jitane vRkSa haiM sUtra-46-52 (jinake phala meM bahuta bIja hoM; ve saba bahujIvaka vRkSa samajhane cAhie / ) ina (bahujIvaka vRkSoM) ke mUla jIvoM vAle hote haiM / inake kanda, skandha, tvacA, zAkhA aura pravAla bhI (asaMkhyAta jIvAtmaka hote haiM / ) inake patte pratyeka jIvAtmaka hote haiM / puSpa aneka jIvarUpa (hote haiM) aura phala bahuta bIjoM vAle (haiN)| ve guccha kisa prakAra ke hote haiM ? guccha aneka prakAra ke haiM / baiMgana, zalyakI, boMDI, kacchurI, jAsumanA, rUpI, ADhakI, nIlI, tulasI tathA mAtuliMgI / evaM- kastumbharI, pippalikA, alasI, bilvI, kAyamAdikA, cuccU, paTolA, kandalI, bAuccA, bastula tathA baadr| evaM- patrapUra, zItapUraka, javasaka, nirguNDI, arka, tUvarI, aTTakI aura talapuTA |tathA saNa, vANa, kAza, madraka, AghnAtaka, zyAma, sinduvAra, karamarda, ArdraDUsaka, karIra, airAvaNa, mahittha / tathAjAtulaka, mola, parilI, gajamAriNI, kurcakArikA, bhaMDI, jAvakI, ketakI, gaMja, pATalA, dAsI aura aMkolla / *anya jo bhI isa prakAra ke haiM, (ve saba guccha samajhane cAhie / ) muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 9 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra sUtra-52-56 ___ ve (pUrvokta) gulma kisa prakAra ke haiM ? aneka prakAra ke haiM / ve isa prakAra- seritaka, navamAlatI, koraNTaka, bandhujIvaka, manodya, pItika, pAna, kanera, kurjaka, sinduvAra / tathA- jAtI, mogarA, jUhI, mallikA, vAsantI, vastula, kacchula, zaivAla, granthi, mRgadantikA / tathA- campaka, jItI, navanItikA, kunda, tathA mahAjAti; isa prakAra aneka AkAra-prakAra ke hote haiM / (una sabako) gulma samajhanA / *yaha huI gulmoM kI prarUpaNA / sUtra- 56-58 ve (pUrvokta) latAeM kisa prakAra kI hotI haiM ? aneka prakAra kI haiM / yathA- padmalatA, nAgalatA, azokalatA, campakalatA, cUtalatA, vanalatA, vAsantIlatA, atimuktalatA, kundalatA aura zyAmalatA / * aura jitanI bhI isa prakAra kI haiM, (unheM latA samajhanA caahie|) sUtra-58-64 ___ ve valliyA~ kisa prakAra kI hotI haiM ? aneka prakAra kI haiM / ve isa prakAra haiM- pUsaphalI, kAliMgI, tumbI, trapuSI, elavAlukI, ghoSAtakI, paTolA, paMcAMgulikA, nAlIkA / tathA- kaMgUkA, kuddakikA, karkoTakI, kAravellakI, subhagA, kuvadhA, vAgalI, pApavallI, devadAru / tathA- apakoyA, atimuktakA, nAgalatA, kRSNasUravallI, saMghaTTA, sumanasA, jAsuvana, kuvindavallI / tathA- mudvIkA, appA, bhallI, kSIravirAlI, jIyaMtI, gopAlI, pANI, mAsAvallI, guMjAvallI, vacchANI / tathA- zazabindu, gotraspRSTA, girikarNakI, mAlukA, aMjanakI, dahasphoTakI, kAkaNI, mokalI tathA arkabondI / ..... * isI prakAra kI anya jitanI bhI (vanaspatiyA~ haiM, una sabako valliyA~ samajhanA / ) sUtra-64-67 ve parvaka (vanaspatiyA~) kisa prakAra kI haiM ? aneka prakAra kI haiM / ikSu, ikSuvATI, vIraNa, ekkar3a, bhamAsa, sUMTha, zara, vetra, timira, zataparvaka, nala / vaMza, velU, kanaka, kaMkAvaMza, cApavaMza, udaka, kuTaja, vimaka, kaNDA, velU aura klyaann| ..... * aura bhI jo isI prakAra kI vanaspatiyA~ haiM, (unheM parvaka meM hI samajhanI caahie)| sUtra-67-70 ve tRNa kitane prakAra ke haiM ? aneka prakAra ke haiM / seTika, bhaktika, hotrika, darbha, kuza, parvaka, poTakilA, arjuna, ASAr3haka, rohitAMza, zukaveda, kSIratuSa / eraNDa kuruvinda, kakSaTa, sUMTha, vibhaMgU, madhuratRNa, lavaNaka, zilpika aura suMkalItRNa / .... * jo anya isI prakAra ke haiM (unheM bhI tRNa samajhanA caahie)| sUtra-70-73 ve valaya (jAti kI vanaspatiyA~) kisa prakAra kI haiM ? aneka prakAra kI haiM / tAla, tamAla, tarkalI, tetalI, sAra, sAra-kalyANa, sarala, jAvatI, ketakI, kadalI dharmavRkSa / tathA- bhujavRkSa, hiMguvRkSa, lavaMgavRkSa / pUgaphalI, khajUra aura nAlikerI / ..... * yaha aura Isa prakAra kI anya vanaspati ko valaya samajhanA / sUtra-73-77 ve harita (vanaspatiyA~) kisa prakAra kI haiM ? aneka prakAra kI haiN| adyAvaroha, vyudAna, haritaka, tAnduleyaka, tRNa, vastula, pAraka, mArjAra, pAtI, bilvI, pAlyaka / dakapippalI, darvI, svastika zaka, mANDukI, mUlaka, sarSapa, amlazAka aura jIvAntaka / tathA- tulasI, kRSNa, udAra, phANeyaka, Aryaka, bhujanaka, coraka, damanaka, marucaka, zatapuSpI tathA indIvara |.....* anya jo bhI isa prakAra kI vanaspatiyA~ haiM, ve saba harita ke antargata samajhanA / sUtra-77 ve oSadhiyA~ kisa prakAra kI hotI haiM ? aneka prakAra kI haiM / zAlI, vrIhi, godhUma, jau, kalAya, masUra, tila, mUMga, mASa, niSpAva, kulattha, alisanda, satINa, palimantha, alasI, kusumbha, kodoM, kaMgU, rAla, varazyAmAka, kodUsa, zaNa, sarasoM, mUlaka bIja; ye aura isI prakAra kI anya jo bhI (vanaspatiyA~) haiM, (unheM bhI oSadhiyoM meM ginnaa)| ve jalaruha (vanaspatiyA~) kisa prakAra kI haiM ? aneka prakAra kI haiM / udaka, avaka, panaka, zaivAla, kalambukA, muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 10 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra haDha, kaserukA, kacchA, bhANI, utpala, padma, kumuda, nalina, subhaga, saugandhika, puNDarIka, mahApuNDarIka, zatapatra, sahasrapatra, kalhAra, kokanada, aravinda, tAmarasa, kamala, bhisa, bhisamRNAla, puSkara aura puSkarAstibhaja / isI prakAra kI aura bhI vanaspatiyA~ haiM, unheM jalaruha ke antargata samajhanA / ve kuhaNa vanaspatiyA~ kisa prakAra kI haiM ? aneka prakAra kI haiM / Aya, kAya, kuhaNa, kunakka, dravyahalikA, zaphAya, sadyAta, sitrAka, vaMzI, nahitA, kuraka / isI prakAra kI jo anya vanaspatiyA~ haiM una sabako kuhaNA ke antargata smjhnaa| sUtra-78 vRkSoM kI AkRtiyA~ nAnA prakAra kI hotI haiM / inake patte aura skandha eka jIvavAlA hotA hai / tAla, sarala, nArikela vRkSoM ke patte aura skandha eka-eka jIva vAle hote haiN| sUtra-79 jaise zleSa dravya se mizrita kiye hue samasta sarSapoM kI vaTTI ekarUpa pratIta hotI hai, vaise hI ekatra hue pratyekazarIrI jIvoM ke zarIrasaMghAta rUpa hote haiM / satra-80 jaise tilapapaDI bahata-se tiloM ke saMhata hone para hotI hai, vaise hI pratyekazarIrI jIvoM ke zarIrasaMghAta hote haiM sUtra - 81 isa prakAra una pratyekazarIra bAdaravanaspatikAyika jIvoM kI prajJApanA pUrNa huii| sUtra-82-89 ve (pUrvokta) sAdhAraNazarIra bAdaravanaspatikAyika jIva kisa prakAra ke haiM ? aneka prakAra ke haiM / avaka, panaka, zaivAla, lohinI, snihUpuSpa, mihUstihU, hastibhAgA, azvakarNI, siMhakarNI, siuNDI, musunnddhii| tathA- ruru, jIru, kSIravirAlI; kiTrikA, haridrA, zaMgabera, AlU, mUlA / kambU, kRSNakaTaba, madhuka, valakI, madhuzaMgI, nIrUha, sarpasugandhA, chinnaruha, bIjaruha / pADhA, mRgavAluMkI, madhurasA, rAjapatrI, padmA, mATharI, dantI, caNDI, kiTTI / mASaparNI, mudgaparNI, jIvita, rasabheda, reNukA, kAkolI, kSIrakAkolI, bhaMgI / kRmirAzi, bhadramustA, nAMgalakI, palukA, kRSNaprakula, haDa, haratanukA, loyANI / kRSNakanda, vajrakanda, sUraNakanda tathA khallUra, ye (pUrvokta) anantajIva vAle haiN| inake atirikta aura jitane bhI isI prakAra ke haiM, (ve saba ananta jIvAtmaka haiM) / sUtra-90 tRNamUla, kandamUla aura vaMzImUla, ye aura isI prakAra ke dUsare saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta jIvavAle haiM sUtra-91 siMghAr3e kA guccha aneka jIvavAlA hai, aura isa ke patte pratyeka jIvavAle haiM / isa ke phala meM do-do jIva haiN| sUtra-92 - jisa mUla ko bhaMga karane para samAna dikhAI de, vaha mUla ananta jIvavAlA hai / isI prakAra ke dUsare mUla ko bhI anantajIva smjhnaa| sUtra- 93,94 jisa TUTe hae kanda kA bhaMga samAna dikhAI de, vaha kanda ananta jIvavAlA hai| isI prakAra ke dUsare kanda ko bhI anantajIva smjhnaa| jisa TUTe hue skandha kA bhaMga samAna dikhAI de, vaha ananta jIvavAlA hai| isI prakAra ke dUsare skandhoM ko bhI anantajIva smjhnaa| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 11 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra sUtra-95 jisa chAla ke TUTane para usakA bhaMga sama dikhAI de, vaha chAla bhI anantajIva vAlI hai / isI prakAra kI anya chAla bhI anantajIva smjhnaa| sUtra-96 jisa TUTI huI zAkhA kA bhaMga samAna dRSTigocara ho, vaha anantajIva haiM / isI prakAra kI anya (zAkhAeM) (bhI anantajIva smjho)| sUtra - 97 ___TUTe hue jisa pravAla kA bhaMga samAna dIkhe, vaha anantajIva haiM / isI prakAra ke jitane bhI anya (pravAla) hoM, (unheM anantajIva smjho)| sUtra - 98 TUTe hue jisa patte kA bhaMga samAna dikhAI de, vaha anantajIva haiM / isI prakAra jitane bhI anya patra hoM, unheM anantajIva vAle smjho| sUtra- 99 TUTe hue jisa phUla kA bhaMga samAna dikhAI de, vaha bhI anantajIva haiM / isI prakAra ke anya puSpa ko bhI anantajIva smjho| sUtra-100 jisa TUTe hue phala kA bhaMga sama dikhAI de, vaha phala ananta jIva haiM / isI prakAra ke anya phala ko bhI anantajIva smjho| sUtra-101 jisa TUTe hue bIja kA bhaMga samAna dikhAI de, vaha anantajIva haiM / isI prakAra ke anya bIja ko bhI ananta jIva vAle smjho| sUtra-102 TUTe hue jisa mUla kA bhaMga viSamabheda dikhAI de, vaha mUla pratyeka jIva vAlA hai / isI prakAra ke anya mUla ko bhI pratyekajIva smjho| sUtra-103 TUTe hae jisa kanda ke bhaMga-pradeza meM viSamacheda dikhAI de, vaha kanda pratyeka jIva hai| isI prakAra ke anya kanda ko bhI pratyekajIva smjho| sUtra-104 TUTe hue jisa skandha ke bhaMgapradeza meM hIra dikhAI de, vaha skandha pratyekajIva haiM / isI prakAra ke aura bhI skandha ko (bhI pratyekajIva smjho)| sUtra-105 jisa chAla TUTane para unake bhaMga meM hIra dikhAI de, vaha chAla pratyeka jIva hai / isI prakAra kI anya chAle ko bhI pratyekajIva smjho| sUtra-106 jisa zAkhA ke TUTane para unake bhaMga meM viSamacheda dikhe, vaha zAkhA pratyeka jIva hai / isI prakAra kI anya zAkhAeM ko bhI pratyekajIva smjho| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 12 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sUtra-107 jisa pravAla ke TUTane para usa ke bhaMgapradezameM viSamacheda dikhAI de, vaha pravAla pratyekajIva hai / isI prakAra ke aura bhI pravAla ko pratyekajIva smjho| sUtra-108 jisa TUTe hue patte ke bhaMgapradeza meM viSamacheda dikhAI de, vaha pattA pratyekajIva hai / isI prakAra ke aura bhI patte ko pratyekajIva smjho| sUtra-109 jisa puSpa ke TUTane para usake bhaMgapradeza meM viSamacheda dikhAI de, vaha puSpa pratyekajIva hai / isI prakAra ke aura bhI puSpa ko pratyekajIvI samajho / sUtra-110 jisa phala ke TUTane para usake bhaMgapradeza meM viSamacheda dRSTigocara ho, vaha phala bhI pratyekajIva hai / aise aura bhI phala ko pratyekajIvI smjho| sUtra-111 jisa bIja ke TUTane para usake bhaMga meM viSamacheda dikhAI de, vaha bIja pratyekajIva hai / aise anya bIja ko bhI pratyekajIvI smjho| sUtra-112 jisa mUla ke kASTha kI apekSA challI adhika moTI ho, vaha chAla anantajIva hai| isa prakAra kI anya chAleM ko anantajIvI smjho| sUtra - 113 jisa kanda ke kASTha se chAla adhika moTI ho vaha anantajIva hai| isI prakAra kI anya chAleM ko ananta-jIvI smjho| sUtra-114 jisa skandha ke kASTha se chAla adhika moTI hai, vaha chAla anantajIva hai| isI prakAra kI anya chAleM ko anantajIvI smjho| sUtra-115 jisa zAkhA ke kASTha kI apekSA chAla adhika moTI ho, vaha chAla anantajIva hai| isa prakAra kI anya chAleM ko anantajIvI smjhnaa| sUtra-116 jisa mUla ke kASTha kI apekSA usakI chAla adhika patalI ho, vaha chAla pratyekajIva hai / isa prakAra kI anya chAleM ko pratyeka jIvI smjho| sUtra-117 jisa kanda ke kASTha se usakI chAla adhika patalI ho, vaha chAla pratyekajIva hai / isa prakAra kI anya chAleM ko pratyeka jIvI samajhanA / sUtra-118 jisa skandha ke kASTha kI apekSA, usakI chAla adhika patalI ho, vaha chAla pratyekajIva hai / isa prakAra kI anya chAleM ko bhI pratyekajIvI samajhanA / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 13 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sUtra-119 jisa zAkhA ke kASTha kI apekSA, usakI chAla adhika patalI ho, vaha chAla pratyekajIva vAlI hai / isa prakAra kI anya chAleM ko pratyekajIvI samajhanA / sUtra-120 jisa ko tor3ane para (bhaMgasthAna) cakrAkAra ho, tathA jisakI gA~Tha cUrNa se saghana ho, use pRthvI ke samAna bheda se anantajIvoM vAlA jaano| sUtra-121 jisa kI zirAeM gUr3ha hoM, jo dUdha vAlA ho athavA jo dUdha-rahita ho tathA jisakI sandhi naSTa ho, use ananta jIvoM vAlA jaano| sUtra-122 puSpa jalaja aura sthalaja hoM, vRntabaddha hoM yA nAlabaddha, saMkhyAta jIvoM vAle, asaMkhyAta jIvoM vAle aura koIkoI ananta jIvoM vAle samajhane caahie| sUtra-123 jo koI nAlikAbaddha puSpa hoM, ve saMkhyAta jIva vAle haiM / thUhara ke phUla ananta jIvoM vAle haiM / isI prakAra ke jo anya phUla ko bhI ananta jIvI smjho| sUtra - 124 padmakanda, utpalinIkanda aura antarakanda, isI prakAra jhillI, ye saba ananta jIvI haiM; kintu bhisa aura mRNAla meM eka-eka jIva haiN| sUtra - 125 palANDukanda, lahasunakanda, kandalI nAmaka kanda aura kusumbaka ye pratyekajIvAzrita haiM / anya jo bhI isa prakAra kI vanaspatiyA~ haiM, (unheM pratyekajIvI samajho / ) sUtra-126, 127 padma, uppala, nalina, subhaga, saugandhika, aravinda, kokanada, zatapatra aura sahasrapatra-kamaloM ke- vRtta, bAhara ke patte aura karNikA, ye saba ekajIvarUpa haiM / inake bhItarI patte, kesara aura miMjA bhI pratyeka jIvI haiN| sUtra-128, 129 veNu, nala, ikSuvATika, samAsekSu, ikkaDa, raMDa, karakara, sUMThI, vihuMgu, tRNoM tathA parNa vAlI vanaspatiyoM ke jo - akSi, parva tathA balimoTaka hoM, ve saba ekajIvAtmaka haiM / inake patra pratyekajIvI haiM, aura inake puSpa anekajIvI haiM sUtra-130 puSyaphala, kAliMga, tumba, trapuSa, elavAlusa, vAluka, ghoSATaka, paTola, tindUka phala inake saba patte pratyeka jIva se (pRthak-pRthaka) adhiSThita hote haiN| sUtra-131 tathA vRnta, guddA aura gira, ke sahita tathA kesara sahita yA akesara miMjA, ye, saba eka-eka jIvI haiN| sUtra - 132 sapphAka, sadyAta, uvvehaliyA, kuhaNa, kandukya ye saba anantajIvI haiM; kintu kandukya vanaspati meM bhajanA hai sUtra-133 ____ yonibhUta bIja meM jIva utpanna hotA hai, vaha jIva vahIM athavA anya koI jIva (bhI vahA~ utpanna ho sakatA hai) jo jIva mUla (rUpa) meM hotA hai, vaha jIva prathama patra ke rUpa meM bhI (pariNata hotA) hai| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 14 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sUtra-134 sabhI kisalaya UgatA huA avazya hI anantakAya hai / vahI vRddhi pAtA huA pratyeka zarIrI yA anantakAyika ho jAtA hai| sUtra-135 eka sAtha utpanna hue una jIvoM kI zarIraniSpatti eka hI kAla meM hotI (tathA) eka sAtha hI prANApAna grahaNa hotA hai, eka kAla meM hI ucchavAsa aura niHzvAsa hotA hai| sUtra - 136 eka jIva kA jo (pudgaloM kA) grahaNa karanA hai, vahI bahuta-se jIvoM kA grahaNa karanA (samajhanA) / aura jo (pudgaloM kA) grahaNa bahuta-se jIvoM kA hotA hai, vahI eka kA grahaNa hotA hai / sUtra-137 sAdhAraNa jIvoM kA AhAra bhI sAdhAraNa hI hotA hai, prANApAna kA grahaNa bhI sAdhAraNa hotA hai / yaha (sAdhAraNa jIvoM kA) sAdhAraNa lakSaNa (samajhanA) / sUtra - 138 jaise atyanta tapAyA huA lohe kA golA, tape hae ke samAna sArA kA sArA agni meM pariNata ho jAtA hai, usI prakAra (ananta) nigoda jIvoM kA nigodarUpa eka zarIra meM pariNamana hotA hai| sUtra-139 eka, do, tIna, saMkhyAta athavA (asaMkhyAta) nigodoM kA dekhanA zakya nahIM hai / (kevala) (ananta-) nigodajIvoM ke zarIra hI dikhAI dete haiN| sUtra-140 lokAkAza ke eka-eka pradeza meM yadi eka-eka nigodajIva ko sthApita kiyA jAe aura usakA mApa kiyA jAe to aise ananta lokAkAza ho jAte haiN| sUtra-141 eka-eka lokAkAza pradeza meM, pratyeka vanaspatikAya ke eka-eka jIva ko sthApita kiyA jAe aura unheM mApA jAe to aise asaMkhyAta-lokAkAza ho jAte haiN| sUtra-142 pratyeka vanaspatikAya ke paryAptaka jIva ghanIkRta pratara ke asaMkhyAtabhAga mAtra hote haiM | aparyAptaka pratyeka vanaspatikAya ke jIvoM kA pramANa asaMkhyAta loka ke aura sAdhAraNa jIvoM kA pariNAma anantaloka ke samAna hai| sUtra-143 'ina zarIroM ke dvArA spaSTarUpa se una bAdaranigoda jIvoM kI prarUpaNA kI gaI hai / sUkSma nigodajIva kevala AjJAgrAhya haiM / kyoMki ye A~khoM se dikhAI nahIM dete / sUtra-144 anya jo bhI isa prakAra kI vanaspatiyA~ hoM, (unheM sAdhAraNa yA pratyeka vanaspatikAya meM lakSaNAnusAra yathAyogya samajha lenaa)| ve sabhI vanaspatikAya jIva saMkSepa meM do prakAra ke haiM / paryAptaka aura aparyAptaka / unameM se jo aparyAptaka haiM, ve asamprApta haiM / unameM se jo paryAptaka haiM, unake varNa, gandha, rasa aura sparza se hajAroM prakAra haiM / unake saMkhyAta lAkha yonipramukha hote haiM / paryAptakoM ke Azraya se aparyAptaka utpanna hote haiM / jahA~ eka (bAdara) paryAptaka jIva hotA hai, vahA~ kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta (pratyeka) aparyAptaka jIva utpanna hote haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 15 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sUtra-145-147 kanda, kandamUla, vRkSamUla, guccha, gulma, vallI, veNu, aura tRNa / tathA- padma, utpala, zRMgATaka, haDha, zaivAla, kRSNaka, panaka, avaka, kaccha, bhANI aura kandakya / (ina vanaspatiyoM kI) tvacA, challI, pravAla, patra, puSpa, phala, mUla, agra, madhya aura bIja (ina) meM se kisI kI yoni kucha aura kisI kI kucha kahI gaI hai| sUtra-148 yaha haA sAdhAraNazarIra vanaspatikAyika kA svarUpa / sUtra-149 ve dvIndriya jIva kisa prakAra ke haiM ? aneka prakAra ke haiM / pulAkRmika, kukSikRmika, gaNDUyalaga, goloma, nUpara, saumaMgalaka, vaMzImukha, sUcImukha, gaujalokA, jalokA, jaloyuka, zaMkha, zaMkhanaka, ghullA, khullA, guDaja, skandha, varATA, sauktika, mauktika, kalukAvAsa, ekatovRtta, dvidhAtovRtta, nandikAvartta, zambUka, mAtRvAha, zukti-sampuTa, candanaka, samudralikSA / anya jitane bhI isa prakAra ke haiM, (unheM dvIndriya samajhanA cAhie / ) ye sabhI (dvIndriya) sammUrchima aura napuMsaka haiM / ye (dvIndriya) saMkSepa meM do prakAra ke haiM / paryAptaka aura aparyAptaka / ina paryAptaka aura aparyAptaka dvIndriyoM ke sAta lAkha jAti-kulakoTi-yoni-pramukha hote haiM / sUtra-150 vaha (pUrvokta) trIndriya-saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA kaisI hai ? aneka prakAra kI hai / aupayika, rohiNIka, kaMthu, pipIlikA, uddezaka, uddehikA, utkalika, utpAda, utkaTa, utpaTa, tRNahAra, kASThAhAra, mAluka, patrAhAra, tRNavRntika, patravRntika, puSpavRntika, phalavRntika, bIjavRntika, teduraNamajjika, trapuSamiMjika, kArpAsAsthimiMjika, hillika, jhillika, jhiMgirA, kiMgiriTa, bAhuka, laghuka, subhaga, sauvastika, zukavRnta, indrikAyika, indragopaka, uruluMcaka, kusthalavAhaka, yUkA, hAlAhala, pizuka, zatapAdikA, gomhI aura hastizauNDa / isI prakAra ke jitane bhI anya jIva hoM, unheM trIndriya saMsArasamApanna samajhanA / ye saba sammUrchima aura napuMsaka haiM / ye saMkSepa meM do prakAra ke haiM, paryAptaka aura aparyAptaka / trIndriyajIvoM ke sAta lAkha jAti kulakoTi-yonipramukha haiN| sUtra-151-153 vaha caturindriya saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA kaisI hai ? aneka prakAra kI hai| aMdhika, netrika, makkhI, magamRgakITa, pataMgA, DhiMkuNa, kukkuDa, kukkuha, nandyAvarta aura zRMgiriTa / tathA- kRSNapatra, nIlapatra, lohitapatra, hAridrapatra, zuklapatra, citrapakSa, vicitrapakSa, avabhAMjalika, jalacArika, gambhIra, nInika, tantava, akSiroTa, akSivedha, sAraMga, nevala, dolA, bhramara, bharilI, jarulA, toTTa, bicchU, patravRzcika, chANavRzcika, jalavRzcika, priyaMgAla, kanaka aura gomayakITa / isI prakAra ke jitane bhI anya (prANI) haiM, (unheM bhI caturindriya samajhanA / ) ye caturindriya sammUrchima aura napuMsaka haiM / ve do prakAra ke haiM / paryAptaka aura aparyAptaka / isa prakAra ke caturindriya paryAptakoM aura aparyAptakoM ke nau lAkha jAti-kulakoTi-yonipramukha hote haiN| sUtra-154 vaha paMcendriya-saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA kaisI hai ? cAra prakAra kI hai / nairayika, tiryaMcayonika, manuSya aura deva-paMcendriya saMsArasamApanna jIvaprajJApanA / sUtra-155 ve nairayika kisa prakAra ke haiM ? sAta prakAra ke-ratnaprabhApRthvI-nairayika, zarkarAprabhApRthvI-nairayika, vAlukAprabhApRthvI-nairayika, paMkaprabhApRthvI-nairayika, dhUmaprabhApRthvI-nairayika, tamaHprabhApRthvI-nairayika aura tamastamaHprabhA-pRthvInairayika / ve saMkSepa meM do prakAra ke haiM-paryAptaka aura aparyAptaka / sUtra-156-159 ve paMcendriya-tiryaMcayonika kisa prakAra ke haiM ? tIna prakAra ke-jalacara, sthalacara aura khecara-paMcendriyamuni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 16 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra tiryNcyonik| ve jalacara-paMcendriya-tiryaMcayonika kaise haiM ? pA~ca prakAra ke-matsya, kacchapa, grAha, magara aura suMsumAra / ve matsya kitane prakAra ke haiM ? aneka prakAra ke-zlakSNamatsya, khavallamatsya, yugamatsya, vijjhiDiya-matsya, halimatsya, makarImatsya, rohitamatsya, halIsAgara, gAgara, vaTa, vaTakara, timi, timiMgala, nakra, tandulamatsya, kaNikkAmatsya, zAlizastrika matsya, laMbhanamatsya, patAkA aura patAkAtipatAkA / isI prakAra se jo bhI anya prANI haiM, ve saba matsyoM ke antargata smjho| haiM ? do prakAra ke / asthikacchapa aura mAMsakacchapa / ve grAha kitane prakAra ke haiM ? pA~ca prakAra ke, dilI, veDhala, mUrdhaja, pulaka aura sImAkAra / sUtra-160 ve magara kisa prakAra ke hote haiM? do prakAra ke haiM / zauNDamakara aura mRSTamakara / ve suMsumAra kisa prakAra ke haiM ? eka hI AkAra ke haiM / anya jo isa prakAra ke hoM unheM bhI jAna lenA / ve saMkSepa meM do prakAra ke haiM-sammUrchima aura garbhaja / inameM se jo sammUrchima haiM, ve saba napuMsaka hote haiM / inameM se jo garbhaja haiM, ve tIna prakAra ke haiM-strI, puruSa aura napuMsaka / isa prakAra (matsya) ityAdi paryAptaka aura aparyAptaka jalacara-paMcendriyatiryaMcoM ke sAr3he bAraha lAkha jAtikulakoTi-yonipramukha hote haiN| sUtra - 161 ve catuSpada-sthalacara-paMcendriyatiryaMcayonika kisa prakAra ke haiM ? cAra prakAra ke / ekakhurA, dvikhurA, gaNDI-pada aura sanakhapada / ve ekakhurA kisa prakAra ke haiM ? aneka prakAra ke / azva, azvatara, ghoTaka, gadhA, gorakSara, kandalaka, zrIkandalaka aura Avarta isI prakAra ke anya prANI ko bhI ekakhura-sthalacara0 samajhanA / ve dvikhura kisa prakAra ke haiM ? aneka prakAra ke / uSTra, gAya, gavaya, roja, pazuka, mahiSa, mRga, sAMbhara, varAha, Aja, elaka, ruru, sarabha, jamara, kuraMga, gokarNa aadi| __ ve gaNDIpada kisa prakAra ke haiM ? aneka prakAra ke / hAthI, hastipUtanaka, matkuNahastI, khaDgI aura geMDA, isI prakAra ke anya prANI ko gaNDIpada meM jAna lenA / ve sanakhapada kisa prakAra ke haiM ? aneka prakAra ke / siMha, vyAghra, dvIpika, rIcha, tarakSa, pArAzara, zRgAla, biDAla, zvAna, kolazvAna, kokantika, zazaka, cItA aura cittalaga / isI prakAra ke anya prANI ko sanakhapadoM smjho|| catuSpada-sthalacara0 saMkSepa meM do prakAra ke haiM, yathA-sammUrchima aura garbhaja / jo sammUrchima haiM, ve saba napuMsaka haiM / jo garbhaja haiM, ve tIna prakAra ke haiM / strI, puruSa aura napuMsaka / isa prakAra ina sthalacara-paMcendriya0 ke dasa lAkha jAti-kula-koTi-yonipramukha hote haiN| sUtra - 162 ve parisarpa-sthalacara0 do prakAra ke haiM / uraHparisarpa0 evaM bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaMcayonika | ura:parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaMcayonika kisa prakAra ke haiM ? cAra prakAra ke / ahi, ajagara, AsAlika aura mahoraga / ve ahi kisa prakAra ke hote haiM ? do prakAra ke / darvIkara aura mukulI / ve darvIkara sarpa kisa prakAra ke hote haiM? aneka prakAra ke haiM / ve isa prakAra haiM-AzIviSa (dAr3hoM meM viSavAle), dRSTiviSa (dRSTi meM viSavAle), ugraviSa (tIvra viSavAle), bhogaviSa (phana yA zarIra meM viSavAle), tvacAviSa (camar3I meM viSavAle), lAlAviSa (lAra meM viSa-vAle), ucch vAsaviSa (zvAsa lene meM viSavAle), niHzvAsaviSa (zvAsa chor3ane meM viSavAle), kRSNasarpa, zvetasarpa, kAkodara, dahyapuSpa (darbhapuSpa), kolAha, melibhinda aura zeSendra / isI prakAra ke aura bhI jitane sarpa hoM, ve saba darvIkara ke antargata samajhanA cAhie / yaha huI darvIkara sarpa kI prarUpaNA / __ ve mukulI sarpa kaise hote haiM ? aneka prakAra ke / divyAka, gonasa, kaSAdhika, vyatikula, citralI, maNDalI, mAlI, ahi, ahizalAkA aura vAtapatAkA / anya jitane bhI isI prakAra ke sarpa haiM, (ve saba mukulI sarpa smjhnaa)| ve muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 17 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra ajagara kisa prakAra ke haiM ? eka hI AkAra ke / AsAlika kisa prakAra ke hote haiM ? __ bhagavan ! AsAlika kahA~ sammUrcchita hote haiM ? gautama ! ve manuSya kSetra ke andara r3hAI dvIpoM meM, nirvyAghAtarUpa se pandraha karmabhUmiyoM meM, vyAghAta kI apekSA se pA~ca mahAvideha kSetroM meM, athavA cakravartI, vAsudevoM, baladevoM, mANDalikoM, aura mahAmANDalikoM ke skandhAvAroM meM, grAma, nagara, nigama, nivezoM meM, kheTa, karbaTa, maDamba, droNamukha, paTTaNa, AkAra, Azrama, sambAdha aura rAjadhAnInivezoM meM | ina saba kA vinAza honevAlA ho taba ina sthAnoM meM AsAlika sammUrcchimarUpa se utpanna hote haiN| ve jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga-mAtra aura utkRSTa bAraha yojana kI avagAhanA se (utpanna hote haiM) / usake anurUpa hI usakA viSkambha aura bAhalya hotA hai / vaha (AsAlika) cakravartI ke skandhAvara Adi ke nIce kI bhUmi ko phAr3a kara prAdurbhUta hotA hai / vaha asaMjJI, mithyAdRSTi aura ajJAnI hotA hai, tathA antarmuhUrttakA kI Ayu bhoga kara mara jAtA hai| __ mahoraga kisa prakAra ke hote haiM ? aneka prakAra ke / kaI-kaI mahoraga eka aMgula ke, aMgulapRthaktva, vitasti, vitastipRthaktva, eka ratni, ratnipRthaktva, kukSipramANa, kukSipRthaktva, dhanuSa, dhanuSapRthaktva, gavyUti, gavyUtipRthaktva, yojanapramANa, yojana pRthaktva, sau yojana, yojanazatapRthaktva, aura koI hajAra yojana ke bhI hote haiM / ve sthala meM utpanna hote haiM, kintu jala meM vicaraNa karate haiM, sthala meM bhI vicarate haiM / ve manuSyakSetra ke bAhara ke dvIpa-samudroM meM hote haiN| isI prakAra ke anya jo bhI uraHparisarpa hoM, unheM bhI mahoragajAti ke samajhanA / ve uraHparisarpa sthalacara saMkSepa meM do prakAra ke haiM-sammUrchima aura garbhaja / inameM se jo sammUrchima haiM, ve sabhI napuMsaka hote haiM / inameM se jo garbhaja haiM, ve tIna prakAra ke haiM / strI, puruSa aura napuMsaka / ura:parisoM ke dasa lAkha jAti-kulakoTi-yoni-pramukha hote haiN| bhujaparisarpa kisa prakAra ke haiM ? aneka prakAra ke | nakula, goha, saraTa, zalya, saraMTha, sAra, khAra, gRhakokilA, viSambharA, mUSaka, maMgusA, payolAtika, kSIraviDAlikA, catuSpada sthalacara ke samAna inako samajhanA / isI prakAra ke anya jitane bhI (bhujA se calane vAle prANI hoM, unheM bhujaparisarpa samajhanA) / ve bhujaparisarpa saMkSepa meM do prakAra ke haiM / sammUrchima aura garbhaja / jo sammUrchima haiM, ve sabhI napuMsaka hote haiM / jo garbhaja haiM, ve tIna prakAra ke haiN| strI, puruSa aura napuMsaka / bhujaparisaoNM ke nau lAkha jAti-kulakoTi-yoni-pramukha hote haiN| sUtra-163 ve khecara-paMcendriya-tiryaMcayonika kisa-kisa prakAra ke haiM ? cAra prakAra ke / carmapakSI, lomapakSI, samudgaka pakSI aura vitatapakSI / ve carmapakSI kisa prakAra ke haiM ? aneka prakAra ke / valgulI, jalaukA, aDilla, bhAraNDapakSI jIvaMjIva, samudravAyasa, karNatrika aura pakSiviDAlI / anya jo bhI isa prakAra ke pakSI hoM, (unheM carmapakSI samajhanA) romapakSI aneka prakAra ke haiM / DhaMka, kaMka, kurala, vAyasa, cakravAka, haMsa, kalahaMsa, rAjahaMsa, pAdahaMsa, ADa, seDI, baka, bakAkA, pAriplava, krauMca, sArasa, mesara, masUra, mayUra, zatavatsa, gahara, pauNDarika, kAka, kAmaMjuka, vaMjulaka, tittira, varttaka, lAvaka, kapota, kapiMjala, pArAvata, ciTaka, cAsa, kukkuTa, zuka, bI, madanazalAkA, kokila, seha aura varillaka Adi / samudgapakSI eka hI AkAra ke haiM / ve (manuSyakSetra se) bAhara ke dvIpa-samudroM meM hote haiM / vitatapakSI eka hI AkAra ke hote haiM / ve (manuSyakSetra se) bAhara ke dvIpa-samudroM meM hote haiM / ye khecarapaMcendriya saMkSepa meM do prakAra ke haiN| sammarchima aura garbhaja / jo sammarchima haiM. ve sabhI napaMsaka haiN| jo garbhaja haiM, ve tIna prakAra ke haiM / strI, puruSa aura napuMsaka / khecara-paMcendriya-tiryaMca-yonikoM ke bAraha lAkha jAti-kulakoTi-yonipramukha hote haiM / sUtra - 164 sAta, ATha, nau, sAr3he bAraha, dasa, dasa, nau, tathA bAraha, yoM dvIndriya se lekara khecara paMcendriya taka kI kramazaH itane lAkha jAtikulakoTi samajhanA / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 18 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sUtra-165 yaha khecara-paMcendriya-tiryaMcayonikoM kI prarUpaNA huii| sUtra - 166 manuSya kisa prakAra ke hote haiM ? do prakAra ke / sammUrchima aura garbhaja / sammUrchima manuSya kaise hote haiM ? bhagavan ! sammUrchima manuSya kahA~ utpanna hote haiM ? gautama ! manuSya kSetra ke andara, 45 lAkha yojana vistRta dvIpa-samudroM meM, pandraha karmabhUmiyoM meM, tIsa akarmabhUmiyoM meM evaM chappana antarvIpoM meM garbhaja manuSyoM ke uccAroM meM, mUtroM meM, kaphoM meM, siMghANa meM, vamanoM meM, pittoM meM, mavAdoM meM, raktoM meM, zukroM meM, sUkhe hue zukra ke pudgaloM ko gIlA karane meM, mare hue jIvoM ke kalevaroM meM, strI-puruSa ke saMyogoM meM, gaTaroM meM athavA sabhI azuci sthAnoM meM utpanna hote haiM / ina kI avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra kI hotI hai / ye asaMjJI mithyAdRSTi evaM aparyApta hote haiM / ye antarmuhUrta kI Ayu bhoga kara mara jAte haiN| garbhaja manuSya tIna prakAra ke haiM / karmabhUmika, akarmabhUmika aura antaradvIpaka / antaradvIpaka aThThAIsa prakAra ke haiM / ekoruka, AbhAsika, vaiSANika, nAMgolika, hayakarNa, gajakarNa, gokarNa, zaSkulikarNa, Adarzamukha, meNDhamukha, ayomukha, gomukha, azvamukha, hastimukha, siMhamukha, vyAghramukha, azvakarNa, siMhakarNa, akarNa, karNaprAvaraNa, ulkAmukha, meghamukha, vidyunmukha, vidyuddanta, ghanadanta, laSTadanta, gUDhadanta aura zuddhadanta / akarmabhUmaka manuSya tIsa prakAra ke haiM / pA~ca haimavata, pA~ca hairaNyavata, pA~ca harivarSa, pA~ca ramyakavarSa, pA~ca devakaru aura pA~ca uttarakaru-kSetroM meM / karmabhUmaka manuSya pandraha prakAra ke haiM / pA~ca bharata, pA~ca airavata aura pA~ca mahAvidehakSetroM meM / ve saMkSepa meM do prakAra ke haiM-Arya aura mleccha / mleccha manuSya aneka prakAra ke haiM / zaka, yavana, kirAta, zabara, barbara, kAya, maruNDa, uDDa, bhaNDaka, ninnaka, pakkaNika, kulAkSa, goMDa, siMhala, pArasya, Andhra, uDamba, tamila, cillala, pulinda, hArosa, DoMba, pokkANa, gandhAhAraka, bahalika, ajjala, roma, pAsa, praduSa, malaya, caMcUka, mUyalI, koMkaNaka, meda, palhava, mAlava, gaggara, AbhASika, kaNavIra, cInA, lhAsika, khasa, khAsika, nera, maMDha, Dombilaka, laosa, bakuza, kaikaya, arabAka, hUNa, romaka, maruka ruta aura cilAta dezavAsI ityAdi / Arya do prakAra ke haiM / RddhiprApta aura RddhiaprApta / RddhiprApta Arya chaha prakAra ke haiM / arhanta, cakravartI, baladeva, vAsudeva, cAraNa aura vidyAdhara | Rddhi-aprApta Arya nau prakAra ke haiM / kSetrArya, jAtyArya, kulArya, kArya, zilpArya, bhASArya, jJAnArya, darzanArya aura cAritrArya / kSetrArya sADhe paccIsa prakAra ke haiM / yathAsUtra- 167-172 magadha meM rAjagaha, aMga meM campA, baMga meM tAmraliptI, kaliMga meM kAJcanapura, kAzI meM vaaraannsii| sUtra-168 kauzala meM sAketa, karu meM gajapara, kazAta meM saurIpara, paMcAla meM kAmpilya, jAMgala meM ahicchatrA / saurASTa meM dvArAvatI, videha meM mithilA, vatsa meM kauzAmbI, zANDilya meM nandipura, malaya meM bhaddilapura / matsya meM vairATa, varaNa meM accha, dazArNa meM mRttikAvatI, cedi meM zuktimatI, sindhu-sauvIra meM vItabhaya / zUrasena meM mathurA, bhaMga meM pAvApurI, purivartta meM mAsA, kuNAla meM zrAvastI, lAr3ha meM koTivarSa / kekayArddha meM zvetAmbikA, (ye saba 25|| deza) Arya (kSetra) haiN| ina meM tIrthaMkaroM, cakravartiyoM, baladevoM aura vAsadevoM kA janma hotA hai| sUtra-173 yaha huA kSetrAryoM kA varNana / jAtyArya chaha prakAra ke haiN| sUtra-174 ambaSTha, kalinda, vaideha, vedaga, harita evaM cuMcuNa; ye chaha ibhya jAtiyA~ haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 19 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra sUtra-175 yaha huA jAtyAryoM kA nirUpaNa / kulArya chaha prakAra ke haiM / ugra, bhoga, rAjanya, ikSvAku, jJAta aura kaurvy| kArya aneka prakArake haiN| doSika, sautrika, kArpAsika, sUtravaitAlika, bhANDavaitAlika, kaulAlika aura naravAhanika / isI prakAra ke anya jitane bhI hoM, unheM karmArya samajhanA / zilpArya aneka prakAra ke haiM / tunnAka, darjI, tantuvAya, paTTakAra, dRtikAra, varaNa, charvika, kASThapAdukAkAra, muMjapAdukAkAra, chadmakAra, bAhyakAra, pustakAra, lepyakAra, citrakAra, zaMkhakAra, dantakAra, bhANDakAra, jihvAkAra, zailyakAra, aura koDikAra, isI prakAra ke anya jitane bhI haiM, una sabako zilpArya smjhnaa| ___ bhASArya ve haiM, jo ardhamAgadhI bhASA meM bolate haiM, aura jahA~ bhI brAhmI lipi pracalita hai / brAhmI lipi aThAraha prakAra hai / brAhmI, yavanAnI, doSApurikA, kharauSTrI, puSkarazArikA, bhogavatikA, praharAdikA, antAkSarikA, akSarapuSTikA, vainayikA, nihavikA, aMkalipi, gaNitalipi, gandharvalipi, Adarzalipi, mAhezvarI, tAmili aura paulindI / jJAnArya pA~ca prakAra ke haiM | AbhinibodhikajJAnArya, zrutajJAnArya, avadhijJAnArya, manaHparyavajJAnArya aura kevalajJAnArya / darzanArya do prakAra ke haiN| sarAgadarzanArya aura vItarAgadarzanArya / sarAgadarzanArya dasa prakAra ke haiN| sUtra - 176 nisargaruci, upadezaruci, AjJAruci, sUtraruci, bIjaruci, abhigamaruci, vistAraruci, kriyArUci, saMkSeparuci, aura dhrmruci| sUtra-177,178 jo vyakti svamati se jIvAdi nava tattvoM ko tathya rUpa se jAna kara una para ruci karatA hai, vaha nisarga ruci| jo vyakti tIrthaMkara bhagavAn dvArA upadiSTa bhAvoM para svayameva cAra prakAra se zraddhAn karatA hai, tathA vaha vaisA hI hai, anyathA nahIM, use nisargaruci jAnanA / sUtra-179 jo vyakti chadmastha yA jina kisI dUsareke dvArA upadiSTa inhIM padArthoM para zraddhA karatA hai, vo upadezaruci / sUtra-180 jo hetu ko nahIM jAnatA haA; kevala jinAjJA se pravacana para ruci rakhatA hai, tathA yaha samajhatA hai ki jinopadiSTa tattva aise hI haiM, anyathA nahIM; vaha AjJAruci hai| sUtra-181 jo vyakti zAstroM kA adhyayana karatA huA zruta ke dvArA hI samyaktva kA avagAhana karatA hai, use sUtraruci jaannaa| sUtra-182 jala meM par3A tela ke binda ke phailane ke samAna jisake lie sUtra kA eka pada, aneka padoM ke rUpa meM phaila jAtA hai, use bIjaruci samajhanA / sUtra-183 jisane gyAraha aMgoM, prakIrNakoM ko tathA bArahaveM dRSTivAda nAmaka aMga taka kA zrutajJAna, artharUpa meM upalabdha kara liyA hai, vaha abhigmruci| sUtra-184 jisane dravyoM ke sarvabhAvoM ko, samasta pramANoM se evaM samasta nayavidhiyoM se upalabdha kara liyA, use vistAraruci smjhnaa| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 20 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sUtra-185 darzana, jJAna, cAritra, tapa aura vinaya meM, sarva samitiyoM aura guptiyoM meM jo kriyAbhAvarucivAlA hai, vaha kriyAruci hai| sUtra-186 jisane kisI kudarzana kA abhigrahaNa nahIM kiyA hai, aura jo arhatpraNIta pravacana meM paTu nahIM hai, use saMkSeparuci smjhnaa| sUtra-187 jo vyakti jinokta astikAyadharma, zrutadharma evaM cAritradharma para zraddhA karatA hai, use dharmaruci smjhnaa| sUtra-188 paramArtha saMstava, sudRSTaparamArtha sevA, vyApannakudarzanavarjanA tathA samyag zraddhA / yahI samyagdarzana hai| sUtra - 189 (sarAgadarzana ke) ye ATha AcAra haiM-niHzaMkita, niSkAMkSita, nirvicikitsa, amUDhadRSTi, upabRMhaNa, sthirIkaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA / sUtra-190 vItarAgadarzanArya do prakAra ke haiN| upazAntakaSAya-vItarAgadarzanArya aura kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya / upazAntakaSAya-vItarAgadarzanArya do prakAra ke haiM / prathamasamaya aura aprathamasamaya-upazAntakaSAyavItarAgadarzanArya athavA caramasamaya aura acaramasamaya-upazAntakaSAya-vItarAgadarzanArya / kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya do prakAra ke haiM / chadmastha aura kevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya / chadmastha kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya do prakAra ke haiM / svayaM buddha aura buddhabodhita-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya | svayaMbuddha-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya do prakAra ke haiM / prathamasamaya aura aprathamasamaya athavA caramasamaya aucara acaramasamaya-svayaMbuddha-chadmastha-kSINakaSAyavItarAgadarzanArya / buddhabodhita-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya do prakAra ke haiM / prathamasamaya aura aprathamasamaya athavA caramasamaya aura acaramasamaya buddhbodhit-chdmsth-kssiinnkssaay-viitraagdrshnaary| kevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya do prakAra ke haiM-sayogi aura ayogikevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya / sayogi-kevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya kisa prakAra ke haiM ? sayogikevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya do prakAra ke haiM / prathamasamaya aura aprathamasamaya athavA caramasamaya aura acaramasamaya-sayogikevalikSINakaSAya-vItarAgadarzanArya | ayogikevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya do prakAra ke haiM / prathamasamaya aura aprathamasamaya athavA caramasamaya aura acaramasamaya-ayogikevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya / cAritrArya do prakAra ke haiM, sarAga aura vItarAgacAritrArya / sarAgacAritrArya do prakAra ke haiM-sUkSma aura bAdara-samparAya-sarAga cAritrArya / sUkSmasamparAya-sarAgacAritrArya do prakAra ke haiM-prathamasamaya aura aprathamasamaya athavA caramasamaya aura acaramasamaya-sUkSmasamparAya-sarAgacAritrArya / athavA sUkSmasamparAya-sarAgacAritrArya do prakAra ke haiN| saMklizyamAna aura vizuddhayamAna | bAdarasamparAya-sarAgacAritrArya do prakAra ke haiM-prathama aura aprathamasamaya athavA carama aura acaramasamaya-bAdarasamparAya-sarAga-cAritrArya athavA bAdarasamparAya-sarAga-cAritrArya do prakAra ke haiM / pratipAti aura aprtipaatii| vItarAga-cAritrArya do prakAra ke haiM / upazAntakaSAya aura kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya / upazAntakaSAya-vItarAga-cAritrArya do prakAra ke haiM / prathama aura aprathamasamaya athavA carama aura acaramasamayaupazAntakaSAya-vItarAgacAritrArya / kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya do prakAra ke haiM / chadmastha aura kevli-kssiinnkssaayviitraag-caaritraary| chadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya do prakAra ke haiM / svayaMbuddha aura buddhabodhita / svayaMbuddha-chadmastha muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 21 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya do prakAra ke haiM / prathama aura aprathamasamaya athavA carama aura acaramasamaya-svayaMbuddhachadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya | buddhabodhita-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya do prakAra ke haiM-prathama aura aprathamasamaya athavA carama aura acaramasamaya-buddhabodhita-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya / kevali-kSINakaSAyavItarAga-cAritrArya do prakAra ke haiM-sayogikevali aura ayogikevali / sayogikevalikSINakaSAya-vItarAgacAritrArya do prakAra ke haiM-prathama aura aprathamasamaya athavA carama aura acaramasamaya-sayogikevali-kSINakaSAya-vItarAgacAritrArya / ayogikevali-kSINakaSAya-vItarAgacAritrArya do prakAra ke haiM-prathama aura aprathamasamaya athavA carama aura acaramasamaya-ayogikevali-kSINakaSAya-vItarAgacAritrArya / prakArAntara se cAritrArya pA~ca prakAra ke haiM / sAmAyika-cAritrArya, chedopasthApanika-cAritrArya, parihAravizaddhika-cAritrArya, sakSma-samparAya-cAritrArya aura yathAkhyAta-cAritrArya | sAmAyika-cArika haiM-itvarika aura yAvatakathita sAmAyika-cAritrArya / chedapasthApanika-cAritrArya do prakAra ke haiM-sAticAra aura niraticAra-chedapasthApanika-cAritrArya | parihAravizuddhi-cAritrArya do prakAra ke haiM-nirvizyamAnaka aura nirvissttkaayikprihaarvishuddhi-caaritraary| sUkSmasamparAya-cAritrArya do prakAra ke haiM-saMklizyamAna aura vizuddhayamAna | yathAkhyAtacAritrArya do prakAra ke haiM-chadmastha aura kevaliyathAkhyAta / sUtra - 191 deva kitane prakAra ke haiM ? cAra prakAra ke haiM / bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika / bhavana-vAsI deva dasa prakAra ke haiM-asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhi-kumAra, dizAkumAra, pavanakumAra aura stanitakumAra | ye deva saMkSepa meM do prakAra ke haiM / paryAptaka aura aparyAptaka / vANavyantaradeva ATha prakAra ke haiM / kinnara, kimpuruSa, mahoraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pizAca / ve saMkSepa meM do prakAra ke haiM; paryAptaka aura aparyAptaka / jyotiSka deva pA~ca prakAra ke haiM / candra, sUrya, graha, nakSatra aura tAre / ve deva saMkSepa meM do prakAra ke haiM paryAptaka aura aparyAptaka / vaimAnika deva do prakAra ke haiM-kalpopapanna aura kalpAtIta / kalpopapanna deva bAraha prakAra ke haiM-saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta / ve deva saMkSepa meM do prakAra ke haiM / paryAptaka aura aparyAptaka / kalpAtIta deva do prakAra ke haiM-graiveyakavAsI aura anuttaraupapAtika / graiveyaka deva nau prakAra ke haiM / adhastanaadhastana-graiveyaka, adhastana-madhyama-graiveyaka, adhastana-uparima-graiveyaka, madhyama-adhastana-graiveyaka, madhyama-madhyamagraiveyaka, madhyama-uparima-graiveyaka, uparima-adhastana-graiveyaka, uparima-madhyama-graiveyaka aura uparima-uparima-graiveyaka / ye saMkSepa meM do prakAra ke haiM paryAptaka aura aparyAptaka / anuttaraupapAtika deva pA~ca prakAra ke haiM-vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha / pada-1-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 22 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-2-sthAna sUtra-192 bhagavan ! bAdarapRthvIkAya paryAptaka jIvoM ke sthAna kahA~ kahe haiM ? gautama ! svasthAna kI apekSA se ATha pRthvIyoM meM / ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, tamastamaHprabhA aura ISatprAgbhArA pRthvI meM / adholoka meM-pAtAloM, bhavanoM, bhavanoM ke prastaToM, narakoM, narakAvaliyoM evaM naraka ke prastaToM meM / Urdhva-loka meMkalpoM, vimAnoM, vimAnAvaliyoM aura vimAna ke prastaToM meM / tiryakloka meM-TaMkoM, kUToM, zailoM, zikharI-parvatoM, prAgbhAroM, vijayoM, vakSaskAra parvatoM, varSakSetroM, varSadharaparvatoM, velAoM, vedikAoM, dvAroM, toraNoM, dvIpoM aura samudroM meM / upapAta, samudghAta meM aura svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hai| bhagavan ! bAdarapRthvIkAyikoM ke aparyAptakoM ke sthAna kahA~ kahe haiM ? gautama ! bAdarapRthvIkAyika-paryAptakoM ke samAna unake aparyAptakoM ke sthAna haiM / upapAta aura samudghAta kI apekSA se samasta loka meM tathA svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAgameM haiM / gautama! sUkSmapRthvIkAyika, jo paryAptaka haiM aura jo aparyAptaka haiM, ve saba eka hI prakAra ke haiM, vizeSatArahita haiM, nAnAtva se rahita haiM aura he AyuSman zramaNo ! ve samagra loka meM parivyApta haiN| bhagavan ! bAdara apkAyika-paryAptakoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! (1) svasthAna kI apekSA se-sAta ghanodadhiyoM aura sAta ghanodadhi-valayoM meM | adholoka meM pAtAloM meM, bhavanoM meM tathA bhavanoM ke prastaToM meM / Urdhvaloka meM-kalpoM, vimAnoM, vimAnAvaliyoM aura vimAnoM ke prastaToM meM haiM | tiryagloka meM-avaToM, tAlAboM, nadiyoM, hradoM, vApiyoM, puSkariNiyoM, dIrghikAoM, guMjAlikAoM, sarovaroM, sara:sara:paMktiyoM, biloM, ujjharoM, nirjharoM, gaDoM, pokharoM, vaproM, dvIpoM, samudroM, jalAzayoM aura jalasthAnoM meM / upapAta, samudghAta aura svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiN| bhagavan ! bAdara-apkAyikoM ke aparyAptakoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! bAdara-apkAyika-paryAptakoM ke sthAna samAna unake aparyAptakoM ke sthAna haiM / upapAta aura samudghAta kI apekSA se sarvaloka meM aura svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM / bhagavan ! sUkSma-apkAyikoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM ke sthAna kahA~ kahe haiM ? gautama ! sUkSma-apkAyikoM ke jo paryAptaka aura aparyAptaka haiM, ve sabhI eka prakAra ke aura nAnAtva se rahita haiM, ve sarvalokavyApI haiN| bhagavan ! bAdara tejaskAyika-paryAptaka jIvoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! svasthAna kI apekSA se-manuSya-kSetra ke andara r3hAI dvIpa-samudroM meM, nirvyAghAta se pandraha karmabhUmiyoM meM, vyAghAta se-pA~ca mahAvidehoM meM / upapAta kI apekSA se loka, samudghAta tathA svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| bhagavan ! bAdara tejaskAyikoM ke aparyAptakoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! bAdara tejaskAyikoM ke paryAptakoM ke sthAna samAna unake aparyAptakoM ke sthAna haiN| upapAta apekSA se-(ve) loka ke do UrdhvakapAToM meM tathA tiryagloka ke taTTa meM evaM samudghAta kI apekSA se-sarvaloka meM tathA svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiN| bhagavan ! sUkSma tejaskAyikoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! sUkSma tejaskAyika, jo paryApta aura aparyApta haiM, ve saba eka hI prakAra ke, avizeSa aura nAnAtva rahita haiM, ve sarvalokavyApI haiN| sUtra-193 bhagavan ! bAdara vAyukAyika-paryAptakoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! svasthAna kI apekSA se sAta ghanavAta, sAta ghanavAtavalaya, sAta tanuvAta aura sAta tanuvAtavalayoM meM | adholoka meM-pAtAloM, bhavanoM, bhavanoM ke prastaToM, bhavanoM ke chidroM, bhavanoM ke niSkuTa pradezoM, narakoM meM, narakAvaliyoM, narakoM ke prastaToM, chidroM aura narakoM ke niSkuTapradezoM meM / Urdhvaloka meM kalpoM, vimAnoM, vimAnoM ke chidroM aura vimAnoM ke niSkuTa-pradezoM meM | tiryagloka meM-pUrva, pazcima, dakSiNa aura uttara meM samasta lokAkAza ke chidroM meM, tathA loka ke niSkuTa-pradezoM meM haiM / upapAta kI apekSA se-loka, samudghAta tathA svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyeyabhAgoM meM haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 23 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra bhagavan ! aparyApta-bAdara-vAyukAyikoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! jahA~ bAdara-vAyukAyika-paryAptakoM ke sthAna haiM, vahIM bAdara-vAyukAyika-aparyAptakoM ke sthAna kahe gae haiM / upapAta kI apekSA se (ve) sarvaloka meM haiM, samud ghAta kI apekSA se-(ve) sarvaloka meM haiM, aura svasthAna kI apekSA se (ve) loka ke asaMkhyAta bhAgoM meM haiM / bhagavan ! sUkSmavAyukAyikoM ke paryAptoM aura aparyAptoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! sUkSmavAyukAyika, jo paryApta haiM aura jo aparyApta haiM, ve saba eka hI prakAra ke, avizeSa aura nAnAtva rahita haiM / ve sarvaloka meM parivyApta haiN| bhagavan ! bAdara vanaspatikAyika-paryAptaka jIvoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! svasthAna kI apekSA se-sAta sAta ghanodadhivalayoM meM / adholoka meM pAtAloM meM, bhavanoM meM aura bhavanoM ke prastaToM meM / Urdhvaloka meM - kalpoM meM, vimAnoM meM aura vimAnoM ke prastaToM meM | tiryagloka meM-kU~oM, tAlAboM, nadiyoM, hradoM, vApiyoM, puSkariNiyoM, dIrghikAoM, guMjAlikAoM, sarovaroM, sara-sara paMktiyoM, biloM meM, ujharoM, nirjharoM, talaiyoM, pokharoM, kSetroM, dvIpoM, samudroM aura sabhI jalAzayoM meM tathA jala ke sthAnoM meM haiM / upapAta aura samudghAta kI apekSA se sarvaloka meM aura svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| bhagavan ! bAdara vanaspatikAyika-aparyAptakoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! bAdara vanaspatikAyika-paryAptakoM ke sthAna samAna unake aparyAptakoM ke sthAna haiM / upapAta aura samudghAta kI apekSA se sarvaloka meM haiM; svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM / bhagavan ! sUkSma vanaspatikAyikoM ke paryAptakoM evaM aparyAptakoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! sUkSma vanaspatikAyika, jo paryApta haiM aura jo aparyApta haiM, ve saba eka hI prakAra ke, vizeSatArahita aura nAnAtva rahita haiM ve sarvaloka meM vyApta haiN| sUtra-194 bhagavan ! paryApta aura aparyApta dvIndriya jIvoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! Urdhvaloka meM aura adholoka meM - usa ke ekadezabhAga meM tathA tiryagloka meM-kUoM, tAlAboM, nadiyoM, hradoM, vApiyoM meM, puSkariNiyoM meM, dIrghikAoM meM, guMjAlikAoM meM, sarovaroM meM, yAvat samasta jalasthAnoM meM haiM / upapAta kI apekSA se loka, samudghAta aura svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| bhagavan ! paryApta aura aparyApta trIndriya jIvoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! Urdhvaloka aura adholoka meMusake ekadezabhAga meM tathA tiryagloka meM-kUoM, tAlAboM, yAvat samasta jalasthAnoM meM, upapAta kI apekSA se-loka, samudghAta aura svasthAna kI apekSA se-loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM / bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka caturindriya jIvoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! sabhI sthAna teindriyoM ke samAna jAnanA / bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka paMcendriya jIvoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! sabhI sthAna teindriya ke samAna jaannaa| sUtra-195 bhagavan ! paryApta aura aparyApta nArakoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! svasthAna kI apekSA se sAta (naraka) pRthvIyoM meM rahate haiM / ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura tamastamaHprabhA meM / ina meM caurAsI lAkha narakAvAsa hote haiM, ve naraka andara se gola aura bAhara se cokaura, tathA nIce se chUre ke AkAra se yukta haiN| gAr3ha aMdhakAra se grasta haiM / jyotiSkoM kI prabhA se rahita haiM / unake talabhAga meda, carbI, mavAda ke paTala, rudhira aura mAMsa ke kIcar3a se lipta, azuci, bIbhatsa, atyanta durgandhita, kApota varNa kI agni jaise raMga ke, kaThora sparza vAle, duHsaha evaM azubha naraka haiM / narakoM meM azubha vedanAeM hotI haiM / inameM nArakoM ke sthAna haiM / upapAta, samudghAta aura svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM / ve (nAraka) kAle, kAlI AbhA vAle, gambhIra romAMcavAle, bhIma, utkaTa trAsajanaka tathA varNa se atIva kAle haiM / ve nitya bhIta, trasta, trAsita, udvigna tathA atyanta azubha, apane naraka kA bhaya pratyakSa anubhava karate rahate haiN| sUtra-196 bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke paryApta aura aparyApta nArakoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! 180000 yojana muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 24 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - TS Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra moTAIvAlI ratnaprabhApRthvI ke madhya meM 178000 yojana meM, ratnaprabhApRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsa haiM / ve naraka andara se gola, bAhara se caukora yAvat azubha naraka haiM / narakoM meM azubha vedanAeM haiM / inameM ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM ke sthAna haiM / ityAdi sAmAnya nArakoM ke samAna smjhnaa| bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI ke paryApta aura aparyApta nairayikoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! 1,32,000 yojana moTI zarkarAprabhA pRthvI ke madhya meM 1,30,000 yojana meM, zarkarAprabhApRthvI ke nairayikoM ke paccIsa lAkha nArakAvAsa haiN| yAvat saba varNana sAmAnya nArakoM ke samAna jAnanA | bhagavan ! vAlukAprabhApRthvI ke paryApta aura aparyApta nairayikoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! 1,28,000 yojana moTI vAlukAprabhApRthvI ke bIca meM 1,26,000 yojana pradeza meM, vAlukAprabhApRthvI ke nairayikoM ke pandraha lAkha nArakAvAsa haiM / yAvat samasta varNana sAmAnya nArakoM ke samAna samajhanA / bhagavana ! paMkaprabhApathvI ke paryApta evaM aparyApta nairayikoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! 1,20,000 yojana moTI paMkaprabhApathvI ke bIca ke 1,18,000 yojana pradeza meM, paMkaprabhApathvI ke nairayikoM ke dasa lAkha nArakAvAsa haiN| yAvat samasta varNana pUrvavat jAnanA / bhagavan ! dhUmaprabhApRthvI ke paryApta aura aparyApta nairayikoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! 1,18,000 yojana moTI dhUmaprabhApRthvI ke bIca ke 1,16,000 yojana pradeza meM, dhUmaprabhApRthvI ke nArakoM ke tIna lAkha nArakAvAsa haiM / yAvat samasta ni pUrvavat / bhagavan ! tamaHprabhApRthvI ke paryApta aura aparyApta nairayikoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! 1,16,000 yojana moTI tamaHprabhApRthvI ke madhya meM 1,14,000 yojana meM, vahA~ tamaHprabhApRthvI ke nairayikoM ke pA~ca kama eka lAkha nArakAvAsa haiM / yAvat samasta varNana pUrvavat / bhagavan ! tamastamApRthvI ke paryApta aura aparyApta nairayikoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! 1,08,000 yojana moTI tamastamApRthvI ke Upara ke sAr3he bAvana tathA nIce ke bhI sAr3he bAvana hajAra yojana ko chor3akara bIca ke tIna hajAra yojana meM, tamastamApRthvI ke paryApta aura aparyApta nArakoM ke pA~ca dizAoM meM pA~ca anuttara, atyanta vistRta mahAn mahAniraya haiN| kAla, mahAkAla, raurava, mahAraurava aura apratiSThAna / yAvat samasta varNana pUrvavat / sUtra-197 (narakapRthvIyoM kI kramazaH moTAI eka lAkha se Upara kI saMkhyA meM)-assI, battIsa, aTrAIsa, bIsa, aThAraha, solaha aura ATha hajAra yojana' hai| sUtra - 198 (nArakAvAsoM kA bhUmibhAga-) chaThI naraka taka; eka lAkha se Upara-aThahattara, tIsa, chabbIsa, aThAraha aura chaThI narakapRthvI meM-caudaha hajAra yojana haiN| sUtra - 199 sAtavIM tamastamA narakapRthvI meM Upara aura nIce sAr3he bAvana-sAr3he bAvana hajAra chor3akara madhya meM tIna hajAra yojanoM meM nArakAvAsa hote haiN| sUtra - 200 (nArakAvAsoM kI saMkhyA) (chaThI naraka taka lAkha kI saMkhyA meM) tIsa, paccIsa, pandraha, dasa, tIna tathA pA~ca kama eka aura sAtavIM narakapRthvI meM kevala pA~ca hI anuttara naraka haiN| sUtra-201 bhagavan ! paryApta aura aparyApta paMcendriyatiryaMcoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! Urdhvaloka aura adholoka meM usake ekadezabhAga meM, tiryagloka meM kUoM meM, tAlAboM meM, nadiyoM meM, vApiyoM meM, drahoM meM, puSkariNiyoM meM, dIrghikAoM meM, guMjAlikAoM meM, sarovaroM meM, paMktibaddha sarovaroM meM, sara-sara-paMktiyoM meM, biloM meM, paMktibaddha biloM meM, parvatIya jalasroto meM, jharanoM meM, choTe gaDDhoM meM, pokharoM meM, kyAriyoM athavA khetoM meM, dvIpoM meM, samudroM meM tathA sabhI jalAzayoM evaM jala ke sthAnoM meM; upapAta, samudaghAta aura svasthAna kI apekSA se ve loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 25 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra sUtra-202 bhagavan ! paryApta aura aparyApta manuSyoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! manuSyakSetra ke andara paiMtAlIsa lAkha yojanoM meM, DhAI dvIpa-samudroM meM, pandraha karmabhUmiyoM meM, tIsa akarmabhUmiyoM aura chappana antarvIpoM meM haiM / upapAta aura svasthAna se loka ke asaMkhyAta bhAga meM aura samudaghAta se sarvaloka meM haiN| sUtra-203 bhagavan ! paryApta aura aparyApta bhavanavAsI devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! 1,80,000 yojana moTI isa ratnaprabhApRthvI ke bIca meM 1,78,000 yojana meM bhavanavAsI devoM ke 7,72,00,000 bhavanAvAsa haiM / ve bhavana bAhara se gola aura bhItara se samacaturasra tathA nIce puSkara kI karNikA ke AkAra ke haiM / cAroM ora gaharI aura vistIrNa khAiyA~ aura parikhAeM haiM, jinakA antara spaSTa hai / prAkAroM, aTAriyoM, kapAToM, toraNoM aura pratidvAroM se (ve bhavana) suzobhita haiM / (tathA ve bhavana) vividha yantroM zataghniyoM, mUsaloM, musuNDhI nAmaka zastroM se cAroM ora veSTita haiM; tathA ve zatruoM dvArA ayodhyA, sadAjaya, sadAgupta, evaM ar3atAlIsa koThoM se racita, ar3atAlIsa vanamAlAoM se susajjita, kSemamaya, zivamaya kiMkaradevoM ke daNDoM se uparakSita haiM / lIpane aura potane ke kAraNa prazasta rahate haiM / gozIrSacandana aura sarasa raktacandana se pA~coM aMguliyoM ke chApe lage hote haiM / candana ke kalaza rakhe haiM / unake toraNa aura pratidvAradeza ke bhAga candana ke ghar3oM se suzobhita haiM / (ve bhavana) Upara se nIce taka laTakatI huI lambI vipula evaM golAkAra puSpamAlAoM ke kalApa se yukta hote haiM; paMcaraMge tAje sarasa sugandhita puSpoM se yukta haiM / ve kAle agara, zreSTha cIr3A, lobAna tathA dhUpa kI mahakatI haI sagandha se ramaNIya, uttama sagandhita hone se gaMdhavaTrI ke samAna lagate haiN| ve apsarAgaNa ke saMghoM se vyApta, divya vAdyoM ke zabdoM se bhalIbhA~ti zabdAyamAna, sarvaratnamaya, svaccha, cikane, komala, ghise hue, pauMche hue, raja se rahita, nirmala, niSpaMka, AvaraNarahita kAntivAle, prabhAyukta, zrIsampanna, kiraNoM se yukta, udyotayukta, prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa evaM surUpa hote haiM / ina bhavanoM meM bhavanavAsI devoM ke sthAna haiM / upapAta, samudghAta aura svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| ve bhavanavAsI deva isa prakAra haiMsUtra-204 __ asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dizAkumAra, pavanakumAra aura stanitakumAra | sUtra-205 inake mukuTa yA AbhUSaNoM meM aMkita cihna kramazaH isa prakAra haiM-cUDAmaNi, nAga kA phana, garur3a, vajra, pUrNakalaza, siMha, makara, hastI, azva aura varddhamAnaka inase yukta vicitra cihnoMvAle, surUpa, maharddhika, mahAdyutivAle, mahAbalazAlI, mahAyazasvI, mahAanubhAga vAle, mahAsukhavAle, hAra se suzobhita vakSasthala vAle, kar3oM aura bAjUbandoM se stambhita bhujA vAle, kapoloM ko cikane banAne vAle aMgada, kuNDala tathA karNapITha ke dhAraka, hAthoM meM vicitra AbhUSaNa vAle, vicitra puSpamAlA aura mastaka para mukuTa dhAraNa kiye hue, kalyANakArI uttama vastra pahane hue, kalyANakArI zreSThamAlA aura anulepana ke dhAraka, dedIpyamAna zarIra vAle, lambI vanamAlA ke dhAraka tathA divya varNa se, divya gandha se, divya sparza se, divya saMhanana se, divya saMsthAna se, divya Rddhi, dyuti, prabhA-chAyA, arci, teja evaM divya ra, suzobhita karate hue ve vahA~ apane-apane lAkhoM bhavanavAsoM kA, hajAroM sAmAnikadevoM kA, trAyastriMza devoM kA, lokapAloM kA, agramahiSiyoM kA, pariSadAoM kA, sainyoM kA, senAdhipatiyoM kA, AtmarakSaka devoM kA, tathA anya bahuta-se bhavanavAsI devoM aura deviyoM kA Adhipatya, paurapatya, svAmitva, bhartRtva, mahAttaratva, AjJaizvaratva evaM senApatitva karate-karAte hue tathA pAlana karate-karAte hue, ahata nRtya, gIta, vAdita, evaM taMtrI, tala, tAla, truTita aura ghanamRdaMga bajAne se utpanna mahAdhvani ke sAtha divya evaM upabhogya bhogoM ko bhogate hae vicarate haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 26 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra bhagavan ! paryApta aparyApta asurakumAra devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! 1,80,000 yojana moTI isa ratnaprabhApRthvI ke bIca meM 1,78,000 yojana meM asurakumAradevoM ke cauMsaTha lAkha bhavana-AvAsa haiM / bhavanAvAsa varNanapUrvavat jAnanA / (ve) upapAta, samudghAta aura svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM / ve kAle, lohitAkSaratna tathA bimbaphala ke samAna oThoM vAle, zveta puSpoM ke samAna dA~toM tathA kAle kezoM vAle, bAeM eka kuNDala ke dhAraka, gIle candana se lipta zarIravAle, zilindhapuSpa ke samAna thor3e-se prakAzamAna tathA saMkleza utpanna na karane vAle sUkSma atIva uttama vastra pahane hue, prathama vaya ko pAra kiye hue aura dvitIya vaya ko asaMprApta, bhadra yauvana meM vartamAna hote haiM / (ve) talabhaMgaka, traTita, evaM anyAnya zreSTha AbhaSaNoM meM jaTita nirmala maNiyoM tathA ratnoM se maNDita bhujAoM vAle, dasa mudrikAoM se suzobhita agrahasta vAle, cUr3AmaNirUpa adbhuta cihna vAle, surUpa, ityAdi yAvat divya bhogoM kA upabhoga karate hue viharaNa karate haiN| yahA~ do asurakumAroM ke rAjA-camarendra aura balIndra nivAsa karate haiM, ve kAle, mahAnIla ke samAna, nIla kI golI, gavala, alasI ke phUla ke samAna, vikasita kamala ke samAna nirmala, kahIM zveta, rakta evaM tAmravarNa ke netroM vAle, garur3a ke samAna vizAla sIdhI aura UMcI nAka vAle, puSTa yA tejasvI mUMgA tathA bimbaphala ke samAna adharoSTha vAle; zveta vimala evaM nirmala, candrakhaNDa, jame hue dahI, zaMkha, gAya ke dUdha, kunda, jalakaNa aura mRNAlikA ke samAna dhavala dantapaMkti vAle, agni meM tapAye aura dhoye panIya suvarNa samAna lAla talavoM, tAlu tathA jihvA vAle, aMjana tathA megha ke samAna kAle, rucakaratna ke samAna ramaNIya evaM snigdha kezoMvAle, bAeM eka kAnameM kuNDala ke dhAraka ityAdi pUrvavat vizeSaNa vAle yAvat divya bhogoM ko bhogate hue rahate haiN| bhagavan ! paryApta evaM aparyApta dAkSiNAtya asurakumAra devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! jambUdvIpa meM sumeru parvata ke dakSiNa meM, 1,80,000 yojana moTI isa ratnaprabhApRthvI ke bIca meM 1,78,000 yojana kSetra meM dAkSiNAtya asurakumAra devoM ke 1,34,000 bhavanAvAsa haiM / bhavana, nivAsa, ityAdi samasta varNana pUrvavat / inhIM meM (dAkSiNAtya) asurakumAroM kA indra asurarAja camarendra nivAsa karatA hai, ityAdi varNana pUrvavat / camarendra vahA~ 34 lAkha bhavanAvAsoM kA, 64,000 sAmAnikoM kA, teMtIsa trAyastriMka devoM kA, cAra lokapAloM kA, pA~ca saparivAra agramahiSiyoM kA, tIna pariSadoM kA, sAta senAoM kA, sAta senAdhipati devoM kA, 2,56,000 AtmarakSaka devoM kA tathA anya bahuta-se dAkSiNAtya asurakumAra devoM aura deviyoM kA Adhipatya evaM agresaratva karatA huA yAvat vicaraNa karatA hai / bhagavan ! uttaradizA meM paryApta aura aparyApta asurakumAra devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! ratnaprabhApRthvI ke madhya ke 1,78,000 yojana pradeza meM, uttaradizA ke asurakumAra devoM ke tIsa lAkha bhavanAvAsa haiM / zeSa saba varNana pUrvavat / inhIM sthAnoM meM vairocanendra vairocanarAja balIndra nivAsa karatA hai, vaha vahA~ tIsa lAkha bhavanAvAsoM kA, 60,000 sAmAnika devoM kA, taiMtIsa trAyastriMka devoM kA, yAvat 2,40,000 AtmarakSaka devoM kA tathA aura bhI bahuta-se uttaradizA ke asurakumAra devoM aura deviyoM kA Adhipatya evaM purovarttitva karatA huA vicaraNa karatA hai| bhagavan ! paryApta aura aparyApta nAgakumAra devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM? bhagavan ! ve kahA~ nivAsa karate haiM? gautama ! ratnaprabhApRthvI ke Upara bIca meM 1,78,000 yojana meM, nAgakumAra devoM ke caurAsI lAkha bhavanAvAsa haiN| ityAdi samasta varNana pUrvavat / yahA~ do nAgakumArendra nAgakumArarAja-dharaNendra aura bhUtAnandendra-nivAsa karate haiM / bhagavan ! paryApta aura aparyApta dAkSiNAtya nAgakumAroM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! ratnaprabhApRthvI madhya meM 1,78,000 hajAra yojana meM, dAkSiNAtya nAgakumAra devoM ke 44 lAkha bhavana haiM / ityAdi varNana pUrvavat inhIM sthAnoM meM nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNendra nivAsa karatA hai, vahA~ vaha 44 lAkha bhavanAvAsoM kA, 6000 sAmAnikoM kA, taiMtIsa trAyastriMka devoM kA, yAvat 24,000 AtmarakSaka devoM kA aura anya bahuta-se dAkSiNAtya nAgakumAra devoM deviyoM kA Adhipatya aura agresaratva karatA huA vicaraNa karatA hai / bhagavan ! paryApta aura aparyApta uttaradizA ke nAgakumAra devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! ratnaprabhApRthvI ke bIca meM 1,78,000 yojana meM, uttaradizA ke nAgakumAra devoM ke cAlIsa lAkha bhavanAvAsa haiM / ityAdi pUrvavat / inhIM sthAnoM meM nAgakumArendra nAga-kumArarAja bhUtAnanda nivAsa karatA hai, ityAdi / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 27 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra bhagavan ! paryApta aura aparyApta suparNakumAra devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! isa ratnaprabhApRthvI meM yAvat suparNakumAra devoM ke bahattara lAkha bhavanAvAsa haiM / bhavana varNana pUrvavat / vahA~ paryApta aura aparyApta suparNakumAra devoM ke sthAna haiM / ityAdi samagra varNana yAvat 'vicaraNa karatA hai| pUrvavat jAnanA / inhIM meM do suparNakumArendra suparNa kumArarAja-veNudeva aura veNudAlI nivAsa karate haiM, jo maharddhika haiM; ityAdi pUrvavat / bhagavan ! paryApta aura aparyApta dAkSiNAtya suparNakumAroM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! isI ratnaprabhApRthvI ke yAvat madhya meM 1,78,000 yojana meM, dAkSiNAtya suparNakumAroM ke ar3atIsa lAkha bhavanAvAsa haiM / zeSa varNana pUrvavat / yahA~ paryAptaka aura aparyAptaka dAkSiNAtya suparNakumAroM ke sthAna haiM / yahA~ bahuta-se suparNakumAra deva nivAsa karate haiM / suparNendra suparNa kumArarAja veNudeva nivAsa karatA hai; zeSa varNana pUrvavat / bhagavan ! uttaradizA ke paryApta aura aparyApta suparNakumAra devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! ratnaprabhApathvI ke 1,78,000 yojana meM, Adi yAvata yahA~ uttaradizA ke saparNa-kamAra devoM ke cauMtIsa lAkha bhavanAvAsa haiM / bhavana samagra varNana pUrvavata yAvata yahA~ bahata-se uttaradizA ke saparNa-kamAra deva nivAsa karate haiM, yAvat vicaraNa karate haiM / inhIM (pUrvokta sthAnoM) meM yahA~ suparNakumArendra suparNakumArarAja veNudAlI nivAsa karatA hai, jo maharddhika hai; ityAdi pUrvavat / suparNakumAroM ke samAna zeSa bhavanavAsiyoM ko bhI aura unake caudaha indroM ko kahanA / vizeSatA yaha hai ki unake bhavanoM kI saMkhyA, indroM ke nAmoM, varNoM tathA paridhAnoM meM antara hai| sUtra-206-209 bhavanAvAsa-asurakumAroM ke 64 lAkha, nAgakumAroM ke 84 lAkha, suparNakumAroM ke 72 lAkha, vAyukumAroM ke 96 lAkha / tathA- dvIpakamAroM se agnikamAroM taka ina chahoM ke yugaloM ke pratyeka 76-76 lAkha bhavanAvAsa haiN| dakSiNadizA ke asurakumAroM Adi ke bhavanoM kI saMkhyA kramazaH 34 lAkha, 44 lAkha, 38 lAkha, 50 lAkha, 5 se 10 taka pratyeka ke 40-40 lAkha bhavana haiM / uttaradizA ke asurakumAroM Adi ke bhavanoM kI saMkhyA kramazaH 30 lAkha, 40 lAkha, 34 lAkha, 46 lAkha, 5 se 10 taka pratyeka ke 36-36 lAkha bhavana haiN| sUtra - 210 sAmAnikoM aura AtmarakSakoM kI saMkhyA-dakSiNa dizA ke asarendra ke 64 hajAra aura uttaradizA ke asarendra ke 60 hajAra haiM; zeSa saba ke chaha-chaha hajAra sAmAnikadeva haiN| AtmarakSakadeva una se caugune-caugune hote haiN| sUtra-211 dAkSiNAtya indroM ke nAma-camarendra, dharaNendra, veNudevendra, harikAnta, agnisiMha, pUrNendra, jalakAnta, amita, vailamba aura ghoSa haiN| sUtra - 212 uttaradizA ke indroM ke nAma-balIndra, bhUtAnanda, veNudAli, harissaha, agnimANava, vaziSTha, jalaprabha, amita vAhana, prabhaMjana aura mahAghoSa indra hai / (ye dasoM) uttaradizA ke indra... yAvat vicaraNa karate haiM / sUtra-213,214 vargoM kA kathana-asurakumAra kAle, nAga aura udadhikumAra zukla aura suparNa, disA aura stanitakumAra zreSTha svarikhA ke samAna gaura varNa ke haiM / vidyutkumAra, agnikumAra aura dvIpakumAra tape hue sone ke samAna varNa ke aura vAyukumAra zyAma priyaMgu ke varNa ke haiN| sUtra-215, 216 inake vastroM ke varNa-asurakumAroM ke vastra lAla, nAga aura udadhikumAroM ke nIle aura suparNa, disA tathA stanitakumAroM ke atizveta hote haiM / tathA vidyutkumAroM, agnikumAroM aura dvIpakumAroM ke vastra nIle raMga ke aura vAyukumAroM ke sandhyAkAla kI lAlimA jaise haiM / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 28 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sUtra - 217 bhagavan ! paryApta aura aparyApta vANavyantara devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! isa ratnaprabhApRthvI ke eka hajAra yojana moTe ratnamaya kANDa ke Upara tathA nIce bhI eka sau yojana chor3akara, bIca meM ATha sau yojana meM, vANa-vyantara devoM ke tIrache asaMkhyAta bhaumeya lAkhoM nagarAvAsa haiM / ve bhaumeyanagara bAhara se gola aura aMdara se caurasa tathA nIce se kamala kI karNikA ke AkAra meM saMsthita haiM / ityAdi varNana bhavanavAsI ke bhavana samAna samajhanA / inameM paryApta aura aparyApta vANavyantara devoM ke sthAna haiM / ve sthAna tInoM apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM; jahA~ ki bahuta-se vANavyantara deva nivAsa karate haiM / ve isa prakAra haiM-pizAca, bhata, yakSa, rAkSasa, kinnara, kimparuSa, mahAkAya bhajagapati tathA gandharvagaNa / (inake ATha avAntara bheda-) aNaparNika, paNaparNika, RSivAdita, bhUta-vAdita, krandita, mahAkrandita, kUSmANDa aura pataMgadeva haiN| ye caMcala, capala, krIDA-tatpara aura parihAsa-priya hote haiM / gaMbhIra hAsya, gIta aura nRtya meM inakI anurakti hai| vanamAlA, kalaMgI, mukuTa, kuNDala tathA IcchAnusAra vikurvita AbhUSaNoM se ve bhalIbhA~ti maNDita rahate haiM / sugandhita puSpoM se suracita, lambI zobhanIya, sundara evaM khilatI huI vicitra vanamAlA se vakSaHsthala suzobhita rahatA hai / apanI kAmanAnusAra kAma-bhogoM kA sevana karane vAle, IcchAnusAra rUpa evaM deha ke dhAraka, vividha varNoM vAle, zreSTha vicitra camakIle vastroM ke dhAraka, vividha dezoM kI vezabhUSA dhAraNa karane vAle hote haiM, inheM pramoda, kandarpa, kalaha, keli aura kolAhala priya hai / inameM hAsya aura vivAda bahuta hotA hai| inake hAthoM meM khaDga, mudgara, zakti aura bhAle rahate haiM / aneka maNiyoM aura ratnoM ke vividhacihna vAle hote haiN| maharddhika, mahAdyutimAna, mahAyazasvI, mahAbalI, mahAnubhAva yA mahAsAmarthyazAlI, mahAsukhI, hAra se suzobhita vakSaHsthala vAle haiM / kar3e aura bAjUbaMda se inakI bhujAeM mAno stabdha rahatI haiM / aMgada aura kuNDala inake kapola-sthala ko sparza kiye rahate haiM / ye kAnoM meM karNapITha dhAraNa kiye rahate haiM, inake hAthoM meM vicitra AbhUSaNa evaM mastaka meM vicitra mAlAeM hotI haiM / ye kalyANakArI uttama vastra pahane hue tathA kalyANakArI mAlA evaM anulepana dhAraNa kiye rahate haiM / inake zarIra atyanta dedIpyamAna hote haiM / ye lambI vanamAlAeM dhAraNa karate haiM tathA divya varNa-gandha-sparzasaMhanana-saMsthAna-Rddhi-dyuti-prabhA-chAyA-arci-teja evaM divya lezyA se dizAoM ko udyotita evaM prabhAsita karate hue ve vahA~ apane-apane lAkhoM bhaumeya nagaravAsoM kA, hajAroM sAmAnika devoM kA, agramahiSiyoM kA, pariSadoM kA, senAoM kA, senAdhipati devoM kA, AtmarakSaka devoM kA aura anya bahata-se vANavyantara devoM aura deviyoM kA Adhipatya, paurapatya, svAmitva, bhartRtva, mahattarakatva, AjJaizvaratva evaM senApatitva karate-karAte tathA unakA pAlana karate-karAte hue ve mahAn utsava ke sAtha nRtya, gIta aura vINA, tala, tAla, truTita, ghanamRdaMga Adi vAdyoM ko bajAne se utpanna mahAdhvani ke sAtha divya bhogoM ko bhogate hue rahate haiN| sUtra-218 bhante ! paryAptaka aura aparyAptaka pizAca devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? gautama ! isa ratnaprabhApRthvI ke eka hajAra yojana moTe ratnamaya kANDa ke bIca ke ATha sau yojana meM, pizAca devoM ke tIrache asaMkhyAta bhUgRha ke samAna lAkhoM nagarAvAsa haiM / nagarAvAsa varNana pUrvavat / ina meM paryAptaka aura aparyAptaka pizAca devoM ke sthAna haiM / (ve sthAna) tInoM apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM; jahA~ ki bahuta-se pizAca deva nivAsa karate haiN| jo maharddhika haiM, (ityAdi) / inhIM meM do pizAcendra pizAcarAja-kAla aura mahAkAla, nivAsa karate haiM, ityAdi samasta varNana khnaa| bhagavan ! paryApta aura aparyApta dAkSiNAtya pizAca devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? gautama ! ratnaprabhA-pRthvI ke 1000 yojana moTe ratnamaya kANDa ke bIca meM jo 800 yojana haiM, unameM dAkSiNAtya pizAca devoM ke tIrache asaMkhyeya bhUmigRha jaise lAkhoM nagarAvAsa haiN| inameM paryApta aura aparyApta dAkSiNAtya pizAca devoM ke sthAna haiN| inhIM meM bahuta-se dAkSiNAtya pizAca deva nivAsa karate haiM, ityAdi samagra varNana karanA / inhIM meM pizAcendra pizAcarAja kAla nivAsa karate haiM, jo maharddhika haiM, ityAdi / vaha tIrache asaMkhyAta bhUmigRha jaise lAkhoM nagarAvAsoM kA, 4000 sAmAnika devoM muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 29 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra kA, saparivAra cAra agramahiSiyoM kA, tIna pariSadoM kA, sAta senAoM kA, sAta senAdhipati devoM kA, 16000 AtmarakSaka devoM kA tathA aura bhI bahuta-se dakSiNa dizA ke vANavyantara devoM aura deviyoM kA yAvat vicaraNa karatA haiM | bhagavan ! uttaradizA ke paryApta aura aparyApta pizAca devoM kA sthAna kahA~ haiM ? gautama ! dakSiNadizA ke pizAca devoM ke samAna uttaradizA ke pizAca devoM kA varNana samajhanA / vizeSa yaha hai ki (inake nagarAvAsa) meruparvata ke uttara meM haiN| inhIM meM (uttaradizA kA) pizAcendra pizAcarAja-mahAkAla nivAsa karatA hai, ityAdi / / isa prakAra pizAcoM aura unake indroM ke samAna bhUta yAvat gandharvo taka kA varNana samajhanA / vizeSa-inake indroM meM bheda hai / yathA-bhUtoM ke (do indra)-surUpa aura pratirUpa, yakSoM ke pUrNabhadra aura mANibhadra, rAkSasoM ke bhIma aura mahAbhIma. kinnaroM ke kinnara aura kimpuruSa, kimpuruSoM ke satpuruSa aura mahApuruSa, mahoragoM ke atikAya aura mahAkAya tathA gandharvo ke gItarati aura gItayaza; yAvata vicaraNa karatA hai| taka samajha lenaa| sUtra- 219, 220 vANavyantara devoM ke pratyeka ke do-do indra kramaza: isa prakAra haiM-kAla aura mahAkAla, surUpa aura pratirUpa, pUrNabhadra aura mANibhadra indra, bhIma aura mahAbhIma / tathA- kinnara aura kimpuruSa, satpuruSa aura mahApuruSa, atikAya aura mahAkAya tathA gItarati aura gItayaza / sUtra-221 bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka aNaparNika devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? gautama ! isa ratnaprabhApRthvI ke eka hajAra yojana moTe ratnamaya kANDa ke madhya meM AThasau yojana meM, aNaparNika devoM ke tIrache asaMkhyAta lAkha nagarAvAsa haiM | nagarAvAsa varNana pUrvavat / inameM aNaparNika devoM ke sthAna haiM / vahA~ bahuta-se aNaparNika deva nivAsa karate haiM, ve maharddhika haiM, (ityAdi) / inhIM meM donoM aNaparNikendra aNaparNikakumArarAja-sannihita aura sAmAna nivAsa karate haiM, jo ki maharddhika haiM, (ityAdi) / isa prakAra jaise dakSiNa aura uttaradizA ke (pizAcendra) kAla aura mahAkAla ke samAna sannihita aura sAmAna Adi ke viSaya meM kahanA / sUtra- 222-224 aNaparNika, paNaparNika, RSivAdika, bhUtavAdika, krandita, mahAkrandita, kuSmANDa aura pataMgadeva / inake (pratyeka ke do do) indra ye haiM- sannihita aura sAmAna, dhAtA aura vidhAtA, RSi aura RSipAla, Izvara aura mahezvara, suvatsa aura vizAla / tathA- hAsa aura hAsarati, zveta aura mahAzveta, pataMga aura pataMgapati / sUtra-225 bhagavana ! paryAptaka aura aparyAptaka jyotiSka devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! isa ratnaprabhApRthvI ke atyanta sama evaM ramaNIya bhUbhAga se 790 yojana kI UMcAI para 110 yojana vistRta evaM tIrache asaMkhyAta yojana meM jyotiSka kSetra haiM, jahA~ jyotiSka devoM ke tIrache asaMkhyAta lAkha jyotiSka vimAnAvAsa haiM / ve vimAna AdhA kavITha ke AkAra ke haiM aura pUrNarUpa se sphaTikamaya haiM / ve sAmane se cAroM ora Upara uThe hue, sabhI dizAoM meM phaile hue tathA prabhA se zveta haiM / vividha maNiyoM, svarNa aura ratnoM kI chaTA se ve citra-vicitra haiM; havA se ur3I huI vijayavaijayantI, patAkA, chatra para chatra se yukta haiM; ve bahuta UMce, gaganatalacumbI zikharoM vAle haiM / (unakI) jAliyoM ke bIca meM lage hae ratna aise lagate haiM, mAno pIMjare se bAhara nIkAle gae hoM / ve maNiyoM aura ratnoM kI stUpikAoM se yukta haiN| unameM zatapatra aura puNDarIka kamala khile hue haiM / tilakoM tathA ratnamaya ardhacandroM se ve citra-vicitra haiM tathA nAnAmaNimaya mAlAoM se suzobhita haiM / ve aMdara aura bAhara se cIkane haiM / unake prastaTa sone kI rucira vAlU vAle haiN| ve sukhada sparza vAle, zrI se sampanna, surUpa, prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa evaM pratirUpa haiM / ina meM paryApta aura aparyApta jyotiSka devoM ke sthAna haiM / (ye sthAna) tInoM apekSAoM se-loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| ___ vahA~ bahuta-se jyotiSka deva nivAsa karate haiM / ve isa prakAra haiM-bRhaspati, candra, sUrya, zukra, zanaizcara, rAhu, dhUmaketu, budha evaM aMgAraka, ye tape hue tapanIya svarNa ke samAna varNa vAle haiM aura jo graha jyotiSkakSetra meM gati karate haiM muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 30 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra tathA gati meM rata rahane vAlA ketu, 28 prakAra ke nakSatradevagaNa, nAnA AkAroM vAle, pA~ca varNoM ke tAre tathA sthitalezyA vAle, saMcAra karanevAle, avizrAnta maMDalameM gati karanevAle, (ye sabhI jyotiSka deva haiM) (ina sabameM se) pratyeka ke mukuTa meM apane-apane nAma kA cihna vyakta hotA hai / ye maharddhika hote haiM, ityAdi saba varNana pUrvavat smjhnaa| ve vahA~ apane-apane lAkhoM vimAnAvAsoM kA, hajAroM sAmAnika devoM kA, saparivAra agramahiSiyoM kA, pariSadoM kA, senAoM kA, senAdhipati devoM kA, hajAroM AtmarakSaka devoM kA tathA aura bhI bahuta-se jyotiSka devoM aura deviyoM kA Adhipatya, purovarttitva karate hue yAvat vicaraNa karate haiM / inhIM meM do jyotiSkendra jyotiSkarAja -candramA aura sUrya-nivAsa karate haiM (ityAdi) ve vahA~ apane-apane lAkhoM jyotiSka vimAnAvAsoM kA, 4000 sAmAnika devoM kA, saparivAra 4 agramahiSiyoM kA. 3 pariSadoM kA, 7 senAoM kA, 7 senAdhipati devoM kA. 16000 AtmarakSaka devoM kA tathA anya bahata-se jyotiSka devoM aura deviyoM kA Adhipatya, purovartitva karate hae yAvata vicaraNa karate haiN| sUtra - 226 bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka vaimAnika devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! isa ratnaprabhApRthvI ke atyadhika sama evaM ramaNIya bhUbhAga se Upara, candra, sUrya, graha, nakSatra tathA tArakarUpa jyotiSkoM ke aneka sau, aneka hajAra, aneka lAkha, bahuta karor3a aura bahuta koTAkoTI yojana Upara dUra jAkara, saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta, graiveyaka aura anuttara vimAnoM meM vaimAnika devoM ke 84,97,023 vimAna evaM vimAnAvAsa haiM / ve vimAna sarvaratnamaya, svaccha, cIkane, komala, ghise hue, rajarahita, nirmala, paMkarahita, nirAvaraNa kAntivAle, prabhAyukta, zrIsampanna, udyotasahita, prAsAdIya, darzanIya, ramaNIya, abhirUpa aura pratirUpa haiM / inhIM meM paryAptaka aura aparyAptaka vaimAnika devoM ke sthAna haiM / (ye sthAna) tInoM apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| unameM bahata-se vaimAnika deva nivAsa karate haiM / ve saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta, graiveyaka evaM anuttaraupapAtika deva haiM / ve mRga, mahiSa, varAha, siMha, bakarA, dardura, haya, gajarAja, bhujaMga, khaGga, vRSabha aura viDima ke prakaTa cihna se yukta mukuTa vAle, zithila aura zreSTha mukuTa aura kirITa ke dhAraka, zreSTha kuNDaloM se udyotita mukha vAle, zobhAyukta, rakta AbhAyukta, kamala ke patra ke samAna gaure, zveta, sukhada varNa, gandha, rasa aura sparzavAle, uttama vikriyAzaktidhArI, pravara vastra, gandha, mAlya aura anulepana ke dhAraka maharddhika yAvat (pUrvavat) vicaraNa karate haiN| sUtra-227 bhagavan ! paryApta aura aparyApta saudharmakalpagata devoM ke sthAna kahA~ kahe haiM ? gautama ! jambUdvIpa meM sumeru parvata ke dakSiNa meM, isa ratnaprabhApRthvI ke atyadhika sama evaM ramaNIya bhUbhAga se Upara yAvat Upara dUra jAne para saudharma nAmaka kalpa haiM / vaha pUrva-pazcima lambA, uttara dakSiNa vistIrNa, arddhacandra AkAra meM saMsthita, arciyoM kI mAlA tathA dIptiyoM kI rAzi ke samAna kAntivAlA hai| usakI lambAI aura caur3AI tathA paridhi bhI asaMkhyAta koTAkoTi yojana hai / vaha sarvaratnamaya hai, ityAdi varNana pUrvavat / usameM saudharmadevoM ke battIsa lAkha vimAnAvAsa haiM / vimAna varNana pUrvavat / ina vimAnoM ke bilakula madhyadezabhAga meM pA~ca avataMsaka haiM / azokAvataMsaka, sapta-varNAvataMsaka, caMpakAvataMsaka, cUtAvataMsaka aura ina cAroM ke madhya meM pA~cavA saudharmAvataMsaka / inhIM meM paryApta aura aparyApta saudharmaka devoM ke sthAna haiM / unameM bahuta se saudharmaka deva nivAsa karate haiM, jo ki 'maharddhika haiN| (ityAdi) ve vahA~ apane-apane lAkhoM vimAnoM kA, yAvat bahuta-se saudharmakalpavAsI vaimAnika devoM aura deviyoM kA Adhipatya, ityAdi yAvat vicaraNa karate haiN| inhIM meM devendra devarAja zakra nivAsa karatA hai; jo vajrapANi purandara, zatakratu, sahasrAkSa, maghavA, pAkazAsana, dakSiNArddhalokAdhipati, 32 lAkha vimAnoM kA adhipati hai / airAvata hAthI jisakA vAhana hai, jo surendra hai, raja-rahita svaccha vastra kA dhAraka hai, saMyukta mAlA aura mukuTa pahanatA hai tathA jisake kapolasthala navIna svarNamaya, sundara, vicitra evaM caMcala kuNDaloM se vilikhita hote haiM / vaha maharddhika haiM, ityAdi pUrvavat / vaha vahA~ 32 lAkha vimAnAvAsoM kA, 84000 sAmAnika devoM kA, taiMtIsa trAyastriMzaka devoM kA, cAra lokapAloM kA, ATha saparivAra agramahiSiyoM kA, tIna muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 31 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra pariSadoM kA, sAta senAoM kA, sAta senAdhipati devoM kA, 3,36,000 AtmarakSaka devoM kA tathA anya bahuta-se saudharmakalpavAsI vaimAnika devoM aura deviyoM kA Adhipatya evaM agresaratva karatA huA, yAvat vicaraNa karatA hai | sUtra - 228 _ bhagavan ! paryApta aura aparyApta IzAnaka devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! jambUdvIpa meM sumeruparvata ke uttara meM, isa ratnaprabhApRthvI ke atyadhika sama aura ramaNIya bhUbhAga se Upara, yAvat dUra jAkara IzAna nAmaka kalpa kahA gayA hai, zeSa varNana saudharma ke samAna samajhanA / usa meM IzAna devoM ke 28 lAkha vimAnAvAsa haiM / ve vimAna sarvaratna-maya yAvat pratirUpa haiM / una vimAnAvAsoM ke ThIka madhyadezabhAga meM pA~ca avataMsaka kahe gae haiM / aMkAvataMsaka, sphaTikAvataMsaka, ratnAvataMsaka, jAtarUpAvataMsaka aura inake madhya meM IzAnAvataMsaka / ve avataMsaka pUrNarUpa se ratnamaya yAvat pratirUpa haiM, inhIM meM paryAptaka aura aparyAptaka IzAna devoM ke sthAna haiM / zeSa saba varNana pUrvavat / isa IzAnakalpa meM devendra devarAja IzAna nivAsa karatA hai, zUlapANi, vRSabhavAhana, uttarArddhalokAdhipati, 28 lAkha vimAnAvAsoM kA adhipati, rajarahita svaccha vastroM kA dhAraka hai, zeSa varNana pUrvavat / vaha vahA~ 28 lAkha vimAnA-vAsoM kA, 80,000 sAmAnika devoM kA, taiMtIsa trAyastriMzaka devoM kA, cAra lokapAloM kA, ATha saparivAra agramahi-SiyoM kA, tIna pariSadoM kA, sAta senAoM kA, sAta senAdhipati devoM kA, 3,20,000 AtmarakSaka devoM kA tathA anya bahuta-se IzAnakalpavAsI devoM aura deviyoM kA Adhipatya, yAvat vicaraNa karatA hai / bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka sanatkumAra devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? gautama ! saudharma-kalpa ke Upara samAna pakSa aura samAna pratidizA meM bahuta yojana, yAvat Upara dUra jAne para sanatkumAra kalpa hai, ityAdi saba varNana pUrvavata / isI meM sanatkumAra devoM ke bAraha lAkha vimAna haiN| ve vimAna pUrNarUpa se ratnamaya haiM, yAvata 'pratirUpa haiN| una vimAnoM ke bIcoMbIca meM pA~ca avataMsaka haiM / azokAvataMsaka, saptaparNAvataMsaka, caMpakAvataMsaka, cUtAva-taMsaka aura inake madhya meM sanatkumArAvataMsaka hai| varNana pUrvavat / ina meM paryAptaka aura aparyAptaka sanatkumAra devoM ke sthAna haiN| unameM bahuta-se sanatkumAra deva nivAsa karate haiM, jo maharddhika haiM, (ityAdi) vizeSa yaha hai ki yahA~ agramahiSiyA~ nahIM haiM / yahIM devendra devarAja sanatkumAra nivAsa karatA hai, zeSa varNana pUrvavat / vaha bAraha lAkha vimAnAvAsoM kA, 72,000 sAmAnika devoM kA, (ityAdi) varNana pUrvavat 'agramahiSiyoM ko chor3akara' (karanA) / vizeSatA yaha ki 2,28,000 AtmarakSaka devoM kA Adhipatya karate hue... yAvat vicaraNa karatA hai / bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka mAhendra devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? gautama ! IzAnakalpa ke Upara samAna pakSa aura samAna vidizA meM bahuta yojana, yAvat Upara dUra jAne para vahA~ mAhendra kalpa hai, ityAdi pUrvavat / vizeSa yaha hai ki isa kalpa meM vimAna ATha lAkha haiM / inake bIca meM mAhendraavataMsaka hai / yahIM devendra devarAja mAhendra nivAsa karatA hai; zeSa pUrvavat / vizeSa yaha hai ki mAhendra ATha lAkha vimAnAvAsoM kA, 70,000 sAmAnika devo kA, 2,80,000 AtmarakSaka devoM kA yAvat vicaraNa karatA hai / bhagavan ! paryApta aura aparyApta brahmaloka devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? gautama ! sanatkumAra aura mAhendra kalpoM ke Upara samAna pakSa aura samAna vidizA meM bahuta yojana yAvat Upara dUra jAne para, vahA~ brahmaloka kalpa hai, jo pUrva-pazcima meM lambA aura uttara-dakSiNa meM vistIrNa, paripUrNa candramA ke AkAra kA, jyotimAlA tathA dIptirAzi kI prabhAvAlA hai / vizeSa yaha ki cAra lAkha vimAnAvAsa haiM / inake madhya meM brahmaloka avataMsaka hai; jahA~ ki brahmaloka devoM ke sthAna haiM / zeSa varNana pUrvavat ! brahmalokAvataMsaka meM devendra devarAja brahma nivAsa karatA hai; (ityAdi pUrvavat / vizeSa yaha ki cAra lAkha vimAnAvAsoM kA, 60,000 sAmAnikoM kA, 2,40,000 AtmarakSaka devoM kA tathA anya bahuta se brahmalokakalpa ke devoM kA Adhipatya karatA huA yAvat vicaraNa karatA hai / bhagavan ! paryApta aura aparyApta lAntaka devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! brahmaloka kalpa ke Upara samAna dizA aura samAna vidizA meM yAvat bahata koTAkoTI yojana Upara dUra jAne para, lAntaka kalpa hai, ityAdi saba varNana pUrvavat, vizeSa yaha ki (isa kalpa meM) 50,000 vimAnAvAsa haiM, pA~cavA lAntaka avataMsaka hai / zeSa pUrvavat / isa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 32 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra lAntaka avataMsaka meM devendra devarAja lAntaka nivAsa karatA hai, zeSa pUrvavat / vizeSa yaha hai ki (lAntakendra) 50,000 vimAnAvAsoM kA, 50,000 sAmAnikoM kA, do lAkha AtmarakSaka devoM kA, tathA anya bahuta-se lAntaka devoM kA Adhipatya karatA huA yAvat vicaraNa karatA hai | bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka mahAzukra devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! lAntakakalpa ke Upara samAna dizA meM yAvat Upara jAne para, mahAzukra kalpa hai, zeSa varNana pUrvavat / vizeSa itanA ki 40,000 vimAnA-vAsa haiM / (pA~cavA) mahAzukrAvataMsaka hai, yAvat vicaraNa karate haiM / isa mahAzukrAvataMsaka meM devendra devarAja mahAzukra rahatA hai, varNana pUrvavat / vizeSa yaha ki (vaha mahAzukrendra) 40,000 vimAnAvAsoM kA, 40,000 sAmAnikoM kA, aura 1,60,000 AtmarakSaka devoM kA Adhipatitva karatA haA...yAvat vicaraNa karatA hai | bhagavan ! paryApta-aparyApta sahasrAra devoM kA sthAna kahA~ hai ? gautama ! mahAzukra kalpa ke Upara samAna dizA zA se yAvata Upara dara jAne para, vahA~ sahasrAra kalpa hai, samasta varNana pUrvavata / vizeSa yaha ki (isa kalpa meM) 6000 vimAnAvAsa (pA~cavA) 'sahasrArAvataMsaka' samajhanA / yAvata vicaraNa karate haiN| / isI sthAna para devendra devarAja sahasrAra nivAsa karatA hai / (varNana pUrvavat) vizeSa yaha hai ki (sahasrArendra) 6000 vimAnA-vAsoM kA, 30,000 sAmAnika devoM kA aura 1,20,000 AtmarakSaka devoM kA yAvat Adhipatya karatA huA vicaraNa karatA hai| bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka Anata evaM prANata devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! sahasrAra kalpa ke Upara samAna dizA aura vidizA meM, yAvat Upara dUra jA kara, yahA~ Anata evaM prANata nAma ke do kalpa haiM; jo pUrvapazcima meM lambe aura uttara-dakSiNa meM vistIrNa, arddhacandra ke AkAra meM saMsthita, jyotimAlA aura dIptirAzi kI prabhA ke samAna haiM, zeSa saba varNana pUrvavat / una kalpoM meM Anata aura prANata devoM ke 400 vimAnAvAsa haiM; pUrvavat / vizeSa yaha ki inameM (pA~cavA) prANatAvataMsaka hai / ve avataMsaka pUrNarUpa se ratnamaya hai, svaccha haiM, yAvat 'pratirUpa haiN| ina (avataMsakoM) meM paryApta-aparyApta Anata-prANata devoM ke sthAna haiM / ye sthAna tInoM apekSAoM se, loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM; jahA~ bahuta-se Anata-prANata deva nivAsa karate haiM, jo maharddhika haiM, yAvat ve (Anata-prANata deva) vahA~ apane-apane saikar3oM vimAnoM kA yAvat Adhipatya karate hue vicarate haiM / yahIM devendra devarAja prANata nivAsa karatA hai, varNana pUrvavat / vizeSa yaha ki (yaha prANatendra) cAra sau vimAnAvAsoM kA, 20,000 sAmAnika devoM kA AtmarakSaka devoM kA evaM anya bahuta-se devoM kA adhipatitva karatA haA yAvat vicaraNa karatA hai | bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka AraNa aura acyuta devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! Anata-prANata kalpoM ke Upara samAna dizA aura samAna vidizA meM, yahA~ AraNa aura acyuta nAma ke do kalpa haiM, jo pUrva-pazcima meM lambe aura uttara-dakSiNa meM vistIrNa haiM, arddhacandra ke AkAra meM saMsthita aura arcimAlI kI tejorAzi ke samAna prabhA vAle haiM / unakI lambAI-caur3AI tathA paridhi bhI asaMkhyAta koTA-koTI yojana kI hai / ve vimAna pUrNataH ratnamaya, svaccha yAvat pratirUpa haiM / una vimAnoM ke ThIka madhyapradezabhAga meM pA~ca avataMsaka kahe gae haiM / ve isa prakAra haiM-1. aMkAvataMsaka, 2. sphaTikAvataMsaka, 3. ratnAvataMsaka, 4. jAtarUpAvataMsaka aura ina cAroM ke madhya meM, 5. acyutAvataMsaka hai / ye avataMsaka sarvaratnamaya haiM, yAvat pratirUpa haiM / inameM AraNa aura acyuta devoM ke paryAptakoM evaM aparyAptakoM ke sthAna haiM / (ye sthAna) tInoM apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| inameM bahata-se AraNa aura acyuta deva yAvat vicaraNa karate haiM / yahIM acyutAvataMsaka meM devendra devarAja acyuta nivAsa karatA hai / varNana pUrvavat / vizeSa yaha ki acyutendra tIna sau vimAnAvAsoM kA, 10,000 sAmAnika devoM kA tathA 40,000 AtmarakSaka devoM kA Adhipatya karatA huA yAvat vicaraNa karatA hai| sUtra-229, 230 (dvAdaza kalpa-vimAnasaMkhyA-kramazaH) battIsa lAkha, aTThAIsa lAkha, bAraha lAkha, ATha lAkha, cAra lAkha, pacAsa hajAra, cAlIsa hajAra, sahasrArakalpa meM chaha hajAra / tathA-Anata-prANata kalpoM meM cAra sau, tathA AraNa-acyuta kalpoM meM 300 vimAna hote haiM / antima ina cAra kalpoM meM sAta sau vimAna hote haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 33 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra sUtra- 231 dvAdazakalpa sAmAnika saMkhyA kramaza:- 84,000, 80,000, 72,000, 70,000, 60,000, 50,000, 40,000, 30,000, 20,000 aura AraNa-acyuta meM 10,000 hai| sUtra - 232 inhIM bAraha kalpoM ke AtmarakSaka ina se (kramazaH) cAra-cAra gune haiN| bhagavan ! paryApta aura aparyApta adhastana graiveyaka devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! AraNa aura acyuta kalpoM ke Upara yAvat Upara dUra jAne para adhastana-praiveyaka devoM ke tIna graiveyaka-vimAna-prastaTa haiM; varNana pUrvavat ! ve paripUrNa candramA ke AkAra meM saMsthita haiN| unameM adhastana graiveyaka devoM ke vimAna 111 haiM / ve vimAna pUrNarUpa se ratnamaya haiM, yAvat 'pratirUpa haiM / yahA~ paryAptaka aura paryAptaka adhastana-praiveyaka devoM ke sthAna haiM / unameM bahuta-se adhastanagraiveyaka deva nivAsa karate haiM, ve saba samAna RddhivAle, sabhI samAna dyutivAle, sabhI samAna yazasvI, sabhI samAna balI, saba samAna anubhAva vAle, mahAsukhI, indrarahita, preSyarahita, purohitahIna haiM / ve devagaNa ahamindra' haiN| bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka madhya graiveyaka devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! adhastana graiveyakoM ke Upara samAna dizA aura samAna vidizA meM yAvat Upara dUra jAne para, madhyama graiveyaka devoM ke tIna graiveyakavimAna-prastaTa haiM; ityAdi varNana adhastana graiveyakoM ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki yahA~ 107 vimAnAvAsa haiM / ve vimAna yAvat 'pratirUpa haiN| yahA~ paryApta aura aparyApta madhyama-graiveyaka devoM ke sthAna haiM / vahA~ bahata-se madhyama graiveyakadeva nivAsa karate haiM yAvat ve devagaNa ahamindra' haiN| __ bhagavan ! paryApta aura aparyApta uparitana graiveyaka devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! madhyama graiveyakoM ke Upara yAvat dUra jAne para, vahA~ uparitana graiveyaka devoM ke tIna graiveyaka vimAna prastaTa haiM, zeSa varNana pUrvavat / vizeSa yaha ki yahA~ vimAnAvAsa eka sau hote haiM / zeSa varNana pUrvavat jAnanA / sUtra-233 adhastana graiveyakoM meM 111, madhyama graiveyakoM meM 107, uparitana ke graiveyakoM meM 100 aura anuttaraupapAtika devoM ke pA~ca hI vimAna haiN| sUtra-234 bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka anuttaraupapAtika devoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! isa ratnaprabhApRthvI ke atyadhika sama evaM ramaNIya bhUbhAga se Upara yAvat tInoM graiveyakaprastaToM ke vimAnAvAsoM ko pAra karake usase Age sudUra sthita, pA~ca dizAoMmeM raja rahita, nirmala, andhakArarahita evaM vizuddha bahuta bar3e pA~ca anuttara vimAna haiM / vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha / ve vimAna pUrNarUpa se ratnamaya, sphaTikamaya svaccha, yAvat pratirUpa haiN| vahIM paryApta aura aparyApta anuttaraupapAtika devoM ke sthAna haiM / (ye sthAna) tInoM apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM / vahA~ bahuta-se anuttaraupapAtika deva nivAsa karate haiM / ve saba samAna Rddhisampanna, yAvat ahamindra' haiN| sUtra- 235 bhagavan ! siddhoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama! sarvArthasiddha vimAna kI UparI stUpikA ke agrabhAga se 12 yojana Upara ISatprAgbhArA pRthvI hai, jisakI lambAI-caur3AI 45 lAkha yojana hai / usakI paridhi yojana 14203249 se kucha adhika hai / ISatprAgbhArA-pRthvI ke bahuta madhyabhAga meM 8 yojana kA kSetra hai, jo ATha yojana moTA hai / usake anantara anukrama se pradezoM kI kamI hote jAne se, hIna hotI-hotI vaha sabase anta meM makkhI ke paMkha se bhI adhika patalI, aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga moTI hai / ISatprAgbhArApRthvI ke bAraha nAma haiM / ISat, ISat-prAgbhArA, tanu, tanu-tanu, siddhi, siddhAlaya, mukti, muktAlaya, lokAgra, lokAgra-stUpikA, lokAgraprativAhinI aura sarvaprANa-bhUta-jIva-sattvasukhAvahA / ISatprArabhArA-pRthvI zveta hai, zaMkhadala ke nirmala cUrNa ke svastika, mRNAla, jalakaNa, hima, godugdha tathA hAra ke samAna varNavAlI, uttAna chatra ke AkAra meM sthita, pUrNarUpa se arjunasvarNa ke samAna zveta, sphaTika-sI svaccha, cikanI, muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 34 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra komala, ghisIhuI, nirmala, niSpaMka, nirAvaraNachAyAyukta, prabhAyukta, zrIsampanna, udyotamaya, prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa hai| ISatprAgbhArA-pRthvI se niHzreNIgati se eka yojana para loka kA anta hai / usa yojana kA jo UparI gavyUti hai, usa gavyUti kA jo UparI chaThA bhAga hai, vahA~ sAdi-ananta, aneka janma, jarA, maraNa, yonisaMsaraNa, bAdhA, punarbhava, garbhavAsarUpa vasati tathA prapaMca se atIta siddha bhagavAn zAzvata anAgatakAla taka rahate haiN| vahA~ bhI ve vedarahita, vedanArahita, mamatvarahita, saMgarahita, saMsAra se sarvathA vimukta evaM (Atma) pradezoM se bane hue AkAravAle haiN| sUtra - 236, 237 'siddha kahA~ pratihata haiM ?' siddha kisa sthAna meM pratiSThita haiM ? kahA~ zarIra ko tyAga kara, kahA~ jAkara siddha hote haiM?aloka ke kAraNa siddha pratihata haiM / ve loka ke agrabhAga meM pratiSThita haiM tathA yahA~ zarIra ko tyAga kara vahA~ jAkara siddha ho jAte haiN| sUtra-238,239 dIrgha athavA hrasva, jo antimabhava meM saMsthAna hotA hai, usase tIsarA bhAga kama siddhoM kI avagAhanA hai| isa bhava ko tyAgate samaya antima samaya meM (tribhAgahIna jitane) pradezoM meM saghana saMsthAna thA, vahI saMsthAna vahA~ rahatA hai| sUtra-240-242 333 dhanuSa aura eka dhanuSa ke tIsare bhAga jitanI avagAhanA hotI hai / yaha siddhoM kI utkRSTa avagAhanA hotI hai / ..... cAra ratni aura tribhAganyUna eka ratni, yaha siddhoM kI madhyama avagAhanA kahI hai / ..... eka ratni aura ATha aMgula adhika, yaha siddhoM kI jaghanya avagAhanA hai| sUtra-243 (antima) bhava (carama zarIra) se tribhAga hIna siddhoM kI avagAhanA hai / jarA aura maraNa se sarvathA vimukta siddhoM kA saMsthAna anitthaMstha hotA hai| sUtra-244 jahA~ eka siddha hai, vahA~ bhavakSaya ke kAraNa vimukta ananta siddha rahate haiM / ve saba loka ke anta bhAga se spaSTa evaM paraspara samavagAr3ha haiN| sUtra-245 eka siddha sarvapradezoM se niyamataH anantasiddhoM ko sparza karatA (spRSTa ho kara rahatA) hai| tathA jo deza-pradezoM se spRSTa (hokara rahe hue) haiM, ve siddha to (unase bhI) asaMkhyAtaguNA adhika haiN| sUtra-246 __ siddha bhagavAn azarIrI haiM, jIvaghana haiM tathA jJAna aura darzana meM upayukta rahate haiM; sAkAra aura anAkAra upayoga honA, yahI siddhoM kA lakSaNa hai| sUtra-247 kevalajJAna se upayukta hone se ve samasta padArthoM ko, unake samasta guNoM aura paryAyoM ko jAnate haiM tathA ananta kevaladarzana se sarvataH dekhate haiN| sUtra-248 avyAbAdha ko prApta siddhoM ko jo sukha hotA hai, vaha na to manuSyoM ko hotA hai, aura na hI samasta devoM ko hotA hai| sUtra-249 devagaNa ke samasta sukha ko sarvakAla ke sAtha piNDita kiyA jAya, phira usako ananta guNA kiyA jAya tathA muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 35 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra ananta vargoM se vargita kiyA jAe to bhI vaha mukti-sukha ko nahIM pA sktaa| sUtra-250 eka siddha ke (pratisamaya ke) sukhoM kI rAzi, yadi sarvakAla se piNDita kI jAe, aura use anantavargamUloM se bhAga diyA jAe, to vaha sukha bhI sampUrNa AkAza meM nahIM smaaegaa| sUtra-251,252 __ jaise koI mleccha aneka prakAra ke nagara-guNoM ko jAnatA huA bhI usake sAmane koI upamA na hone se kahane meM samartha nahIM hotaa| isI prakAra siddhoM kA sukha anupama hai / phira bhI kucha vizeSa rUpa se isakI upamA batAUMgA, ise sUno / sUtra-253 jaise koI puruSa sarvakAmaguNita bhojana kA upabhoga karake pyAsa aura bhUkha se vimukta hokara aisA ho jAtA hai, jaise koI amRta se tRpta ho| sUtra - 254 vaise hI sarvakAla meM tRpta atula, zAzvata, evaM avyAbAdha nirvANa-sukha ko prApta siddha bhagavAn sukhI rahate haiN| sUtra-255 ve mukta jIva siddha haiM, buddha haiM, pAragata haiM, paramparAgata haiM, karmarUpI kavaca se unmukta haiM, ajara, amara aura asaMga haiM / unhoMne sarvaHduHkhoM ko pAra kara diyA hai| sUtra - 256 ve janma, jarA, maraNa ke bandhana se sarvathA mukta, siddha (hokara) avyAbAdha evaM zAzvata sukha kA anubhava karate haiM pada-2-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 36 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-3-alpabahutva sUtra-257,258 __ dik, gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, lezyA, samyaktva, jJAna, darzana, saMyata, upayoga, AhAra, bhASaka, parIta, paryApta, sUkSma, saMjJI, bhava, astika, carama, jIva, kSetra, bandha, pudgala aura mahAdaNDaka tRtIyapadameM ye 27 dvAra haiM sUtra-259 dizAoM kI apekSA se sabase thor3e jIva pazcimadizA meM haiM, (una se) vizeSAdhika pUrvadizA meM haiM, (una se) vizeSAdhika dakSiNadizAmeM haiM, (aura una se) vizeSAdhika (jIva) uttaradizA meM haiN| sUtra - 260 dizAoM kI apekSA se sabase thor3e pRthvIkAyika jIva dakSiNadizA meM haiM, uttara meM vizeSAdhika haiM, pUrvadizA meM vizeSAdhika haiM, pazcima meM vizeSAdhika haiM | dizAoM kI apekSA se sabase thor3e apkAyika jIva pazcima meM haiM, vizeSAdhika pUrva meM haiM, vizeSAdhika dakSiNa meM haiM aura vizeSAdhika uttaradizA meM haiM / dizAoM kI apekSA se sabase thor3e tejaskAyika jIva dakSiNa aura uttara meM haiM, pUrva meM saMkhyAtaguNA adhika haiM, pazcima meM vizeSAdhika haiM / dizAoM kI apekSA se sabase kama vAyukAyika jIva pUrvadizA meM haiM, vizeSAdhika pazcima meM haiM, vizeSAdhika uttara meM haiM aura bhI vizeSAdhika dakSiNa meM haiM / dizAoM kI apekSA se sabase thor3e vanaspatikAyika jIva pazcima meM haiM, vizeSAdhika pUrva meM haiM, vizeSAdhika dakSiNa meM haiM, vizeSAdhika uttara meM haiN| dizAoM kI apekSA se sabase kama dvIndriya jIva pazcima meM haiM, vizeSAdhika pUrva meM haiM, vizeSAdhika dakSiNa meM haiM, vizeSAdhika uttaradizA meM haiM, dizAoM kI apekSA se sabase kama trIndriya jIva pazcimadizA meM haiM, vizeSAdhika pUrva meM haiM, vizeSAdhika dakSiNa meM haiM aura vizeSAdhika uttara meM haiM / dizAoM kI apekSA se sabase kama caturindriya jIva pazcima meM haiM, vizeSAdhika pUrvadizA meM haiM, vizeSAdhika dakSiNa meM haiM, vizeSAdhika uttaradizA meM haiN| dizAoM kI apekSA se sabase thor3e nairayika pUrva, pazcima aura uttaradizA meM haiM, asaMkhyAtaguNe adhika dakSiNadizA meM haiM / isI taraha ratnaprabhA yAvat adhaHsaptamA ke nairayikoM ke viSaya meM bhI dizAoM kI apekSA se yahI alpabahutva jaannaa| dakSiNadizA ke adhaHsaptamapRthvI ke nairayikoM se chaThI tamaHprabhApRthvI ke nairayika pUrva, pazcima aura uttara meM asaMkhyAtaguNe haiM, aura (una se bhI) asaMkhyAtaguNe dakSiNadizAmeM haiM / isI taraha dakSiNadizA ke sAtha tamaHprabhApRthvI se lekara zarkarAprabhApRthvI ke naiyikoM kA pIche pIche kI naraka yAvat ratnaprabhA ke nairayikoM ke sAtha alpa-bahutva jaannaa| dizAoM kI apekSA se sabase thor3e paMcendriya tiryaMcayonika jIva pazcima meM haiM / pUrva meM vizeSAdhika haiM, dakSiNa meM vizeSAdhika haiM aura uttara meM (inase bhI) vizeSAdhika haiM / dizAoM kI apekSA sabase kama manuSya dakSiNa evaM uttara meM haiM, pUrva meM saMkhyAtaguNe adhika haiM aura pazcimadizA meM (unase bhI) vizeSAdhika haiM / dizAoM kI apekSA se sabase thor3e bhavanavAsI deva pUrva aura pazcima meM haiM / asaMkhyAtaguNe adhika uttara meM haiM aura (unase bhI) asaMkhyAta-guNe dakSiNa dizA meM haiN| dizAoM kI apekSA se sabase alpa vANavyantara deva pUrva meM haiM, vizeSAdhika pazcima meM haiM, vizeSAdhika uttara meM haiM aura unase bhI vizeSAdhika dakSiNa meM haiM / dizAoM kI apekSA se sabase thor3e jyotiSka deva pUrva evaM pazcima meM haiM, dakSiNa meM vizeSAdhika haiM aura uttara meM unase bhI vizeSAdhika haiN| ___ dizAoM kI apekSA se sabase alpa deva saudharmakalpa meM pUrva tathA pazcima dizA meM haiM, uttara meM asaMkhyAtaguNe haiM aura dakSiNa meM (unase bhI) vizeSAdhika haiM | mAhendrakalpa taka dizAoM kI apekSA se yahI alpabahutva samajhanA / dizAoM kI apekSA se sabase kama deva brahmalokakalpa meM pUrva, pazcima aura uttara meM haiM; dakSiNadizA meM asaMkhyAtaguNe haiN| sahasrArakalpa taka yahIM alpabahutva jAnanA / he AyuSman zramaNo ! usase Age (ke pratyeka kalpa yAvat anutara vimAna meM cAroM dizAoM meM) bilakula sama utpanna hone vAle haiN| dizAoM kI apekSA se saba se alpa siddha dakSiNa aura uttaradizA meM haiM / pUrvameM saMkhyAtaguNe haiM aura pazcimameM muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 37 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra (una se) vizeSAdhika haiN| sUtra-261 bhagavan ! nArakoM, tiryaMcoM, manuSyoM, devoM aura siddhoM kI pA~ca gatiyoM kI apekSA se saMkSepa meM kauna kinase alpa haiM, bahuta haiM, tulya haiM athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e manuSya haiM, nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, deva asaMkhyAtaguNe haiM, deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase siddha anantaguNe haiM aura (unase bhI) tiryaMcayonika jIva anantaguNe haiN| bhagavan ! ina nairayikoM, tiryaMcoM, tiryaMcaniyoM, manuSyoM, manuSyastriyoM, devoM, deviyoM aura siddhoM kA ATha gatiyoM kI apekSA se, saMkSepa meM, kauna kinase alpa hai, bahuta hai, tulya hai athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! sabase kama mAnuSI haiM, manuSya asaMkhyAtaguNe haiM, nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, tiryaMcaniyA~ asaMkhyAtaguNI haiM, deva asaMkhyAtaguNa haiM, deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, siddha anantaguNe haiM, aura (unase bhI) tiryaMcayonika anantaguNe haiN| sUtra-262 ____ bhagavan ! ina indriyayukta, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya aura anindriyoM meM kauna kina se alpa, bahata, tulya aura vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e paMcendriya jIva haiM, caturindriya jIva vizeSAdhika haiM, trIndriya jIva vizeSAdhika haiM, dvIndriya jIva vizeSAdhika haiM, anindriya jIva anantaguNe haiM, ekendriya jIva anantaguNe haiM aura unase indriyasahita jIva vizeSAdhika haiM / bhagavan ! ina indriyasahita, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya aparyAptakoM meM yAvat kauna vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e paMcendriya aparyAptaka haiM, caturindriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM, trIndriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM, dvIndriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM, ekendriya aparyAptaka anantaguNe haiM aura (unase bhI) indriyasahita aparyAptaka jIva vizeSAdhika haiM / bhagavan ! ina indriyasahita, ekendriya yAvat paMcendriya paryAptaka jIvoM meM yAvat kauna vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama catu-randriya paryAptaka jIva haiM, paMcendriya paryAptaka jIva vizeSAdhika haiM, dvIndriya paryAptaka vizeSAdhika haiM, trIndriya paryAptaka vizeSAdhika haiM, ekendriya paryAptaka anantaguNe haiM aura unase bhI indriyasahita paryAptaka jIva vizeSAdhika haiN| bhagavan ! sendriya paryAptakoM aura aparyAptakoM meM kauna yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e sendriya aparyAptaka haiM, (unase) sendriya paryAptaka jIva saMkhyAtaguNe haiM / bhagavan ! ina ekendriya paryAptaka aura aparyAptaka jIvoM meM kauna yAvata vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase alpa ekendriya aparyAptaka haiM, (unase) e saMkhyAtagaNe haiN| bhagavana ! paryAptaka aura aparyAptaka dIndriya jIvoM meM kauna yAvata vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama dvIndriya paryAptaka haiM, (unase) dvIndriya aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / -isI taraha paMcendriya taka ke viSaya meM alpabahutva smjhnaa| ___ bhagavan ! ina sendriya, ekendriya, yAvat paMcendriya ke paryAptaka aura aparyAptaka jIvoM meM kauna kinase alpa, bahata, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase alpa caturindriya paryAptaka haiN| paMcendriya paryAptaka vizeSAdhika haiN| dvIndriya paryAptaka vizeSAdhika haiM / trIndriya paryAptaka vizeSAdhika haiM | paMcendriya aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / caturindriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM / trIndriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM / dvIndriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM / ekendriya aparyAptaka anantaguNe haiM / sendriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM / ekendriya paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, sendriya paryAptaka vizeSAdhika haiM (tathA unase bhI) sendriya vizeSAdhika haiN| sUtra-263 bhagavan ! ina sakAyika, pRthvIkAyika yAvat trasakAyika aura akAyika jIvoM meM se kauna yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase alpa trasakAyika haiM, tejaskAyika asaMkhyAtaguNe haiM, pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM, apkAyika vizeSAdhika haiM, vAyukAyika vizeSAdhika haiM, akAyika anantaguNe haiM, vanaspatikAyika anantaguNe haiM, aura (unase bhI) sakAyika vizeSAdhika haiM | bhagavan ! ina sakAyika, pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika aura trasakAyika aparyAptakoM meM se kauna yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! saba se thoDe trasakAyika aparyAptaka haiM, tejaskAyika muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 38 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra aparyAptaka asaMkhyAtaguNe, pRthvIkAyika vizeSAdhika, apkAyika aparyAptaka vizeSAdhika, vAyukAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, vanaspatikAyika aparyAptaka anantaguNe haiM, una se bhI sakAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiN| bhagavan ! ina sakAyika, pRthvIkAyika, yAvat trasakAyika paryAptakoM meM ? gautama ! sabase alpa trasa-kAyika paryApta haiM, tejaskAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, pRthvIkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, apkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, vAyukAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, vanaspatikAyika paryAptaka anantaguNe haiM (unase bhI) sakAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM / bhagavan ! ina paryApta aura aparyApta sakAyikoM meM ? gautama ! sabase thor3e sakAyika aparyAptaka hai, (unase) sakAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM / - isI taraha pRthvIkAyika yAvat vanaspati-kAyikoM ke aparyAptaka se paryAptaka ko samajhanA / bhagavan ! ina paryAptaka aura aparyAptaka trasakAyikoM meM ? gautama ! sabase kama paryAptaka trasakAyika haiM, (unase) aparyAptaka trasakAyika asaMkhyAtagaNe haiM | bhagavana ! ina sakAyika, pathvIkAyika, apkAyika, tejasakAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAyika paryAptaka aura aparyAptaka meM se kauna yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase alpa trasakAyika paryAptaka haiM, trasakAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, tejaskAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, pRthvIkAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, tejaskAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, pRthvIkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, apkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, vAyukAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, vanaspatikAyika aparyAptaka anantaguNe haiM, sakAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, vanaspatikAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, sakAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, aura (unase bhI) sakAyika vizeSAdhika haiN| sUtra-264 bhagavana ! ina sUkSma, sUkSma pRthvIkAyika, sUkSma apkAyika, sUkSma tejaskAyika, sUkSma vAyukAyika, sUkSma vanaspatikAyika evaM sUkSmanigodoM meM se kauna kinase alpa, bahata, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase alpa sUkSma tejaskAyika haiM, sUkSma pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM, sUkSma apkAyika vizeSAdhika haiM, sUkSma vAyu-kAyika vizeSAdhika haiM, sUkSma nigoda asaMkhyAtaguNe haiM, sUkSma vanaspatikAyika anantaguNe haiM aura (unase bhI) sUkSma jIva vizeSAdhika haiN| bhagavan ! ina sUkSma aparyAptaka, sUkSma pRthvIkAyika aparyAptaka, sUkSma apkAyika aparyAptaka, sUkSma tejaskAyika aparyAptaka, sUkSma vAyukAyika aparyAptaka, sUkSma vanaspatikAyika aparyAptaka, sUkSma nigoda aparyAptaka jIvoM meM ? gautama ! sabase thor3e sUkSma tejaskAyika aparyAptaka haiM, sUkSma pRthvIkAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma apkAyika aparyAptaka vizeSAdhika hai; sUkSma vAyukAyika aparyAptaka vizeSA-dhika haiM, sUkSma aura nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, sUkSma vanaspatikAyika aparyAptaka anantaguNe haiM aura (unase bhI) sUkSma aparyAptaka jIva vizeSAdhika haiN|| bhagavan ! ina sUkSma paryAptaka, sUkSma pRthvIkAyika paryAptaka, sUkSma apkAyika paryAptaka, sUkSma tejaskAyika paryAptaka, sUkSma vAyukAyika paryAptaka, sUkSma vanaspatikAyika paryAptaka aura sUkSma nigoda paryAptaka jIvoM meM ? gautama ! saba se thor3e sUkSma tejaskAyika paryAptaka haiM, sUkSma pRthvIkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma apkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma vAyukAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma nigoda paryAptaka asaMkhyAta guNe haiM, sUkSma vanaspatikAyika paryAptaka anantaguNe haiM aura (una se bhI) vizeSAdhika sUkSma paryAptaka jIva haiM / bhagavan ! ina sUkSma paryAptaka-aparyAptaka jIvoMmeM? gautama! sabase alpa sUkSma aparyAptaka jIva, unase sUkSma paryAptaka jIva saMkhyAtaguNe haiM bhagavan ! ina sUkSma pRthvIkAyika paryAptaka aura aparyAptakoM meM ? gautama ! sabase alpa sUkSma pRthvIkAyika aparyAptaka haiM, (unase) sUkSma pRthvIkAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM / isI taraha sUkSma vanaspatikAyikoM ke viSaya meM jAnanA / bhagavan ! ina sUkSma nigoda ke paryAptaka aura aparyAptaka jIvoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e sUkSma nigoda aparyAptaka haiM, (unase) sUkSma nigoda aparyAptaka saMkhyAtaguNe haiN| bhagavan ! ina sUkSma jIva, sUkSma pRthvIkAyika, sUkSma apkAyika, sUkSma tejaskAyika, sUkSma vAyukAyika, muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 39 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra sUkSma vanaspatikAyika evaM sUkSma nigodoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e sUkSma tejaskAyika aparyAptaka haiM, sUkSma pRthvIkAyika aparyAptaka vizeSA-dhika haiM, sUkSma apkAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma vAyukAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma tejas-kAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, sUkSma pRthvIkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma apkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma vAyukAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, sUkSma nigoda paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, sUkSma vanaspatikAyika aparyAptaka anantaguNe haiM, sUkSma aparyAptaka jIva vizeSAdhika haiM, sUkSma vanaspatikAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, sUkSma paryAptaka jIva vizeSAdhika haiM aura (unase bhI) sUkSma jIva vizeSAdhika haiN| sUtra- 265 bhagavan ! ina bAdara jIvoM, bAdara pRthvIkAyikoM, bAdara apkAyikoM, bAdara tejaskAyikoM, bAdara vAyu-kAyikoM, bAdara vanaspatikAyikoM, pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyikoM, bAdara nigodoM aura bAdara trasakAyikoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e bAdara trasakAyika haiM, bAdara tejas-kAyika asaMkhyeyaguNe haiM, pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika asaMkhyeyaguNe haiM, bAdara nigoda asaMkhyeyaguNe haiM, bAdara pRthvIkAyika asaMkhyeyaguNe haiM, bAdara apkAyika asaMkhyeyaguNe haiM, bAdara vAyukAyika asaMkhyeyaguNe haiM, bAdara vanaspatikAyika anantaguNe haiM, aura (unase bhI) bAdara jIva vizeSAdhika haiM / bhagavan ! ina bAdara aparyAptakoM, bAdara pRthvIkAyika-aparyAptakoM, bAdara apkAyika-aparyAptakoM, bAdara tejaskAyika-aparyAptakoM, bAdara vAyu-kAyikaaparyAptakoM, bAdara vanaspatikAyika-aparyAptakoM, pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika-aparyAptakoM, bAdara nigodaaparyAptakoM evaM bAdara trasakAyika-aparyAptakoM meM ? gautama ! sabase kama bAdara trasakAyika aparyAptaka haiM, bAdara tejaskAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara pRthvIkAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara apkAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara vAyukAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka anantaguNe haiM, bAdara aparyAptaka jIva vizeSAdhika haiM / bhagavan ! ina bAdara paryAptakoM, bAdara pRthvIkAyika-paryAptakoM, bAdara apkAyika-paryAptakoM, bAdara tejaskAyika-paryAptakoM, bAdara vAyakAyika-paryAptakoM, bAdara vanaspatikAyikaparyAptakoM, pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika-paryAptakoM, bAdara nigoda-paryAptakoM evaM bAdara trasakAyika-paryAptakoM meM ? gautama ! sabase kama bAdara tejaskAyika paryAptaka haiM, bAdara trasakAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara pRthvIkAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara pRthvIkAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara apkAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara vAyukAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara vanaspatikAyika paryAptaka anantaguNe haiM (unase bhI) bAdara paryAptaka jIva vizeSAdhika haiN| bhagavan ! ina bAdara paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM? gautama ! sabase alpa bAdara paryAptaka jIva haiM, (unase) bAdara aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / isI taraha bAdara pRthvIkAyika se lekara bAdara vanaspatikAyika taka, bAdara nigoda evaM bAdara trasakAyikoM meM paryAptaka se aparyAptaka ko asaMkhyAtaguNe smjhnaa| bhagavan!ina bAdara-jIvoM, bAdara-pRthvIkAyikoM, bAdara-apkAyikoM, bAdara-tejaskAyikoM, bAdara-vAyukAyikoM, bAdara-vanaspatikAyikoM, pratyekazarIra bAdara-vanaspatikAyikoM, bAdara nigodoM aura bAdara trasakAyikoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e bAdaratejaskAyika-paryAptaka haiN| bAdara-trasakAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| bAdara-trasakAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / pratyekazarIra bAdara-vanaspatikAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / bAdara-nigoda-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / bAdara-pRthvIkAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / bAdara-apkAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| bAdara-vAyukAyika muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 40 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / bAdara-tejaskAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / pratyekazarIra-bAdara-vanaspatikAyikaaparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM | bAdara-nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM | bAdara-pRthvI-kAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / bAdara-apkAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / bAdara-vAyukAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| bAdara-vanaspatikAyika-paryAptaka anantaguNe haiM / bAdara-paryAptaka vizeSAdhika haiM / bAdara vanaspatikAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / bAdara-aparyAptaka vizeSAdhika haiM (unase bhI) bAdara jIva vizeSAdhika haiN| sUtra-266 bhagavan ! ina sUkSmajIvoM, sUkSma-pRthvIkAyikoM yAvat sUkSma vanaspatikAyikoM, sUkSmanigodoM tathA bAdara-jIvoM, bAdara-pRthvIkAyikoM yAvat bAdara-vanaspatikAyikoM, pratyekazarIra-bAdara-vanaspatikAyikoM, bAdara-nigodoM aura bAdaratrasakAyikoM meM se kauna kinase alpa, bahata, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thoDe bAdara-trasakAyika haiM, bAdara tejaskAyika asaMkhyAtaguNe haiM, pratyekazarIra bAdara-vanaspatikAyika asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara nigoda asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara-pRthvIkAyika asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara-apkAyika asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara-vAyu-kAyika asaMkhyAtaguNe haiM, sUkSma-tejaskAyika asaMkhyAtaguNe haiM, sUkSma-pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM, sUkSma-apkAyika vizeSAdhika haiM, sUkSma-vAyukAyika vizeSAdhika haiM, sUkSma-nigoda asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara-vanaspati-kAyika anantaguNe haiM, bAdara-jIva vizeSAdhika haiM, sUkSma-vanaspatikAyika asaMkhyAtaguNe haiM unase bhI sUkSma-jIva vizeSAdhika haiM / yAvat bAdara-trasakAyika-aparyAptakoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e bAdaratrasakAyika-aparyAptaka haiM, bAdara-tejaskAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, pratyeka-zarIra-bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtagaNe haiM, bAdaranigoda-aparyAptaka asaMkhyAtagaNe haiM, sakSama-tejaskAyikaaparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, sUkSma-pRthvIkAyika-aparyAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma-apkA vizeSAdhika haiM, sUkSma-vAyukAyika-aparyAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma-nigoda-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdaravanaspatikAyika aparyAptaka anantaguNe haiM, bAdara-aparyAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma-vanaspatikAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM unase bhI sUkSma-aparyAptaka jIva vizeSAdhika haiN| bhagavan ! ina sUkSma-paryAptakoM, yAvat bAdaratrasakAyika-paryAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahata, talya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase alpa bAdara tejaskAyika-paryAptaka haiM, bAdara trasakAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, pratyekazarIra-bAdaravanaspatikAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara-nigoda-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara-pRthvIkAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara-apkAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara-vAyukAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, sUkSma-tejaskAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, sUkSma pRthvIkAyika - paryAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma-apkAyika-paryAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma vAyukAyika-paryAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma nigoda-paryAptaka asaMkhyAtaguNa haiM, bAdara-vanaspatikAyika-paryAptaka anantaguNe haiM, bAdara-paryAptaka jIva vizeSAdhika haiM, sUkSma vanaspatikAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, sUkSma-paryAptaka jIva vizeSAdhika haiN| bhagavan ! ina sUkSma aura bAdara jIvoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahata, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e bAdara paryAptaka haiM, bAdara aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, sUkSma aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM aura unase bhI sUkSma paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / isI taraha pRthvIkAya se lekara vanaspati kAyika aura nigodoM ke viSaya meM jAnanA / bhagavan ! ina sUkSma-jIvoM, sUkSma-pRthvIkAyikoM, yAvat bAdara-trasakAyikoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM meM kauna kinase alpa, bahata, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase alpa bAdara tejaskAyika paryAptaka haiM, bAdara trasakAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara trasakAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika paryAptaka asaMkhyeyaguNe haiM, bAdara nigoda paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara pRthvIkAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara-apkAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara vAyukAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 41 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra tejaskAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara pRthvIkAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara apkAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara vAyukAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, sUkSma tejaskAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, sUkSma pRthvIkAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma apkAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma vAyukAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma tejaskAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, sUkSma pRthvIkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma apkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma vAyukAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, sUkSma nigoda paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, sUkSma nigoda paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara vanaspatikAyika paryAptaka anantaguNe haiM, bAdara paryAptaka jIva vizeSAdhika haiM, bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara aparyAptaka jIva vizeSAdhika haiM, bAdara jIva vizeSAdhika haiM, sUkSma vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, sUkSma aparyAptaka jIva vizeSAdhika haiM; sUkSma vanaspatikAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, sUkSma paryAptaka jIva vizeSAdhika haiM, unase bhI sUkSma jIva vizeSAdhika haiN| sUtra - 267 bhagavan ! ina sayogI, manoyogI, vacanayogI, kAyayogI aura ayogI jIvoM meM se kauna yAvat vizeSAdhika haiM? gautama ! sabase alpa jIva manoyogI haiM, vacanayogI jIva asaMkhyAtaguNe haiM, ayogI anantaguNe haiM, kAyayogI anantaguNe haiM, unase bhI sayogI vizeSAdhika haiN| sUtra-268 bhagavan ! ina savedI, strIvedI, puruSavedI, napuMsakavedI aura avedI jIvoM meM se kauna yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e jIva puruSavedI hai, strIvedI saMkhyAtaguNe haiM, avedI anantaguNe haiM, napuMsakavedI anantaguNe haiM, unase bhI savedI vizeSAdhika haiN| sUtra-269 bhagavan ! ina sakaSAyI, krodhakaSAyI yAvat lobhakaSAyI aura akaSAyI jIvoM meM se kauna yAvat vizeSA-dhika haiM ? gautama ! sabase thor3e jIva akaSAyI haiM, mAnakaSAyI jIva anantaguNe haiM, krodhakaSAyI jIva vizeSAdhika haiM, mAyAkaSAyI jIva vizeSAdhika haiM, lobhakaSAyI vizeSAdhika haiM aura (unase bhI) sakaSAyI jIva vizeSAdhika haiN| sUtra- 270 bhagavan ! ina salezyoM, kRSNalezyAvAloM, yAvat zuklalezyAvAloM evaM lezyArahita jIvoM meM se kauna yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e zuklalezyI , padmalezyI saMkhyAtaguNe haiM, tejolezyI saMkhyAtaguNe haiM, lezyA-rahita anantaguNe haiM, kApotalezyI anantaguNe, nIlalezyI vizeSAdhika; kRSNalezyI vizeSAdhika, unase salezya vizeSAdhika haiM sUtra-271 bhagavan ! samyagdRSTi, mithyAdRSTi evaM samyamithyAdRSTi jIvoM meM kauna yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e samyamithyAdRSTi haiM, samyagdRSTi jIva anantaguNe haiM unase bhI mithyAdRSTi jIva anantaguNe haiM / sUtra - 272 bhagavan ! AbhinibodhikajJAnI yAvat kevalajJAnI jIvoM meM se kauna yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase alpa manaHparyavajJAnI haiM, avadhijJAnI asaMkhyAtaguNe haiM, AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI; ye donoM tulya haiM aura vizeSAdhika haiM, unase kevalajJAnI anantaguNe haiM / bhagavan ! ina mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI aura vibhaMgajJAnI jIvoM meM se kauna yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e vibhaMgajJAnI haiM, mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI donoM tulya haiM aura anantaguNe haiM / bhagavan ! ina AbhinibodhikajJAnI, yAvat vibhaMgajJAnI jIvoMmeM se kauna yAvat vizeSAdhika haiM? gautama ! sabase alpa manaHparyavajJAnI haiM, avadhijJAnI asaMkhyAtaguNe haiM, AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI donoM tulya haiM aura vizeSAdhika haiM, vibhaMgajJAnI asaMkhyAtaguNe haiM, kevalajJAnI anantaguNe haiM, mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI, donoM tulya haiM muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 42 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra aura (kevalajJAniyoM se) anantaguNe haiM / sUtra- 273 bhagavan ! ina cakSudarzanI yAvat kevaladarzanI jIvoM meM se kauna yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e avadhidarzanI haiM, cakSudarzanI jIva asaMkhyAtaguNe haiM, kevaladarzanI anantaguNe haiM, unase bhI acakSudarzanI jIva anantaguNe haiM sUtra-274 bhagavan ! ina saMyatoM, asaMyatoM, saMyatAsaMyatoM aura nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata jIvoM meM ? gautama ! sabase alpa saMyata jIva haiM, saMyatAsaMyata asaMkhyAtaguNe haiM, nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata jIva anantaguNe haiM, unase bhI asaMyata jIva anantaguNe haiN| sUtra-275 bhagavan ! ina sAkAropayoga-yukta aura anAkAropayoga-yukta jIvoM meM ? gautama ! sabase alpa anAkAro-payoga vAle jIva haiM, unase sAkAropayoga vAle jIva saMkhyAtaguNe haiN| sUtra - 276 bhagavan ! ina AhArakoM aura anAhArakajIvoM meM se ? gautama ! sabase kama anAhAraka jIva haiM, unase AhAraka jIva asaMkhyAtaguNe haiN| sUtra - 277 bhagavan ! ina bhASaka aura abhASaka jIvoM meM ? gautama ! sabase alpa bhASaka jIva haiM, unase anantaguNe abhASaka haiN| sUtra - 278 bhagavana ! ina parIta, aparIta aura noparIta-noaparIta jIvoM meM ? gautama ! sabase thoDe parIta jIva haiM, noparItanoaparIta jIva anantaguNe haiM, unase bhI aparIta jIva anantaguNe haiN| sUtra - 279 __ bhagavan ! ina paryAptaka, aparyAptaka aura noparyAptaka-noaparyAptaka jIvoM meM ? gautama ! sabase alpa noparyAptaka-noaparyAptaka jIva haiM, aparyAptaka jIva anantaguNe haiM, unase bhI paryAptaka jIva saMkhyAtaguNe haiM / sUtra - 280 bhagavan ! sUkSma, bAdara aura nosUkSma-nobAdara jIvoM meM ? gautama ! sabase alpa nosUkSma-nobAdara jIva haiM, bAdara jIva anantaguNe haiM, unase bhI sUkSma jIva asaMkhyAtaguNe haiM / sUtra-281 bhagavan ! saMjJI, asaMjJI aura nosaMjJI-noasaMjJI jIvoM meM ? gautama ! sabase alpa saMjJI jIva haiM, nosaMjJInoasaMjJI jIva anantaguNe haiM, unase bhI asaMjJIjIva anantaguNe haiN| sUtra-282 bhagavan ! ina bhavasiddhika, abhavasiddhika aura nobhavasiddhika-noabhavasiddhika jIvoM meM ? gautama ! sabase thor3e abhavasiddhika jIva, nobhavasiddhika-noabhavasiddhika jIva anantaguNe unase bhI bhavasiddhika jIva anantaguNe haiM sUtra - 283 bhagavan ! dharmAstikAya yAvat addhA-samaya ina dravyoM meM se, dravya kI apekSA se kauna yAvat vizeSAdhika haiM? gautama ! dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya, ye tInoM hI tulya haiM tathA dravya kI apekSA se sabase alpa haiM; jIvAstikAya dravya kI apekSA se anantaguNa haiM; pudgalAstikAya dravya kI apekSA se anantaguNa hai; isase bhI addhA-samaya dravya kI apekSA se anantaguNa haiM / he bhagavan ! dharmAstikAya, Adi dravyoM meM se pradeza kI apekSA se? muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 43 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra gautama ! dharmAstikAya aura adharmAstikAya, ye donoM pradezoM kI apekSA se tulya haiM aura sabase thor3e haiM, jIvAstikAya pradezoM kI apekSA se anantaguNa haiM, pudgalAstikAya pradezoM kI apekSA se anantaguNa haiM, addhA-samaya pradezApekSayA anantaguNa haiM; isase AkAzAstikAya pradezoM kI dRSTi se anantaguNa haiN| dharmAstikAya sabase alpa dravya kI apekSA se eka dharmAstikAya (dravya) haiM aura vahI pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNA haiM / isI taraha adharmAstikAya se lekara pudgalAstikAya ke viSaya meM bhI samajha lenA / kAla (addhAsamaya) ke sambandha meM prazna nahIM pUchA jAtA, kyoMki usameM pradezoM kA abhAva hai| bhagavan ! dharmAstikAya, Adi dravyoM meM dravya aura pradezoM kI apekSA se kauna-kisase bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM? gautama ! dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya, ye tIna talya haiM tatha se sabase alpa haiM, dharmAstikAya aura adharmAstikAya ye donoM pradezoM kI apekSA se tulya haiM tathA asaMkhyAta-guNe haiM, jIvAstikAya, dravya kI apekSA anantaguNa haiM, vaha pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNA haiM, pudagalAstikAya dravya kI apekSA se anantaguNA haiM, pudgalAstikAya pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNa haiM / addhA-samaya dravya aura pradezoM kI apekSA se anantaguNA haiM, isase bhI AkAzAstikAya pradezoM kI apekSA anantaguNA haiN| sUtra-284 bhagavan ! ina carama aura acarama jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahata, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama! acarama jIva sabase thoDe haiM. (unase) carama jIva anantaguNe haiN| sUtra- 285 bhagavan ! ina jIvoM, pudgaloM, addhA-samayoM, sarvadravyoM, sarvapradezoM aura sarvaparyAyoM meM prazna-gautama ! sabase alpa jIva haiM, pudgala anantaguNa haiM, addhA-samaya anantaguNe haiM, sarvadravya vizeSAdhika haiM, sarvapradeza anantaguNe haiM, sarvaparyAya anantaguNe haiN| sUtra-286 kSetra kI apekSA se sabase kama jIva Urdhvaloka-tiryagloka meM haiM, adholoka-tiryagloka meM vizeSAdhika haiM, tiryagloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, Urdhvaloka meM asaMkhyeyaguNe haiM, unase bhI adholoka meM vizeSAdhika haiN| sUtra-287 kSetra kI apekSA se sabase thor3e nairayikajIva trailokya meM haiM, adholoka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, unase bhI adholoka meM asaMkhyAtaguNe haiM / kSetra kI apekSA se sabase alpa tiryaMcayonika Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, vizeSAdhika adholoka-tiryakloka meM haiM, tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, unase bhI adholoka meM vizeSAdhika haiM / kSetra ke anusAra sabase kama tiryacinI Urdhvaloka meM haiM, Urdhvaloka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, trailokya meM saMkhyAtaguNe haiM, adholoka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNI haiM, adholoka meM saMkhyAtaguNI haiM, unase bhI tiryakloka meM saMkhyAtaguNI haiN| kSetra ke anusAra sabase thor3e manuSya trailokya meM haiM, Urdhvaloka tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, adholokatiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, Urdhvaloka meM saMkhyAtaguNe haiM, adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, unase bhI tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM / kSetra ke anusAra sabase thor3I manuSyastriyA~ trailokya meM haiM, Urdhvaloka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNI haiM, adholoka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNI haiM, Urdhvaloka meM saMkhyAtaguNI haiM, adholoka meM saMkhyAtaguNI haiM, unase bhI tiryakloka meM saMkhyAtaguNI haiM / kSetra ke anusAra sabase thor3e deva Urdhvaloka meM haiM, asaMkhyAtaguNe Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, trailokya meM saMkhyAtaguNe haiM, adholoka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, unase bhI tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM / isI taraha devIoM ke sambandha meM bhI samajha lenA / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 44 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sUtra-288 kSetrAnusAra saba se thor3e bhavanavAsI deva UrdhvalokameM haiM, Urdhvaloka-tiryaklokameM asaMkhyAtaguNe haiM, trailokya meM saMkhyAtaguNe haiM, adholoka-tiryaklokameM asaMkhyAtaguNe haiM, tiryaklokameM asaMkhyAtaguNe haiM, (una se bhI) adholoka meM asaMkhyAtaguNe haiM / bhavanavAsinI devI ke sambandha meM yahI samajhanA / kSetrAnusAra sabase alpa vANavyantara deva Urdhvaloka meM haiM, Urdhvaloka-tiryaklokameM asaMkhyAtaguNe haiM, trailokya meM saMkhyAtaguNe haiM, adholoka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, adholoka meM saMkhyAtaguNe, (unase) tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM / vANavyantara devI ke viSaya meM bhI yahIM samajhanA / kSetra ke anusAra sabase kama jyotiSka deva Urdhvaloka meM haiM, Urdhvaloka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, trailokya meM saMkhyAtaguNe haiM, adholoka-tiryakaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, (unase bhI) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM / jyotiSkadevI ke sambandha meM bhI yahIM samajha lenA / kSetra ke anusAra sabase kama vaimAnika deva Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, trailokya meM saMkhyAtaguNe haiM, adholoka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, (unase bhI) Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM / vaimAnika devI ke sambandha meM bhI yahIM samajhanA / sUtra - 289 kSetra ke anusAra sabase thor3e ekendriya jIva Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, adholoka-tiryakloka meM vizeSAdhika haiM, tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM (unase bhI) adholoka meM vizeSAdhika haiN| - ekendriya aparyAptaka aura paryAptaka ke sambandha meM bhI isI taraha samajha lenaa| sUtra - 290 kSetra kI apekSA saba se kama dvIndriya jIva Urdhvaloka meM haiM, (una se) Urdhvaloka-tiryakloka meM asaMkhyAta-guNe haiM, (una se) trailokyameM asaMkhyAtaguNe haiM, (una se) adholoka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, (una se) adholokameM saMkhyAtaguNe haiM, (aura unase) tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM / dvIndriya aparyAptaka aura paryAptaka ke sambandhameM bhI yahI samajhanA / trIindriya, caurindriya jIvoM tathA una ke aparyAptaka-paryAptaka ke sambandha meM bhI yahIM alpabahutva jaannaa| sUtra-291 kSetra apekSA se sabase alpa paMcendriya trailokya meM haiM, (unase) Urdhvaloka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, (unase) adholoka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, (unase) Urdhvaloka meM saMkhyAtaguNe haiM, (unase) adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM aura unase tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM / -paMcendriya ke aparyAptaka aura paryAptaka ke sambandha meM yahIM samajha lenA / sUtra - 292 kSetra ke anusAra sabase thor3e pRthvIkAyika jIva Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, adholoka-tiryakloka meM vizeSAdhika haiM, (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, (unase) Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, aura (unase) adholoka meM vizeSAdhika haiM | - aisA hI aparyAptaka aura paryAptaka ke viSaya meM jAnanA / apkAyika se vanaspatikAyika ke sambandha meM bhI isI taraha samajha lenaa| sUtra-293 kSetra apekSA se saba se thor3e trasakAyika jIva trailokyameM haiM, Urdhvaloka-tiryaklokameM saMkhyAtaguNe haiM, una se saMkhyAtaguNe adholoka-tiryaklokameM haiM, UrdhvalokameM (unase) saMkhyAtaguNe haiM, adholoka meM unase saMkhyAta-guNe haiM, aura (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM / isI taraha trasakAyika aparyAptaka aura paryAptakoM ke sambandha meM samajhanA / sUtra - 294 bhagavan ! ina AyuSyakarma ke bandhakoM aura abandhakoM, paryAptakoM aura aparyAptakoM, supta aura jAgRta jIvoM, samudghAta karane vAloM aura na karane vAloM, sAtAvedakoM aura asAtAvedakoM, indriyopayuktoM aura no-indriyo-payuktoM, sAkAropayoga meM upayuktoM aura anAkAropayoga meM upayukta jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 45 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e AyuSkarma ke bandhaka jIva haiM, aparyAptaka saMkhyAtaguNe haiM, suptajIva saMkhyAtaguNe haiM, samudghAta vAle saMkhyAtaguNe haiM, sAtAvedaka saMkhyAtaguNe haiM, indriyopayukta saMkhyAtaguNe haiM, no-indriyo payukta jIva vizeSAdhika haiM, asAtAvedaka vizeSAdhika haiM, samudghAta na karate hue jIva vizeSAdhika haiM, jAgRta vizeSAdhika haiM, paryAptaka jIva vizeSAdhika haiM, unakI apekSA bhI AyuSyakarma ke abandhaka jIva vizeSAdhika haiN| sUtra - 295 kSetra ke anusAra sabase kama pudgala trailokya meM haiM, Urdhvaloka-tiryagloka meM (unase) anantaguNe haiM, adholokatiryagloka meM vizeSAdhika haiM, tiryagloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, unase adholoka meM vizeSAdhika haiM / dizAoM ke anusAra sabase kama pudgala UrdhvadizA meM haiM, adhodizA meM vizeSAdhika haiM, uttara-pUrva aura dakSiNa-pazcima donoM meM tulya aura asaMkhyAtaguNe haiM, dakSiNa-pUrva aura uttara-pazcima donoM meM tulya haiM aura vizeSAdhika haiM, pUrvadizA meM asaMkhyAtaguNe haiM, pazcimadizA meM vizeSAdhika haiM, dakSiNa meM vizeSAdhika haiM, (aura unase bhI) uttara meM vizeSAdhika haiN| kSetra ke anusAra sabase kama dravya trailokya meM haiM, Urdhvaloka-tiryakloka meM anantaguNe haiM, adholoka-tiryakloka meM vizeSAdhika haiM, Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe adhika haiM, adholoka meM anantaguNe haiM, (aura unase) tiryagloka meM saMkhyAtaguNe haiM / dizAoM ke anusAra, sabase thor3e dravya adhodizA meM haiM, UrdhvadizA meM anantaguNe haiM, uttarapUrva aura dakSiNa-pazcima donoM meM talya aura asaMkhyAtagaNe haiM, dakSiNaparva aura uttarapazcima, donoM meM talya haiM tathA vizeSAdhika haiM, pUrva meM asaMkhyAtaguNe haiM, pazcima meM vizeSAdhika haiM, dakSiNa meM vizeSAdhika haiM, (unase bhI) uttara meM vizeSAdhika haiN| sUtra - 296 bhagavan ! ina paramANupudgaloM tathA saMkhyAtapradezika, asaMkhyAtapradezika aura anantapradezika skandhoM meM ? gautama ! dravya kI apekSA se-1. sabase thor3e anantapradezika skandha haiM, 2. paramANupudgala anantaguNe haiM, 3. saMkhyAta pradezika skandha saMkhyAtaguNe haiM, 4. asaMkhyAtapradezika skandha dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM / pradezoM kI apekSA se, 1. sabase kama anantapradezika skandha, 2. paramANupudgala anantaguNe haiM, 3. saMkhyAtapradezI skandha saMkhyAtaguNe haiM, 4. asaMkhyAtapradezI skandha pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM / dravya evaM pradezoM kI apekSA se sabase alpa, dravya kI apekSA se anantapradezika skandha haiM, ve hI pradezoM kI apekSA se anantaguNe haiM, paramANupudgala, dravya evaM pradeza kI apekSA se anantaguNe haiM, saMkhyAtapradezI skandha, dravya kI apekSA se saMkhyAtaguNe haiM, ve hI pradezoM kI apekSA se saMkhyAtaguNe haiM, asaMkhyAtapradezika skandha dravya apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, ve pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiN| bhagavana ! ina ekapradezAvagADha, saMkhyAtapradezAvagADha aura asaMkhyAtapradezAvagADha padagaloM meM prazna-gautama ! dravya kI apekSA se-1. sabase kama dravya kI apekSA se eka pradeza meM avagAr3ha pudgala haiM, 2. saMkhyAtapradezoM meM avagAr3ha pud gala, saMkhyAtaguNe haiM, 3. asaMkhyAtapradezoM meM avagAr3ha pudgala asaMkhyAta haiM / pradezoM kI dRSTi se 1. sabase kama, eka pradezAvagAr3ha pudgala haiM, 2. saMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala, saMkhyAtaguNe haiM, 3. asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala asaMkhyAtaguNe haiM / dravya evaM pradeza kI apekSA se sabase kama ekapradezAvagAr3ha pudgala, dravya evaM pradeza kI apekSA se haiM, saMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala, dravya kI apekSA se saMkhyAtaguNe haiM, ve hI pradeza kI apekSA se saMkhyAtaguNe haiM, asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala, dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, ve hI, pradeza kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiN| bhagavan ! ina eka samaya kI sthiti vAle, saMkhyAta samaya kI sthiti vAle aura asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgaloM meM prazna-gautama ! dravya kI apekSA se 1. sabase alpa eka samaya kI sthiti vAle pudgala haiM, 2. saMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgala, saMkhyAtaguNe haiM, 3. asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgala, asaMkhyAtaguNe haiM / pradezoM kI apekSA se-1. sabase kama, eka samaya kI sthiti vAle pudgala haiM, 2. saMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgala, saMkhyAtaguNe haiM, 3. asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgala, asaMkhyAtaguNe haiM / dravya evaM pradeza kI apekSA se sabase kama pudgala, eka samaya kI sthiti vAle, saMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgala, dravya kI apekSA se muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 46 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra saMkhyAtaguNe haiM, ve hI pradezoM kI apekSA se saMkhyAtaguNe haiM, asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgala, dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, ve hI pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNe haiN| bhagavan ! ina ekaguNa kAle, saMkhyAtaguNe kAle, asaMkhyAtaguNe kAle aura anantaguNa kAle pudgaloM meM ? gautama ! paramANupudgaloM ke anusAra yahA~ bhI kahanA / isI prakAra saMkhyAtaguNe kAle ityAdi, isI prakAra zeSa varNa tathA gandha evaM rasa ke tathA sparza ke (alpabahatva ke) viSaya meM pUrvavat yathAyogya samajha lenaa| sUtra - 297 he bhagavan ! aba maiM samasta jIvoM ke alpabahatva kA nirUpaNa karane vAle mahAdaNDaka kA varNana karU~gA - 1. sabase kama garbhavyutkrAntika haiM, 2. mAnuSI saMkhyAtaguNI adhika haiM, 3. bAdara tejaskAyika-paryAptaka asaMkhyAta-guNe haiM, 4. anuttaraupapAtika deva asaMkhyAtaguNe haiM, 5. UparI graiveyakadeva saMkhyAtaguNe haiM, 6. madhyamagraiveyakadeva saMkhyAtaguNe haiM, 7. nIcale graiveyakadeva saMkhyAtaguNe haiM, 8. acyutakalpa-deva saMkhyAtaguNe haiM, 9. AraNakalpa ke deva saMkhyAtaguNe haiM, 10. prANatakalpa ke deva saMkhyAtaguNe haiM, 11. Anatakalpa ke deva saMkhyAtaguNe haiM, 12. sabase nIcI saptama pRthvI ke nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, 13. chaThI tamaHprabhApRthvI ke nairayika saMkhyAtaguNe haiM, 14. sahasrArakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe haiM, 15. mahAzukrakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe haiM, 16. pA~cavI dhUmaprabhApRthvI ke nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, 17. lAntaka kalpa ke deva asaMkhyAtaguNe haiM, 18. cauthI paMkaprabhApRthvI ke nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, 19. brahmalokakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe, 20. tIsarI vAlukAprabhApRthvI ke nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, 21. mAhendrakalpa ke deva saMkhyAtaguNe, 22. sanatkumArakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe haiM, 23. dUsarI zarkarAprabhA pRthvI ke nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, 24. sammUrchima manuSya asaMkhyAtagaNe haiM, 25. IzAnakalpa ke deva asaMkhyAtagaNe haiM, 26. IzAnakalpa kI deviyA~ saMkhyAtagaNI haiM, 27. saudharmakalpa ke deva saMkhyAtaguNe haiM, 28. saudharmakalpa kI deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, 29. bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNe haiM, 30. bhavanavAsI deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, 31. prathama ratnaprabhA pRthvI ke nairayika asaMkhyAtaguNe haiM / unase 32. khecara-paMcendriya-tiryaMcayonika-puruSa asaMkhyAtaguNa haiM, 33. khecara-paMcendriya-tiryaMcayonika striyA~ asaMkhyAtaguNI haiM, 34. sthalacara-paMcendriya-tiryaMcayonika puruSa saMkhyAtaguNe haiM, 35. sthalacara-paMcendriya-tiryaMca-yonika striyA~ saMkhyAtaguNI haiM, 36. jalacara-paMcendriya tiryaMcayonika puruSa saMkhyAtaguNe haiM, 37. jalacara-paMcendriya-tiryaMcayonika striyA~ saMkhyAtaguNI haiM, 40. jyotiSka-deva saMkhyAtaguNe haiM, 41. jyotiSka-deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, 42. khecarapaMcendriya-tiryaMcayonika napuMsaka saMkhyAtaguNe haiM, 43. sthalacara-paMcendriya-tiryaMcayonika napuMsaka saMkhyAta guNe haiM, 44. jalacara-paMcendriya-tiryaMcayonika napuMsaka saMkhyAtaguNe adhika haiM, 45. caturindriya-paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, 46. paMcendriya-paryAptaka vizeSAdhika haiM, 47. (unakI apekSA) dvIndriya-paryAptaka vizeSAdhika haiM, 48. trIndriya-paryAptaka vizeSAdhika haiM, 49. paMcendriya aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 50. caturindriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 51. trIndriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 52. dvIndriya paryAptaka vizeSAdhika haiM, 53. pratyekazarIra bAdara vanaspati-kAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 54. bAdara nigoda-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 55. bAdara-pRthvIkAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 56. bAdara-apkAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 57. bAdara-vAyukAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 58. bAdara tejaskAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 59. pratyekazarIra-bAdara-vanaspatikAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, daranigoda-aparyAptaka asaMkhyAtagaNe haiM, 61. bAdara pathvIkAyika-aparyAptaka asaMkhyAtagaNe haiM, 62. bAdaraapkAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 63. bAdara-vAyukAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 64. sUkSma tejaskAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| unase 65. sUkSma pRthvIkAyika-aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 66. sUkSma apkAyika-aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 67. sUkSma vAyukAyika, aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 68. sUkSma tejaskAyika-paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, 69. sUkSma pRthvIkAyika-paryAptaka vizeSAdhika haiM, 70. sUkSma apkAyika-paryAptaka vizeSAdhika haiM, 71. sUkSma vAyukAyikaparyAptaka vizeSAdhika haiM, 72. sUkSma nigoda-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 73. sUkSma nigoda-paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 47 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra 74. abhavasiddhika (abhavya) anantaguNe haiM, 75. samyaktva se bhraSTa anantaguNe haiM, 76. siddha anantaguNe haiM, 77. bAdara vanaspatikAyika-paryAptaka anantaguNe haiM, 78. bAdaraparyAptaka vizeSAdhika haiM, 79. bAdara vanaspati-kAyikaaparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 80. bAdara-aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 81. bAdara vizeSAdhika haiM, 82. sUkSma vanaspatikAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 83. sUkSma-aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 84. sUkSma vanaspatikAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, 85. sUkSma-paryAptaka vizeSAdhika haiM, 86. sUkSma vizeSAdhika haiM, 87. bhavasiddhika vizeSAdhika haiM, 88. nigoda ke jIva vizeSAdhika haiM, 89. vanaspati jIva vizeSAdhika haiM, 90. ekendriya jIva vizeSAdhika haiM, 91. tiryaMcayonika vizeSAdhika haiM, 92. mithyAdRSTi-jIva vizeSAdhika haiM, 93. avirata jIva vizeSAdhika haiM, 94. sakaSAyI jIva vizeSAdhika haiM, 95. chadmastha jIva vizeSAdhika haiM, 96. sayogI jIva vizeSAdhika haiM, 97. saMsArastha jIva vizeSAdhika haiM, 98. unase sarvajIva vizeSAdhika haiN| pada-3-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 48 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-4-sthiti sUtra - 298 bhagavan ! nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa taiMtIsa sAgaropama kI / bhagavan ! aparyAptaka nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / bhagavan ! paryAptaka nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama taiMtIsa sAgaropama kii| ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa eka sAgaropama hai / aparyAptakaratnaprabhApRthvI ke nairayikoM kI jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrta hai / paryAptaka-ratnaprabhApRthvI nairayikoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama eka sAgaropama hai / zarkarAprabhApRthvI nairayikoM kI sthiti jaghanya eka aura utkRSTa tIna sAgaropama hai / bhagavan ! aparyApta zarkarAprabhApRthvI ke nArakoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryAptaka-zarkarAprabhApRthvI nairayikoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama eka sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuharta kama tIna sAgaropama hai| vAlukAprabhApRthvI nairayikoM kI sthiti jaghanya tIna aura utkRSTa sAta sAgaropama hai / aparyAptaka-vAlukAprabhApRthvI nArakoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuharta haiM / paryAptaka-vAlukAprabhApRthvI nArakoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama tIna sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama sAta sAgaropama hai / paMkaprabhApRthvI nairayikoM kI sthiti jaghanya sAta aura utkRSTa dasa sAgaropama hai / aparyAptaka-paMkaprabhApRthvI nairayikoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryAptaka-paMkaprabhApRthvI nArakoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama sAta sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama dasa sAgaropama hai| dhUmaprabhApRthvI nairayikoM kI sthiti jaghanya dasa, utkRSTa 17 sAgaropama hai / dhUmaprabhApRthvI aparyApta nairayikoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / dhUmaprabhApRthvI paryAptaka nairayikoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama dasa sAgaropama kI, utkRSTa antarmuhUrta kama 17 sAgaropama kI hai / tamaHprabhApRthvI nairayikoM kI sthiti jaghanya 17, utkRSTa 22 sAgaropama hai / tamaHprabhApRthvI aparyApta nairayikoM kI sthiti jaghanya hai aura utkRSTa antarmuhUrta hai / tamaHprabhApRthvI nairayikoM kI sthiti jaghanya antarmaharta kama 17 sAgaropama aura utkaSTa antarmaharta kama 22 sAgaropama kI hai| adhaH saptamapRthvI nairayikoM kI sthiti jaghanya bAIsa sAgaropama aura utkRSTa taiMtIsa sAgaropama hai / aparyAptakaadhaHsaptama pRthvI nairayikoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuharta hai / paryAptaka-adhaHsaptamapRthvI nairayikoM kI sthiti jaghanya antarmuharta kama bAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuharta kama taiMtIsa sAgaropama kI hai| sUtra-299 bhagavan ! devoM kI kitane kAla kI sthiti hai ? gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa taiMtIsa sAgaropama / aparyAptaka devoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryAptaka-devoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa kama taiMtIsa sAgaropama kI hai / deviyoM kI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa pacapana palyopama hai| aparyAptaka deviyoM kI jaghanya aura utkRSTa antarmuharta hai / paryAptaka deviyoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa aura utkRSTa antarmuhUrta kama pacapana palyopama hai| bhavanavAsI devoM kI sthiti jaghanya 10000 varSa, utkRSTa sAdhika eka sAgaropama hai / aparyAptaka bhavanavAsI devoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / bhagavan ! paryAptaka bhavanavAsI devoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama kucha adhika sAgaropama hai / bhagAvanasI deviyoM kI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa sAr3he cAra palyopama hai / aparyAptaka bhavanavAsI deviyoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrta hai / paryAptaka bhavanavAsI deviyoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama 10000 varSa, utkRSTa antarmuhUrta kama sAr3he cAra palyopama haiM / asurakumAra deva-devI ke viSayameM sAmAnya bhavanavAsI samAna hI samajhanA / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 49 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra nAgakumAra devoM kI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa dezona do palyopamoM kI hai / aparyApta nAgakumAroM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryApta nAgakumAroM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa aura utkRSTa antarmuhUrta kama dezona do palyopama hai / nAgakumAra deviyoM kI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa dezona palyopama hai / aparyApta nAgakumAra deviyoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryApta nAgakumAradeviyoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa aura utkRSTa dezona palyopama meM anta-muhUrta kama hai| -sUparNakumAra se stanitakumAra ke deva-devI ke viSaya meM nAgakumAra ke samAna hI samasta praznottara samajhanA / sUtra - 300 bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM kI kitane kAla taka kI sthiti hai ? jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa / aparyApta pRthvIkAyika kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryApta pRthvIkAyika kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama bAIsa hajAra varSa hai / sUkSma pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / isI taraha sUkSma pRthvIkAyika aparyAptaka aura paryAptaka kI sthiti bhI samajhanA / bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa hai / bAdara pRthvI-kAyika aparyAptaka kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryAptaka bAdara pRthvIkAyika kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama bAIsa hajAra varSa kI hai| bhagavana ! apkAyika jIvoM kI kitane kAla taka kI sthiti kahI gaI hai? gautama ! jaghanya antarmahartta aura utkRSTa sAta hajAra varSa hai / aparyApta apkAyika jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryAptaka apkAyika jIvoM kI sthiti jaghanya antarmahartta tathA utkaSTa antarmaharta kama sAta hajAra varSa hai / sakSama apkAyikoM ke audhika, aparyAptakoM aura paryAptakoM kI sthiti sUkSma pRthvIkAyikoM ke samAna jAnanA / bAdara apkAyika jIvoM kI sthiti sAmAnya apkAyika samAna hI jAnanA / kevala paryAptakoM kI utkRSTa sthiti meM antarmuhUrta kama smjhnaa| bhagavan ! tejaskAyika kI sthiti ? jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIna rAtri-dina haiM / tejaskAyika aparyAptakoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryApta tejaskAyika kI sthiti jaghanya antarmuhUrta tathA utkRSTa antarmuharta kama tIna rAtri-dina kI hai / sUkSma tejaskAyikoM ke audhika, aparyApta aura paryAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhurta hai / bAdara tejaskAyika kI sthiti sAmAnya tejaskAyika samAna hai / vizeSa yaha ki utkRSTa paryAptaka meM antarmaharta kama karanA / vAyukAyika kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIna hajAra varSa hai / aparyAptaka vAyukAyika jIvoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryAptaka vAyukAyika jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta kama tIna hajAra varSa hai / sUkSma vAyukAyika kI audhika, aparyAptaka aura paryAptaka tInoM sthiti antarmuhUrta kI hai / bAdara vAyukAyika ko sAmAnya vAyukAyika ke samAna jAnanA / vizeSa yaha ki paryAptakoM kI utkRSTa sthiti meM antarmuharta kama krnaa| vanaspatikAyikakI sthiti jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa 10000 varSa hai / aparyApta vanaspatikAyika kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? gautama ! unakI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hai / paryAptaka vanaspatikAyika jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa hai| sUkSma vanaspatikAyikoM ke aughika, aparyAptakoM aura paryAptakoM kI sthiti jaghanyataH aura utkRSTataH antarmuhUrta hai / bAdara vanaspatikAyika ko audhika kI taraha hI jAnanA / vizeSa yaha ki una ke paryAptakameM antarmuhUrta kama karanA / sUtra-301 bhagavan ! dvIndriya kI kitane kAla kI sthiti hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bAraha varSa / aparyApta dvIndriya sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryApta dvIndriya kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 50 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra antarmuhUrta kama bAraha varSa hai / trIndriya kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa unacAsa rAtri dina hai / aparyApta trIndriya kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryAptaka trIndriya kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta kama unacAra rAtri-dina hai / caturindriya jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti chaha mAsa hai| aparyApta caturindriya kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryApta caturindriya kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama chaha mAsa hai| sUtra-302 bhagavan ! paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya antarmuharta aura utkRSTa tIna palyopama hai / inake aparyApta kI jaghanya aura utkRSTa antarmuharta hai / inake paryApta kI jaghanya anta-rmuhartta aura utkRSTa antarmuhUrta kama tIna palyopama hai / sammUrchima paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi hai / inake aparyApta kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / inake paryApta kI sthiti jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa antarmuhUrta kama puurvkotti| garbhaja paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti auSika paMcendriyatiryaMca ke samAna jAnanA / jalacara paMce-ndraya tiryaMcayonika ke samAna jAnanA / sammUrchima tathA garbhaja ye donoM jalacara paMcendriya kI audhika aparyApta aura paryApta kI sthiti sammUrchima paMcendriyatiryaMca yonika jIvoM ke samAna jAnanA / catuSpada sthalacara paMcendriyatiryaMcayonika kI sthiti saMbaMdhi prazna-inakI audhika-aparyAptaka-paryAptaka ye tInoM kI sthiti audhika paMcendriya tiryaMca ke samAna jAnanA / sammarchima cataSpada sthalacara paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti jaghanya antarmahartta evaM utkaSTa caurAsI hajAra varSa hai| inake aparyApta kI jaghanya sthiti aura utkaSTa sthiti bhI antarmuhUrta hai / inake paryApta kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kama caurAsI hajAra varSa hai| - garbhaja catuSpada sthalacara paMcendriya tiryaMcayonika kI sthiti audhika tiryaMca paMcendriya ke samAna jaannaa| bhagavana ! ura:parisarpa sthalacara paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa pUrvakoTi kI hai / inake aparyApta jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta hai / inake paryApta jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta kama pUrvakoTi hai / sAmAnya sammUrchima ura:parisarpa sthalacara paMcendriya tiryaMcayonikoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa tirepana hajAra varSa hai / inake aparyAptaka jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bhI anta-muhUrta hai / inake paryAptaka jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa antarmuharta kama tirepana hajAra varSa kI hai| garbhaja uraHparisarpa sthalacara paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti sammUrchima paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM ke samAna jAnanA / bhujaparisarpa sthalacara paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti bhI sammUrchima paMcendriya-tiryaMca yonika jIvoM ke samAna jAnanA / sammUrchima bhujaparisarpa sthalacara paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta tathA utkRSTa sthiti bayAlIsa hajAra varSa kI hai / inake aparyAptaka jIvoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / inake paryAptaka jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta tathA utkRSTa antarmuhUrta kama bayAlIsa hajAra varSa kI hai| garbhaja bhajaparisarpa sthalacara paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti sammarchima paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM ke samAna jaannaa| bhagavan ! khecara paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI hai ? gautama ! jaghanya antamuharta kI hai, utkRSTa palyopama ke asaMkhyeyabhAga kI hai| inake aparyApta jIvoM kI sthiti aura utkRSTa bhI anta-rmuhartta kI hai / inake paryApta jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai| bhagavan ! sammUrchima khecara paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bahattara hajAra varSa kI hai / inake aparyApta jIvoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa bhI muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 51 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra antarmuhUrta kI hai / inake paryApta jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuharta kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama bahattara hajAra varSa kI hai / garbhaja-khecara-paMcendriya-tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti khecara-paMcendriya-tiryaMcayonika ke samAna jAnanA / sUtra-303 bhagavan ! manuSyoM kI kitane kAla kI sthiti hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta hai aura utkRSTa tIna palyopama kI hai / aparyAptaka manuSyoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / paryAptaka manuSyoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta kama tIna palyopama hai / sammUrchima manuSyoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrta hai / garbhaja manuSyoM kI sthiti audhika manuSya samAna jAna lenA / sUtra - 304 bhagavan ! vANavyantara devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa kI hai, utkRSTa eka palyopama kI hai / aparyApta vANavyantara kI sthiti jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / paryAptaka vANa-vyantara kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama eka palyopama kI hai / vANavyantara deviyoM kI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa arddha palyopama hai / aparyApta vANavyantaradeviyoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrta hai / paryAptaka vANavyantaradeviyoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa aura utkRSTa antarmuhUrta kama arddha palyopama hai / sUtra-305 bhagavan ! jyotiSka devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya palyopama kA AThavA~ bhAga hai aura utkRSTa eka lAkha varSa adhika palyopama hai / aparyApta jyotiSkadevoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryApta jyotiSkadevoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama palyopama ke AThaveM bhAga kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama eka lAkha varSa adhika eka palyopama kI hai / jyotiSka deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama ke AThaveM bhAga kI aura utkRSTa pacAsa hajAra varSa adhika arddhapalyopama kI hai / aparyApta jyotiSkadeviyoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryApta jyotiSka deviyoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama palyopama ke AThaveM bhAga kI hai aura utkRSTa antarmuharta kama pacAsa hajAra varSa adhika arddhapalyopama hai| candravimAna meM devoM kI sthiti sAmAnya jyotiSka devoM ke samAna jAna lenA / candravimAna meM deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa pacAsa hajAra varSa adhika arddhapalyopama hai / candravimAna meM aparyApta deviyoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / candravimAna meM paryApta deviyoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrtta kama palyopama ke caturtha bhAga kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama pacAsa hajAra varSa adhika arddhapalyopama kI hai| __ bhagavan ! sUryavimAna meM devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? jaghanya palyopama ke cauthAI bhAga aura utkRSTa eka hajAra varSa adhika eka palyopama kI hai / sUryavimAna meM aparyApta devoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa anta-rmuhUrta kI hai / sUryavimAna meM paryApta devoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama palyopama ke caturthabhAga kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama eka hajAra varSa adhika eka palyopama kI hai / sUryavimAna meM deviyoM kI sthiti palyopama ke caturtha bhAga aura utkaSTa pA~ca sau varSa adhika adapalyopama hai / saryavimAna meM aparyApta deviyoM kI sthiti jaghanya aura utkaSTa antarmuhUrta hai / sUryavimAna meM paryAptaka deviyoM kI sthiti jaghanya antarmahartta kama palyopama ke cauthAI bhAga kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama pA~ca sau varSa adhika arddha palyopama kI hai| ___grahavimAna meM devoM kI sthiti jaghanya palyopama ke cauthAI bhAga aura utkRSTa eka palyopama hai / grahavimAna meM aparyAptaka devoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuharta hai / grahavimAna meM paryAptaka devoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama palyopama ke caturtha bhAga aura utkRSTa antarmuhUrta kama eka palyopama hai / grahavimAna deviyoM kI jaghanya sthiti devoM ke samAna hI hai / utkRSTa sthiti ardhapalyopama kI hai| bhagavan ! nakSatravimAna meM devoM kI sthiti grahavimAna kI deviyoM ke samAna hai / nakSatravimAna meM deviyoM kI muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 52 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra sthiti jaghanya palyopama kA caturthabhAga hai aura utkRSTa kucha adhika cauthAI palyopama kI hai / nakSatravimAna meM aparyAptaka deviyoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / nakSatravimAna meM paryApta deviyoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama cauthAI palyopama aura utkRSTa antarmuhUrta kama palyopama ke cauthAI bhAga se kucha adhika hai| tArAvimAna meM devoM kI sthiti jaghanya palyopama ke AThaveM bhAga aura utkRSTa cauthAI palyopama hai / bhagavan ! tArAvimAna meM aparyApta devoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / tArAvimAna meM paryApta devoM kI sthiti audhika sthiti se antarmuhUrta kama jAnanA / tArAvimAna meM deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama kA AThavA~ bhAga aura utkRSTa palyopama ke AThaveM bhAga se kucha adhika kI hai / tArAvimAna meM aparyApta deviyoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta kI hai / tArAvimAna meM paryApta deviyoM kI sthiti audhika sthiti se antarmuhUrta kama hai| sUtra-306 bhagavan ! vaimAnika devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? jaghanya eka palyopama kI hai aura utkRSTa taiMtIsa sAgaropama hai / aparyAptaka vaimAnika devoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryApta vaimAnika devoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama eka palyopama aura utkRSTa antarmuhUrta kama taiMtIsa sAgaropama hai / vaimAnika deviyoM kI sthiti jaghanya eka palyopama aura utkRSTa pacapana palyopama hai / vaimAnika aparyApta deviyoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryApta vaimAnika deviyoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kama eka palyopama aura utkRSTa antarmuhUrta kama pacapana palyopama hai| bhagavana ! saudharmakalpa meM, devoM kI sthiti jaghanya eka palyopama aura utkaSTa do sAgaropama hai / inake aparyAptoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta kI hai / saudharmakalpa meM paryAptaka devoM kI sthiti aughika sthiti se antarmuhUrta kama samajhanA / saudharmakalpa meM deviyoM kI sthiti jaghanya eka palyopama aura utkRSTa pacAsa palyopama hai / inake aparyApta kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuharta hai / saudharmakalpa kI paryAptaka deviyoM kI sthiti audhika kama samajhanA / saudharmakalpa meM parigRhitA deviyoM kI sthiti jaghanya eka palyopama aura utkRSTa sAta palyopama hai / inake aparyAptakoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuharta hai / inake paryApta kI sthiti audhika sthiti se antarmuhUrta kama samajhanA / saudharmakalpa meM aparigRhitA deviyoM kI sthiti audhika deviyoM ke samAna jAnanA bhagavan ! IzAnakalpa meM devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? saudharmakalpa ke devoM se kucha adhika smjhnaa| IzAnakalpa meM deviyoM kI sthiti saudharmakalpa deviyoM ke samAna hI hai, vizeSa yaha kI jaghanya sthiti meM kucha adhika kahanA / IzAnakalpa meM parigRhItA deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama se kucha adhika aura utkRSTa bhI nau palyopama hai | inakI aparyApta deviyoM kI sthiti antarmuhartta hI hai / inakI paryApta deviyoM kI sthiti inakI audhika sthiti se antarmuhUrta kama hai / IzAnakalpa meM aparigRhItA deviyoM kI sthiti inakI audhika deviyoM ke samAna hI hai| sanatkumArakalpa meM devoM kI sthiti jaghanya do sAgaropama aura utkRSTa sAta sAgaropama hai / inake aparyApta kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta kI hai / - inake paryAptoM kI sthiti inakI audhika sthiti se antarmuhUrta kama samajhanA / mAhendrakalpa ke devoM kI sthiti sanatkumAradevoM se kucha adhika samajhanA / brahmalokakalpa meM devoM kI sthiti jaghanya sAta sAgaropama aura utkRSTa dasa sAgaropama hai / inake aparyAptakoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhartta hai| inake paryAptakoM kI sthiti inakI audhika sthiti se antarmuharta kama smjhnaa| lAntakakalpa meM devoM kI sthiti jaghanya dasa sAgaropama aura utkRSTa caudaha sAgaropama hai / inake aparyAptakoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuharta hai / inakI paryAptakoM kI sthiti inakI audhika sthiti se antarmuharta kama samajhanA / mahAzukrakalpa meM devoM kI sthiti jaghanya caudaha sAgaropama tathA utkRSTa sattaraha sAgaropama hai / inake aparyAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta kI hai / inake paryAptakoM kI sthiti audhika se anta-rmuhUrta kama hai / sahasrArakalpa meM devoM kI sthiti jaghanya sattaraha sAgaropama aura utkRSTa aThAraha sAgaropama hai / inake aparyAptakoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrta hai / inake paryAptakoM kI sthiti odhika se antarmuhUrta kama hai| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 53 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra Anatakalpa ke devoM kI sthiti jaghanya aThAraha sAgaropama aura utkRSTa unnIsa sAgaropama hai / bhagavan ! Anatakalpa meM aparyApta devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI hai ? inake aparyAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai, inake paryAptakoM kI sthiti audhika se antarmuhUrta kama hai / prANatakalpa meM devoM kI sthiti jaghanya unnIsa sAgaropama hai aura utkRSTa bIsa sAgaropama hai / bhagavan ! prANatakalpa meM aparyApta devoM kI sthiti kitana kAla taka kI kahI gaI hai ? inake aparyAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa antarmuharta hai / inake paryAptakoM kI sthiti audhika se antarmuhurta kama hai| AraNakalpa meM devoM kI sthiti jaghanya bIsa sAgaropama aura utkRSTa ikkIsa sAgaropama hai / inake aparyAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / inake paryAptakoM kI sthiti odhika se antarmuhUrta kama hai / acyutakalpa meM devoM kI sthiti jaghanya ikkIsa sAgaropama aura utkRSTa bAIsa sAgaropama hai / inake aparyAptakoM kI jaghanya aura utkaSTa antarmahartta hai / inake paryAptakoM kI sthiti odhika se antarmaharta kama hai bhagavana ! adhastana-adhastana graiveyaka devoM kI sthiti jaghanya bAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa teIsa sAgaropama kI hai / adhastana-madhyama graiveyaka devoM kI sthiti jaghanya teIsa sAgaropama aura utkRSTa caubIsa sAgaropama hai| adhastana-uparitana graiveyaka devoM kI sthiti jaghanya caubIsa sAgaropama kI tathA utkRSTa paccIsa sAgaropama kI hai| ina tInoM adhastana graiveyakoM ke aparyAptaka devoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai tathA inake paryAptaka devoM kI sthiti apanI apanI audhika sthiti se antarmuharta kama samajha lenaa| madhyama-adhastana graiveyaka devoM kI sthiti jaghanya paccIsa sAgaropama aura utkRSTa chabbIsa sAgaropama hai / madhyama-madhyama graiveyaka devoM kI sthiti jaghanya chabbIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sattAIsa sAgaropama kI hai / madhyamauparitana graiveyaka devoM kI sthiti jaghanya sattAIsa sAgaropama kI tathA utkRSTa aTThAIsa sAgaropama kI hai / ina tInoM graiveyakoM ke aparyAptaka devoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa se antarmuharta kI hai aura inake paryAptakoM kI sthiti apanI apanI audhika sthiti se antarmuhUrta kama hai| uparitana-adhastana graiveyaka devoM kI? gautama ! jaghanya aTrAIsa tathA utkRSTa unatIsa sAgaropama hai / uparitanamadhyama graiveyaka devoM kI sthiti jaghanya unatIsa tathA utkRSTa tIsa sAgaropama hai / bhagavan ! uparitana-uparitana graiveyakadevoM kI sthiti jaghanya tIsa tathA utkRSTa ikatIsa sAgaropama hai / ina tInoM ke aparyAptaka aura paryAptaka devoM kI sthiti kA kathana pUrva graiveyakavat jaannaa| bhagavan ! vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita vimAnoM meM devoM kI sthiti kitane kAla taka kI hai ? jaghanya ikatIsa sAgaropama kI tathA utkRSTa taiMtIsa sAgaropama kI hai / sarvArthasiddha vimAnavAsI devoM kI sthiti ajaghanya anutkRSTa taiMtIsa sAgaropama hai / pA~ca anuttara vimAna ke aparyAptaka devoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta kI hai aura paryAptaka devoM kI sthiti apanI audhika sthiti se antarmuhUrta kama hai| pada-4-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 54 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-5-vizeSa sUtra-307 bhagavan ! paryAya kitane prakAra ke haiM ? do prakAra ke haiM / jIvaparyAya aura ajIvaparyAya / bhagavan ! jIva-paryAya kyA saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? gautama ! (ve) ananta haiM / bhagavan ! yaha kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? gautama ! asaMkhyAta nairayika haiM, asaMkhyAta asura haiM, asaMkhyAta nAgakumAra haiM, yAvat asaMkhyAta stanita-kumAra haiM, asaMkhyAta pRthvIkAyika haiM, yAvat asaMkhyAta vAyukAyika haiM, ananta vanaspatikAyika haiM, asaMkhyAta dvIndriya yAvat asaMkhyAta paMcendriya tiryaMcayonika haiM, asaMkhyAta manuSya haiM, asaMkhyAta vANavyantara deva haiM, asaMkhyAta jyotiSka deva haiM, asaMkhyAta vaimAnikadeva haiM aura anantasiddha haiM / he gautama ! isa hetu se aisA kahA jAtA hai ki ve (jIvaparyAya) ananta haiM sUtra-308 bhagavan ! nairayikoM ke kitane paryAya haiM? gautama ! ananta / bhagavan ! Apa kisa hetu se aisA kahate haiM ? gautama! eka nAraka dUsare nAraka se dravya se tulya hai / pradezoM se tulya hai; avagAhanA se-kathaMcit hIna, kathaMcit tulya aura kathaMcit adhika hai / yadi hIna hai to asaMkhyAtabhAga athavA saMkhyAtabhAga hIna hai; yA saMkhyAtaguNA athavA asaMkhyAtaguNA hIna hai| yadi adhika hai to asaMkhyAtabhAga adhika yA saMkhyAtabhAga adhika hai; athavA saMkhyAtaguNA yA asaMkhyAta -guNA adhika hai / sthiti se-kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hai / yadi hIna hai to asaMkhyAtabhAga hIna yAvat asaMkhyAtaguNa hIna hai| agara adhika hai to asaMkhyAtabhAga adhika yAvat asaMkhyAtaguNa adhika hai| kRSNavarNa-paryAyoM se-kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hai / yadi hIna hai, to anantabhAga hIna, asaMkhyAtabhAga hIna yA saMkhyAtabhAga hIna hotA hai; athavA saMkhyAtaguNa hIna, asaMkhyAtaguNa hIna yA anantaguNa hIna hotA hai / yadi adhika hai to anantabhAga adhika, yAvat anantaguNa adhika hotA hai / nIlavarNa, raktavarNa, pItavarNa, hAridravarNa aura zuklavarNaparyAyoM se-SaTsthAnapatita hotA hai / sugandha aura durgandhaparyAyoM se-SaTsthAna-patita hai / tiktarasa yAvat madhurarasaparyAyoM se-SaTsthAnapatita hai / karkaza yAvat rUkSa-sparzaparyAyoM se-SaTsthAna-patita hotA hai / (isI prakAra) Abhinibodhika yAvat avadhijJAnaparyAyoM, matiajJAna yAvat vibhaMgajJAnaparyAyoM, cakSudarzana yAvat avadhijJAnaparyAyoM se-SaTsthAnapatita hInAdhika hotA hai| gautama! isa hetu se aisA kahA jAtA hai ki nArakoMke paryAya ananta haiM sUtra-309 bhagavan ! asurakumAroM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta / bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! eka asurakumAra dUsare asurakumAra se dravya se tulya hai, pradezoM se tulya hai; avagAhanA aura sthiti se catuHsthAnapatita hai, isI prakAra varNa, gandha, sparza, jJAna, ajJAna, darzana Adi paryAyoM se (pUrvasUtravat) SaTsthAnapatita hai / he gautama ! isI kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki asurakumAroM ke paryAya ananta kahe haiM / isI prakAra jaise nairayikoM aura asurakumAroM ke samAna yAvat stanitakumAroM ke (anantaparyAya kahane caahie)| sUtra-310 bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta / bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA hai ? gautama! eka pRthvIkAyika dUsare pRthvIkAyika se dravya se tulya hai, pradezoM se tulya hai, avagAhanA kI apekSA se kadAcit hIna hai, kadAcit tulya hai aura kadAcit adhika hai / yadi hIna hai to asaMkhyAtabhAga hIna hai yAvat asaMkhyAtaguNa hIna hai| yadi adhika hai to asaMkhyAtabhAga adhika hai yAvat asaMkhyAtaguNa adhika hai / sthiti se kadAcit hIna hai kadAcit tulya hai, kadAcit adhika hai| yadi hIna hai to asaMkhyAtabhAga hIna hai, yA saMkhyAtabhAga hIna hai, athavA saMkhyAtaguNa hIna hai / yadi adhika hai to asaMkhyAtabhAga adhika hai, yA saMkhyAtabhAga adhika hai, athavA saMkhyAtaguNa adhika hai / varNoM, gandhoM, rasoM aura sparzoM (ke paryAyoM) se, mati-ajJAna-paryAyoM, zruta-ajJAna-paryAyoM evaM acakSudarzanaparyAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| bhagavan ! apkAyika jIvoM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA hai? muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 55 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra gautama ! eka apkAyika dUsare apkAyika se dravya se tulya hai; pradezoM se tulya hai, avagAhanA se catuHsthAnapatita hai, sthiti se tristhAna-patita hai / varNa, gandha, rasa, sparza, mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura acakSudarzana ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai / bhagavan ! tejaskAyika jIvoM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta, kyoMki-eka tejaskAyika, dUsare tejaskAyika se dravya se tulya hai, ityAdi pUrvavat / bhagavan ! vAyukAyika jIvoM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta, kyoMki-gautama ! eka vAyukAyika, dUsare vAyukAyika se dravya se tulya hai, ityAdi pUrvavat / bhagavan ! vanaspatikAyika jIvoM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta, kyoMki-gautama ! eka vanaspati-kAyika dUsare vanaspatikAyika se dravya se tulya hai, ityAdi pUrvavat / sUtra - 311 bhagavan ! dvIndriya jIvoM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai? gautama ! eka dvIndriya jIva dUsare dvIndriya se dravya se aura pradezoM se tulya hai, avagAhanA se kadAcit hIna hai, kadAcit tulya hai, aura kadAcit adhika hai / yadi hIna hai to, asaMkhyAtabhAga hIna hotA hai, yAvat asaMkhyAtaguNa hIna hotA hai / agara adhika hotA hai to asaMkhyAtabhAga adhika, yAvat asaMkhyAtaguNA adhika hotA hai / sthiti se tristhAna-patIta hotA hai, tathA varNAdi se (pUrvavat / SaTsthAnapatita hai / isI prakAra trIndriya jIvoM meM samajhanA / isI taraha caturindriya jIvoM kI anantatA hotI hai / vizeSa yaha hai ki unameM cakSudarzana bhI hotA hai| sUtra-312 paMcendriya tiryaMcayonika nairayikoM samAna kahanA / sUtra-313 ____ bhagavan ! manuSyoM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta / kyoMki-gautama ! dravya se eka manuSya, dUsare manuSya se tulya hai, pradezoM se tulya hai, avagAhanA aura sthiti se bhI catuHsthAnapatita hai, tathA varNAdi evaM cAra jJAna ke paryAyoM se SaTsthAnapatita hai, tathA kevalajJAna paryAyoM se tulya hai, tIna ajJAna tathA tIna darzana se SaTsthAnapatita hai, aura kevaladarzana ke paryAyoM se tulya hai| sUtra-314 vANavyantara deva avagAhanA aura sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita haiM tathA varNa Adi se SaTsthAnapatita haiN| jyotiSka aura vaimAnika deva aise hI haiN| vizeSatA yaha ki sthiti se tristhAnapatita haiN| sUtra-315 bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle nairayikoM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta / kyoMki-gautama ! jaghanya avagAhanA vAlA nairayika, dUsare jaghanya avagAhanA vAle nairayika se dravya, pradezoM aura avagAhanA se tulya hai; (kintu) sthiti kI apekSA catuHsthAna patita hai, aura varNAdi, tIna jJAnoM, tIna ajJAnoM aura tIna darzanoM se SaTsthAna patita hai / utkRSTa avagAhanA vAle nairayikoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-utkRSTa avagAhanA vAlA nAraka, dUsare utkRSTa avagAhanA vAle nAraka se dravya, pradezoM aura avagAhanA se tulya hai; kintu sthiti se kadAcit hIna hai, kadAcit tulya hai aura kadAcit adhika hai / yadi hIna hai to asaMkhyAtabhAga hIna hai yA saMkhyAtabhAga hIna hai / yadi adhika hai to asaMkhyAtabhAga adhika hai, athavA saMkhyAtabhAga adhika hai / varNa, ityAdi se pUrvavat SaTsthAnapatita hai| ajaghanyaanutkRSTa avagAhanA vAle nairayikoM ke ananta paryAya haiN| kyoMki-gautama ! madhyama avagAhanA vAlA eka nAraka, anya madhyama avagAhanA vAle nairayika se dravya aura pradezoM se tulya hai, avagAhanA aura sthiti se kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hai / yadi hIna hai to, asaMkhyAtabhAga hIna hai yAvat asaMkhyAtaguNa hIna hai| yadi adhika hai to asaMkhyAta bhAga adhika hai yAvat asaMkhyAtaguNa adhika hai| varNa Adi se (pUrvavat) SaTsthAna patita hai| isIlie kahA hai ki nairayikoM ke ananta paryAya haiN| bhagavan ! jaghanya sthiti vAle nArakoM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta / kyoMki-gautama ! eka jaghanya muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 56 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sthiti vAlA nAraka, dUsare jaghanya sthiti vAle nAraka se dravya aura pradezoM se tulya hai, avagAhanA se catuHsthAnapatita hai, sthiti se tulya hai, (pUrvavat) varNa Adi se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTa sthiti vAle nAraka meM bhI kahanA / ajaghanya-anutkRSTa sthiti vAle nAraka meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha hai ki svasthAna meM catuHsthAna-patita hai| __bhagavan ! jaghanyaguNa kAle nairayikoM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta / kyoMki-gautama ! eka jaghanya guNa kAlA nairayika, dUsare jaghanyaguNa kAle nairayika se dravya kI apekSA se tulya hai, ityAdi pUrvavat yAvat kAle varNa se tulya hai zeSa varNAdi se SaTasthAnapatita hai| isI prakAra utkaSTagaNa kAle samajha lenA / isI prakAra ajaghanya-anutkRSTa guNa kAle meM jAna lenA / vizeSa itanA kI kAle varNa ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hotA hai / yoM kAle varNa ke paryAyoM kI taraha zeSa cAroM varNa, do gaMdha, pA~ca rasa aura ATha sparza kI apekSA se bhI (samajha lenaa)| jaghanya Abhinibodhika jJAnI nairayikoM ke ananta paryAya haiN| kyoMki-gautama ! eka jaghanya AbhinibodhikajJAnI, dUsare jaghanya AbhinibodhikajJAnI nairayika se dravya aura pradezoM se tulya haiM, avagAhanA aura sthiti se catuH sthAnapatita hai, varNa Adi se SaTsthAnapatita hai, Abhinibodhika jJAna ke paryAyoM kI apekSA tulya hai, zrutajJAna, avadhijJAna tathA tIna darzanoM se SaTsthAnapatita hai| isI prakAra utkRSTa Abhinibodhika jJAnI meM samajhanA / ajaghanya anutkRSTa AbhinibodhikajJAnI meM bhI isI prakAra hai / vizeSa yaha ki vaha Abhinibodhika jJAna ke paryAyoM kI apekSA se bhI svasthAna meM SaTsthAnapatita hai / zrutajJAnI aura avadhijJAnI meM bhI aisA hI jAnanA / vizeSa yaha hai ki jisake jJAna hotA hai, usake ajJAna nahIM hotaa| tInoM jJAnI nairayikoM ke samAna tInoM ajJAnI meM bhI kahanA / vizeSa yaha ki jisake ajJAna hote haiM, usake jJAna nahIM hote| jaghanya catudarzanI nairayikoM ke anantaparyAya haiM / kyoMki-jaghanya cakSudarzanI nairayika se dravya aura pradezoM se tulya haiM, yAvat tIna ajJAna se, SaTsthAnapatita hai / cakSudarzana ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai, tathA acakSudarzana aura avadhidarzana ke paryAyoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTacakSudarzanI meM bhI samajhanA / ajaghanya-anutkRSTa cakSudarzanI nairayikoM meM bhI yahIM jAnanA / vizeSa itanA ki svasthAna meM bhI vaha SaTsthAnapatita hotA hai / cakSudarzanI nairayikoM ke samAna acakSudarzanI evaM avadhidarzanI meM bhI smjhnaa| sUtra-316 bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle asurakumAroM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! eka asurakumAra dUsare asurakumAra se dravya, pradezoM tathA avagAhanA se tulya haiM; sthiti se catuHsthAnapatita haiM, varNa Adi, tIna jJAna, tIna ajJAnoM tathA tIna darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTa avagAhanAvAle asurakumAroM meM jAnanA, tathA isI prakAra madhyama avagAhanAvAle asura-kumAroM meM jAnanA / vizeSa yaha ki vaha sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hai / isI taraha se stanitakumAroM taka jaannaa| sUtra-317 bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle pRthvIkAyika jIvoM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta / kyoMki-jaghanya avagAhanA vAle pRthvIkAyika dravya, pradezoM tathA avagAhanA se tulya haiM, sthiti kI apekSA se tristhAnapatita haiM, tathA varNa, gandha, rasa aura sparza se, do ajJAnoM se evaM acakSudarzana se SaTsthAnapatita hai| isI prakAra utkRSTa avagAhanA vAle pRthvIkAyika jIvoM meM bhI jAnanA / ajaghanya-anutkRSTa avagAhanA vAle meM bhI aisA hI samajhanA / vizeSa yaha ki vaha avagAhanA se bhI catuHsthAnapatita haiM / jaghanya sthiti vAle pRthvIkAyika ke anantaparyAya haiM / kyoMki-jaghanya sthiti vAle pRthvIkAyika se dravya aura pradezoM se tulya haiM, avagAhanA se catuHsthAnapatita haiM, sthiti se tulya haiM, tathA (pUrvavat) varNAdi se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTa sthiti vAle meM bhI jAnanA / ajaghanya-anutkRSTa sthitivAle meM isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki svasthAna meM tristhAnapatita haiN| jaghanyaguNakAle pRthvIkAyika ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghangaguNakAle pRthvIkAyika se dravya aura pradezoM se tulya haiM; avagAhanA se catuHsthAna patita hai, sthiti se tristhAnapatita hai; kAle varNa se tulya hai; tathA avaziSTa varNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 57 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra Adi evaM do ajJAnoM aura acakSudarzana ke paryAyoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTaguNa kAle meM bhI kahanA / madhyamaguNa kAle meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki vaha svasthAna meM SaTsthAnapatita hai| isI prakAra pA~ca varNoM, do gandhoM, pA~ca rasoM aura ATha sparzoM meM kahanA / bhagavan ! jaghanya mati-ajJAnI pRthvIkAyikoM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta, kyoMki-jaghanya matiajJAnI pRthvIkAyika dravya aura pradezoM se tulya hai, avagAhanA se catuHsthAnapatita hai, sthiti se tristhAnapatita hai; tathA varNa Adi se SaTsthAnapatita hai; mati-ajJAna se tulya hai; zruta-ajJAna tathA acakSu-darzana se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTa-mati-ajJAnI meM jAnanA / ajaghanya-anutkRSTa-mati-ajJAnI meM bhI isI prakAra kahanA. vizeSa yaha ki yaha svasthAna meM bhI SaTsthAnapatita hai / mati-ajJAnI ke samAna zrata-ajJAnI tathA acakSadarzanI ko bhI kahanA / isI prakAra yAvat vanaspatikAyika taka kahanA / sUtra-318 bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle dvIndriya jIvoM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta / kyoMki-jaghanya avagAhanA vAle dvIndriya jIva, dravya, pradeza tathA avagAhanA se tulya hai, sthiti kI apekSA tristhAnapatita hai, varNa Adi do jJAnoM, do ajJAnoM tathA acakSu-darzana ke se SaTsthAnapatita hai| isI prakAra utkRSTa avagAhanA vAle ko bhI jAnanA / kintu utkRSTa avagAhanA vAle meM jJAna nahIM hotA, itanA antara hai / yahI ajaghanya-anutkRSTa avagAhanA vAle meM bhI kahanA / vizeSatA yaha ki ve svasthAna meM avagAhanA se catuHsthAnapatita hai / jaghanya sthitivAle dvIndriya ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanya sthiti vAle dvIndriya dravya aura pradezoM se tulya haiM, avagAhanA se catuHsthAna-patita haiM, sthiti se talya haiM; tathA varNa Adi se, do ajJAnoM evaM acakSadarzana se SaTasthAnapatita hai| isI prakAra utkaSTa sthiti vAle dvIndriyajIvoM ko bhI kahanA / vizeSa yaha hai ki inameM do jJAna adhika kahanA / utkRSTa sthiti vAle dvIndriya ke samAna madhyama sthiti vAle dvIndriyoM meM bhI kahanA / antara itanA hI hai ki sthiti kI apekSA se tristhAnapatita hai / jaghanyaguNa kRSNavarNa vAle dvIndriya ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanyaguNa kAle dvIndriya jIva dravya aura pradezoM se tulya haiM, avagAhanA se catuHsthAnapatita hai, sthiti se tristhAnapatita hai, kRSNavarNaparyAya se tulya hai; zeSa varNAdi, do jJAna, do ajJAna evaM acakSudarzana paryAyoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTaguNa kAle dvIndriyoM meM kahanA / ajaghanyaanutkRSTa guNa kAle dvIndriya jIvoM ko isI prakAra (kahanA) vizeSa yaha ki svasthAna meM SaTasthAnapatita hotA hai / isI taraha zeSa varNa Adi ke viSaya meM bhI jaannaa| jaghanya-Abhinibodhika jJAnI dvIndriyake ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanya AbhinibodhikajJAnI dvIndriya dravya aura pradezoM se tulya haiM, avagAhanA se catuHsthAnapatita haiM, varNa Adi gaMdha se SaTsthAnapatita hai / Abhinibodhika jJAna ke paryAyoM kI apekSA tulya haiM; zrutajJAna tathA acakSudarzana se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTa AbhinibodhikajJAnI dvIndriya jIvoM meM kahanA / madhyama-Abhinibodhika jJAnI ko bhI aisA hI kahanA kintu vaha svasthAna meM SaT sthAnapatita hai / isI prakAra zrutajJAnI, zruta-ajJAnI, mati-ajJAnI aura acakSurdarzanI dvIndriya jIvoM meM kahanA / vizeSatA yaha hai ki jJAna aura ajJAna sAtha nahIM hote / jahA~ darzana hotA hai, vahA~ jJAna bhI ho sakate haiM aura ajJAna bhI / dvIndriya ke samAna trIndriya ke paryAya-viSaya meM bhI kahanA / caturindriya jIvoM meM bhI yahI kahanA / antara kevala itanA ki inake cakSudarzana adhika haiN| sUtra-319 bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle paMcendriyatiryaMcoM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta / kyoMki-jaghanya avagAhanA vAle paMcendriyatiryaMca dravya, pradezoM, aura avagAhanA se tulya hai, sthiti se tristhAnapatita hai, tathA varNa, gandha, rasa aura sparza, do jJAnoM, ajJAnoM aura do darzanoM se SaTsthAnapatita hai / utkRSTa avagAhanA vAle paMcendriya-tiryaMcoM ko bhI aise hI kahanA, vizeSatA itanI ki tIna jJAnoM, tIna ajJAnoM aura tIna darzanoM kI apekSA se SaTsthAna patita haiM / isI prakAra ajaghanya-anutkRSTa avagAhanA vAle paMcendriyatiryaMco ko kahanA / vizeSa yaha ki ye avagAhanA tathA sthiti muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 58 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra se catuHsthAnapatita haiN| jaghanya sthiti vAle paMcendriya tiryaMcoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanyasthiti vAle paMcendriya tiryaMca dravya aura pradezoM se tulya haiM, avagAhanA se catuHsthAnapatita hai, sthiti se tulya haiM, tathA varNa Adi do ajJAna evaM darzanoM se SaTsthAnapatita haiM / utkRSTasthiti vAle paMcendriyatiryaMcoM kA kathana bhI aise hI karanA / vizeSa yaha hai ki inameM do jJAna, do ajJAna aura do darzanoM ko jAnanA / ajaghanya-anutkRSTa sthiti vAle ko bhI aisA hI jAnanA / vizeSa yaha ki sthiti se (yaha) catuHsthAnapatita haiM, tathA inameM tIna jJAna, tIna ajJAna aura tIna darzanoM kI bhI prarUpaNA krnaa| jaghanyagaNakaSNa paMcendriyatiryaMcayonikoM ke ananta paryAya haiN| kyoMki-jaghanyagaNa kAle paMcendriyatiryaMca dravya aura pradezoM se talya haiM. avagAhanA aura varNAdi sthiti se cataHsthAnapatita hai, kaSNavarNa ke paryAyoM kI zeSa varNa tathA tIna jJAna, tIna ajJAna evaM tIna darzanoM se SaTasthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTaguNa kAle meM bhI samajhanA / ajaghanya-anutkRSTaguNa kAle meM bhI isI prakAra kahanA vizeSa yaha hai ki ve svasthAna meM bhI SaTsthAna-patita haiM / isa prakAra zeSa varNAdi (yukta tiryaMca meM kahanA) / jaghanya AbhinibodhikajJAnI paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM ke ananta paryAya kahe haiM / kyoMki-jaghanya AbhinibodhikajJAnI paMcendriyatiryaMca dravya aura pradezoM se tulya haiM, avagAhanA aura sthiti se catuHsthAnapatita haiM, tathA varNAdi se SaTsthAnapatita hai, Abhinibodhika jJAna ke paryAyoM se tulya hai, zrutajJAna tathA cakSudarzana aura acakSu-darzana se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTa Abhinibodhika jJAnI paMcendriya-tiryaMcoM ko bhI kahanA / vizeSa yaha ki sthiti se tristhAnapatita hai, tIna jJAna, tIna darzana tathA svasthAna meM tulya haiM, zeSa saba meM SaTsthAnapatita hai / madhyama Abhinibodhika jJAnI tiryaMcapaMcendriyoM ko aise hI samajhanA / vizeSa yaha ki sthiti se catuHsthAnapatita hai; tathA svasthAna meM SaTsthAnapatita hai / isI prakAra zrutajJAnI tiryaMcapaMcendriya meM bhI kahanA / __ jaghanya avadhijJAnI paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanya avadhijJAnI paMcendriya tiryaMcayonika dravya aura pradezoM se tulya haiM, avagAhanA se catuHsthAnapatita haiM; sthiti se tristhAnapatita hai tathA varNAdi aura Abhinibodhika tathA zrutajJAna se SaTsthAnapatita hai / avadhijJAna se tulya hai / (isameM) ajJAna nahIM kahanA / cakSudarzanaparyAyoM aura acakSudarzana se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTa avadhijJAnI paMcendriyatiryaMca-yonika ko paryAya bhI kahanA / madhyama avadhijJAnI ko bhI aise hI jAnanA / vizeSa yaha ki svasthAna meM SaTsthAna-patita hai / AbhinibodhikajJAnI tiryaMcapaMcendriya ke samAna mati aura zruta-ajJAnI jAnanA, avadhijJAnI paMcendriya-tiryaMca ke samAna vibhaMgajJAnI ko jAnanA / cakSadarzanI aura acakSadarzanI bhI AbhinibodhikajJAnI kI taraha haiM / avadhidarzanI avadhijJAnI kI taraha haiM / (vizeSa yaha ki) jJAna aura ajJAna sAtha nahIM hote| sUtra-320 bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle manuSyoM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta / kyoMki-jaghanya avagAhanA vAle manuSya dravya, pradezoM tathA avagAhanA se tulya haiM, sthiti se tristhAnapatita hai, tathA varNa Adi se, evaM tIna jJAna, do ajJAna aura tIna darzanoM se SaTsthAnapatita hai / utkRSTa avagAhanA vAle manuSyoM meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha kI sthiti se kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hotA hai / yadi hIna ho to asaMkhyAtabhAgahIna hotA hai, yadi adhika ho to asaMkhyAtabhAga adhika hotA hai| unameM do jJAna, do ajJAna aura do darzana hote haiM / ajaghanyaanutkRSTa avagAhanA vAle manuSyoM ko bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki avagAhanA aura sthiti se catuHsthAnapatita haiM, tathA Adi ke cAra jJAnoM se SaTsthAnapatita hai, kevalajJAna se tulya hai, tathA tIna ajJAna aura tIna darzanoM se SaTsthAnapatita hai, kevaladarzana se tulya hai| jaghanya sthiti vAle manuSyoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanya sthiti vAle manuSya dravya aura pradezoM se tulya haiM, avagAhanA se catuHsthAnapatita hai, sthiti se tulya hai, tathA varNAdi, do ajJAnoM aura do darzanoM se SaTsthAna-patita hai| utkRSTa sthiti vAle manuSyoM meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki do jJAna, do ajJAna aura do darzana haiM / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 59 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaghanyajapA Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra madhyamasthiti vAle manuSyoM ko bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki sthiti avagAhanA, tathA Adi ke cAra jJAnoM evaM tIna ajJAnoM aura tIna darzanoM se SaTsthAnapatita hai tathA kevalajJAna aura kevaladarzana se tulya hai| jaghanyaguNa kAle manuSyoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanyaguNa kAle manuSya dravya aura pradezoM se tulya haiM, avagAhanA aura sthiti se catuHsthAnapatita hai, kRSNavarNa ke paryAyoM se tulya haiM; tathA avaziSTa varNAdi, cAra jJAnoM, tIna ajJAnoM aura tIna darzanoM se SaTsthAnapatita hai aura kevalajJAna-kevaladarzana se tulya hai / isI prakAra utkRSTaguNa kAle manuSyoM meM bhI samajhanA / ajaghanya-anutkRSTa guNa kAle manuSyoM ko bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki svasthAna meM SaTsthAnapatita haiM / isI prakAra zeSa varNAdi vAle manuSyoM ko khnaa| jaghanya AbhinibodhikajJAnI manaSyoM ke anantaparyAya haiN| kyoMki-jaghanya AbhinibodhikajJAnI manaSya dravya aura pradezoM se tulya hai, avagAhanA aura sthiti se catuHsthAnapatita hai, tathA varNAdi se SaTasthAnapatita hai, tathA AbhinibodhikajJAna se tulya hai, kintu zrutajJAna aura do darzanoM se SaTsthAnapatita hai| isI prakAra utkRSTa Abhini-bodhikajJAnI meM jAnanA / vizeSa yaha ki vaha AbhinibodhikajJAna ke paryAyoM se tulya hai, sthiti se tristhAnapatita hai, tathA tIna jJAnoM aura tIna darzanoM se SaTsthAnapatita hai| ajaghanya-anutkRSTa AbhinibodhikajJAnI manuSyoM meM aise hI kahanA / vizeSa yaha ki sthiti se catuHsthAnapatita haiM, tathA svasthAnameM SaTsthAnapatita haiM / isI prakAra zrutajJAnImeM bhI jAnanA / jaghanya avadhijJAnI manuSyoM ke ananta paryAya haiN| kyoMki-jaghanya avadhijJAnI manuSya dravya aura pradezoM se tulya hai, avagAhanA se catuHsthAnapatita, sthiti se tristhAnapatita hai, tathA varNAdi evaM do jJAnoM se SaTsthAnapatita hai, tathA avadhijJAna se tulya hai, manaHparyavajJAna aura tIna darzanoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTa avadhijJAnI meM bhI kahanA / isI prakAra madhyama avadhijJAnI manuSyoM meM bhI kahanA / vizeSa yaha ki svasthAna meM vaha SaTsthAnapatita hai| avadhijJAnI ke samAna manaHparyAyajJAnI meM kahanA / vizeSa yaha ki avagAhanA kI apekSA se (vaha) tristhAnapatita hai / AbhinibodhikajJAnIyoM ke samAna mati aura zruta-ajJAnI meM kahanA / avadhijJAnI ke samAna vibhaMgajJAnI (manuSyoM) ko bhI kahanA / cakSudarzanI aura acakSudarzanI manuSyoM AbhinibodhikajJAnI ke samAna haiM / avadhidarzanI ko avadhijJAnI manuSyoM ke samAna samajhanA / __ kevalajJAnI manuSyoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki kevalajJAnI manuSya dravya aura pradezoM se tulya haiM, avagAhanA se catuHsthAnapatita hai, sthiti se tristhAnapatita hai, tathA varNa Adi se SaTsthAnapatita hai, evaM kevalajJAna aura kevaladarzana se tulya hai| kevalajJAnI ke samAna kevaladarzanI meM bhI kahanA / sUtra-321 vANavyantara devoM meM asurakumAroM ke samAna jAnanA / jyotiSkoM aura vaimAnika devoM meM bhI isI prakAra jaannaa| vizeSa yaha ki ve svasthAna meM sthiti se tristhAnapatita haiN| sUtra-322 bhagavan ! ajIvaparyAya kitane prakAra ke haiM ? gautama ! do prakAra ke, rUpI ajIvaparyAya aura arUpI ajIvaparyAya | bhagavan ! arUpI-ajIva ke paryAya kitane prakAra ke haiM? gautama! dasa / (1) dharmAstikAya, (2) dharmAstikAya kA deza, (3) dharmAstikAya ke pradeza, (4) adharmAstikAya, (5) adharmAstikAya kA deza, (6) adharmAstikAya ke pradeza, (7) AkAzAstikAya, (8) AkAzAstikAya kA deza, (9) AkAzAstikAya ke pradeza (10) addhAsamaya ke paryAya / sUtra-323 bhagavana ! rUpI ajIva paryAya kitane prakAra ke haiM ? gautama ! cAra-skandha, skandhadeza, skandha-pradeza aura paramANupudgala (ke paryAya) / bhagavan ! kyA ve saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM, athavA ananta haiM ? gautama ! ve ananta haiN| bhagavan ! kisa hetu se Apa aisA kahate haiM ? gautama ! paramANu-pudagala ananta haiM; dvipradezika yAvat dazapradezika-skandha ananta haiM, saMkhyAtapradezika, asaMkhyAtapradezika aura anantapradezika skandha ananta haiM / he gautama ! isa kAraNa se aisA kahA hai ki ve ananta haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 60 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra sUtra-324 bhagavan ! paramANupudgaloM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? gautama ! ananta / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA hai ? gautama ! eka paramANupudgala, dUsare paramANupudgala se dravya, pradezoM aura avagAhanA kI dRSTi se tulya hai, sthiti kI apekSA se kadAcit hIna hai, kadAcit tulya hai, kadAcit atyadhika hai / yadi hIna hai, to asaMkhyAtabhAga hIna hai, saMkhyAtabhAga hIna hai athavA saMkhyAtaguNa hIna hai, athavA asaMkhyAtaguNa hIna hai; yadi adhika hai, to yAvat asaMkhyAtaguNa adhika hai / kRSNavarNa ke paryAyoM kI apekSA se kadAcit hIna hai, kadAcit tulya hai, aura kadAcit adhika hai / yadi hIna hai to anantabhAga, asaMkhyAtabhAga, saMkhyAtabhAga, saMkhyAtaguNa, asaMkhyAtaguNa yA anantaguNa-hIna hai / yadi adhika hai to yAvat anantaguNa adhika hai / isI prakAra avaziSTa varNa, gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai / sparzoM meM zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai / he gautama! isa hetu se aisA kahA gayA hai ki paramANu-pudagaloM ke ananta paryAya prarUpita haiN| dvipradezika skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-gautama ! dvipradezika skandha, dravya aura pradezoM se tulya hai, avagAhanA kI apekSA kadAcit hIna hai, kadAcit tulya hai aura kadAcit adhika hai / yadi hIna ho to eka pradeza hIna hotA hai / yadi adhika ho to eka pradeza adhika hotA hai / sthiti se catuHsthAnapatita hai, varNa Adi se aura uparyukta cAra sparzoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra tripradezika skandhoM meM kahanA / vizeSatA yaha ki avagAhanA se kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hotA hai / yadi hIna ho to eka yA dvipradezoM se hIna hai / yadi adhika ho to eka athavA do pradeza adhika hotA hai / isI prakAra yAvat dazapradezika skandhoM taka kahanA / vizeSa yaha ki avagAhanA se pradezoM kI vRddhi karanA; yAvat dazapradezI skandha nau pradeza-hIna taka hotA hai| saMkhyAtapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-saMkhyAtapradezI skandha dravya se tulya hai, pradezoM se kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hai / yadi hIna ho to saMkhyAta bhAga hIna yA saMkhyAtaguNa hIna hotA hai / yadi adhika ho to saMkhyAtabhAga adhika yA saMkhyAtaguNa adhika hotA hai / avagAhanA se dvisthAnapatita hotA hai / sthiti se catuHsthAnapatita hotA hai / varNAdi tathA uparyukta cAra sparzoM ke paryAyoM se SaTasthAnapatita hotA hai| asaMkhyAtapradezika skandhoM ke ananta paryAya kahe haiM / kyoMki-asaMkhyAtapradezika skandha dravya se tulya hai, pradezoM, avagAhanA aura sthiti se catuHsthAnapatita hai, varNAdi tathA uparyukta cAra sparzoM se SaTsthAnapatita hai / ananta pradezI skandhoM ke ananta paryAya haiN| kyoMki-anantapradezI skandha dravya se tulya hai, pradezoM se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA se catuHsthAnapatita hai, tathA varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke paryAyoM se SaTsthAnapatita hai| eka pradeza ke avagAr3ha pudgaloM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-pradeza meM avagAr3ha pudgala dravya se tulya haiM, pradezoM se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA se tulya hai, sthiti se catuHsthAnapatita hai, varNAdi tathA uparyukta cAra sparzoM se SaT sthAnapatita hai / isI prakAra dasapradezAvagAr3ha skandhoM taka ke paryAyoM ko jAnanA / saMkhyAtapradezAvagAr3ha skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-saMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala dravya se tulya hai, pradezoM se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA se dvisthAnapatita hai, sthiti se catuHsthAnapatita hai, varNAdi tathA uparyukta cAra sparzoM se SaTsthAnapatita hai / asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgaloM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala dravya se tulya hai, pradezoM se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA aura sthiti se catuHsthAnapatita hai, varNAdi tathA aSTa sparzoM se SaTsthAnapatita hai| eka samaya sthitivAle pudgaloM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-eka samaya sthitivAle pudgala, dravya se tulya hai, pradezoM se SaTsthAnapatita he, avagAhanA se catuHsthAnapatita hai, sthiti se tulya hai, varNAdi se SaTsthAnapatita hai / isa prakAra yAvat dasa samaya kI sthitivAle pudgaloM ko samajhanA / saMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgaloM ko bhI isI prakAra samajhanA / vizeSa yaha ki vaha sthiti se dvisthAnapatita hai| asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgaloM bhI isI prakAra hai| vizeSatA yaha ki vaha sthiti se catuHsthAnapatita hai| ekaguNa kAle pudgaloM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-ekaguNa kAle pudgala dravya se tulya haiM, pradezoM se SaT muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 61 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra sthAnapatita haiM, avagAhanA aura sthiti se catuHsthAnapatita haiM, kRSNavarNa ke paryAyoM se tulya haiM tathA avaziSTa varNoM, gandhoM, rasoM aura sparzoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra yAvat dazagu kAle meM samajhanA / saMkhyAtaguNakAle kA (kathana) bhI isI prakAra jAnanA / vizeSatA yaha ki svasthAna meM dvisthAnapatita haiM / isI prakAra asaMkhyAtaguNa kAle ko samajhanA / vizeSa yaha ki svasthAna meM catuHsthAnapatita haiM / isI taraha anantaguNa kAle ko jAnanA / vizeSa yaha ki svasthAna meM SaTsthAnapatita haiM / isI prakAra zeSa saba varNoM, gandhoM, rasoM aura sparzoM ko smjhnaa| jaghanya avagAhanA vAle dvipradezI pudgaloM ke ananta paryAya kahe haiM / kyoMki-jaghanya avagAhanA vAle dvipradezI skandha dravya, pradezoM aura avagAhanA se tulya haiM, sthiti se catuHsthAnapatita haiM, kRSNavarNa ke paryAyoM se SaT-sthAnapatita haiM, zeSa varNa, gandha aura rasa tathA zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa sparza ke paryAyoM se SaTsthAnapatita haiM / utkRSTa avagAhanA vAle meM bhI isI prakAra kahanA / ajaghanya-anatkaSTa avagAhanA vAle dvipradezI skandha nahIM hote| jaghanya avagAhanA vAle tripradezI pudagaloM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-dvipradezI pudagaloM ke samAna jaghanya avagAhanAvAle tripradezI pudgaloM ke viSaya meM kahanA / isI prakAra utkRSTa avagAhanAvAle tripradezI pudgaloM meM khnaa| isI taraha madhyama avagAhanA vAle tripradezI pudgaloM meM khnaa| jaghanya aura utkRSTa avagAhanA vAle catuHpradezI pudgala-paryAya ko jaghanya aura utkRSTa dvipradezI pudgaloM ke paryAya kI taraha samajhanA / isI prakAra madhyama avagAhanA vAle catuHpradezI skandha kA kathana karanA / vizeSa yaha ki avagAhanA se kadAcit hIna, kadAcit tulya, kadAcit adhika hotA hai / yadi hIna ho to eka pradezahIna hotA hai, yadi adhika ho to ekapradeza adhika hotA hai| isI prakAra dazapradezI skandha taka kA kathana karanA / vizeSa yaha ki madhyama avagAhanA vAle meM eka-eka pradeza kI parivRddhi karanA / isa prakAra yAvat dazapradezI taka sAta pradeza bar3hate haiN| bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle saMkhyAtapradezI pudgaloM ke ananta paryAya kahe haiM / kyoMki-jaghanya avagAhanA vAle saMkhyAtapradezI skandha dravya se tulya haiM, pradezoM se dvisthAnapatita hai, avagAhanA se tulya hai, sthiti se catuHsthAnapatita hai aura varNAdi cAra sparzoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTa avagAhanA vAle meM bhI khnaa| ajaghanya-anutkRSTa avagAhanA vAle saMkhyAtapradezI skandhoM ko bhI aisA hI samajhanA / vizeSa yaha ki vaha svasthAna meM dvisthAnapatita haiN| jaghanya avagAhanA vAle asaMkhyAta pradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanya avagAhanA vAle asaMkhyAtapradezI skandha dravya se tulya haiM, pradezoM se catuHsthAnapatita hai aura varNAdi tathA uparyukta cAra sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai / utkRSTa avagAhanA vAle meM bhI isI prakAra samajhanA / madhyama avagAhanA vAle ko bhI isI prakAra samajhanA / vizeSa yaha kI svasthAna meM catuHsthAnapatita hai| bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle anantapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanya avagAhanA vAle anantapradezI skandha dravya se tulya haiM, pradezoM se SaTsthAnapatita haiM, avagAhanA se tulya hai, sthiti se catuHsthAna patita hai, varNAdi tathA uparyukta cAra sparzoM se SaTsthAnapatita hai / utkRSTa avagAhanA vAle anantapradezI skandhoM ko bhI isI prakAra samajhanA, vizeSa yaha ki sthiti se bhI tulya hai / madhyama avagAhanA vAle anantapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-madhyama avagAhanA vAle anantapradezI skandha dravya se tulya hai, pradezoM se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA se catuHsthAnapatita hai, sthiti aura varNAdi tathA aSTa sparzoM se SaTsthAnapatita hai| jaghanya sthiti vAle paramANupudgala ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanya sthitivAle paramANupudgala dravya, pradezoM, avagAhanA tathA sthiti se tulya haiM evaM varNAdi tathA do sparzoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTa sthiti vAle meM samajhanA / madhyama sthiti vAle meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki sthiti se catuHsthAnapatita hai| jaghanya sthiti vAle dvipradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanya sthiti vAle dvipradezI skandha dravya aura pradezoM se tulya haiM, avagAhanA se kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hotA hai / yadi hIna ho to ekapradeza hIna aura yadi adhika ho to ekapradeza adhika hai / sthiti se tulya hai aura varNAdi tathA cAra sparzoM se SaT sthAnapatita hai| isI prakAra utkRSTa sthiti vAle dvipradezI skandhoM meM kahanA / madhyama sthiti vAle dvipradezI skandhoM ko muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 62 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ japA Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra bhI isI prakAra kahanA / vizeSatA yaha ki sthiti se vaha catuHsthAnapatita haiM / isI prakAra dazapradezI skandha taka meM samajha lenA / vizeSa yaha ki isameM eka-eka pradeza kI kramazaH vRddhi karanA / avagAhanA ke tInoM gamoM meM yAvat dazapradezI skandha taka aise hI kahanA / (kramazaH) nau pradezoM kI vRddhi ho jAtI hai| ___ jaghanya sthiti vAle saMkhyAtapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanya sthiti vAle saMkhyAtapradezI skandha dravya se tulya haiM, pradeza aura avagAhanA se dvisthAnapatita hai, sthiti se tulya hai, varNAdi tathA catuHsparzoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTa sthiti vAle saMkhyAtapradezI skandhoM meM kahanA / madhyama sthiti vAle saMkhyAtapradezI skandhoM ko bhI isI prakAra samajhanA / vizeSa yaha ki sthiti se catuHsthAnapatita hai| bhagavan ! jaghanya sthiti vAle asaMkhyAtapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanya sthiti vAle asaMkhyAtapradezI skandha dravya se talya hai, pradezoM aura avagAhanA se cataHsthAnapatita hai, sthiti se talya hai, varNAdi tathA uparyukta cAra sparzoM se SaTasthAnapatita hai| isI prakAra utkaSTa sthiti vAle asaMkhyAtapradezI skandhoM meM kahanA / madhyama sthiti vAle asaMkhyAta pradezI skandhoM meM isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki sthiti kI apekSA catuHsthAna-patita hai| jaghanya sthiti vAle anantapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanya sthiti vAle anantapradezI skandha dravya se tulya hai, pradezoM se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA se catuHsthAnapatita hai, sthiti se tulya hai aura varNAdi se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTa sthiti vAle anantapradezI skandha meM samajhanA / ajaghanya-anutkRSTa sthiti vAle anantapradezI skandhoM ko bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki sthiti se catuHsthAnapatita hai| jaghanyaguNa kAle paramANupudgaloM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanyaguNa kAle paramANupudgala dravya se tulya hai, pradezoM se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA se tulya hai, sthiti se catuHsthAnapatita hai, kRSNavarNa ke paryAyoM se tulya hai, zeSa varNa nahIM hote tathA gandha, rasa aura do sparzoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTaguNa kAle ko samajhanA / isI prakAra madhyamaguNa kAle ko bhI kahanA / vizeSa yaha ki svasthAna meM SaTsthAnapatita hai| jaghanyaguNa kAle dvipradezika skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanyaguNa kAle dvipradezI skandha dravya aura pradezoM se tulya hai, avagAhanA se kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hai / yadi hIna ho to ekapradeza hIna, yadi adhika ho to ekapradeza adhika hai sthiti se catuHsthAnapatita hotA hai, kRSNavarNa ke paryAyoM se tulya aura zeSa varNAdi tathA uparyukta cAra sparzoM ke paryAyoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTaguNa kAle ko samajhanA / ajaghanya-anutkRSTaguNa kAle dvipradezI skandhoM ko bhI isI prakAra samajhanA / vizeSa yaha ki svasthAna meM SaTsthAnapatita kahanA / isI prakAra yAvat dazapradezI skandhoM meM samajhanA / vizeSatA yaha hai ki pradeza kI uttarottara vRddhi karanI cAhie / avagAhanA se usI prakAra hai| bhagavan ! jaghanyaguNa kAle saMkhyAtapradezI pudgaloM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanyaguNa kAle saMkhyAtapradezI skandha dravya se tulya hai, pradezoM aura avagAhanA se dvisthAnapatita hai tathA sthiti se catuHsthAnapatita hai, kRSNa varNa ke paryAyoM se tulya hai aura avaziSTa varNa Adi tathA Upara ke cAra sparzoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTaguNa kAle saMkhyAtapradezI skandhoM meM kahanA / ajaghanya-anutkRSTaguNa kAle saMkhyAtapradezI skandhoM ke paryAyoM meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSatA yaha hai ki svasthAna meM SaTsthAnapatita haiN| bhagavan ! jaghanyaguNa kAle asaMkhyAtapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanyaguNa kAle asaMkhyAtapradezI pudgalaskandha dravya se tulya haiM, pradezoM, sthiti aura avagAhanA se catuHsthAnapatita hai tathA kRSNavarNa ke paryAyoM se tulya hai aura zeSa varNa Adi tathA Upara ke cAra sparzoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTaguNa kAle ko kahanA / isI prakAra madhyamaguNa kAle meM bhI kahanA / vizeSa itanA ki vaha svasthAna meM SaTsthAnapatita haiN| jaghanyaguNa kAle anantapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanyaguNa kAle anantapradezI skandha dravya se tulya hai, pradezoM se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA aura sthiti se catuHsthAnapatita hai, kRSNavarNa ke pa tulya hai tathA avaziSTa varNa Adi se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTaguNa kAle meM jAnanA / isI prakAra madhyaguNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 63 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra kAle kahanA / isI prakAra zeSa varNa, gandha aura rasa bhI kahanA / vizeSa yaha ki sugandha aura durgandhavAle paramANupudgala sAtha-sAtha nahIM hote / tikta rasa vAle meM zeSa rasa kA kathana nahIM karanA, kaTu Adi rasoM meM bhI aisA hI samajhanA / __ bhagavan ! jaghanyaguNakarkaza anantapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanyaguNakarkaza anantapradezI skandha dravya se tulya hai, pradezoM se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA aura sthiti se catuHsthAnapatita hai evaM varNa, gandha tathA rasa se SaTsthAnapatita hai, karkazasparza ke paryAyoM se tulya hai aura avaziSTa sAta sparzoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTaguNakarkaza meM samajhanA / madhyamaguNakarkaza ko bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki svasthAna meM SaT sthAnapatita hai / mRdu, guru aura laghu sparza meM bhI isI prakAra jaannaa| jaghanyaguNa zIta paramANupudgaloM ke kitane ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanyaguNazIta paramANupudgala dravya, pradezoM aura avagAhanA se tulya haiM, sthiti se catuHsthAnapatita hai tathA varNa, gandha aura rasoM se SaTsthAnapatita haiM, zItasparza ke paryAyoM se tulya hai / isameM uSNasparza kA kathana nahIM karanA / snigdha aura rUkSasparzoM ke paryAyoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTaguNazIta ke paryAyoM meM kahanA / madhyamaguNazIta meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki svasthAna meM SaTsthAnapatita haiN| jaghanyaguNazIta dvipradezika skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanyaguNazIla dvipradezI skandha dravya aura pradezoM se tulya haiM, avagAhanA se kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hotA hai / yadi hIna ho to ekapradeza hIna hotA hai, yadi adhika ho to ekapradeza adhika hotA hai, sthiti se catuHsthAnapatita hai tathA varNa, gaMdha aura rasa ke paryAyoM se SaTsthAnapatita hai evaM zItasparza ke paryAyoM kI apekSA tulya hai aura uSNa, snigdha tathA rUkSa sparza se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTaguNazIta ko jAnanA / madhyamaguNazIta ko bhI isI prakAra samajhanA / isI prakAra dazapradezI skandhoM taka ko kahanA / vizeSa yaha ki avagAhanA se paryAya kI vRddhi karanI cAhie / yAvat dazapradezI skandha taka nau pradeza bar3hate haiN| jaghanyaguNazIta saMkhyAtapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanyaguNazIla saMkhyAtapradezI skandha dravya se tulya hai, pradezoM aura avagAhanA se dvisthAnapatita hai; sthiti se catuHsthAnapatita hai, varNAdi se SaTsthAna-patita hai tathA zItasparza ke paryAyoM se tulya hai aura uSNa, snigdha evaM rUkSa sparza se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTaguNa zIta ko bhI samajhanA / ajaghanya-anutkRSTaguNa zIta saMkhyAtapradezI skandhoM ko bhI aisA hI samajhanA / vizeSa yaha ki vaha svasthAna meM SaTsthAnapatita haiN| jaghanyaguNa zIta asaMkhyAtapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanyaguNazIta asaMkhyAtapradezI skandha dravya se tulya haiM, pradezoM, avagAhanA aura sthiti se catuHsthAnapatita hai, varNAdi ke paryAyoM se SaTsthAnapatita hai, zItasparza ke paryAyoM se tulya hai aura uSNa, snigdha evaM rUkSa sparza ke paryAyoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTaguNazIta asaMkhyAtapradezI skandhoM ko bhI kahanA / madhyamaguNazIla asaMkhyAtapradezI skandhoM ko bhI isI prakAra samajhanA / vizeSa yaha ki vaha svasthAna meM SaTsthAnapatita hotA hai| __ jaghanyaguNazIta anantapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanyaguNazIta anantapradeza skandha dravya se tulya hai, pradezoM se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA aura sthiti se catuHsthAnapatita hai, varNAdi se SaTsthAna-patita hai; zItasparza ke paryAyoM se tulya hai aura zeSa sAta sparzoM ke paryAyoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTa guNazIta anantapradezI skandhoM meM kahanA / madhyamaguNazIta anantapradezI skandhoM ko bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki svasthAna meM SaTsthAnapatita hai / zItasparza-skandhoM ke paryAyoM ke samAna uSNa, snigdha aura rUkSa sparzoM meM kahanA / isI prakAra paramANupudgala meM ina sabhI kA pratipakSa nahIM kahA jAtA, yaha kahanA caahie| sUtra- 325 bhagavan ! jaghanyapradezI skandhoM ke kitane paryAya haiM ? gautama ! ananta | bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! eka jaghanyapradezI skandha dUsare jaghanyapradezI skandha se dravya aura pradezoM se tulya hai, avagAhanA se muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 64 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra kadAcit hIna hai, kadAcit tulya hai aura kadAcit adhika hai / yadi hIna ho to eka pradezahIna aura yadi adhika ho to bhI eka pradeza adhika hotA hai / sthiti se catuHsthAnapatita hai aura varNa, gandha, rasa tathA Upara ke cAra sparzoM ke paryAyoM se SaTsthAnapatita hai / utkRSTa pradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-utkRSTa pradezI skandha dravya aura pradezoM se tulya hai, avagAhanA aura sthiti se bhI catuHsthAnapatita hai, varNAdi tathA aSTasparzoM ke paryAyoM se SaTsthAna-patita hai / ajaghanya-anutkRSTa skandhoM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-madhyamapradezI skandha dravya se tulya haiM, pradezoM se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA aura sthiti se catuHsthAnapatita aura varNAdi tathA aSTa sparzoM ke paryAyoM se SaTsthAna-patita hai| jaghanya avagAhanA vAle pudgaloM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanya avagAhanA vAle pudgala dravya se tulya haiM. pradezoM se SaTasthAnapatita hai, avagAhanA se tulya hai, sthiti se catuHsthAnapatita hai, tathA varNAdi aura Upara ke spazoM se SaTasthAnapatita hai / utkaSTa avagAhanA vAle padagala-paryAyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki sthiti se talya hai| madhyama avagAhanA vAle padagaloM ke ananta paryAya haiN| kyoMki-madhyama avagAhanA vAle padagala dravya se tulya haiM, pradezoM se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA aura sthiti se catuHsthAnapatita hai aura varNAdi se SaTsthAnapatita hai jaghanya sthiti vAle pudgaloM ke ananta paryAya haiM / kyoMki-jaghanya sthiti vAle pudgala dravya se tulya hai; pradezoM se SaTsthAnapatita hai; avagAhanA se catuHsthAnapatita hai, sthiti se tulya hai aura varNAdi tathA aSTa sparzoM se SaTsthAnapatita hai / isI prakAra utkRSTa sthiti vAle meM bhI kahanA / ajaghanya-anutkRSTa sthiti vAle pudgaloM ko bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki sthiti se bhI yaha catuHsthAnapatita hai| jaghanyaguNa kAle pudgaloM ke anantaparyAya haiM / kyoMki-jaghanyaguNa kAle pudgala dravya se tulya hai, pradezoM se SaT sthAnapatita hai, avagAhanA aura sthiti se catuHsthAnapatita hai, kRSNavarNa ke paryAyoM se tulya hai, zeSa varNa, gandha, rasa aura sparzoM se SaTsthAnapatita hai / he gautama ! isI kAraNa jaghanyaguNa vAle pudgaloM ke ananta paryAya kahe haiM / isI prakAra utkRSTaguNa kAle pudgaloM ko samajhanA / madhyamaguNa kAle pudgaloM ke paryAyoM meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki svasthAna meM SaTsthAnapatita hai / kRSNavarNa ke paryAyoM ke samAna zeSa varNoM, gandhoM, rasoM aura sparzoM ko, yAvat ajaghanyaanutkRSTa guNa rUkSasparza svasthAna meM SaTsthAnapatita hai, taka kahanA / pada-5-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 65 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-6 vyutkrAnti sUtra-326 dvAdaza, caturvizati, sAntara, ekasamaya, kahA~ se ? udvarttanA, parabhava-sambandhI AyuSya aura AkarSa, ye ATha dvAra (isa vyutkrAntipada meM) haiM / sUtra - 327 bhagavan ! narakagati kitane kAla taka upapAta se virahita hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa bAraha muhUrta taka / bhagavan ! tiryaJcagati kitane kAla taka upapAta se virahita hai ? gautama ! narakagati samAna jAnanA / bhagavan ! manuSyagati kitane kAla taka upapAta se virahita hai ? gautama ! narakagati samAna jAnanA / bhagavan ! devara kitane kAla taka upapAta se virahita hai ? gautama ! narakagati samAna jAnanA / bhagavan siddhagati kitane kAla taka siddhi se rahita hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mahInoM taka / bhagavan ! narakagati kitane kAla taka udvarttanA se virahita hai ? gautama ! jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa bAraha muhUrta taka / isI taraha tiryaMcagati, manuSyagati evaM devagati kA udvarttanA viraha bhI narakagati samAna jAnanA / sUtra-328 bhagavan ! ratnaprabhA-pRthvI ke nairayika kitane kAla taka upapAta se virahita haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya kA, utkRSTa caubIsa muhUrta taka / zarkarAprabhApRthvI ke nAraka jaghanya eka samaya aura utkRSTataH sAta rAtri-dina taka upapAta se virahita rahate haiM / vAlukApRthvI ke nAraka jaghanya eka samaya aura utkRSTa arddhamAsa taka upapAta se virahita rahate haiM / paMkaprabhApRthvI ke nairayika jaghanya eka samaya aura utkRSTa eka mAsa taka upapAtavirahita rahate haiM / dhUmaprabhApRthvI ke nAraka jaghanya eka samaya aura utkRSTa do mAsa taka upapAta se virahita hote haiM / tamaHprabhApRthvI ke nAraka jaghanya eka samaya aura utkRSTa cAra mAsa upapAtavirahita rahate haiM / tamastamApRthvI ke nairayika jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa upapAta se virahita rahate haiN| bhagavan ! asurakumAra kitane kAla taka upapAta se virahita rahate haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa caubIsa muhUrta taka / isI taraha stanitakumAra taka jAna lenaa| bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kitane kAla taka upapAta se virahita haiM ? gautama ! pratisamaya upapAta se avirahita haiM / isI taraha vanaspatikAyika taka jAnanA / dvIndriya jIvoM kA upapAtaviraha jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuharta rahatA hai / isI prakAra trIndriya evaM caturindriya meM samajhanA / sammUrchima paMcendriyatiryaMcayonika kA upapAtaviraha jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa antarmuhUrtta hai / garbhajapaMcendriya tiryaMcayonika jaghanya eka samaya aura utkRSTa bAraha muhUrta upapAta se virahita rahate haiM / sammUrchima manuSya jaghanya eka samaya aura utkRSTa caubIsa muhUrta upapAta se virahita kahe haiM / garbhaja manuSya jaghanya eka samaya aura utkRSTa bAraha muhUrta upapAta se virahita kahe haiN| bhagavan ! vANavyantara deva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa caubIsa muhUrta taka / jyotiSka deva jaghanya eka samaya tathA utkRSTa caubIsa muhUrta upapAta virahita kahe haiN| bhagavan ! saudharmakalpa meM deva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa caubIsa muhUrta / IzAnakalpa meM yahI kAla jAnanA / sanatkumAra devoM kA upapAtavirahakAla jaghanya eka samaya tathA utkRSTa nau rAtri dina aura bIsa muhurta hai| mAhendra devoM kA upapAtavirahakAla jaghanya eka samaya tathA utkRSTa bAraha rAtri-dina aura dasa muhUrta hai / brahmaloka deva jaghanya eka samaya tathA utkRSTa sAr3he bAIsa rAtri-dina upapAtavirahakAla rahate haiM / lAntaka devoM kA upapAtaviraha jaghanya eka samaya tathA utkRSTa paiMtAlIsa rAtri-dina hai / mahAzukra devoM kA upapAtaviraha jaghanya eka samaya tathA utkRSTa assI rAtri-dina hai / sahasrAra devoM kA upapAta-virahakAla jaghanya eka samaya tathA utkRSTa sau rAtri-dina hai / Anatadeva kA upapAtaviraha kAla jaghanya eka samaya tathA utkRSTa saMkhyAta mAsa hai| prANatadeva jaghanya eka samaya tathA utkRSTa saMkhyAta mAsa upapAta virahita haiM / AraNa devoM kA upapAtaviraha kAla jaghanya muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 66 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra eka samaya tathA utkRSTa saMkhyAtavarSa hai / acyutadeva kA upapAtaviraha kAla jaghanya eka samaya, utkRSTa saMkhyAta varSa hai / bhagavan ! adhastana graiveyaka deva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya tathA utkRSTa saMkhyAta sau varSa taka / madhyama graiveyakadeva jaghanya eka samaya tathA utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa upapAta-virahita kahe haiM / UparI graiveyaka devoM kA upapAtaviraha jaghanya eka samaya tathA utkRSTa saMkhyAta lAkha varSa hai / vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM kA upapAtaviraha jaghanya eka samaya tathA utkRSTa asaMkhyAtakAla hai| sarvArthasiddha devoM kA upapAtaviraha jaghanya eka samaya utkRSTa palyopama kA saMkhyAtavA bhAga hai| bhagavan ! siddha jIvoM kA upapAta-viraha kitane kAla hai ? jaghanya eka samaya tathA utkRSTa chaha mAsa / sUtra - 329 bhagavan ! ratnaprabhA ke nairayika kitane kAla taka udvarttanA virahita kahe haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya, utkRSTa caubIsa muhUrtta / upapAta-viraha samAna siddhoM ko chor3akara anuttaraupapAtika devoM taka kahanA / vizeSa yaha ki jyotiSka aura vaimAnika devoM ke nirUpaNa meM cyavana' zabda kahanA / sUtra-330 bhagavan ! nairayika sAntara utpanna hote haiM yA nirantara ? gautama ! donoM / isI taraha tiryaMcayonika, manuSya, deva, , asurakumArAdibhavanapati, ye saba sAntara aura nirantara utpanna hote haiM / pRthvIkAyika se lekara vanaspati-kAyika taka saba nirantara hI utpanna hote haiM / dvIndriya yAvat sarvArthasiddha deva taka saba sAntara aura nirantara bhI utpanna hote haiM / sUtra-331 bhagavan ! nairayika sAntara udvarttana karate haiM athavA nirantara udvarttana karate haiM ? gautama ! ve sAntara bhI udvarttana karate haiM aura nirantara bhI, upapAta ke kathana anusAra siddhoM ko chor3akara udvarttanA meM bhI vaimAnikoM taka khnaa| sUtra-332 bhagavan ! eka samaya meM kitane nairayika utpanna hote haiM ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta athavA asaMkhyAta / isI prakAra sAtavIM narakapRthvI taka samajha lenA / asurakumAra se stanitakumAra taka yahIM khnaa| bhagavan ! pRthvIkAyika jIva eka samayameM kitane utpanna hote haiM? gautama ! pratisamaya binA viraha ke asaMkhyAta utpanna hote haiM / isI prakAra vAyukAyika taka kahanA / vanaspatikAyika jIva svasthAna meM upapAta kI apekSA pratisamaya binA viraha ke ananta utpanna hote haiM tathA parasthAna meM pratisamaya binA viraha ke asaMkhyAta utpanna hote haiN| bhagavan ! dvIndriya jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! jaghanya eka, do athavA tIna tathA utkRSTa saMkhyAta yA asaMkhyAta / isI prakAra trIndriya, caturindriya, paMcendriya, tiryagyonika, sammUrchima manuSya, vANa-vyantara, jyotiSka, saudharma yAvat sahasrAra kalpa ke deva, ina saba ko nairayikoM ke samAna jAnanA / garbhaja manuSya, Anata yAvat anuttaraupapAtika deva; ye saba jaghanyataH eka, do athavA tIna tathA utkRSTataH saMkhyAta utpanna hote haiM / siddha bhagavAna eka samaya meM jaghanyataH eka, do athavA tIna aura utkRSTataH eka sau ATha hote haiN| sUtra-333 bhagavan ! nairayika eka samaya meM kitane udvartita hote haiM ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta athavA asaMkhyAta / upapAta ke samAna siddhoM ko chor3akara anuttaraupapAtika devoM taka udvarttanA meM bhI khnaa| vizeSa yaha ki jyotiSka aura vaimAnika ke lie 'cyavana' zabda kahanA / sUtra-334 bhagavan ! nairayika kahA~ se utpanna hote haiM ? gautama ! nairayika, tiryaMcayonikoM tathA manuSyoM se utpanna hote haiN| bhagavan ! yadi tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM to kauna se tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) sirpha paMcendriya tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM / bhagavan ! yadi paMcendriyatiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM to kauna se paMcandriyatiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) jalacara, sthalacara aura khecara tInoM se utpanna hote haiM / ve muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 67 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra jalacarapaMcendriya tiryaMcayonikoM meM sammarchima aura garbhaja donoM se Akara utpanna hote haiM / (ve) sammUrchimajalacarapaMcendriya-tiryagyonikoM meM paryAptaka sammUrchimajalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM, aparyAptaka se nhiiN| bhagavan ! yadi garbhaja-jalacara-paMcendriyatiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM to kyA paryAptaka se (athavA) aparyAptakagarbhaja-jalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) paryAptaka-garbhaja-jalacara se utpanna hote haiM, aparyApta se nhiiN| (bhagavan !) yadi (ve) sthalacara-paMcendriya-tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM, to kyA catuSpada-sthalacara se utpanna hote haiM ? (athavA) parisarpasthalacara se? gautama ! (ve) catuSpada-sthalacara se bhI aura parisarpa-sthalacara-tiryaMcayonikoM se bhI utpanna hote haiM / yadi catuSpada-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, to (ve) sammarchima se bhI aura garbhaja-catuSpada-sthalacara se bhI utpanna hote haiM, yadi sammarchima-catuSpada-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se (ve) utpanna hote haiM, to (ve) paryAptaka-sammUrchima0 se utpanna hote haiM, aparyAptaka0 se nahIM / yadi garbhaja-catuSpada0 se utpanna hote haiM, asaMkhyAta varSa AyuvAle0 se nahIM / yadi (ve) saMkhyAta varSa kI AyuvAle garbhaja-catuSpada-sthalacara-paMcendriyatiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM, to paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka0 se hote haiM, aparyAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka0 se nhiiN| bhagavan ! yadi (ve) parisarpa-sthalacara paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, to kyA uraHparisarpa-sthalacara - paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, (athavA) bhujaparisarpa0 se? gautama ! ve donoM se hI utpanna hote haiM / yadi ura:parisarpasthalacarapaMcendriya-tiryaMcayonikoM se (ve) utpanna hote haiM, to sammUrchima-ura:parisarpa-sthalacara0 se utpanna hote haiM aura garbhaja-uraHparisarpa0 se bhI / yadi (ve) sammUrchima-uraHparisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM, to paryAptaka-sammUrchima-ura:parisarpa se utpanna hote haiM, aparyAptaka0 se nahIM / yadi garbhaja-uraH parisarpa-sthalacarapaMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM to paryAptaka-garbhaja-ura:parisarpa0 se utpanna hote haiM, aparyAptaka0 se nhiiN| (bhagavan !) yadi (ve) bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, to kyA sammUrchimabhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM athavA garbhaja-bhujaparisarpa0 gautama ! (ve) donoM se / yadi sammUrchima-bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM to (ve) paryAptaka-sammUrchimabhujaparisarpa0 se utpanna hote haiM, aparyAptaka0 se nahIM / yadi garbhaja-bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM to paryAptaka-garbhaja-bhujaparisarpa se utpanna hote haiM, aparyAptaka0 se nhiiN| (bhagavana !) yadi khecara-paMcendriya-tiryaMcayonikoM se (ve) utpanna hote haiM, to kyA sammarchima khecara-paMcendriyatiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM, yA garbhaja khecara0 se ? gautama ! donoM se / yadi sammarchima khecara-paMceni yonikoM se (ve) utpanna hote haiM, to paryAptaka sammUrchima khecara0 se utpanna hote haiM, aparyAptaka0 se nahIM / yadi (ve) garbhaja khecara-paMcendriya-tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM to saMkhyAtavarSa kI AyuvAle garbhaja khecara0 se utpanna hote haiM, asaMkhyAtavarSAyuSka0 se nahIM / yadi (ve) saMkhyAtavarSAyuSka garbhaja khecara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, to paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka garbhaja0 se utpanna hote haiM aparyAptaka0 se nhiiN| (bhagavan !) yadi (ve) manuSyoM se utpanna hote haiM to kyA sammUrchima manuSyoM se utpanna hote haiM, athavA garbhaja se ? gautama ! garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM / sammUrchima se nahIM / yadi (ve) garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM to0 gautama ! (ve) karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM to0 gautama ! (ve) karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, akarmabhUmija0 aura antarvIpaja0 se nahIM / yadi karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM to (ve) saMkhyAta varSa AyuvAle karmabhUmija0 se utpanna hote haiM, asaMkhyAta varSa AyuvAle0 se nahIM / yadi saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM to paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka0 vAle utpanna hote haiM, aparyAptaka-saMkhyAta varSAyuSka0 nhiiN| audhika nArakoM ke upapAta ke samAna ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM ke upapAta meM kahanA / zarkarAprabhApRthvI ke nArakoM kA upapAta bhI audhika nairayikoM ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki sammUrchimoM kA niSedha karanA / zarkarAprabhApathvI ke nairayikoM kI utpatti ke samAna vAlukAprabhA meM kahanA / vizeSa yaha ki bhujaparisarpa kA niSedha muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 68 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra karanA / vAlukAprabhApRthvI ke nairayikoM ke samAna paMkaprabhA meM utpatti kahanA / vizeSa yaha kI khecara kA niSedha karanA / paMkaprabhApRthvI ke nairayikoM ke samAna dhUmaprabhA kA utpAda kahanA / vizeSa yaha ki catuSpada kA niSedha krnaa| dhUmaprabhApRthvI ke nairayikoM kI utpatti ke samAna tamaHprabhA meM samajhanA / vizeSa yaha ki sthalacara kA niSedha karanA / ___ yadi ve (dhUmaprabhApRthvI nAraka) paMcendriya tiryagyonikoM se utpanna hote haiM to kyA jalacara0 se yA sthalacara0 se athavA khecara0 se utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) jalacara paMcendriya tiryaMcoM se utpanna hote haiM, sthalacara0 aura khecara0 se nahIM / yadi (ve) manuSyoM se utpanna hote haiM to karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM, kintu akarmabhUmija aura antarvIpaja se nahIM / yadi karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM to (ve) saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM asaMkhyAtavarSAyuSka0 se nahIM / yadi saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM to paryAptakoM se utpanna hote aparyAptakoM se nahIM / yadi ve paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM to gautama (ve) striyoM, puruSoM aura napuMsakoM se bhI utpanna hote haiN| bhagavan ! adhaHsaptamI pRthvI ke nairayika kahA~ se utpanna hote haiM ? gautama ! inakI utpatti-sambandhI prarUpaNA isI prakAra tamaHprabhApRthvI ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki striyoM kA niSedha karanA / sUtra - 335, 336 asaMjJI nizcaya hI pahalI (narakabhUmi) meM, sarIsRpa dUsarI taka, pakSI tIsarI taka, siMha cauthI taka, uraga pA~cavI taka / tathA- striyA~ chaThI (narakabhUmi) taka aura matsya evaM manuSya (puruSa) sAtavIM taka utpanna hote haiM / narakapRthvIyoM meM inakA yaha utkRSTa upapAta smjhnaa| sUtra-337 bhagavan ! asurakumAra kahA~ se utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) tiryaMcayonikoM aura manuSyoM se utpanna hote haiM / isI prakAra nArakoM ke samAna asurakumAroM kA bhI upapAta kahanA / vizeSa yaha ki asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle, akarmabhUmija evaM antardIpaja manuSyoM aura tiryaMcayonikoM se bhI utpanna hote haiM / isI prakAra stanitakumAroM taka kahanA sUtra-338, 339 bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kahA~ se utpanna hote haiM ? gautama ! tiryaMcayonikoM, manuSyayonikoM tathA devoM se utpanna hote haiM / yadi (ve) tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM, to ekendriya yAvat paMcendriya tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiN| yadi ekendriya tiryaMcayonikoM se (ve) utpanna hote haiM to pRthvIkAyikoM yAvat vanaspatikAyikoM se bhI utpanna hote haiN| yadi pRthvIkAyikoM se utpanna hote haiM to sUkSma aura bAdara pRthvIkAyikoM se utpanna hote haiM ? yadi sUkSma pRthvIkAyikoM se ve utpanna hote haiM to paryApta athavA aparyApta donoM se hI utpanna hote haiM / yadi bAdara pRthvIkAyikoM se ve utpanna hote haiM to paryApta yA aparyApta bAdara pRthvIkAyikoM se utpanna hote haiM / isI prakAra vanaspatikAyikoM taka kahanA / yadi dvIndriya se ve (ekendriya jIva) utpanna hote haiM to kyA paryApta dvIndriya se utpanna hote haiM yA aparyApta se? gautama ! donoM se / isI prakAra trIndriya aura caturindriya se bhI (ve) utpanna hote haiM / yadi (ve) paMcendriya tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, to kyA jalacara paMcendriyatiryaMcoM se utpanna hote haiM ityAdi prazna | jina-jina se nairayikoM kA upapAta kahA hai, una-una se pRthvIkAyikoMkA upapAta kahanA / vizeSa yaha ki paryAptakoM aura aparyAptakoM se bhI utpanna hote haiM yadi (ve) manuSyoM se utpanna hote haiM to kyA sammUrchima manuSyoM se utpanna hote haiM yA garbhaja se ? gautama ! pRthvIkAyika donoM se utpanna hote haiM / yadi garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM to kyA karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM athavA akarmabhUmija0 se ? (gautama !) nairayikoM ke upapAta samAna vahI (pRthvIkAyika Adi meM samajhanA) vizeSa yaha ki aparyAptaka manuSyoM se bhI utpanna hote haiN| (bhagavan !) yadi devoM se utpanna hote haiM, to kauna se devoM se utpanna hote haiM ? gautama ! bhavanavAsI yAvat vaimAnika devoM se / yadi bhavanavAsI devoM se utpanna hote haiM to asurakumAra se lekara stanitakumAra taka se utpanna hote haiN| yadi vANavyantara devoM se utpanna hote haiM, to pizAcoM yAvat gandharvo se utpanna hote haiM / yadi jyotiSka devoM se muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 69 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra utpanna hote haiM to candra yAvat tArAvimAna ke devoM se utpanna hote haiM / yadi vaimAnika devoM se utpanna hote haiM to kalpopapanna vaimAnika devoM se hI utpanna hote haiM / yadi kalpopapanna vaimAnika devoM se utpanna hote haiM to saudharma aura IzAna kalpa ke devoM se hI utpanna hote haiM / isI prakAra apkAyikoM kI utpatti meM kahanA / isI prakAra tejaskAyikoM evaM vAyukAyikoM kI utpatti meM samajhanA / vizeSa yaha hai ki yahA~ devoM kA niSedha karanA / vanaspatikAyikoM kI utpatti ke viSaya meM, pRthvIkAyikoM ke samAna jAnanA / dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM kI utpatti tejaskAyikoM aura vAyukAyikoM ke samAna samajhanA / sUtra-340 bhagavana ! paMcendriya tiryaMcayonika kahA~ se utpanna hote haiM ? gautama ! nairayikoM yAvata devoM se bhI utpanna hote haiN| yadi nairayikoM se utpanna hote haiM to ratnaprabhApRthvI yAvat adhaHsaptamI ke nairayikoM se utpanna hote haiM / yadi tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM to ekendriya yAvat paMcendriya tiryagyonikoM se utpanna hote haiM / bhagavan ! yadi ekendriyoM se utpanna hote haiM, to kyA pRthvIkAyikoM se yAvat vanaspatikAyikoM se utpanna hote haiM? gautama ! pRthvIkAyikoM ke upapAta samAna paMcendriya tiryaMcoM kA upapAta kahanA / vizeSa yaha ki sahasrArakalpopapanna vaimAnika devoM taka se bhI utpanna hote haiN| sUtra-341 ____ bhagavan ! manuSya kahA~ se utpanna hote haiM ? gautama ! nairayikoM se yAvat devoM se utpanna hote haiM / yadi nairayikoM se utpanna hote haiM, to ratnaprabhApRthvI yAvat tamaHprabhApRthvI taka ke nairayikoM se utpanna hote haiM, adhaHsaptamIpRthvI ke nahIM / yadi manuSya tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM to kyA ekendriya Adi se utpanna hote haiM ? paMcendriya tiryaMcayonikoM ke upapAta samAna manuSyoM ko bhI kahanA / vizeSa yaha ki (manuSya) adhaHsaptamInarakapRthvI ke nairayikoM, tejaskAyikoM aura vAyukAyikoM se utpanna nahIM hote / upapAta sarva devoM se kahanA / sUtra-342 bhagavan ! vANavyantara deva kahA~ se utpanna hote haiM ? gautama ! asurakumAroM kI utpatti ke samAna vANavyantara devoM kI bhI utpatti khnaa| sUtra-343 bhagavan ! jyotiSka deva kahA~ se utpanna hote haiM ? gautama ! jyotiSka devoM kA upapAta asurakumAroM ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki jyotiSkoM kI utpatti sammUrchima asaMkhyAtavarSAyuSka-khecara-paMcendriya-tiryagyonikoM ko tathA antardIpaja manuSyoM ko chor3akara khnaa| sUtra-344 bhagavan ! vaimAnika deva kahA~ se utpanna hote haiM ? gautama ! paMcendriya tiryagyonikoM tathA manuSyoM se utpanna hote haiN| isI prakAra saudharma aura IzAna kalpa ke devoM meM kahanA / sanatkumAra devoM meM bhI yahIM kahanA / vizeSa yaha ki ye asaMkhyAtavarSAyuSka akarmabhUmikoM ko chor3akara utpanna hote haiM / sahasrArakalpa taka bhI yahIM khnaa| ____ Anata deva sirpha manuSyoM se utpanna hote haiM / (ve) garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, sammUrchima se nahIM / yadi (ve) garbhaja manuSyoM se utpanna haiM to karmabhUmija-garbhaja manuSyoM se hI utpanna hote haiM, akarmabhUmika aura antarvIpaja se nahIM / yadi (ve) karmabhUmika garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, to saMkhyAta varSa AyuvAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, asaMkhyAta varSa AyuvAle se nahIM / yadi saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, to (ve) paryAptakoM se utpanna hote haiM, aparyAptako se nhiiN| ___yadi (ve) paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, to kyA (ve) samyagdRSTi, paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM ? (yA) mithyAdRSTi athavA samyagmithyAdRSTi manuSyoM se ? gautama ! samyagdRSTi aura mithyAdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, samyamithyAdRSTi0 manuSyoM se nahIM / yadi (ve) samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 70 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra utpanna hote haiM to kyA (ve) saMyata samyagdRSTi-paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM yA asaMyata samyagdRSTi se athavA saMyatAsaMyata samyagdRSTi se? gautama ! tInoM se / acyutakalpa ke devoM taka isI prakAra kahanA / isI prakAra graiveyakadevoM meM bhI samajhanA / vizeSa yaha kI asaMyatoM aura saMyatAsaMyatoM kA niSedha krnaa| ___ yadi (ve) saMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM to apramatta saMyata-samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM pramattasaMyata0 se nahIM / yadi ve apramattasaMyatoM se utpanna hote haiM, to ve RddhiprApta aura anRddhiprApta-apramattasaMyatoM se bhI utpanna hote haiN| sUtra-345 bhagavan ! nairayika jIva anantara udvarttana karake kahA~ utpanna hote haiM ? gautama ! ve tiryaMcayonikoM meM yA manuSyoM meM hI utpanna hote haiM / yadi (ve) tiryaMcayonikoM meM utpanna hote haiM to paMcendriya tiryaMcayonikoM meM hI utpanna hote haiM / isI prakAra upapAta ke samAna udvarttanA bhI kahanA / vizeSa yaha ki ve sammUrchimoM meM utpanna nahIM hote / isI prakAra samasta naraka meM udvarttanA kahanA / vizeSa yaha ki sAtavI narakapRthvI se manuSyoM meM utpanna nahIM hote| sUtra-346 ___bhagavan ! asurakumAra anantara udvarttanA karake kahA~ utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) tiryaMcayonikoM aura manuSyoM meM hI utpanna hote haiM / yadi (ve) tiryaMcayonikoM meM utpanna hote haiM to ve ekendriya aura paMcendriyoM tiryaMcayonikoM meM hI utpanna hote haiM / yadi ekendriyoM meM utpanna hote haiM to (ve) pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika meM utpanna hote haiM, kintu tejaskAyika aura vAyukAyika ekendriyoM meM utpanna nahIM hote / yadi pRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM to (ve) bAdara pRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM, sUkSma meM nahIM / yadi bAdara pRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM to (ve) paryAptakoM meM utpanna hote haiM aparyAptakoM meM nahIM / isI prakAra apkAyikoM aura vanaspatikAyikoM meM bhI kahanA | paMcendriya tiryaMcayonikoM aura manuSyoM meM (sammUrchima ko chor3akara) nairayikoM kI udvarttanA ke samAna kahanA cAhie / asurakumAroM kI taraha stanitakumAroM taka kI udvarttanA samajha lenaa| sUtra-347 bhagavan ! pRthvIkAyika jIva anantara udvarttana karake kahA~ utpanna hote haiM ? gautama (ve) tiryaMcayonikoM aura manuSyoM meM hI utpanna hote haiM / inake upapAta ke samAna inakI udvarttanA bhI kahanI cAhie / isI prakAra apkAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya aura caturindriyoM (kI bhI udvarttanA kahanA / ) isI prakAra tejaskAyika aura vAyukAyika ko bhI kahanA / vizeSa yaha ki manuSya meM niSedha karanA / sUtra-348 bhagavan ! paMcendriya tiryaMcayonika anantara udvarttanA karake kahA~ utpanna hote haiM ? gautama (ve) nairayikoM yAvat devoM meM utpanna hote haiM / yadi (ve) nairayikoM meM utpanna hote haiM, to ratnaprabhA yAvat adhaH-saptamIpRthvI ke nairayikoM meM bhI utpanna hote haiM / yadi (ve) tiryaMcayonikoM meM utpanna hote haiM to ekendriyoM meM yAvat paMcendriyoM meM utpanna hote haiM / inake upapAta ke samAna inakI udvarttanA bhI kahanA / vizeSa yaha ki ye asaMkhyAtavarSoM kI AyuvAloM meM bhI utpanna hote haiN| (bhagavan !) yadi (ve) manuSyoM meM utpanna hote haiM to kyA sammUrchima manuSyoM meM utpanna hote haiM athavA garbhaja meM? gautama ! donoM meM / inake upapAta ke samAna udvarttanA bhI kahanA / vizeSa yaha ki akarmabhUmija, antarvIpaja aura asaMkhyAtavarSAyuSka manuSyoM meM bhI ye utpanna hote haiM / yadi (ve) devoM meM utpanna hote haiM to sabhI devoM meM utpanna hote haiM / yadi (ve) bhavanapati devoM meM utpanna hote haiM to sabhI (bhavanapatiyoM) meM utpanna hote haiM / isI prakAra vANavyantaroM, jyotiSkoM aura sahasrArakalpa taka ke vaimAnika devoM meM nirantara utpanna hote haiN| sUtra - 349 ___bhagavan ! manuSya anantara udvarttana karake kahA~ utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) nairayikoM yAvat devoM meM utpanna hote haiM / bhagavan ! kyA (manuSya) nairayika Adi sabhI sthAnoM meM utpanna hote haiM ? hA gautama ! hote haiM, kahIM bhI inake utpanna muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 71 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra hone kA niSedha nahIM karanA, yAvat kaIM manuSya siddha, buddha aura mukta hote haiM, parinirvANa pAte haiM aura sarva duHkhoM kA anta bhI karate haiN| sUtra-350 vANavyantara, jyotiSka aura saudharma evaM IzAna devaloka ke vaimAnika devoM kI udvarttana-prarUpaNA asura-kumAroM ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki jyotiSka aura vaimAnika devoM ke lie cyavana karate haiN| kahanA / bhagavan ! sanatkumAra deva anantara cyavana karake, kahA~ utpanna hote haiM ? asurakumAroM ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki ekendriyoM meM utpanna nahIM hote / isI prakAra sahasrAra devoM taka kahanA / Anata devoM se anuttaraupapAtika devoM taka isI prakAra samajhanA / vizeSa yaha ki tiryaMcayonikoM meM utpanna nahIM hote, manuSyoM meM bhI paryAptaka saMkhyAta-varSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM meM utpanna hote haiM / sUtra-351 bhagavan ! AyuSya kA kitanA bhAga zeSa rahane para nairayika parabhava kA Ayu bAMdhatA hai ? gautama ! niyata se chaha mAsa Ayu zeSa rahane para / isI prakAra asurakumAroM se stanitakumAroM taka kahanA / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva AyuSya kA kitanA bhAga zeSa rahane para parabhava kA Ayu bAMdhate haiM ? gautama ! pRthvIkAyika do prakAra ke haiM, sopakrama AyuvAle aura nirupakrama AyuvAle / jo nirupakrama AyuvAle haiM, ve niyama se AyuSya kA tIsarA bhAga zeSa rahane para parabhava kI Ayu kA bandha karate haiM tathA sopakrama AyuvAle kadAcit Ayu kA tIsarA bhAga zeSa rahane para, kadAcit Ayu ke tIsare kA tIsarA bhAga zeSa rahane para aura kadAcit Ayu ke tIsare ke tIsare kA tIsarA bhAga zeSa rahane para parabhava kA AyuSyabandha karate haiM / apkAyika yAvat vanaspatikAyikoM tathA vikalendriyoM ko isI prakAra kahanA / bhagavan ! paMcendriya tiryaMcayonika, AyuSya kA kitanA bhAga zeSa rahane para parabhava kI Ayu bAMdhatA hai ? gautama! paMcendriya tiryaMcayonika do prakAra ke haiM / saMkhyAtavarSAyuSka aura asaMkhyAtavarSAyuSka / jo asaMkhyAta varSa AyuvAle haiM, ve niyama se chaha mAsa Ayu zeSa rahate parabhava kA Ayu bAMdhate haiM aura saMkhyAtavarSa AyuvAle haiM, ve do prakAra ke haiM / sopakrama aura nirupakrama AyuvAle / nirupakrama AyuvAle haiM, niyamataH Ayu kA tIsarA bhAga zeSa rahane para parabhava kA AyuSyabandha karate haiM / sopakrama AyuvAle kA kathana sopakrama pRthvIkAyika samAna jAnanA / manuSyoM ko isI prakAra kahanA cAhie / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ko nairayikoM ke samAna kahanA / sUtra-352 bhagavan ! AyuSya kA bandha kitane prakAra kA hai ? gautama ! chaha prakAra kA / jAtinAmanidhattAyu, gatinAmanidhattAyu, sthitinAmanidhattAyu, avagAhanAnAmanidhattAyu, pradezanAmanidhattAyu aura anubhAvanAmanidhattAyu / bhagavan ! nairayikoM kA AyuSyabandha kitane prakAra kA kahA hai ? pUrvavat jAnanA / isI prakAra vaimAnikoM taka samajha lenaa| bhagavan ! jIva jAtinAmanidhattAyu ko kitane AkarSoM se bAMdhate haiM ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna athavA utkRSTa ATha AkarSoM se / isI prakAra vaimAnika taka samajha lenA / isI prakAra gatinAmanidhattAyu yAvat anubhAvanAmanidhattAyu ko jaannaa| bhagavan ! ina jIvoM meM yAvat ATha AkarSoM se bandha karanevAloM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! sabase kama jIva jAtinAmanidhattAyu ko ATha AkarSoM se bAMdhane vAle haiM, sAta AkarSoM se bAMdhane vAle (inase) saMkhyAtaguNe haiM, yAvat isI anukrama se eka AkarSa se bAMdhane vAle (inase bhI) saMkhyAtaguNe haiM / isI prakAra gatinAmanidhattAyu yAvat anubhAvanAmanidhattAyu ko (jAnanA / ) isI prakAra ye chahoM hI alpabahutva-sambandhI daNDaka jIva se Arambha karake kahanA / pada-6-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 72 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-7-ucchvAsa sUtra - 353 bhagavan ! nairayika kitane kAla se ucchvAsa lete aura niHzvAsa chor3ate haiM ? gautama ! satata sadaiva ucchvAsaniHzvAsa lete rahate haiN| bhagavana ! asurakumAra ? gautama ! ve jaghanyataH sAta stoka meM aura utkRSTataH eka pakSa meM zvAsa lete aura chor3ate haiM / bhagavan ! nAgakumAra ? gautama ! ve jaghanya sAta stoka aura utkRSTataH muhartapRthaktva meM zvAsa lete aura chor3ate haiM / isI prakAra stanitakumAra taka smjhnaa| bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kitane kAla se zvAsocchavAsa lete haiM ? gautama ! vimAtrA se / isI prakAra manuSyoM taka jAnanA / vANavyantara devoM meM nAgakumAroM ke samAna kahanA / bhagavan ! jyotiSka ? gautama ! (ve) jaghanyataH aura utkRSTa bhI muhUrtapRthaktva se ucchvAsa aura niHzvAsa lete haiN| bhagavan ! vaimAnika deva kitane kAla se ucchvAsa aura niHzvAsa lete haiM ? gautama ! jaghanya muhartapRthaktva meM aura utkRSTa teMtIsa pakSa meM | saudharmakalpa ke deva jaghanya muhartapRthaktva meM, utkRSTa do pakSoM meM ucchavAsa niHzvAsa lete haiM / IzAnakalpa ke deva ke viSaya meM saudharmadeva se sAtireka samajhanA / sanatkumAra deva jaghanya do pakSa meM aura utkRSTataH sAta pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / mAhendrakalpa meM sanatkumAra se sAtireka jAnanA / brahmalokakalpa deva jaghanya sAta pakSoM meM aura utkRSTa dasa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / lAntakakalpadeva jaghanya dasa aura utkRSTa caudaha pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / mahAzukrakalpadeva jaghanyataH caudaha aura utkRSTataH satraha pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / sahasrArakalpadeva jaghanya satraha aura utkRSTa aThAraha pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / Anatakalpadeva jaghanya aThAraha aura utkRSTa unnIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / prANatakalpadeva jaghanyataH unnIsa aura utkRSTataH bIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / AraNakalpadeva jaghanyataH bIsa aura utkRSTataH IkkIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiN| acyutakalpadeva jaghanyataH IkkIsa aura utkRSTataH bAIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiN| bhagavan ! adhastana-adhastanauveyaka deva kitane kAla se ucchvAsa niHzvAsa lete haiM ? gautama ! jaghanyataH bAIsa pakSoM meM aura utkRSTataH teIsa pakSoM meM | adhastana-madhyamagraiveyaka deva jaghanyataH teIsa aura utkRSTataH caubIsa pakSoM meM ucchavAsa niHzvAsa lete haiN| adhastana-uparitana graiveyakadeva jaghanyataH caubIsa aura utkRSTataH paccIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / madhyama-adhastanauveyaka deva jaghanyataH paccIsa aura utkRSTataH chabbIsa pakSoM meM ucchvAsa yAvat niHzvAsa lete haiM / madhyama-madhyamagraiveyakadeva jaghanyataH chabbIsa aura utkRSTataH sattAIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiN| madhyamauparitanagraiveyaka deva jaghanyataH sattAIsa aura utkRSTataH aTThAIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / uparitana-adhastanapraiveyakadeva jaghanyataH aTThAIsa aura utkRSTataH unatIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiN| uparitanamadhyamagraiveyakadeva jaghanyataH unatIsa aura utkRSTataH tIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / uparitanauparitanagraiveyakadeva jaghanyataH tIsa aura utkRSTataH ikatIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / anuttaraupapAtika deva jaghanyataH ikatIsa aura utkRSTataH teMtIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / vizeSa yaha ki sarvArtha siddha devoM kA kAla ajaghanyotkRSTa teMtIsa pakSa kA hai| pada-7-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 73 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-8-saMjJA sUtra- 354 bhagavan ! saMjJAeM kitanI haiM ? gautama ! daza / AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, parigrahasaMjJA, krodhasaMjJA, mAnasaMjJA, mAyAsaMjJA, lobhasaMjJA, lokasaMjJA aura oghasaMjJA / bhagavan ! nairayikoM meM kitanI saMjJAeM haiM ? he gautama ! pUrvavat daza / isI prakAra pRthvIkAyika yAvat vaimAnika taka sabhI jIvoM meM daza saMjJAeM haiN| sUtra - 355 bhagavan ! nairayika kauna sI saMjJAvAle haiM ? gautama ! bahulatA se bAhya kAraNa kI apekSA ve bhayasaMjJA se upayukta haiM, (kintu) Antarika anubhavarUpa se (ve) AhAra-bhaya-maithuna aura parigrahasaMjJopayukta bhI haiM / bhagavan ! ina AhArasaMjJopayukta, bhayasaMjJopayukta, maithunasaMjJopayukta evaM parigrahasaMjJopayukta nArakoM meM se kauna kinase alpa, bahula, talya athavA vizeSAdhika hai? gautama ! sabase thoDe maithanasaMjJopayakta, nairayika haiM, unase saMkhyAtagaNe AhArasaMjJopa-yakta haiM, unase parigrahasaMjJopayukta nairayika saMkhyAtaguNe haiM aura unase bhI saMkhyAtaguNe adhika bhayasaMjJopayukta nairayika haiN| bhagavana ! tiryaMcayonika jIva ? gautama ! bahalatA se bAhA kAraNa kI apekSA AhArasaMjJopayakta hote haiM, (kintu) Antarika sAtatya anubhavarUpa se AhAra yAvat parigrahasaMjJopayukta bhI hote haiM / bhagavan ! ina AhArasaMjJopayukta yAvat parigrahasaMjJopayukta tiryaMcayonika jIvoM meM kauna, kinase alpa, bahula, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama parigrahasaMjJopayukta tiryaMcayonika hote haiM, (unase) maithunasaMjJopayukta saMkhyAtaguNe, (unase) bhayasaMjJopayukta saMkhyAtaguNe aura unase bhI AhArasaMjJopayukta saMkhyAtaguNe haiN| bhagavan ! manuSya ? gautama ! bahulatA se bAhya kAraNa se (ve) maithunasaMjJopayukta hote haiM, (kintu) Antarika sAtatyAnubhavarUpa bhAva se AhAra yAvat parigrahasaMjJopayukta bhI hote haiM / bhagavan ! AhArasaMjJopayukta yAvat parigrahasaMjJopayukta manuSyoM meM kauna kinase alpa, bahula, tulya yA vizeSAdhika hote haiM ? gautama ! sabase thor3e manuSya bhavasaMjJopayukta hote haiM, (unase) AhArasaMjJopayukta saMkhyAtaguNe, (unase) parigrahasaMjJopayukta saMkhyAtaguNe, unase saMkhyAtaguNe maithunasaMjJopayukta haiN| bhagavan ! deva ? gautama ! bAhulya se bAhya kAraNa se (ve) parigrahasaMjJopayukta hote haiM, (kintu) Antarika anubhavarUpa se (ve) AhAra yAvat parigrahasaMjJopayukta bhI hote haiM / bhagavan ! ina AhArasaMjJopayukta yAvat parigrahasaMjJopayukta devoM meM se kauna kinase alpa, bahula, tulya athavA vizeSAdhika hote haiM ? gautama ! sabase thor3e AhArasaMjJopayukta deva haiM, (unase) bhayasaMjJopayukta saMkhyAtaguNe, (unase) maithunasaMjJopayukta saMkhyAtaguNe aura unase saMkhyAta-guNe parigrahasaMjJopayukta deva haiN| pada-8-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 74 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-9-yoni sUtra - 356 bhagavana ! yoni kitane prakAra kI haiM? tIna prakAra kii| zIta yoni, uSNa yoni aura zItoSNa yoni / sUtra-357 bhagavana ! nairayikoM kI kauna sI yoni hai ? gautama ! zItayoni aura uSNa yoni hotI hai, zItoSNa nahIM hotii| asurakumAra devoM kI kevala zItoSNa yoni hotI hai / isI prakAra stanitakumAroM taka samajhanA / bhagavan ! pRthvIkAyikoM kI kauna sI yoni hai ? gautama ! zIta, uSNa aura zItoSNa yoni hotI hai / isI taraha apkAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ko jAnanA / tejaskA-yika jIvoM kI kevala uSNa yoni hotI hai| bhagavan ! paMcendriyatiryagyonika jIvoM kI kauna sI yoni hotI hai ? gautama ! zIta, uSNa aura zItoSNa bhI hotI hai / sammUrchima paMcendriya tiryagyonikoM ko isI taraha jAnanA / garbhaja paMcendriya tiryaMcayonikoM kI kevala zItoSNa yoni hotI hai / manuSyoM kI zIta, uSNa aura zItoSNa yoni bhI hotI hai / sammUrchima manuSyoM ko isI taraha jAnanA / garbhaja manuSyoM kI kevala zItoSNa yoni hotI hai / bhagavan ! vANavyantara devoM kI yoni kyA zIta hai, uSNa hai athavA zItoSNa hai ? gautama ! unakI zItoSNa yoni hotI hai / isI prakAra jyotiSkoM aura vaimAnika devoM ko samajhanA / bhagavan ! ina zItayonika jIvoM, uSNa-yonika jIvoM, zItoSNayonika jIvoM tathA ayonika jIvoM meM se kauna kinase alpa hai, bahala hai, tulya hai, athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e jIva zItoSNayonika haiM, uSNayonika jIva unase asaMkhyAtaguNe, unase ayonika jIva anantaguNe aura unase zItayoni jIva anantagaNe haiN| sUtra - 358 bhagavana ! yoni kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kii| sacitta yoni, acitta yoni aura mizra yoni / bhagavana ! nairayikoM kI yoni kyA sacitta hai, acitta hai athavA mizra hai ? gautama ! nArakoM kI yoni kevala acitta hotI hai / isI taraha asurakumAra se stanitakumAra taka jAnanA / pRthvIkAyika jIvoM kI yoni sacitta, acitta aura mizra hotI hai / isI prakAra caturindriya taka samajhanA / sammUrchima paMcendriya tiryaMcayonikoM evaM sammUrchima manuSyoM meM bhI isI prakAra jAnanA / garbhaja paMcendriya tiryaMcayonikoM tathA garbhaja manuSyoM kI yoni mizra hotI hai / vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika devoM kI yoni acitta hai| bhagavan ! ina sacittayonika jIvoM, acittayonika jIvoM, mizrayonika jIvoM tathA ayonikoM meM se kauna, kinase alpa, bahula, tulya athavA vizeSAdhika hote haiM ? gautama ! mizrayonika jIva sabase thor3e hote haiM, (unase) acittayonika jIva asaMkhyAtaguNe, (unase) ayonika jIva anantaguNe, unase sacittayonika jIva anantaguNe haiN| sUtra-359 bhagavan ! yoni kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI / saMvRta yoni, vivRta yoni aura saMvRtavivRtayoni | bhagavan ! nairayikoM kI yoni kyA saMvRta hotI hai, vivRta hotI hai athavA saMvRta-vivRta hai ? gautama ! nairayikoM kI yoni kevala saMvRta hotI hai / isI prakAra vanaspatikAyika jIvoM taka kahanA / dvIndriya jIvoM kI yoni vivRta hotI hai / isI prakAra caturindriya jIvoM taka jAnanA / sammUrchima paMcendriya tiryaMcayonika evaM sammUrchima manuSyoM meM aisA hI hai / garbhaja paMcendriya tiryaMcayonika aura garbhaja manuSyoM kI yoni saMvRta-vivRta hotI hai / vANa-vyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI yoni saMvRta hotI hai| bhagavan ! ina saMvRtayonika, vivRtayonika, saMvRta-vivRtayonika tathA ayonika jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahula, tulya athavA vizeSAdhika hote haiM ? gautama ! sabase kama saMvRta-vivRtayonika jIva haiM, (unase) vivRta-yonika jIva asaMkhyAtaguNe, (unase) ayonika jIva anantaguNe, unase saMvRtayonika jIva anantaguNe haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 75 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' sUtra - 360 bhagavan ! yoni kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI / kUrmonnatA, zaMkhAvarttA aura vaMzIpatrA / kUrmonnatA yoni meM uttamapuruSa garbha meM utpanna hote haiM / jaise- arhanta, cakravartI, baladeva aura vAsudeva / zaMkhAvarttA yoni strIratna kI hotI hai / zaMkhAvarttA yoni meM bahuta-se jIva aura pudgala Ate haiM, garbharUpa meM utpanna hote caya upacaya hotA hai, kintu niSpatti nahIM hotI / vaMzIpatrA yoni sAmAnyajanoM kI hotI hai| unameM se sAdhAraNa jIva garbha meM Ate haiM pada-9 kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa pada / uddeza / sUtra muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA)" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 76 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-10-caramAcarama sUtra-361 bhagavan ! pRthvIyA~ kitanI kahI gaI hai ? gautama ! ATha pRthvIyA~ haiM - ratnaprabhA, zarkaraprabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, tamastamaHprabhA aura ISatprAgbhArA / bhagavan ! kyA yaha ratnaprabhApRthvI carama hai, acarama hai, aneka caramarUpa hai, aneka acaramarUpa hai, caramAnta bahupradezarUpa hai athavA acaramAnta bahupradezarUpa hai ? gautama ! niyamataH (vaha) acarama aura anekacaramarUpa hai tathA caramAnta anekapradezarUpa aura acaramAnta anekapradezarUpa hai / yuM yAvat adhaHsaptamI pRthvI taka kahanA / saudharmAdi se lekara anuttara vimAna taka aura ISatprAgbhArApRthvI isI taraha samajhanA / loka aura aloka meM bhI isI taraha khnaa| sUtra - 362 / isa ratnaprabhApathvI ke acarama aura bahavacanAnta carama, caramAntapradezoM tathA acaramAntapradezoM meM dravyoM, pradezoM se aura dravya-pradeza kI apekSA se kauna, kisase alpa hai, bahuta hai, tulya hai athavA vizeSAdhika hai ? gautama! dravya se isa ratnaprabhApRthvI kA eka acarama sabase kama hai / usase (bahuvacanAnta) carama asaMkhyAtaguNe haiM / acarama aura (bahuvacanAnta) carama, ye donoM vizeSAdhika haiM / pradezoM se 'caramAntapradeza' sabase kama haiM / unase acara mAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM / caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiM / dravya aura pradezoM se sabase kama isa ratnaprabhApRthvI kA eka acarama hai / usase asaMkhyAtaguNe (bahuvacanAnta) carama haiN| acarama aura (bahuvacanAnta) carama, ye donoM hI vizeSAdhika haiM / (unase) pradezApekSayA caramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM, (unase) asaMkhyAtaguNe acaramAntapradeza haiM / caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiM / isI prakAra tamastamaHpRthvI taka tathA saudharma se lekara loka aisA hI samajhanA / sUtra-363 bhagavan ! aloka ke acarama, caramoM, caramAntapradezoM aura acaramAntapradezoM meM alpabahutva-gautama ! dravya sesabase kama aloka kA eka acarama hai / usase asaMkhyAtaguNe (bahuvacanAnta) carama haiM / acarama aura (bahuvaca-nAnta) carama, ye donoM vizeSAdhika haiM / pradezoM se sabase kama aloka ke caramAntapradeza haiM, unase anantaguNe acara-mAnta pradeza haiM / caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiM / dravya aura pradezoM kI apekSA se-sabase kama aloka kA eka acarama hai / usase bahuvacanAnta carama asaMkhyAtaguNe haiM | acarama aura (bahuvacanAnta) carama, ye donoM vizeSAdhika haiM / unase caramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM, unase bhI anantaguNe acaramAntapradeza haiM / caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiN| bhagavan ! lokAloka ke acarama, (bahuvacanAnta) caramoM, caramAntapradezoM aura acaramAntapradezoM meM alpa-bahatvagautama ! dravya se-sabase kama lokAloka kA eka-eka acarama hai / usase loka ke (bahuvacanAnta) carama asaMkhyAtaguNe haiM, aloka ke (bahuvacanAnta) carama vizeSAdhika haiM, loka aura aloka kA acarama aura (bahavaca-nAnta) carama, ye donoM vizeSAdhika haiM / pradezoM se-sabase thor3e loka ke caramAntapradeza haiM, aloka ke caramAntapradeza vizeSAdhika haiM, unase loka ke acaramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM, unase aloka ke acaramAntapradeza anantaguNe haiM / loka aura aloka ke caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiM / dravya aura pradezoM kI apekSA se sabase kama lokaaloka kA eka-eka acarama hai, usase loka ke (bahuvacanAnta) carama asaMkhyAtaguNe haiM, (unase) aloka ke (bahuvacanAnta) carama vizeSAdhika haiM / loka aura aloka kA acarama aura (bahuvacanAnta) carama, ye donoM vizeSAdhika haiN| loka ke caramAntapradeza (unase) asaMkhyAtaguNe haiM, (unase) aloka ke caramAntapradeza vizeSAdhika haiM, (unase) loka ke acaramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM, unase alokake acaramAntapradeza anantaguNe haiM, loka aura aloka ke caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiN| unase saba dravya vizeSAdhika haiM / unase sarva pradeza anantaguNe haiM aura unase sarva paryAya anantaguNe haiM / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 77 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra sUtra-364 bhagavan ! paramANupudgala kyA carama hai ? acarama hai ? avaktavya hai ? athavA aneka caramarUpa hai ?, aneka acaramarUpa hai ?, bahuta avaktavyarUpa hai ? athavA carama aura acarama hai ? yA eka carama aura aneka acaramarUpa hai ? athavA aneka caramarUpa aura eka acarama hai ? yA aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa hai ? yaha prathama caturbhaMgI huii| athavA carama aura avaktavya hai ? athavA eka carama aura bahuta avaktavyarUpa hai ? yA aneka caramarUpa aura eka avaktavyarUpa hai ? athavA aneka caramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai ? yaha dvitIya caturbhaMgI huI / athavA acarama aura avaktavya hai ? athavA eka acarama aura bahuavaktavyarUpa hai ? yA aneka acaramarUpa aura eka avaktavyarUpa hai? athavA aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai ? yaha tRtIya caturbhaMgI huI / athavA (paramANupudgala) eka carama, eka acarama aura eka avaktavya hai ? yA eka carama, eka acarama aura bahuta avaktavyarUpa haiM ? athavA eka carama, aneka acaramarUpa aura eka avaktavyarUpa hai ? athavA eka carama, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavya haiM ? athavA aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya hai ? athavA aneka caramarUpa, eka acarama aura aneka avaktavya hai ? yA aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya hai ? athavA aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavya haiM ? isa prakAra ye chabbIsa bhaMga haiM / he gautama ! paramANupudgala niyama se avaktavya hai sUtra-365 bhagavana ! dvipradezika skandha ke viSaya meM prazna-gautama ! dvipradezika skandha kathaMcita carama aura kathaMcita avaktavya hai| bhagavan ! tripradezika skandha ? gautama ! kathaMcit carama hai, kathaMcita avaktavya hai, kathaMcita aneka caramarUpa aura eka acarama hai aura kathaMcit eka carama aura eka avaktavya hai| bhagavan ! catuSpadezika skandha ? gautama ! kathaMcit carama hai, kathaMcita avaktavya hai / kathaMcit aneka carama rUpa aura eka acarama hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa hai, kathaMcit eka carama aura eka avaktavya hai, kathaMcit eka carama aura aneka avaktavyarUpa hai aura kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya hai| bhagavan ! paMcapradezika skandha ? gautama ! kathaMcit carama hai, kathaMcita avaktavya hai, kathaMcit carama aura acarama hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura eka acarama hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa hai, kathaMcit eka carama aura eka avaktavya hai, kathaMcit eka carama aura aneka avaktavyarUpa hai, (tathA) kathaMcit aneka caramarUpa aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai tathA kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya hai|| bhagavan ! SaTpradezika skandha ? gautama ! kathaMcit carama hai, kathaMcit avaktavya hai, kathaMcit carama aura acarama hai, kathaMcit eka carama aura aneka acaramarUpa hai, kathaMcit aneka carama aura eka acarama hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa hai, kathaMcit eka carama aura avaktavya hai, kathaMcit eka carama aura aneka avaktavyarUpa hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai, kathaMcit eka carama, eka acarama aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai, kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya hai aura kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai| bhagavan ! saptapradezika skandha ? gautama ! kathaMcit carama hai, kathaMcit avaktavya hai, kathaMcit carama aura acarama hai, kathaMcit eka carama aura aneka acaramarUpa hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura eka acarama hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa hai, kathaMcit eka carama aura eka avaktavya hai, kathaMcit eka carama aura aneka avaktavyarUpa hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai, kathaMcit eka carama, eka acarama aura eka avaktavya hai, kathaMcit eka carama, eka acarama aura aneka avaktavyarUpa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 78 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra hai, kathaMcit eka carama, aneka caramarUpa aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai, kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai| bhagavan ! aSTapradezika skandha ? gautama ! 1. kathaMcit carama hai, 3. kathaMcit avaktavya hai, 7. kathaMcit eka carama aura eka acarama hai, 8. kathaMcit eka carama aura aneka acaramarUpa hai, 9. kathaMcit aneka caramarUpa aura eka acarama hai, 10. kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa hai, 11. kathaMcit carama aura avaktavya hai, 12. kathaMcit eka carama aura aneka avaktavyarUpa hai, 13. kathaMcit aneka caramarUpa aura eka avaktavyarUpa hai, 14. kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai, 19. kathaMcit carama, acarama aura avaktavyarUpa hai, 20. kathaMcit eka carama, eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai, 21. kathaMcit eka carama, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya hai, 22. kathaMcit eka carama, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai, 23. kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya hai, 24. kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai, 25. kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya hai, aura 26. kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai| sUtra-366 paramANupudgala meM tRtIya bhaMga, dvipradezIskandha meM prathama aura tRtIya bhaMga, tripradezIskandha meM prathama, tIsarA, nauvA~ aura gyArahavA~ bhaMga hotA hai| sUtra-367 catuHpradezIskandha meM pahalA, tIsarA, nauvA~, dasavA~, gyArahavA~, bArahavA~ aura teIsavA~ bhaMga hai| sUtra-368 paMcapradezIskandha meM prathama, tRtIya, saptama, navama, dazama, ekAdaza, dvAdaza, trayodaza, teIsavA~, caubIsavA~ aura paccIsavA~ bhaMga jaannaa| sUtra-369 SaTpradezIskandha meM dvitIya, caturtha, paMcama, chaThA, pandrahavA~, solahavA~, satrahavA~, aThArahavA~, bIsavA~, IkkIsavA~ aura bAIsavA~ choDakara, zeSa bhaMga hote haiN| sUtra-370 saptapradezIskandha meM dUsare, cauthe, pA~cave, chaThe, pandrahave, solahave, satrahave, aThArahave aura bAIsave bhaMga ke sivAya zeSa bhaMga hote haiN| sUtra-371 zeSa saba skandhoM meM dUsarA, cauthA, pA~cavAM, chaThA, pandrahavA~, solahavA~, satrahavA~, aThArahavA~, ina bhaMgoM ko chor3akara, zeSa bhaMga hota haiN| sUtra-372 bhagavan ! saMsthAna kitane kahe gae haiM ? gautama ! pA~ca - parimaNDala, vRtta, tryasra, caturasra aura Ayata / bhagavan ! parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? gautama ! ananta haiM / isI prakAra yAvat Ayata taka samajhanA / bhagavan ! parimaNDalasaMsthAna saMkhyAtapradezI hai, asaMkhyAtapradezI hai athavA anantapradezI hai ? gautama ! kadAcit saMkhyAtapradezI, kadAcit asaMkhyAtapradezI aura kadAcit anantapradezI hai / isI prakAra Ayata taka samajhanA bhagavan ! saMkhyAtapradezI parimaNDalasaMsthAna saMkhyAtapradezoM meM, asaMkhyAta pradezoM meM athavA ananta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai ? gautama ! kevala saMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai / isI prakAra AyatasaMsthAna taka samajhanA / bhagavana ! asaMkhyAtapradezI parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta pradezoM meM, asaMkhyAta pradezoM meM athavA ananta pradezoM meM avagADha muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 79 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra hotA hai ? gautama ! kadAcit saMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai aura kadAcit asaMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai| isI prakAra Ayata saMsthAna taka kahanA / bhagavan ! anantapradezI parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta pradezoM meM, asaMkhyAta pradezoM meM athavA ananta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai ? gautama ! kadAcit saMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai aura kadAcit asaMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai / isI prakAra AyatasaMsthAna taka samajhanA / bhagavan ! saMkhyAtapradezI evaM saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna carama hai, acarama hai, aneka caramarUpa hai, aneka acaramarUpa hai, caramAntapradeza hai athavA acaramAntapradeza hai ? gautama ! vaha niyama se acarama, aneka carama rUpa caramAntapradeza aura acaramAntapradeza hai / isI prakAra AyatasaMsthAna taka kahanA / bhagavan ! asaMkhyAtapradezI aura saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna meM pUrvavat prazna-gautama ! saMkhyAtapradezI ke samAna hI samajhanA / isI prakAra yAvata AyatasaMsthAna taka samajhanA | bhagavana ! asaMkhyAtapradezI evaM asaMkhyAtapradezoM meM avagADha parimaNDala saMsthAna meM pUrvavat prazna-gautama ! saMkhyAtapradezAvagAr3ha kI taraha samajhanA / isI prakAra yAvat AyatasaMsthAna taka kahanA / bhagavana ! anantapradezI aura saMkhyAtapradezAvagADha parimaNDalasaMsthAna ? gautama ! saMkhyAtapradezI saMkhyAta-pradezAvagADha ke samAna yAvat AyatasaMsthAna paryanta samajhanA / anantapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha ke samAna ananta-pradezI asaMkhyAtapradezAvagAr3ha (parimaNDalAdi ke viSaya meM) AyatasaMsthAna taka khnaa| bhagavan ! saMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna ke acarama, aneka carama, caramAntapradeza aura acaramAntapradeza meM se dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se aura dravyapradeza ina donoM kI apekSA se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! dravya se-saMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagADha parimaNDala saMsthAna kA eka acarama sabase alpa hai (usase) aneka carama saMkhyAtaguNe adhika haiM, acarama aura bahuvacanAnta carama, ye donoM vizeSAdhika haiM / pradezoM se saMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna ke caramAntapradeza sabase thor3e haiM, (unase) acaramAntapradeza saMkhyAtaguNe adhika haiM, unase caramAntapradeza aura acaramAntapradeza donoM vizeSAdhika haiM / dravya aura pradezoM se-saMkhyAtapradezI-saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna kA eka acarama sabase alpa hai, unase aneka carama saMkhyAtaguNe haiM, (unase) eka acarama aura aneka carama, ye donoM vizeSAdhika haiM, caramA-ntapradeza saMkhyAtaguNe haiM, (unase) acaramAntapradeza saMkhyAtaguNe haiM, (unase) caramAntapradeza aura acaramAntapradeza ye donoM vizeSAdhika haiM / isI prakAra kI yojanA vRtta, trayasra, caturasra aura Ayata saMsthAna meM kara lenaa| bhagavan ! asaMkhyAtapradezoM evaM saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna meM pUrvavat alpabahatva-gautama ! dravya se asaMkhyAtapradezI evaM saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna kA eka acarama sabase thor3A hai, (usase) aneka carama saMkhyAtaguNe adhika haiM, unase eka acarama aura aneka carama, ye donoM vizeSAdhika haiM / pradezoM se asaMkhyAta-pradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna ke caramAntapradeza, sabase kama haiM, (unase) acaramAntapradeza saMkhyAta-guNe haiM, (unase) caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiM / dravya aura pradezoM se-asaMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna kA eka acarama sabase kama hai, (unase) aneka carama saMkhyAtaguNe adhika haiM, (unase) eka acarama aura bahuta carama, ye donoM vizeSAdhika haiM, (unase) caramAntapradeza saMkhyAtaguNe haiM, (unase) acaramAntapradeza saMkhyAtaguNe haiM, (unase) caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiM / isI prakAra Ayata taka ke (caramAdi ke alpabahutva ke) viSaya meM (kathana karanA cAhie / ) bhagavan ! asaMkhyAtapradezI evaM asaMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna meM pUrvavat alpabahutva-gautama ! ratnaprabhA pRthvI ke caramAdi ke alpabahutva ke samAna kahanA / isI prakAra AyatasaMsthAna taka jAnanA / bhagavan ! anantapradezI evaM saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna ke alpabahutva meM saMkhyAtapradezAvagAr3ha saMkhyAtapradezI parimaNDalasaMsthAna kahanA / vizeSa yaha hai ki saMkrama meM anantaguNe haiM / isI prakAra AyatasaMsthAna taka kahanA / bhagavan! anantapradezI evaM asaMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDala saMsthAna meM ratnaprabhApRthvI ke carama, acarama Adi ke samAna samajha lenA / vizeSatA yaha hai ki saMkrama meM anantaguNA hai| isI prakAra yAvat AyatasaMsthAna taka samajha lenaa| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 80 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sUtra-373 bhagavan ! jIva gaticarama se carama hai athavA acarama ? gautama ! kathaMcit carama hai, kathaMcit acarama hai / bhagavan! (eka) nairayika gaticarama se carama hai yA acarama ? gautama ! kathaMcit carama aura kathaMcit acarama hai / isI prakAra (eka) vaimAnika taka jAnanA / bhagavan ! (aneka) nairayika gaticarama se carama haiM athavA acarama ? gautama ! carama bhI haiM aura acarama bhI / isI prakAra (aneka) vaimAnika taka kahanA / bhagavan ! (eka) nairayika sthiticarama kI apekSA se carama hai yA acarama? gautama ! kathaMcit carama hai, kathaMcit acarama hai| (eka) vaimAnika deva-paryanta isI prakAra kahanA / bhagavana! (aneka) nairayika sthiticarama se carama haiM athavA acarama? gautama ! carama bhI haiM aura acarama bhii| (aneka) vaimAnika devoM taka isI prakAra khnaa| bhagavan ! (eka) nairayika bhavacarama se carama hai yA acarama ? gautama ! kathaMcita carama hai aura kathaMcita acarama / (yoM) lagAtAra (eka) vaimAnika taka isI prakAra kahanA cAhie / bhagavan ! (aneka) nairayika bhavacarama se carama haiM yA acarama ? gautama ! carama bhI haiM aura acarama bhI / (aneka) vaimAnika taka isI prakAra smjhnaa| bhagavan ! bhASAcarama se (eka) nairayika carama hai yA acarama ? gautama ! kathaMcit carama hai tathA kathaMcit acarama / isI taraha (eka) vaimAnika paryanta kahanA / bhagavan ! bhASAcarama se (aneka) nairayika carama haiM athavA acarama haiM ? gautama ! carama bhI haiM aura acarama bhI / ekendriya jIvoM ko chor3akara vaimAnika taka isI prakAra khnaa| bhagavan ! (eka) nairayika AnApana carama se carama hai yA acarama ? isI prakAra (eka) vaimAnika paryanta khnaa| bhagavan ! (aneka) nairayika AnApAnacarama se carama haiM yA acarama ? gautama ! carama bhI haiM aura acarama bhI / isI prakAra (aneka) vaimAnika taka kahanA / AhAracarama se (eka) nairayika kathaMcit carama hai aura kathaMcit acarama / (eka) vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA / (aneka) nairayika AhAracarama se carama bhI haiM aura acarama bhI / vaimAnika devoM taka isI prakAra khnaa| (eka) nairayika bhAvacarama se kathaMcit carama aura kathaMcit acarama haiM / isI prakAra (eka) vaimAnika paryanta kahanA / (aneka) nairayika bhAvacarama se carama bhI haiM aura acarama bhI / isI prakAra (aneka) vaimAnikoM taka kahanA / (eka) nairayika varNacarama se kathaMcit carama hai aura kathaMcit acarama / isI prakAra (eka) vaimAnika paryanta kahanA / (aneka) nairayika varNacarama se carama bhI haiM aura acarama bhI / isI prakAra (aneka) vaimAnika taka khnaa| (eka) nairayika gaMdhacarama se kathaMcit carama hai aura kathaMcit acarama / (eka) vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA / gandhacarama se (aneka) nairayika carama bhI haiM aura acarama bhI / isI prakAra vaimAnika taka khnaa| (eka) nairayika rasacarama se kathaMcit carama hai aura kathaMcit acarama / (eka) vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA / (aneka) nairayika rasacarama carama bhI haiM aura acarama bhI / isI prakAra vaimAnika taka (kahanA / ) (eka) nairayika sparzacarama se kathaMcit carama aura kathaMcit acarama / (eka) vaimAnika paryanta isI prakAra khnaa| (aneka) nairayika sparzacarama se carama bhI haiM aura acarama bhI / isI prakAra aneka vaimAnika taka khnaa| sUtra-374 gati, sthiti, bhava, bhASA, AnApAna, AhAra, bhAva, varNa, gandha, rasa aura sparza se caramAdi jAnanA / pada-10-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 81 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada-11- bhASA pada / uddeza / sUtra sUtra - 375 bhagavan ! maiM aisA mAnatA hU~ ki bhASA avadhAriNI hai; maiM aisA cintana karatA hU~ ki bhASA avadhAriNI hai; bhagavan ! kyA maiM aisA mAnU~ ? kyA aisA cintana karU~ ki bhASA avadhAriNI hai ? hA~, gautama ! yaha sarva satya hai / bhagavan! avadhAriNI bhASA kyA satya hai, mRSA hai, satyAmRSA hai, athavA asatyAmRSA hai ? gautama ! vaha kadAcit satya hotI hai, kadAcit mRSA hotI hai, kadAcit satyAmRSA hotI hai aura kadAcit asatyAbhASA (bhI) hotI hai| bhagavan ! kisa hetu se aisA kahate haiM ? gautama! ArAdhanI (bhASA hai, vaha satya hai, virAdhanI bhASA) mRSA hai, ArAdhanI-virAdhanI satyAmRSA hai, aura jo na ArAdhanI hai, na virAdhanI hai aura na hI ArAdhanI virAdhanI hai, vaha asatyAmRSA bhASA hai / he gautama ! isa hetu se aisA kahA jAtA hai ki avadhAriNI bhASA kadAcit satya yAvat kadAcit asatyAmRSA hai / sUtra - 376 bhagavan ! 'gAyeM', 'mRga', 'pazu', 'pakSI' kyA yaha bhASA prajJApanI haiM ? yaha bhASA mRSA nahIM hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! jo strIvacana, puruSavacana athavA napuMsakavacana hai, kyA yaha prajJApanI bhASA hai ? yaha bhASA mRSA nahIM hai? hA~, aisA hI hai / - | bhagavan ! yaha jo strI- AjJApanI, puruSa AjJApanI athavA napuMsaka AjJApanI hai, kyA yaha prajJApanI bhASA hai, yaha bhASA mRSA nahIM hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai jo strI prajJApanI hai aura jo puruSa prajJApanI hai, athavA jo napuMsakaprajJApanI hai, yaha prajJApanI bhASA hai aura yaha bhASA mRSA nahIM hai| jAti meM strIvacana, jAti meM puruSavacana, athavA jAti meM napuMsakavacana, yaha prajJApanI bhASA hai aura yaha bhASA mRSA nahIM hai / jAti meM jo strI- AjJApanI hai, jAti meM jo puruSaAjJApanI hai, yA jAti meM jo napuMsaka AjJApanI hai, yaha prajJApanI bhASA hai aura yaha bhASA mRSA nahIM hai| jAti meM jo strI- prajJApanI hai, jAti meM jo puruSa prajJApanI hai, athavA jAti meM jo napuMsaka - prajJApanI hai, yaha prajJApanI bhASA hai aura yaha bhASA mRSA nahIM hai / sUtra - 377 bhagavan ! kyA manda kumAra athavA manda kumArikA bolatI huI aisA jAnatI hai ki maiM bola rahI hU~? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, sivAya saMjJI ke bhagavan ! kyA manda kumAra athavA manda kumArikA AhAra karatI huI jAnatI hai ki maiM isa AhAra ko karatA hU~ yA karatI hU~ ? gautama ! saMjJI ko chor3akara yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kyA manda kumAra athavA manda kumArikA yaha jAnate haiM ki ye mere mAtA-pitA hai ? gautama ! pUrvavat / bhagavan ! manda kumAra athavA manda kumArikA kyA yaha jAnate haiM ki yaha mere svAmI kA ghara hai ? gautama ! pUrvavat / bhagavan ! kyA manda kumAra yA manda kumArikA yaha jAnate haiM ki yaha mere bhartA kA dAraka hai| gautama pUrvavat / bhagavan ! UMTa, baila, gadhA, ghor3A, bakarA aura bher3a kyA bolatA huA yaha jAnatA hai ki yaha maiM bola rahA hU~ ? gautama ! saMjJI ko chor3akara yaha artha zakya nahIM hai / bhagavan ! uSTra se elaka taka AhAra karatA huA yaha jAnatA hai ki meM yaha AhAra kara rahA hU~ ? gautama ! pUrvavat / bhagavan ! UMTa yAvat elaka kyA yaha jAnatA hai ki yaha mere svAmI kA putra hai ? gautama saMjJI ko chor3akara yaha artha samartha nahIM hai| sUtra - 378 bhagavan ! manuSya, mahiSa, azva, hAthI, siMha, vyAghra, vRka, dvIpika, RkSa, tarakSa, pArAzara, rAsabha, siyAra, biDAla, zunaka, kolazunaka, lomar3I, zazaka, cItA aura cillalaka, ye aura isI prakAra ke jo anya jIva haiM, kyA ve saba ekavacana haiM ? hA~, gautama ! haiM / bhagavan ! manuSyoM se lekara bahuta cillalaka tathA isI prakAra ke jo anya prANI haiM, ve saba kyA bahuvacana haiM ? hA~, gautama ! haiM / bhagavan ! manuSya kI strI yAvat cillalaka strI aura anya isI prakAra ke jo bhI (jIva) haiM, kyA ve saba strIvacana haiM ? hA~, gautama haiN| bhagavan ! manuSya se cillalaka taka tathA jo anya bhI muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA)" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 82 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra isI prakAra ke prANI haiM, kyA ve saba puruSavacana haiM ? hA~, gautama ! haiN| bhagavan ! kAMsya, kaMsoka, parimaNDala, zaila, stUpa, jAla, sthAla, tAra, rUpa, akSi, parva, kuNDa, padma, dugdha, dadhi, navanIta, Asana, zayana, bhavana, vimAna, chatra, cAmara, zRMgAra, aMgana, niraMgana, AbharaNa aura ratna, ye aura isI prakAra ke anya jitane bhI (zabda) haiM, ve saba kyA napuMsakavacana haiM ? hA~, gautama ! haiN| __bhagavan ! pRthvI strIvacana hai, Au puruSavacana hai aura dhAnya, napuMsakavacana hai, kyA yaha bhASA prajJApanI hai ? kyA yaha bhASA mRSA nahIM hai ? hA~, gautama ! yaha bhASA prajJApanI hai, yaha bhASA mRSA nahIM hai / bhagavan ! pRthvI, yaha bhASA strIAjJApanI hai, apa yaha bhASA puruSa-AjJApanI hai aura dhAnya, yaha bhASA napuMsaka-AjJApanI hai, kyA yaha bhASA prajJApanI hai ? kyA yaha bhASA mRSA nahIM hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! pRthvI, yaha strI-prajJApanI bhASA hai, apa, yaha puruSa-prajJApanI bhASA hai aura dhAnya, yaha napuMsaka-prajJApanI bhASA hai, kyA yaha bhASA ArAdhanI hai ? kyA yaha bhASA mRSA nahIM hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! isI prakAra strI yA puruSa athavA napuMsakavacana bolate hue kyA yaha bhASA prajJApanI hai ? kyA yaha bhASA mRSA nahIM hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai| sUtra-379 bhagavan ! bhASA kI Adi kyA hai ? bhASA kA prabhava-sthAna kyA hai ? AkAra kaisA hai ? paryavasAna kahA~ hotA hai ? gautama ! bhASA kI Adi jIva hai / utpAdasthAna zarIra hai / vajra ke AkAra kI haiM / loka ke anta meM usakA paryavasAna hotA hai| sUtra-380,381 bhASA kahA~ se udbhUta hotI hai ? kitane samayoM meM bolI jAtI hai ? kitane prakAra kI hai ? aura kitanI bhASAeM anumata haiM ? bhASA kA udbhava zarIra se hotA hai / samayoM meM bolI jAtI hai / bhASA cAra prakAra kI hai, unameM se do bhASAeM anumata haiN| sUtra - 382 bhagavan ! bhASA kitane prakAra kI hai ? gautama ! do prakAra kI / paryAptikA aura aparyAptikA | paryAptikA bhASA do prakAra kI hai / satyA aura mRSA / bhagavan ! satyA-paryAptikA bhASA kitane prakAra kI hai ? gautama ! dasa prakAra kI | janapadasatyA, sammatasatyA, sthApanAsatyA, nAmasatyA, rUpasatyA, pratItyasatyA, vyavahArasatyA, bhAva-satyA, yogasatyA aura aupamyasatyA / sUtra-383 dasa prakAra ke satya haiM - janapadasatya, sammatasatya, sthApanAsatya, nAmasatya, rUpasatya, pratItyasatya, vyavahArasatya, bhAvasatya, yogasatya aura dasavA~ aupamyasatya / sUtra-384 bhagavan ! mRSA-paryAptikA bhASA kitane prakAra kI hai ? gautama ! dasa prakAra kI / krodhaniHsRtA, mAnaniHsRtA, mAyAniHsRtA, lobhaniHsRtA, preyaniHsRtA, dveSaniHsRtA, hAsyaniHsRtA, bhayaniHsRtA, AkhyAyikA-niHsRtA aura upghaatniHsRtaa| sUtra-385 krodhaniHsRta, mAnaniHsRta, mAyAniHsRta, lobhaniHsRta, preyaniHsRta, dveSaniHsRta, hAsyaniHsRta, bhayaniHsRta, AkhyAyikAniHsRta aura dasavA~ upaghAtaniHsRta asatya / sUtra - 386 bhagavan ! aparyAptikA bhASA kitane prakAra kI hai ? gautama ! do prakAra kI / satyA-mRSA aura astyaamRssaa| bhagavan ! satyAmRSA-aparyAptikA bhASA kitane prakAra kI hai ? gautama ! dasa prakAra kI / utpannamizritA, vigatamizritA, utpanna-vigatamizritA, jIvamizritA, ajIvamizritA, jIvAjIvamizritA, ananta-mizritA, parittamizritA, muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 83 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra addhAmizritA aura addhaddhAmizritA / bhagavan ! asatyAmRSA-aparyAptikA bhASA kitane prakAra kI hai ? gautama ! bAraha prakAra kI / yathAsUtra-387-388 AmaMtraNI, AjJApanI, yAcanI, pRcchanI, prajJApanI, pratyAkhyAnI, icchAnulomA, anabhigRhItA, abhigRhItA, saMzayakaraNI, vyAkRtA aura avyAkRtA bhaassaa| sUtra-389 bhagavan ! jIva bhASaka haiM yA abhASaka ? gautama ! donoM / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ? gautama! jIva do prakAra ke haiM / saMsArasamApannaka aura asaMsArasamApannaka / jo asaMsArasamApannaka jIva haiM, ve siddha haiM aura siddha abhASaka hote haiM, jo saMsArasamApannaka jIva haiM, ve do prakAra ke haiM-zailezIpratipannaka aura ashaileshiiprtipnnk| jo zaileSIpratipannaka haiM, ve abhASaka haiM / jo azailezIpratipannaka haiM, ve do prakAra ke haiM / ekendriya aura anekendriy| jo ekendriya haiM, ve abhASaka haiM / jo anekendriya haiM, ve do prakAra ke haiM / paryAptaka aura aparyAptaka / jo aparyAptaka haiM, ve abhASaka haiM / jo paryAptaka haiM, ve bhASaka haiN| bhagavan ! nairayika bhASaka haiM yA abhASaka / gautama ! donoM / bhagavan ! kisa hetu se aisA kahate haiM ? gautama ! nairayika do prakAra ke haiM / paryAptaka aura aparyAptaka / jo aparyAptaka haiM, ve abhASaka haiM aura jo paryAptaka haiM, ve bhASaka haiM / isI prakAra ekendriyoM ko chor3akara vaimAnika paryanta sabhI meM samajhanA / sUtra-390 bhagavan ! bhASAjAta kitane haiM ? gautama ! cAra / satyabhASAjAta, mRSAbhASAjAta, satyAmRSAbhASAjAta aura asatyAmRSAbhASAjAta / bhagavan ! jIva kyA satyabhASA bolate haiM, mRSAbhASA bolate haiM, satyAmRSAbhASA bolate haiM athavA asatyAmRSAbhASA bolate haiM ? gautama ! cAroM bhASA bolate haiM / bhagavan ! kyA nairayika satyabhASA bolate haiM, yAvat asatyAmRSAbhASA bolate haiM ? gautama ! cAroM bhASA bolate haiM / isI prakAra asurakumAroM se stanitakumAroM taka yahIM smjhnaa| vikalendriya jIva kevala asatyAmaSA bhASA bolate haiN| bhagavan ! paMcendriya tiryaMcayonika jIva kyA satyabhASA bolate haiM ? yAvat kyA asatyAmRSA bhASA bolate haiM? gautama ! paMcendriya tiryaMcayonika jIva sirpha eka asatyAmRSA bhASA bolate haiM; sivAya zikSApUrvaka athavA uttaraguNalabdhi se ve cAroM bhASA bolate haiM / manuSyoM se vaimAnikoM taka kI bhASA ke viSaya meM audhika jIvoM ke samAna kahanA sUtra-391 bhagavana ! jIva jina dravyoM ko bhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, so sthita dravyoM ko grahaNa karatA hai yA asthita dravyoM ko ? gautama ! (vaha) sthita dravyoM ko hI grahaNa karatA hai / bhagavan ! (jIva) jina sthita dravyoM ko grahaNa karatA hai, unheM kyA dravya se, kSetra se, kAla se athavA bhAva se grahaNa karatA hai ? gautama ! vaha dravya se bhI yAvat bhAva se bhI grahaNa karatA hai| bhagavan ! jina dravyoM ko dravyataH grahaNa karatA hai, kyA vaha una ekapradezI (dravyoM) ko grahaNa karatA hai, yAvat anantapradezI dravyoM ko? gautama ! (jIva) sirpha anantapradezI dravyoM ko grahaNa karatA hai / jina dravyoM ko kSetrataH grahaNa karatA hai, kyA vaha ekapradezAvagAr3ha dravyoM ko grahaNa karatA hai, yAvat asaMkhyeyapradezAvagAr3ha dravyoM ko ? gautama! (vaha) asaMkhyAtapradezAvagAr3ha dravyoM ko grahaNa karatA hai / (jIva) jina dravyoM ko kAlataH grahaNa karatA hai, kyA (vaha) eka samaya kI sthiti vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai, yAvat asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle dravyoM ko? gautama ! (vaha) eka samaya kI sthiti vAle dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai, yAvat asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle dravyoM ko bhI / (jIva) jina dravyoM ko bhAvataH grahaNa karatA hai, kyA vaha varNavAle, gandhavAle, rasavAle athavA sparza vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai ? gautama ! vaha cAroM ko grahaNa karatA hai| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 84 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra bhAvataH jina varNavAn dravyoM ko grahaNa karatA hai kyA (vaha) eka varNa vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai, yAvat pA~ca varNa vAle dravyoM ko? gautama ! grahaNa dravyoM kI apekSA se eka varNa vAle dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai, yAvat pA~ca varNa vAle dravyoM ko bhI / (kintu) sarvagrahaNa kI apekSA se niyamataH pA~ca varNoM vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai / jaise kikAle, nIle, lAla, pIle aura zukla / bhagavan ! varNa se jina kAla dravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA (vaha) ekaguNa kAle dravyoM ko grahaNa karatA hai ? athavA yAvat anantaguNa kAle dravyoM ko ? gautama ! (vaha) ekaguNakRSNa yAvat anantaguNakRSNa ko bhI grahaNa karatA hai / isI prakAra zukla varNa taka kahanA / bhAvataH jina gandhavAn bhASA-dravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA (vaha) eka gandha vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai ? yA do gandha vAle ko ? gautama ! dravyoM kI apekSA se (vaha) eka gandhavAle bhI grahaNa karatA hai, tathA do gandhavAle bhI, (kintu) sarvagrahaNa kI apekSA se niyamataH do gandha vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai / gandha se sugandha vAle jina dravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA (vaha) ekaguNa sugandha vAle grahaNa karatA hai, yAvat anantaguNa sugandha vAle ? gautama ! (vaha) ekaguNa sugandha vAle bhI grahaNa karatA hai, yAvat anantaguNa sugandha vAle bhI / isI taraha durgandha ke viSaya meM jaannaa| bhAvataH rasavAle jina bhASA-dravyoM ko jIva grahaNa karatA hai, kyA vaha eka rasa vAle grahaNa karatA hai, yAvat pA~ca rasa vAle ? gautama ! grahaNadravyoM kI apekSA se eka rasa vAle, yAvat pA~ca rasavAle dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai; kintu sarvagrahaNa kI apekSA se niyamataH pA~ca rasa vAle ko grahaNa karatA hai / rasa se tikta rasa vAle jina bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA una ekaguNa tiktarasavAle ko grahaNa karatA hai, yAvat anantaguNa tiktarasavAle ? gautama ! ekaguNa tiktarasavAle bhI grahaNa karatA hai, yAvat anantaguNa tiktarasavAle bhI / isI prakAra yAvat madhura rasa vAle bhASAdravyoM meM kahanA / bhAvataH jina sparza vAle bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, (to) kyA (vaha) eka sparzavAle bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, yAvat ATha sparzavAle ? gautama ! grahaNadravyoM kI apekSA se eka sparzavAle dravyoM ko grahaNa nahIM karatA, do yAvat cAra sparzavAle dravyoM ko grahaNa karatA hai, kintu pA~ca yAvat ATha sparzavAle ko grahaNa nahIM karatA / sarvagrahaNa kI apekSA se niyamataH cAra sparza vAle bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai; zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa / sparza se jina zItasparza vAle bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA (vaha) ekaguNa zItasparza vAle grahaNa karatA hai, yAvat ananta-guNa ? gautama ! (vaha) ekaguNa zItadravyoM ko bhI grahaNa karatA hai, yAvat anantaguNa bhI / isI prakAra uSNa, snigdha aura rUkSa sparzavAle meM jaannaa| bhagavan ! jina ekaguNa kRSNavarNa se lekara anantaguNa rUkSasparza taka ke dravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA (vaha) una spRSTa dravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA aspRSTa dravyoM ko ? gautama ! (vaha) spRSTa bhASAdravyoM ko hI grahaNa karatA hai| bhagavana ! jina spRSTa dravyoM ko jIva grahaNa karatA hai, kyA vaha avagADha dravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA 3 dravyoM ko ? gautama ! vaha avagAr3ha dravyoM ko hI grahaNa karatA hai / bhagavan ! jina avagAr3ha dravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA (vaha) anantarAvagAr3ha dravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA paramparAvagAr3ha dravyoM ko? gautama ! (vaha) anantarAvagAr3ha dravyoM ko hI grahaNa karatA hai / bhagavan ! jina anantarAvagAr3ha dravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA (vaha) aNurUpa dravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA bAdara dravyoM ko? gautama ! donoM ko / bhagavan ! jina aNudravyoM ko (jIva) grahaNa karatA hai, kyA unheM Urdhva (dizA meM) sthita dravyoM ko grahaNa karatA hai, adhaH dizA meM athavA tiryak dizA meM sthita dravyoM ko ? gautama ! tInoM dizA meM se grahaNa karatA hai / bhagavan ! (jIva) jina (aNudravyoM) ko tInoM dizA meM se grahaNa karatA hai, kyA vaha unheM Adi meM grahaNa karatA hai, madhya meM athavA anta meM ? gautama ! vaha una ko tInoM meM se grahaNa karatA hai / jina (bhASA) ko jIva Adi, madhya aura anta meM grahaNa karatA hai, kyA vaha una sva-viSayaka dravyoM ko grahaNa karatA hai athavA aviSayaka dravyoM ko ? gautama ! vaha svaviSayaka dravyoM ko hI grahaNa karatA hai / bhagavan ! jina svaviSayaka dravyoM ko jIva grahaNa karatA hai, kyA vaha unheM AnupUrvI se grahaNa karatA hai, athavA anAnupUrvI se ? gautama ! unako AnupUrvI se hI grahaNa / hai / bhagavan ! jina dravyoM ko jIva AnupUrvI se grahaNa karatA hai, kyA unheM tIna dizAoM se grahaNa karatA hai, yAvat chaha dizAoM se? gautama ! niyamataH chaha dizAoM se grahaNa karatA hai| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 85 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra sUtra-392 spRSTa, avagAr3ha, anantarAvagAr3ha, aNu, bAdara, Urdhva, adhaH, Adi svaviSayaka, AnupUrvI tathA niyama se chaha dizAoM se (bhASAyogya dravyoM ko jIva grahaNa karatA hai|) sUtra-393 bhagavan ! jina dravyoM ko jIva bhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, kyA (vaha) unheM sAntara grahaNa karatA hai yA nirantara ? gautama ! donoM / sAntara grahaNa karatA huA jaghanyataH eka samaya kA tathA utkRSTataH asaMkhyAta samaya kA antara hai aura nirantara grahaNa karatA huA jaghanya do samaya aura utkRSTa asaMkhyAta samaya pratisamaya binA viraha ke grahaNa karatA hai / bhagavan ! jina dravyoM ko jIva bhASA ke rUpa meM grahaNa karake nikAlatA hai, kyA vaha unheM sAntara nikAlatA hai yA nirantara? gautama ! sAntara nikAlatA hai, nirantara nahIM / sAntara nikAlatA huA jIva eka samaya meM dravyoM ko grahaNa karatA hai aura eka samaya meM nikAlatA hai / isa grahaNa aura niHsaraNa se jaghanya do samaya aura utkRSTa asaMkhyAta samaya ke antamuhUrta taka grahaNa aura niHsaraNa karatA hai| bhagavan ! jIva bhASA ke rUpa meM gRhIta jina dravyoM ko nikAlatA hai, una dravyoM ko bhinna nikAlatA hai, athavA abhinna ? gautama ! bhinna dravyoM ko nikAlatA hai, abhinna dravyoM ko bhI nikAlatA hai| jina bhinna dravyoM ke ve dravya anantaguNavRddhi se vRddhi ko prApta hote hue lokAnta ko sparza karate haiM tathA jina abhinna dravyoM ko nikAlatA hai, ve dravya asaMkhyAta avagAhanavargaNA taka jA kara bheda ko prApta ho jAte haiM / phira saMkhyAta yojanoM taka Age jAkara vidhvaMsa hote haiN| sUtra-394 bhagavan ! una dravyoM ke bheda kitane haiM ? gautama ! pA~ca-khaNDabheda, pratarabheda, cUrNikAbheda, anutaTikAbheda aura utkaTikA bheda / ___ vaha khaNDabheda kisa prakAra kA hotA hai ? khaNDabheda (vaha hai), jo lohe, rAMge, zIze, cA~dI athavA sone ke khaNDoM kA, khaNDaka se bheda karane para hotA hai / vaha pratarabheda kyA hai ? jo bAMsoM, beMtoM, naloM, kele ke stambhoM, abhraka ke paTaloM kA pratara se bheda karane para hotA hai / vaha cUrNikAbheda kyA hai ? jo tila, mUMga, ur3ada, pippalI, kAlImirca ke cUrNikA se bheda karane para hotA hai / vaha anataTikAbheda kyA hai ? jo kapoM, tAlAboM, hadoM, nadiyoM, vAvaDiyoM, puSkariNiyoM, dIrghikAoM, guMjAlikAoM, sarovaroM aura nAlI ke dvArA jala kA saMcAra honevAle paMktibaddha sarovaroM ke anutaTikArUpa meM bheda hotA hai / vaha utkaTikAbheda kaisA hai ? mUSoM, magUsoM, tila kI phaliyoM, mUMga kI phaliyoM, ur3ada kI phaliyoM athavA eraNDa ke bIjoM ke phaTane yA phAr3ane se jo bheda hotA hai, vaha utkaTikAbheda hai| bhagavan ! khaNDabheda se, pratarabheda se, cUrNikAbheda se, anutaTikAbheda se aura utkaTikAbheda se bhidane vAle ina bhASAdravyoM meM kauna, kinase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e bhASAdravya utkaTikA-bheda se, unase anantaguNe anutaTikAbheda se, unase cUrNikAbheda se anantaguNe haiM, unase anantaguNe pratarabheda se aura unase bhI anantaguNe adhika khaNDabheda se bhinna honevAle dravya haiN| sUtra - 395 bhagavan ! nairayika jina dravyoM ko bhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, unheM sthita (grahaNa karatA) hai athavA asthita ? gautama ! (audhika) jIva ke samAna nairayika meM bhI kahanA / isI prakAra ekendriya ko chor3akara vaimAnikoM taka kahanA / jIva jina dravyoM ko bhASA ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA (ve) una sthita dravyoM ko grahaNa karate haiM, athavA asthita dravyoM ko ? gautama ! (ve sthita bhASAdravyoM ko grahaNa karate haiM / ) jisa prakAra ekatva-ekavacanarUpa meM kathana kiyA gayA thA, usI prakAra pRthaktva rUpa meM vaimAnika taka smjhnaa| sUtra-396 bhagavan ! jIva jina dravyoM ko satyabhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, kyA (vaha) una sthitidravyoM ko grahaNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 86 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra karatA hai, athavA asthitadravyoM ko ? gautama ! audhika jIva ke samAna kahanA / vizeSa yaha hai ki vikalendriyoM ke viSaya meM pRcchA nahIM karanA / jaise satyabhASAdravyoM ke grahaNa ke viSaya meM kahA hai, vaise hI mRSA tathA satyAmRSAbhASA meM bhI kahanA / asatyAmRSAbhASA meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha hai ki asatyAmRSAbhASA ke grahaNa meM vikalendriyoM kI bhI pRcchA karanA-bhagavan ! vikalendriya jIva jina dravyoM ko asatyAmRSAbhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, kyA vaha una sthitadravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA asthitadravyoM ko ? gautama ! audhika daNDaka ke samAna samajhanA / isa prakAra ekatva aura pRthaktva ke ye dasa daNDaka kahanA / bhagavan ! jIva jina dravyoM ko satyabhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, kyA unakA vaha satyabhASA, mRSAbhASA, satyAmRSAbhASA athavA asatyAmRSAbhASA ke rUpa meM nikAlatA hai ? gautama ! vaha kevala satyabhASA ke rUpa meM nikAlatA hai / isI prakAra vaimAnika taka ekendriya aura vikalendriya ko chor3a kara kahanA / bhagavan ! jIva jina dravyoM ko mRSAbhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, kyA unheM vaha satyabhASA ke rUpa meM athavA yAvat asatyAmRSAbhASA ke rUpa meM nikAlatA hai ? gautama ! kevala mRSAbhASA ke rUpa meM hI nikAlatA hai| isI prakAra satyAmRSAbhASA ke rUpa meM gRhIta dravyoM meM bhI samajhanA / asatyAmRSAbhASA ke rUpa meM gRhIta dravyoM meM bhI isI prakAra samajhanA / vizeSatA yaha ki asatyAmRSAbhASA ke rUpa meM gRhIta dravyoM ke viSaya meM vikalendriyoM kI bhI pRcchA karanA / jisa bhASA ke rUpa meM dravyoM ko grahaNa karatA hai, usI bhASA ke rUpa meM hI dravyoM ko nikAlatA hai / isa prakAra ekatva aura pRthaktva ke ye ATha daNDaka kahane caahie| sUtra-397 bhagavan ! vacana kitane prakAra ke haiM ? gautama ! solaha prakAra ke / ekavacana, dvivacana, strIvacana, puruSavacana, napuMsakavacana, adhyAtmavacana, upanItavacana, apanItavacana, upanItApanItavacana, apanItopanItavacana, atItavacana, pratyutpannavacana, anAgatavacana, pratyakSavacana aura parokSavacana / isa prakAra ekavacana (se lekara) parokSavacana (taka) bolate hue kI kyA yaha bhASA prajJApanI hai ? yaha bhASA mRSA to nahIM hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai| sUtra-398 bhagavan ! bhASAjAta kitane haiM ? gautama ! cAra / satyA, mRSA, satyAmRSA aura asatyAmRSA / bhagavan ! ina cAroM bhASA-prakAroM ko bolatA huA (jIva) ArAdhaka hotA hai, athavA virAdhaka ? gautama ! upayogapUrvaka bolane vAlA ArAdhaka hotA hai, virAdhaka nahIM / usase para jo asaMyata, avirata, pApakarma kA prapighAta aura pratyAkhyAna na karane vAlA satyabhASA, mRSAbhASA, satyAmRSA aura asatyAmRSA bhASA bolatA huA ArAdhaka nahIM, virAdhaka hai| sUtra-399 bhagavan ! ina satyabhASaka, mRSAbhASaka, satyAmRSAbhASaka aura asatyAmRSAbhASaka tathA abhASaka jIvoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e jIva satyabhASaka haiM, unase asaMkhyA-taguNe satyAmRSAbhASaka haiM, unase mRSAbhASaka asaMkhyAtaguNe haiM, unase asaMkhyAtaguNe asatyAmRSAbhASaka jIva haiM aura unase abhASaka jIva anantaguNe haiN| pada-11-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 87 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-12-zarIra sUtra-400 bhagavana ! zarIra kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pA~ca-audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa / bhagavan ! nairayikoM ke kitane zarIra haiM ? gautama ! tIna-vaikriya, taijasa aura kArmaNa zarIra / isI prakAra asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka samajhanA / pRthvIkAyikoM ke tIna zarIra haiM, audArika, taijasa evaM kArmaNazarIra / isI prakAra vAyukAyikoM ko chor3akara caturindriyoM taka jAnanA / vAyukAyikoM meM cAra zarIra haiM, audArika, vaikriya, taijasa aura kArmaNa zarIra / isI prakAra paMcendriyatiryaMcayonikoM meM samajhanA / manuSyoM ke pA~ca zarIra haiM-audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke zarIroM nArakoM kI taraha khnaa| sUtra-401 __bhagavan ! audArika zarIra kitane haiM ? gautama ! do prakAra ke-baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiM, kAla se-ve asaMkhyAta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetra se-anantalokapramANa haiM / dravyataH-mukta reka zarIra abhavasiddhika jIvoM se anantagaNe aura siddhoM ke anantaveM bhAga haiN| bhagavana ! vaikriya zarIra kitane haiM? gautama ! do prakAra ke-baddha aura mukta, jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiM, kAlataH ve asaMkhyAta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM, kSetrataH ve asaMkhyAta zreNI-pramANa tathA prattara ke asaMkhyAtaveM bhAga haiM / jo mukta haiM, ve ananta haiM | kAlataH ve ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM; audArika zarIra ke muktoM ke samAna vaikriyazarIra ke muktoM meM bhI khnaa| bhagavan ! AhAraka zarIra kitane haiM ? gautama ! do-baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve kadAcit hote haiM, kadAcita nahIM hote / yadi hoM to jaghanya eka, do yA tIna hote haiM, utkRSTa sahasrapRthaktva hote haiM / jo mukta haiM, ve ananta haiM / audArika zarIra ke mukta ke samAna kahanA / bhagavan ! taijasazarIra kitane haiM ? gautama ! do prakAra ke-baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve ananta haiM, kAlataH-ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM, kSetrataH-anantalokapramANa haiM, dravyataH-siddhoM se anantaguNe tathA sarvajIvoM se anantaveM bhAga kama haiM / jo mukta haiM, ve ananta haiM, kAlata:-ve ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM, kSetrataH-ve anantalokapramANa haiM / dravyataH-(ve) samasta jIvoM se anantaguNe haiM tathA jIvavarga ke anantaveM bhAga haiM / isI prakAra kArmaNazarIra meM bhI kahanA / sUtra-402 bhagavan ! nairayikoM ke kitane audArikazarIra haiM ? gautama ! do, baddha aura mukta / baddha audArikazarIra unake nahIM hote / mukta audArikazarIra ananta hote haiM, (audhika) audArika mukta zarIroM ke samAna (yahA~-nArayikoM ke mukta audArikazarIroM meM) bhI kahanA cAhie / bhagavan ! nairayikoM ke vaikriyazarIra kitane haiM ? gautama ! do, baddha aura mukt| jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiM / kAlataH-asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM meM apahRta hote haiM / kSetrataH-asaMkhyAta zreNI-pramANa haiM / (zreNI) pratara kA asaMkhyAtavA~ bhAga hai / una zreNiyoM kI viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla kI dUsare vargamUla se guNita (karane para niSpanna rAzi jitanI) hotI hai athavA aMgula ke dvitIya vargamUla ke ghana-pramANamAtra zreNiyoM jitanI hai tathA jo mukta vaikriyazarIra haiM, unake parimANa ke viSaya meM (nArakoM ke) mukta audArika zarIra ke samAna kahanA / nairayikoM ke AhArakazarIra do prakAra ke haiM / baddha aura mukta / (nArakoM ke) audArika baddha aura mukta ke samAna AhArakazarIroM ke viSaya meM kahanA / (nArakoM ke) taijasa-kArmaNa zarIra unhIM ke vaikriyazarIroM ke samAna khnaa| sUtra-403 bhagavan ! asurakumAroM ke kitane audArikazarIra haiM ? gautama ! nairayikoM ke audArikazarIroM ke samAna inake viSaya meM bhI kahanA / bhagavan ! asurakumAroM ke vaikriyazarIra kitane haiM ? gautama ! do-baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiM / kAla kI apekSA se asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM meM ve apahRta hote haiM / kSetra kI apekSA se asaMkhyAta zreNiyoM (jitane) haiM / (ve zreNiyA~) pratara kA asaMkhyAtavA~ bhAga (pramANa haiM / ) una zreNiyoM kI muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 88 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla kA saMkhyAtavA~ bhAga (pramANa) haiM / jo mukta zarIra haiM, unake viSaya meM mukta audArika zarIroM ke samAna kahanA / (inake) (baddha-mukta) AhArakazarIroM ke viSaya meM, inhIM ke (baddha-mukta) donoM prakAra ke audArikazarIroM kI taraha prarUpaNA karanI cAhie / taijasa aura kArmaNa zarIroM ke vaikriyazarIroM ke samAna samajha lenaa| stanitakumAroM taka zarIroM ko bhI isI prakAra kahanA / sUtra-404 bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke kitane audArikazarIra haiM ? gautama ! do-baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve asaMkhyAta kAla se-(ve) asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetra se ve asaMkhyAta loka-pramANa haiN| jo mukta haiM, ve ananta haiM | kAlataH ananta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetrataH anantalokapramANa haiM | (dravyataH ve) abhavyoM se anantaguNe haiM, siddhoM ke anantaveM bhAga haiM / pRthvIkAyikoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve unako nahIM hote / jo mukta haiM, ve unake audArikazarIroM ke samAna kahanA / unake AhArakazarIroM ko unake vaikriyazarIroM ke samAna samajhanA / taijasa-kArmaNazarIroM kA unhIM ke audArikazarIroM ke samAna samajhanA / isI prakAra apkAyikoM aura tejaskAyikoM ko bhI jaannaa| bhagavan ! vAyukAyika jIvoM ke audArikazarIra kitane haiM ? gautama ! do-baddha aura mukta / ina audArika-zarIroM ko pRthvIkAyikoM ke anusAra samajhanA / vAyukAyikoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiM / (kAlataH) yadi samaya-samaya meM eka-eka zarIra kA apaharaNa kiyA jAe to palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa kAla meM unakA pUrNataH apaharaNa hotA hai| kintu kabhI apaharaNa kiyA nahIM gayA hai (unake) mukta zarIroM ko pRthvIkAyikoM kI taraha samajhanA / AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIroM ko pRthvIkAyikoM kI taraha kahanA / vanaspatikAyikoM kI prarUpaNA pRthvIkAyikoM kI taraha samajhanA / vizeSa yaha hai ki unake taijasa aura kArmaNa zarIroM kA nirUpaNa audhika taijasa-kArmaNa-zarIroM ke samAna krnaa| bhagavana ! dvIndriyajIvoM ke kitane audArikazarIra haiM? gautama ! do-baddha aura mukta / jo baddha audArika-zarIra haiM, ve asaMkhyAta haiM / kAlataH-(ve) asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetrataH-asaMkhyAta zreNi-pramANa haiM / (ve zreNiyA~) pratara ke asaMkhyAta bhAga (pramANa) haiM / una zreNiyoM kI viSkambhasUcI, asaMkhyAta koTAkoTI yojanapramANa hai / (athavA) asaMkhyAta zreNi varga-mUla ke samAna hotI hai| dvIndriyoM ke baddha audArika zarIroM se pratara apahRta kiyA jAtA hai / kAla kI apekSA se-asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI-kAloM se (apahAra hotA hai)| kSetra kI apekSA se aMgula-mAtra pratara aura AvalikA ke asaMkhyAta bhAga pratibhAga se (apahAra hotA hai) / jo mukta audArika zarIra haiM, ve audhika mukta audArika zarIroM ke samAna kahanA / (unake) vaikriya aura AhArakazarIra baddha nahIM hote / mukta (vaikriya aura AhAraka zarIroM kA kathana) audhika ke samAna karanA / taijasa-kArmaNazarIroM ke viSaya meM unhIM ke audhika audArikazarIroM ke samAna kahanA / isI prakAra yAvat caturindriyoM taka kahanA / paMcendriyatiryaMcayonikoM ke viSaya meM isI prakAra kahanA / unake vaikriya zarIroM meM vizeSatA hai-paMcendriya-tiryaMcayonikoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM, baddha aura mukta / jo baddha vaikriyazarIra haiM, ve asaMkhyAta haiM, unakI prarUpaNA asurakumAroM ke samAna karanA / vizeSa yaha hai ki (yahA~) una zreNiyoM kI viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla kA asaMkhyAtavA~ bhAga samajhanA / unake mukta vaikriyazarIroM ke viSaya meM bhI usI prakAra smjhnaa| bhagavan ! manuSya ke audArikazarIra kitane haiM ? gautama ! do-baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hote haiM / jaghanya pada meM saMkhyAta hote haiM / saMkhyAta koTAkoTI tIna yamalapada ke Upara tathA cAra yamalapada se nIce hote haiM / athavA paMcamavarga se guNita chaThe varga-pramANa haiM; athavA chiyAnavai chedana-kadAyI rAzi (jitanI saMkhyA hai / ) utkRSTapada meM asaMkhyAta haiM / kAlataH-(ve) asaMkhyAta utsarpiNiyoM-avasa-rpiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetra se-eka rUpa jinameM prakSipta kiyA gayA hai, aise manuSyoM se zreNI apahRta hotI hai, usa zreNI kI kAla aura kSetra se apahAra kI mArgaNA hotI hai-kAlata:-asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNIkAloM se apahAra hotA hai / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 89 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra kSetrataH-(ve) tIsare vargamUla se guNita aMgula kA prathama vargamUla (-pramANa haiM / ) unameM jo mukta audArikazarIra haiM, unake viSaya meM audhika mukta audArikazarIroM ke samAna hai / manuSyoM ke vaikriya zarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve saMkhyAta haiM / samaya-samaya meM apahRta hote-hote saMkhyAtakAla meM apahRta hote haiM; kintu apahRta nahIM kie gae haiM / jo mukta vaikriyazarIra haiM, ve audhika audArikazarIroM ke samAna hai | AhAraka-zarIroM kI prarUpaNA audhika ke samAna samajhanA / taijasa-kArmaNazarIroM kA nirUpaNa unhIM ke audArikazarIroM ke samAna smjhnaa| vANavyantara devoM ke audArika aura AhAraka zarIroM kA nirUpaNa nairayikoM ke samAna jAnanA / inake vaikriyazarIroM kA nirUpaNa nairayikoM ke samAna hai / vizeSatA yaha hai ki una (asaMkhyAta) zreNiyoM kI viSkambhasUcI kahanA / pratara ke pUraNa aura apahAra meM vaha sUcI saMkhyAta yojanazatavarga-pratibhAga hai / (inake) mukta vaikriyazarIroM kA kathana audhika audArikazarIroM kI taraha samajhanA / inake taijasa aura kArmaNa zarIroM ko unake hI vaikriyazarIroM ke samAna samajhanA / jyotiSka devoM kI prarUpaNA bhI isI taraha (samajhanA) vizeSatA yaha ki una zreNiyoM kI viSkambhasUcI do sau chappana aMgula vargapramANa pratibhAga rUpa pratara ke pUraNa aura apahAra meM samajhanA / vaimAnikoM kI prarUpaNA bhI isI taraha (samajhanA / ) vizeSatA yaha ki una zreNiyoM kI viSkambhasUcI tRtIya vargamUla se guNita aMgula ke dvitIya vargamUla pramANa hai athavA aMgula ke tRtIya vargamUla ke ghana ke barAbara zreNiyA~ haiM / zeSa pUrvavat jaannaa| pada-12-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 90 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-13-pariNAma sUtra-405 bhagavana ! pariNAma kitane prakAra ke haiM ? gautama ! do prakAra ke haiM-jIva-pariNAma aura ajIva-pariNAma / sUtra-406 bhagavan ! jIvapariNAma kitane prakAra kA hai ? gautama ! dasa prakAra kA-gatipariNAma, indriyapariNAma, kaSAyapariNAma, lezyApariNAma, yogapariNAma, upayogapariNAma, jJAnapariNAma, darzanapariNAma, cAritrapariNAma aura vedapariNAma / sUtra-407 bhagavan ! gatipariNAma kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA-nirayagatipariNAma, tiryaggati-pariNAma, manuSyagatipariNAma aura devagatipariNAma / indriyapariNAma pA~ca prakAra kA hai-zrotrendriyapariNAma, cakSurindriyapariNAma, ghrANendriyapariNAma, jihvendriyapariNAma aura sparzendriyapariNAma | kaSAyapariNAma cAra prakAra kA haikrodhakaSAyapariNAma, mAnakaSAyapariNAma, mAyAkaSAyapariNAma aura lobhakaSAyapariNAma / lezyApariNAma chaha prakAra kA hai-kRSNalezyApariNAma, nIlalezyApariNAma, kApotalezyApariNAma, tejolazyApariNAma, padmalezyA-pariNAma aura zuklalezyApariNAma / yogapariNAma tIna prakAra kA hai-manoyogapariNAma, vacanayogapariNAma aura kAyayogapariNAma / upayogapariNAma do prakAra kA hai-sAkAropayogapariNAma aura anAkAropayogapariNAma / jJAna-pariNAma pA~ca prakAra kA hai-AbhinibodhikajJAnapariNAma, zrutajJAnapariNAma, avadhijJAnapariNAma, manaHparyavajJAna-pariNAma, kevljnyaanprinnaam| ajJAnapariNAma tIna prakAra kA-mati-ajJAnapariNAma, zrutaajJAnapariNAma aura vibhaMgajJAnapIraNAma / bhagavan ! darzanapariNAma ? tIna prakAra kA hai-samyagdarzanapariNAma, mithyAdarzanapariNAma aura samyagmithyAdarzanapariNAma / cAritrapariNAma pA~ca prakAra kA hai-sAmAyikacAritrapariNAma, chedopasthApanIyacAritrapariNAma, parihAravizuddhicAritrapariNAma, sUkSmasamparAyacAritrapariNAma aura yathAkhyAtacAritrapariNAma | vedapariNAma tIna prakAra kA hai-strIvedapariNAma, puruSavedapariNAma aura napuMsakavedapariNAma / nairayika jIva gatipariNAma se narakagatika, indriyapariNAma se paMcendriya, kaSAyapariNAma se krodhakaSAyI yAvat lobhakaSAyI, lezyApariNAma se kRSNa, nIla aura kApotalezyAvAna haiM; yogapariNAma se ve manoyogI, vacana yogI aura kAyayogI haiM; upayogapariNAma se sAkAropayoga aura anAkAropayoga vAle haiM; jJAnapariNAma se Abhini-bodhika, zruta aura avadhijJAnI haiM; ajJAnapariNAma se mati, zruta aura vibhaMgajJAnI bhI haiM; darzanapariNAma se ve samyaga-dRSTi, mithyAdRSTi haiM aura samyamithyAdRSTi bhI haiM; cAritrapariNAma se acAritrI haiM; vedapariNAma se napuMsakavedI haiM / asurakumAroM ko bhI isI prakAra jAnanA / vizeSatA yaha ki ve devagatika haiM; kRSNa tathA nIla, kApota evaM tejo-lezyAvAle bhI hote haiM; ve strIvedaka aura puruSavedaka bhI haiM / isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA / ___ pRthvIkAyikajIva gatipariNAma se tiryaMcagatika haiM, indriyapariNAma se ekendriya haiM, zeSa, nairayikoM ke samAna samajhanA / vizeSatA yaha ki lezyApariNAma se (ye) tejolezyAvAle bhI hote haiM / yogapariNAma se kAyayogI hote haiM, inameM jJAnapariNAma nahIM hotA / ajJAnapariNAma se ye mati aura zruta-ajJAnI haiM; darzanapariNAma se mithyAdRSTi haiM, isI prakAra apkAyika evaM vanaspatikAyikoM ko (samajhanA / ) tejaskAyikoM evaM vAyukAyikoM isI prakAra hai / vizeSa yaha hai ki lezyAsambandhI prarUpaNA nairayikoM ke samAna kahanA / dvIndriyajIva gatipariNAma se tiryaMcagatika haiM, indriya pariNAma se dvIndriya haiN| zeSa nairayikoM kI taraha samajhanA / vizeSatA yaha ki (ve) vacanayogI bhI hote haiM, kAyayogI bhI, jJAnapariNAma se Abhinibodhika jJAnI bhI hote haiM aura zrutajJAnI bhI; ajJAnapariNAma se matiajJAnI bhI hote haiM aura zruta-ajJAnI bhI; darzanapariNAma se samyagdRSTi bhI hote haiM aura mithyAdRSTi bhI; isI prakAra yAvat caturindriya jIvoM taka samajhanA / vizeSa yaha ki indriya kI vRddhi kara lenA / paMcendriyatiryaMcayonika jIva gatipariNAma se tiryaMcagatika haiN| zeSa nairayikoM ke samAna hai / vizeSa yaha ki lezyApariNAma se yAvat zuklalezyAvAle bhI hote haiM; cAritrapariNAma se ve muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 91 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra acAritrI aura cAritrAcAritrI bhI haiM; veda pariNAma se ve strIvedaka, puruSavedaka aura napuMsaka-vedaka bhI hote haiN| manuSya, gatipariNAma se manuSyagatika haiM; indriyapariNAma se paMcendriya hote haiM, anindriya bhI; kaSAyapariNAma se krodhakaSAyI, yAvat akaSAyI bhI hote haiM; lezyApariNAma se kRSNalezyA yAvat alezyI bhI haiM; yogapariNAma se manoyogI yAvat ayogI bhI haiM; upayogapariNAma se nairayikoM ke samAna haiM; jJAnapariNAma se AbhinibodhikajJAnI se yAvat kevalajJAnI taka bhI hote haiM; ajJAnapariNAma se tInoM hI ajJAnavAle haiM, darzanapariNAma se tInoM hI darzana haiM; cAritrapariNAma se cAritrI, acAritrI aura cAritrAcAritrI bhI hote haiM; vedapariNAma se (ye) strIvedaka yAvat avedaka bhI hote haiM / vANavyantara deva gatipariNAma se devagatika haiM, zeSa asurakumAroM kI taraha samajhanA / isI prakAra jyotiSkoM ke samasta pariNAmoM meM bhI samajhanA / vizeSa yaha ki lezyApariNAma se (ve sirpha) tejolezyA vAle hote haiN| vaimAnikoM ko bhI isI prakAra samajhanA / vizeSa yaha ki ve tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA vAle bhI hote haiN| sUtra - 408 bhagavan ! ajIvapariNAma kitane prakAra kA hai ? gautama! dasa prakAra kA-bandhanapariNAma, gatipariNAma, saMsthAna pariNAma, bhedapariNAma, varNapariNAma, gandhapariNAma, rasapariNAma, sparzapariNAma, agurulaghupariNAma aura zabdapariNAma sUtra-409 ___ bhagavan ! bandhanapariNAma kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA-snigdhabandhanapariNAma aura rUkSabandhanapariNAma / sUtra-410 samasnigdhatA aura samarUkSatA hone se bandha nahIM hotA / vimAtrA vAle snigdhatva aura rUkSatva ke hone para skandhoM kA bandha hotA hai| sUtra-411 do guNa adhika snigdha ke sAtha snigdha kA tathA do guNa adhika rUkSa ke sAtha rUkSa kA evaM snigdha kA rUkSa ke sAtha bandha hotA hai; kintu jaghanyaguNa ko chor3akara, cAhe vaha sama ho athavA viSama ho / sUtra -412 bhagavan ! gatipariNAma kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA-spRzadgatipariNAma aura aspRzadgatipariNAma, athavA dIrghagatipariNA aura hrasvagatipariNAma | saMsthAnapariNAma pA~ca prakAra kA hai-parimaNDalasaMsthAna-pariNAma, yAvat AyatasaMsthAnapariNAma | bhedapariNAma pA~ca prakAra kA hai-khaNDabhedapariNAma, yAvat utkaTikA bhedapariNAma | varNapariNAma pA~ca prakAra kA hai-kRSNavarNapariNAma, yAvat zukla varNapariNAma | gandhapariNAma do prakAra kA haisugandhapariNAma aura durgandhapariNAma / rasapariNAma pA~ca prakAra kA hai-tiktarasapariNAma, yAvat madhura-rasapariNAma | sparzapariNAma ATha prakAra kA hai-karkaza sparzapariNAma, yAvat rUkSasparzapariNAma / agurulaghupariNAma eka hI prakAra kA hai| zabdapariNAma do prakAra kA hai-surabhi zabdapariNAma aura durabhi zabdapariNAma / pada-13-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 92 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-14-kaSAya sUtra-413 bhagavan ! kaSAya kitane prakAra ke haiM ? gautama ! cAra prakAra ke-krodhakaSAya, mAnakaSAya, mAyAkaSAya aura lobhakaSAya / bhagavan ! nairayika jIvoM meM kitane kaSAya hote haiM ? gautama ! cAra-krodhakaSAya yAvat lobhakaSAya / isI prakAra vaimAnika taka jAnanA / sUtra-414 __ bhagavan ! krodha kitanoM para pratiSThita hai ? gautama ! cAra sthAnoM para-AtmapratiSThita, parapratiSThita, ubhaya-pratiSThita aura apratiSThita / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka kahanA / krodha kI taraha mAna, mAyA aura lobha meM bhI ekaeka daNDaka khnaa| bhagavan ! kitane sthAnoM se krodha kI utpatti hotI hai ? cAra-kSetra, vAstu, zarIra aura upadhi / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka kahanA / isI prakAra mAna, mAyA aura lobha meM bhI kahanA / isI prakAra ye cAra daNDaka hote sUtra-415 bhagavan ! krodha kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA anantAnubandhI krodha, apratyAkhyAna krodha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha aura saMjvalana krodha / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka kahanA / isI prakAra mAna se, mAyA se aura lobha kI apekSA se bhI cAra daNDaka hote haiN| sUtra-416 bhagavan ! krodha kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA Abhoganivartita, anAbhoganivartita, upa-zAnta aura anupazAnta / isI prakAra vaimAnikoM taka samajhanA / krodha ke samAna hI mAna, mAyA aura lobha ke viSaya meM jAnanA sUtra-417 bhagavan ! jIvoM ne kitane kAraNoM se ATha karmaprakRtiyoM kA caya kiyA ? gautama ! cAra kAraNoM se-krodha se, mAna se, mAyA se aura lobha se / isI prakAra vaimAnikoM taka samajhanA / bhagavan ! jIva kitane kAraNoM se ATha karmaprakRtiyoM kA caya karate haiM ? gautama ! cAra kAraNoM se-krodha se, mAna se, mAyA se aura lobha se / isI prakAra vaimAnikoM taka samajhanA / bhagavan ! jIva kitane kAraNoM se ATha karmaprakRtiyoM kA caya kareMge? gautama ! cAra kAraNoM se-krodha se, mAna se, mAyA se aura lobha se / isI prakAra vaimAnikoM taka samajhanA / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka upacaya, bandha, udIraNA, vedana aura nirjarA ke viSaya meM tInoM prazna samajhanA / sUtra-418 AtmapratiSThita, kSetra kI apekSA se, anantAnubandhI, Abhoga, aSTa karmaprakRtiyoM ke caya, upacaya, bandha, udIraNA, vedanA tathA nirjarA yaha pada sahita sUtra kathana huaa| pada-14-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 93 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-15-indriya uddezaka-1 sUtra-419 saMsthAna, bAhalya, pRthutva, kati-pradeza, avagAr3ha, alpabahutva, spRSTa, praviSTa, viSaya, anAgAra, AhAra / tathAsUtra-420 ___ Adarza, asi, maNi, udapAna, taila, phANita, vasA, kambala, sthUNA, thiggala, dvIpa, udadhi, loka aura aloka ye caubIsa dvAra isa uddezaka meM haiN| sUtra-421 bhagavana ! indriyA~ kitanI haiM? gautama ! pA~ca-zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, jihendriya aura sparzendriya bhagavan ! zrotrendriya kisa AkAra kI hai ? kadambapuSpa ke AkAra kI / cakSurindriya masUra-candra ke AkAra kI hai| ghrANendriya atimuktakapuSpa AkAra kI / jihvendriya khurape AkAra kI hai| sparzendriya nAnA prakAra ke AkAra kI hai bhagavan ! zrotrendriya kA bAhalya kitanA hai ? gautama ! aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa / isI prakAra sparzendriya taka samajhanA / bhagavan ! zrotrendriya kitanI pRthu hai ? gautama ! aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa / isI prakAra cakSurindriya evaM ghrANendriya meM jAnanA / jihvendriya aMgula-pRthaktva vizAla hai / bhagavan ! sparzendriya ke pRthutva (vistAra) ke viSaya meM pRcchA (kA samAdhAna kyA hai ?) sparzendriya zarIrapramANa pRthu hai| bhagavan ! zrotrendriya kitane pradezavAlI hai ? gautama ! ananta-pradezI / isI prakAra sparzendriya taka kahanA / sUtra-422 bhagavan ! zrotrendriya kitane pradezoM meM avagAr3ha hai ? gautama ! asaMkhyAta pradezoM meM / isI prakAra sparzendriya taka kahanA / bhagavan ! ina pA~coM indriyoM se avagAhanA kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se tathA avagAhanA aura pradezoM kI apekSA se kauna, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! avagAhanA se sabase kama cakSurindriya hai, (usase) zrotrendriya saMkhyAtaguNI hai, (usase) ghrANendriya saMkhyAtaguNI hai, (usase) jihvendriya asaMkhyAta-guNI hai, (usase) sparzanendriya saMkhyAtaguNI hai / pradezoM kI apekSA se sabase kama cakSurindriya hai, (usase) zrotrendriya saMkhyAtaguNI hai, (usase) ghrANendriya saMkhyAtaguNI hai, (usase) jihvendriya asaMkhyAtaguNI hai, (usase) sparzanendriya saMkhyAtaguNI hai / avagAhanA aura pradezoM kI apekSA se sabase kama cakSurindriya hai, avagAhanA se zrotrendriya saMkhyAta guNI hai, ghrANendriya avagAhanA se saMkhyAtaguNI hai, jihvendriya avagAhanA se asaMkhyAguNI hai, sparzanendriya avagAhanA se saMkhyAtaguNI hai, sparzanendriya kI avagAhanArthatA se cakSurindriya pradezArthatA se anantaguNI hai, zrotrendriya pradezoM se saMkhyAtaguNI hai, ghrANendriya pradezoM se saMkhyAtaguNI hai, jihvendriya pradezoM se asaMkhyAtaguNI hai, sparzanendriya pradezoM se saMkhyAtaguNI hai| bhagavan ! zrotrendriya ke karkaza aura guru guNa kitane haiM ? gautama ! ananta haiM / isI prakAra sparzanendriya taka kahanA / bhagavan ! zrotrendriya ke mRdu aura laghu guNa kitane haiM ? gautama ! ananta haiM / isI prakAra (cakSurindriya se lekara) sparzanendriya taka ke mRdu-laghu guNa ke viSaya meM kahanA caahie| ___ bhagavan ! ina pA~co indriyoM ke karkaza-guru-guNoM aura mRdu-laghu-guNoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika hai ? gautama ! sabase kama cakSurindriya ke karkaza-guru-guNa haiM, (unase) zrotrendriya ke anantaguNe haiM, unase) ghANendriya ke anantagaNe haiM. (unase) jihendriya ke anantagaNe haiM (aura unase) sparzanendriya ke anantagaNe haiN| mRdu-laghu guNoM meM sabase thor3e sparzanendriya haiM, (unase) jihvendriya ke anantaguNe haiM, (unase) ghrANendriya ke anantaguNe haiM, (unase) zrotrendriya ke anantaguNe haiM, (unase) cakSurindriya ke anantaguNe haiM / karkaza-guruguNoM aura mRdu-laghuguNoM meM se sabase kama cakSurindriya ke karkaza-guruguNa haiM, (unase) zrotrendriya ke anantaguNe haiM, (unase) ghrANendriya ke ananta-guNe haiM, (unase) jihvendriya ke anantaguNe haiM, (unase) sparzendriya ke anantaguNe haiM / sparzanendriya ke karkaza-guruguNoM se usI ke mRdu-laghuguNa anantaguNe haiM, (unase) jihvendriya ke anantaguNe haiM, (unase) ghrANendriya ke anantaguNe haiM, (unase) zrotrendriya muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 94 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra ke anantaguNe haiM, (aura unase) cakSurindriya ke mRdu-laghuguNa anantaguNe haiN| sUtra-423 bhagavan ! nairayikoM ke kitanI indriyA~ haiM ? gautama ! pA~ca-zrotrendriya se sparzanendriya taka / bhagavan ! nArakoM kI zrotrendriya kisa AkAra kI hotI hai ? gautama ! kadambapuSpa ke AkAra kI / isI prakAra samuccaya jIvoM meM paMcendriyoM ke samAna nArakoM kI bhI vaktavyatA kahanA / vizeSa yaha ki nairayikoM kI sparzanendriya do prakAra kI hai, yathAbhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / ve donoM huNDakasaMsthAna kI hai| bhagavan ! asurakumAroM ke kitanI indriyA~ haiM ? gautama ! pA~ca, samuccaya jIvoM ke samAna asurakumAroM kI indriyasambandhI vaktavyatA kahanA / vizeSa yaha ki (inakI) sparzanendriya do prakAra kI hai, yathA-bhavadhAraNIya samacaturasrasaMsthAna vAlI hai aura uttaravaikriya nAnA saMsthAna vAlI hotI hai| isI prakAra stanitakumAroM taka smjhnaa| bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM ke kitanI indriyA~ haiM ? gautama ! eka sparzanendriya (hI) hai / bhagavan ! pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya kisa AkAra kI hai ? gautama ! masUra-candra ke AkAra kI hai / pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya kA bAhalya aMgula se asaMkhyAtaveM bhAga hai / unakA pRthutva unake zarIrapramANamAtra hai / pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya anantapradezI hai / aura ve asaMkhyAtapradezoM meM avagAr3ha hai| bhagavan ! ina pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya, avagAhanA kI apekSA aura pradezoM kI apekSA se kauna, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya avagAhanA kI apekSA sabase kama hai, pradezoM kI apekSA se anantaguNI (adhika) hai / bhagavan ! pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya ke karkaza-guru-guNa kitane nanta / isI prakAra mada-laghagaNoM ke viSaya meM bhI samajhanA / bhagavana ! ina pathvI-kAyikoM kI ke karkaza-garugaNoM aura madalaghagaNoM meM se kauna, kisase alpa, bahata, talya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! karkaza aura guru guNa sabase kama haiM, unase mRdu tathA laghu guNa anantaguNe haiM / pRthvI-kAyikoM ke samAna apkAyikoM se vanaspatikAyikoM taka samajha lenA, kintu inake saMsthAna meM vizeSatA hai-apkAyikoM kI sparzanendriya bindu ke AkAra kI hai, tejaskAyikoM kI sUcIkalApa ke AkAra kI, vAyukAyikoM kI patAkA AkAra kI tathA vanaspatikAyikoM kA AkAra nAnA prakAra kA hai| bhagavan ! dvIndriya jIvoM ko kitanI indriyA~ haiM ? gautama ! do, jihvendriya aura sparzanendriya / donoM indriyoM ke saMsthAna, bAhalya, pRthutva, pradeza aura avagAhanA ke viSaya meM audhika ke samAna kahanA / vizeSatA yaha ki sparza-nendriya huNDakasaMsthAna vAlI hotI hai / bhagavan ! ina dvIndriyoM kI jihvendriya aura sparzanendriya meM se avagAhanA kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se tathA avagAhanA aura pradezoM (donoM) kI apekSA se kauna, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! avagAhanA kI apekSA se-dvIndriyoM kI jihvendriya sabase kama hai, (usase) saMkhyAta guNI sparzanendriya hai / pradezoM se sabase kama dvIndriya kI jihvendriya hai, (usase) sparzanendriya saMkhyAta guNI hai / avagAhanA aura pradezoM se-dvIndriyoM kI jihvendriya avagAhanA se sabase kama hai, (usase) sparzanendriya saMkhyAtaguNI adhika hai, sparzanendriya kI avagAhanArthatA se jihvendriya pradazoM se anantaguNI hai / (usase) sparzanendriya pradezoM kI apekSA se saMkhyAtaguNI hai / bhagavan ! dvIndriyoM kI jihvendriya ke kitane karkaza-guruguNa haiM ? gautama ! ananta / isI prakAra inakI sparzanendriya ke karkaza-guruguNa aura mRdu-laghuguNa bhI samajhanA / bhagavan ! ina dvIndriyoM kI jihvendriya aura sparzanendriya ke karkaza-guruguNoM tathA mRdu-laghuguNoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai? gautama ! sabase thor3e dvIndriyoM ke jihvendriya ke karkaza-guruguNa haiM, (unase) sparzanendriya ke karkaza-guruguNa anantaguNe haiM / (indriya) ke mRdu-laghuguNa anantaguNe haiM (aura unase) jihvendriya ke mRdu-laghuguNa anantaguNe haiN| isI prakAra yAvat caturindriya meM kahanA / vizeSa yaha hai ki indriya kI parivRddhi karanA / trIndriya jIvoM kI ghrANendriya thor3I hotI hai, caturindriya jIvoM kI cakSurindriya thor3I hotI hai / paMcendriyatiryaMcoM aura manuSyoM ke indriyoM ke saMsthAnAdi nArakoM kI indriya-saMsthAnAdi ke samAna samajhanA / vizeSatA yaha ki unakI sparzanendriya chaha prakAra ke muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 95 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra saMsthAno vAlI hai / samayacaturasra, nyagrodhaparimaNDala, sAdi, kubjaka, vAmana aura huNDaka / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ko asurakumAroM ke samAna kahanA / sUtra -424 bhagavan ! (zrotrendriya) spRSTa zabdoM ko sUnatI hai yA aspRSTa zabdoM ko ? gautama ! spRSTa zabdoM ko sUnatI hai, aspRSTa ko nahIM / (cakSurindriya) aspRSTa rUpoM ko dekhatI hai, spRSTa rUpoM ko nahIM dekhatI / (ghrANendriya) spRSTa gandhoM ko sUMghatI hai, aspRSTa gandhoM ko nahIM / isa prakAra rasoM ke aura sparzoM ke viSaya meM bhI samajhanA / vizeSa yaha ki (jihvendriya) rasoM kA AsvAdana karatI hai aura (sparzanendriya) sparzoM kA pratisaMvedana karatI hai| bhagavan ! (zrotrendriya) praviSTa zabdoM ko sUnatI hai yA apraviSTa zabdoM ko ? gautama ! praviSTa zabdoM ko sUnatI hai, apraviSTa ko nahIM / isI prakAra spRSTa ke samAna praviSTa ke viSaya meM bhI kahanA / sUtra-425 __ bhagavan ! zrotrendriya kA viSaya kitanA hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAta bhAga evaM utkRSTa bAraha yojanoM se Aye avicchinna zabdavargaNA ke pudgala ke spRSTa hone para praviSTa zabdoM ko sUnatI hai / bhagavan ! cakSu-rindriya kA viSaya kitanA hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa eka lAkha yojana se kucha adhika (dUra) ke avicchinna pudgaloM ke aspRSTa evaM apraviSTa rUpoM ko dekhatI hai / ghrANendriya kA viSaya jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa nau yojanoM se Ae avicchinna pudgala ke spRSTa hone para praviSTa gandhoM ko sUMgha letI hai / ghrANendriya ke samAna jihvendriya evaM sparzanendriya ke viSaya-parimANa ke sambandha meM bhI jAnanA / sUtra-426 bhagavan ! mAraNAntika samudghAta se samavahata bhAvitAtmA anagAra ke jo carama nirjarA-pudgala haiM, kyA ve pud gala sUkSma haiM ? kyA ve sarvaloka ko avagAhana karake rahate haiM ? hA~, gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! kyA chadmastha manuSya una nirjarA-pudgaloM ke anyatva, nAnAtva, hInatva, tucchatva, gurutva yA laghutva ko jAnatA-dekhatA hai ? gautama ! yaha artha zakya nahIM hai / bhagavan ! kisa hetu se aisA kahate haiM ? koI deva bhI una nirjarApudgaloM ke anyatva yAvat laghutva ko kiMcit bhI nahIM jAnatA-dekhatA / he gautama ! isa hetu se aisA kahA jAtA hai ki chadmastha manuSya yAvat nahIM jAna-dekha pAtA, (kyoMki) he AyuSman zramaNa ! ve pudgala sUkSma haiM / ve sampUrNa loka ko avagAhana karake rahate haiM / bhagavan ! kyA nAraka una nirjarApudgaloM ko jAnate-dekhate hue (unakA) AhAra karate haiM athavA nahIM jAnate - dekhate aura nahIM AhAra karate ? gautama ! nairayika una nirjarApudgaloM ko jAnate nahIM, dekhate nahIM kintu AhAra karate haiN| isI prakAra asurakumAroM se paMcendriyatiryaMcoM taka kahanA / bhagavan ! kyA manuSya una nirjarApudgaloM ko jAnatedekhate haiM aura AharaNa karate haiM ? athavA nahIM jAnate, nahIM dekhate aura nahIM AharaNa karate haiM ? gautama ! koI -koI manuSya jAnate-dekhate haiM aura AharaNa karate haiM aura koI-koI manuSya nahIM jAnate, nahIM dekhate aura AharaNa karate haiM / kyoMki-manuSya do prakAra ke haiM, yathA-saMjJIbhUta aura asaMjJIbhUta jo asaMjJIbhUta haiM, ve nahIM jAnate, nahIM dekhate, AhAra karate haiM / saMjJIbhUta do prakAra ke haiM-upayoga se yukta aura upayoga se rahita / jo upayogarahita haiM, ve nahIM jAnate, nahIM dekhate, AhAra karate haiM / jo upayogayukta haiM, ve jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM / vANa-vyantara aura jyotiSka devoM se sambandhita vaktavyatA nairayikoM ke samAna jaannaa| bhagavan ! kyA vaimAnika deva una nirjarApudgaloM ko jAnate haiM, dekhate haiM, AhAra karate haiM ? gautama ! manuSyoM ke samAna vaimAnikoM kI vaktavyatA samajhanA / vizeSa yaha ki vaimAnika do prakAra ke haiM-mAyI-mithyAdRSTi-upapannaka aura amAyI-samyagdRSTi-upapannaka / jo mAyI-mithyAdRSTi-upapannaka hote haiM, ve nahIM jAnate, nahIM dekhate, (kintu) AhAra karate haiM | jo amAyI-samyagdRSTi-upapannaka haiM, ve do prakAra ke haiM, anantaropapannaka aura paramparopapannaka | jo anantaropapannaka haiM, ve nahIM jAnate, nahIM dekhate, AhAra karate haiM / jo paramparopapannaka haiM, ve do prakAra ke haiM, paryAptaka aura aparyAptaka / jo aparyAptaka haiM, ve nahIM jAnate, nahIM dekhate, AhAra karate haiM / jo paryAptaka haiM, ve do prakAra ke muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 96 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra haiM-upayogayukta aura upayogarahita / jo upayogarahita haiM, ve nahIM jAnate, nahIM dekhate, (kintu) AhAra karate haiM / jo upayogayukta haiM, ve jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiN| sUtra-427 bhagavan ! darpaNa dekhatA huA manuSya kyA darpaNa ko dekhatA hai ? apane Apako dekhatA hai ? athavA (apane) pratibimba ko dekhatA hai ? gautama ! (vaha) darpaNa ko dekhatA hai, apane zarIra ko nahIM dekhatA, kintu pratibimba dekhatA hai| isI prakAra asi, maNi, udapAna, tela, phANita aura vasA ke viSaya meM samajhanA / sUtra-428 bhagavan ! kambalarUpa zATaka AveSTita-pariveSTita kiyA huA jitane avakAzAntara ko sparza karake rahatA hai, (vaha) phailAyA huA bhI kyA utane hI avakAzAntara ko sparza karake rahatA hai ? hA~, gautama ! rahatA hai| bhagavan ! sthUNA Upara uThI haI jitane kSetra ko avagAhana karake rahatI hai, kyA tirachI lambI kI haI bhI vaha utane hI kSetra ko avagAhana karake rahatI hai ? hA~, gautama ! rahatI hai| bhagavan ! AkAzathiggala arthAt loka kisa se spRSTa hai ?, kitane kAryoM se spRSTa hai ? ityAdi prazno-gautama! loka dharmAstikAya se spRSTa hai, dharmAstikAya ke deza se spRSTa nahIM hai, dharmAstikAya ke pradezoM se spRSTa hai; isI prakAra adharmAstikAya jAnanA / AkAzAstikAya se spRSTa nahIM hai, AkAzAstikAya ke deza se spRSTa hai tathA AkAzAstikAya ke pradezoM se spRSTa hai yAvat vanaspatikAya se spRSTa hai, trasakAya se kathaMcit spRSTa hai aura kathaMcit spRSTa nahIM hai, addhA-samaya se deza se spRSTa hai tathA deza se spRSTa nahIM hai / jambUdvIpa dharmAstikAya se spRSTa nahIM hai, dharmAstikAya ke deza aura pradezoM se spRSTa hai / isI prakAra vaha adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ke deza aura pradezoM se spRSTa hai, pRthvIkAya yAvat vanaspatikAya se spRSTa hai, trasakAya se kathaMcit spRSTa hai, kathaMcit spRSTa nahIM hai; addhA-samaya se spRSTa hai| isI prakAra lavaNasamudra, dhAtakIkhaNDadvIpa, kAlodasamudra, Abhyantara puSkarArddha aura bAhya puSkarArddha meM isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki bAhya puSkarArdha se lekara Age ke samudra evaM dvIpa addhA-samaya se spRSTa nahIM hai / svayambhUramaNa-samudra taka isI prakAra hai| sUtra - 429-431 jambUdvIpa, lavaNasamudra, dhAtakIkhaNDadvIpa, puSkaradvIpa, varuNadvIpa, kSIravara, ghRtavara, kSoda, nandIzvara, aruNavara, kuNDalavara, rucaka / AbharaNa, vastra, gandha, utpala, tilaka, pRthvI, nidhi, ratna, varSadhara, draha, nadiyA~, vijaya, vakSaskAra, kalpa, indra / kuru, mandara, AvAsa, kUTa, nakSatra, candra, sUrya, deva, nAga, yakSa, bhUta aura svayambhUramaNa samudra yaha krama hai| sUtra-432 isa prakAra bAhyapuSkarArddha ke samAna svayambhUramaNasamudra (taka) 'addhA-samaya se spRSTa nahIM hotA' | bhagavan ! loka kisase spRSTa hai ? ityAdi samasta vaktavyatA loka (AkAza thiggala) ke samAna jAnanA / aloka dharmAstikAya se yAvat AkAzAstikAya se spRSTa nahIM hai; (vaha) AkAzAstikAya ke deza tathA pradezoM se spRSTa haiM; (kintu) pRthvIkAya se spRSTa nahIM hai, yAvat addhA-samaya se spRSTa nahIM hai | aloka eka ajIvadravya kA deza hai, agurulaghu hai, ananta agurulaghuguNoM se saMyukta haiM, sarvAkAza ke anantaveM bhAga kama hai| pada-15 uddezaka-2 sUtra-433,434 indriyopacaya, nirvartanA, nirvartanA ke asaMkhyAta samaya, labdhi, upayogakAla, alpabahatvameM vizeSAdhika upayoga kAla, avagraha, avAya, IhA, vyaMjanAvagraha, arthAvagraha, atItabaddhapuraskRta dravyendriya aura bhAvendriya yaha 12 dvAra haiN| sUtra-435 bhagavan ! indriyopacaya kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA, zrotrendriyopacaya, cArindriyopacaya, muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 97 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra ghrANendriyopacaya, jihvendriyopacaya aura sparzanendriyopacaya / bhagavan ! nairayikoM ke indriyopacaya kitane prakAra kA hai? gautama ! pA~ca prakAra kA, zrotrendriyopacaya yAvat sparzanendriyopacaya / isI prakAra yAvat vaimAnikoM ke indriyo-pacaya ke viSaya meM kahanA / jisake jitanI indriyA~ hotI haiM, usake utane hI prakAra kA indriyopacaya kahanA caahie| bhagavan ! indriyanivarttanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! pA~ca prakAra kI, zrotrendriyanivarttanA yAvat sparzanendriyanirvarttanA / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hotI haiM, usakI utanI hI indriyanivarttanA kahanA / bhagavan ! zrotrendriyanirvartanA kitane samaya kI hai ? gautama ! asaMkhyAta samayoM ke antamuharta kI hai / isI prakAra sparzanendriyanirvartanA-kAla taka kahanA / isI prakAra nairayikoM yAvat vaimAnikoM kI indriyanirvartanA ke kAla meM khnaa| bhagavan ! indriyalabdhi kitane prakAra kI hai ? gautama ! pA~ca prakAra kI-zrotrendriyalabdhi yAvat sparzanendriyalabdhi / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hoM, usake utanI hI indriyalabdhi kahanI cAhie / indriyoM kA upayogakAla pA~ca prakAra kA hai, zrotrendriya-upayogakAla yAvat sparzane-ndriyaupayogakAla / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka samajhanA / vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hoM, usake utane hI indriyopayogakAla kahane caahie| bhagavan ! ina zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, jihvendriya aura sparzanendriya ke jaghanya upayogAddhA, utkRSTa upayogAddhA aura jaghanyotkRSTa upayogAddhA meM kauna, kisase alpa, bahata, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! jaghanya upayogAddhA cakSurindriya kA sabase kama hai, usase zrotrendriya kA vizeSAdhika hai, usase ghrANendriya kA vizeSAdhika hai, usase jihvendriya kA vizeSAdhika hai, usase sparzendriya kA vizeSAdhika hai / utkRSTa upayogAddhA meM cakSurindriya kA sabase kama hai, usase zrotrendriya kA vizeSAdhika hai, usase ghrANendriya kA vizeSAdhika hai, usase jihvendriya kA vizeSAdhika hai, usase sparzendriya kA vizeSAdhika hai / jaghanyotkRSTa upayogAddhA se sabase kama cakSu-rindriya kA jaghanya upayogAddhA hai, usase zrotrendriya kA vizeSAdhika hai, usase ghrANendriya kA vizeSAdhika hai, usase jihvendriya kA vizeSAdhika hai, usase sparzendriya kA vizeSAdhika hai, sparzendriya ke jaghanya upayogAddhA se cakSurindriya kA utkRSTa upayogAddhA vizeSAdhika hai, usase zrotrendriya kA utkRSTa upayogAddhA vizeSAdhika hai, usase ghrANendriya kA vizeSAdhika hai, usase jihvendriya kA vizeSAdhika hai, usase sparzendriya kA vizeSAdhika hai| bhagavana ! indriya-avagrahaNa kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke, zrotrendriya-avagrahaNa yAvata sparzendriya-avagrahaNa / isI prakAra nArakoM se vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hoM, usake utane avagrahaNa smjhnaa| sUtra-436 bhagavan ! indriya-avAya kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA, zrotrendriya avAya yAvat sparzendriya avAya / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hoM, usake utane kahanA / bhagavan ! IhA kitane prakAra kI hai ? gautama ! pA~ca prakAra kI-zrotrendriya-IhA yAvat sprshendriy-iihaa| isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hoM, usake utanI IhA khnaa|| bhagavan ! avagraha kitane prakAra kA hai ? avagraha do prakAra kA hai, arthAvagraha aura vyaMjanAvagraha / bhagavan ! vyaMjanAvagraha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? vyaJjanAvagraha cAra prakAra kA hai, zrotrendriyAvagraha, ghrANendriyAvagraha, jihvendriyAvagraha aura sparzendriyAvagraha | bhagavan ! arthAvagraha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? arthAvagraha chaha prakAra kA hai, zrotrendriya-arthAvagraha yAvat sparzendriya-arthAvagraha aura noindriya arthAvagraha / bhagavan ! nairayikoM ke kitane avagraha haiM ? gautama ! do-arthAvagraha aura vyaMjanAvagraha / isI prakAra asurakumAroM se stanitakumAroM taka kahanA / pRthvIkAyikoM ke do avagraha haiM / arthAvagraha aura vyaMjanAvagraha / pRthvI-kAyikoM ko eka sparzendriya-vyaMjanAvagraha hI hai / pRthvIkAyikoM ko eka sparzendriya-arthAvagraha hI hai / isI prakAra vanaspati muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 98 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra kAyika taka kahanA / isI prakAra dvIndriyoM ke avagraha meM samajhanA / vizeSa yaha ki dvIndriyoM ke vyaMjanAvagraha tathA arthAvagraha do prakAra ke haiM / isI prakAra trIndriya aura caturindriya jIvoM meM bhI samajhanA / vizeSa yaha hai ki indriya kI parivRddhi hone se eka-eka vyaMjanAvagraha evaM arthAvagraha kI bhI vRddhi kahanA / caturindriya jIvoM ke vyaJjanAvagraha tIna prakAra ke, arthAvagraha cAra prakAra ke haiM / vaimAnikoM taka zeSa samasta jIvoM ke avagraha nairayikoM samAna smjhnaa| sUtra-437 bhagavan ! indriyA~ kitane prakAra kI kahI haiM ? gautama ! do prakAra kI, dravyendriya aura bhAvendriya / dravyendriyA~ ATha prakAra kI haiM-do zrotra, do netra, do ghrANa, jihvA aura sparzana / nairayikoM ko ye hI ATha dravyendriyA~ haiM / isI prakAra asurakumAroM se stanitakumAroM taka samajhanA / pRthvIkAyikoM ko eka sparzanendriya hai / vanaspatikAyikoM taka isI prakAra kahanA / dvIndriya ko do dravyendriyA~ haiM, sparzanendriya aura jihvendriya / trIndriya ke cAra dravyendriyA~ haiM, do ghrANa, jihvA aura sparzana | caturindriya jIvoM ke chaha dravyendriyA~ haiM, do netra, do ghrANa, jihvA aura sparzana | zeSa sabake nairayikoM kI taraha ATha dravyendriyA~ kahanA / bhagavan ! eka-eka nairayika kI atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ananta / kitanI baddha haiM ? gautama ! ATha / eka-eka nairayika kI puraskRta dravyendriyA~ ATha haiM, solaha haiM, saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM / ekaeka asurakumAra ke atIta dravyendriyA~ ananta haiM / baddha dravyendriyA~ ATha haiM / puraskRta (dravyendriyA~) ATha haiM, nau haiM, saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM, yA ananta haiM / stanitakumAra taka isI prakAra kahanA / pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSataH inakI baddha dravyendriyA~ eka mAtra sparzanendriya hai| tejaskA-yika aura vAyukAyika maiM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki inakI puraskRta dravyendriyA~ nau yA dasa hotI haiM / dvIndriyoM meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki inakI baddha dravyendriyA~ do haiM / isI prakAra trIndriya meM samajhanA / vizeSa yaha ki (isakI) baddha dravyendriyA~ 4 haiM / isI prakAra caturindriya meM bhI jAnanA / vizeSa yaha ki (isakI) baddha dravyendriyA~ cha haiN| paMcendriyatiryaMcayonika, manuSya, vANavyantara, jyotiSka aura saudharma, IzAna deva kI atIta, baddha aura puraskRta dravyendriyoM ke viSaya meM asurakumAra ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki puraskRta dravyendriyA~ kisI manuSya ke hotI haiM, kisI ke nahIM hotI / jisake hotI hai, usake ATha, nau, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM / sanatkumAra yAvat acyuta aura graiveyaka deva kI atIta, baddha aura puraskRta dravyendriyoM ke viSaya meM nairayika ke samAna jAnanA / eka-eka vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita deva kI atIta dravyendriyA~ ananta haiM / vijayAdi cAroM meM se pratyeka kI baddha dravyendriyA~ ATha haiM / aura puraskRta (dravyendriyA~) ATha, solaha, caubIsa yA saMkhyAta hotI haiM / sarvArthasiddha deva kI atIta dravyendriyA~ ananta, baddha ATha aura puraskRta bhI ATha hotI haiN| bhagavan ! (bahuta-se) nArakoM kI atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ananta / baddha dravyendriyA~ kitanI haiM? asaMkhyAta haiM / puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ananta haiM / isI prakAra yAvat (bahuta-se) graiveyaka devoM meM samajhanA / vizeSa yaha ki manuSyoM kI baddha dravyendriyA~ kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hotI haiM / (bahuta-se) vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM kI atIta (dravyendriyA~) ananta haiM, baddha asaMkhyAta haiM (aura) puraskRta asaMkhyAta haiM / sarvArthasiddha devoM kI atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha saMkhyAta haiM (aura) puraskRta saMkhyAta haiN| bhagavan ! eka-eka nairayika kI nairayikapana meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ananta haiM | baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ATha haiM / puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM / hotI haiM, usakI ATha, solaha, caubIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM / eka-eka nairayika kI asurakumAra paryAya meM atIta (dravyendriyA~) ananta haiM / baddha (dravyendriyA~) nahIM haiM / puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI, jisakI hotI hai, usakI ATha, solaha, caubIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hotI haiM / isI prakAra eka-eka nairayika kI yAvat stanitakumAraparyAya meM kahanA / bhagavan ! eka-eka nairayika kI pRthvIkAyapana meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM / baddha dravyendriyA~ nahIM haiM / puraskRta kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 99 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra hotI / jisakI hotI haiM, usakI eka, do, tIna yA saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hotI haiM / isI prakAra eka-eka nAraka kI yAvat vanaspatikAyapana meM kahanA / ___ bhagavan ! eka-eka nairayika kI dvIndriyapana meM kitanI atIta dravyendriyA~ haiM ? gautama ! ananta / baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? nahIM haiM / puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI / jisakI hotI haiM, usakI do, cAra, chaha, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM / isI prakAra trIndriyapana meM samajhanA / vizeSa yaha ki usakI puraskRta dravyendriyA~ cAra, ATha yA bAraha, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM / isI prakAra caturindriyapana meM jAnanA / vizeSa yaha ki usakI puraskRta dravyendriyA~ chaha, bAraha, aThAraha, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta haiM / paMcendriyatiryaMcaparyAya meM asurakumAra samAna khnaa| manuSyaparyAya meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki puraskRta dravyendriyA~ ATha, solaha, caubIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM / manuSyoM ko choDakara zeSa sabakI puraskata dravyendriyA~ manuSyapana meM kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI, aisA nahIM kahanA / vANavyantara, jyotiSka, saudharma se lekara graiveyaka deva taka ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha nahIM haiM aura puraskRta indriyA~ kisI kI haiM, kisI kI nahIM haiM / jisakI haiM, usakI ATha, solaha, caubIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta haiM / eka nairayika kI vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjitadevatva ke rUpa meM atIta aura baddha dravyendriyA~ nahIM hai / puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI, jisakI hotI haiM, usakI ATha yA solaha hotI haiM / sarvArthasiddha-devapana meM atIta aura baddha dravyendriyA~ nahIM haiM, puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, usakI ATha hotI haiM / nairayika ke samAna asurakumAra ke viSaya meM bhI paMcendriyatiryaMcayonika taka kahanA / vizeSa yaha ki jisakI svasthAna meM jitanI baddha dravyendriyA~ kahI haiM, usakI utanI kahanA / bhagavan ! eka-eka manuSya kI nairayikapana meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ananta haiM | baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? nahIM haiM / puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! kisI kI hotI hai, kisI kI nahIM hotI, jisakI hotI haiM, usakI ATha, solaha, caubIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM / isI prakAra yAvat paMcendriyatiryaMcaparyAya meM kahanA / vizeSa yaha ki ekendriya aura vikalendriyoM meM se jisakI jitanI puraskRta dravyendriyA~ kahI haiM, usakI utanI kahanA / bhagavan ! manuSya kI manuSyaparyAya meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ananta haiN| baddha dravyendriyA~ ATha haiM / puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI, jisakI hotI haiM, usakI ATha, solaha, caubIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM ? vANavyantara, jyotiSka aura yAvat graiveyaka devatva ke rUpa meM nairayikatva rUpa meM ukta atItAdi dravyendriyoM ke samAna smjhnaa| eka-eka manuSya kI vijaya yAvat aparAjitadevatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, usakI ATha yA solaha hotI haiM / baddha dravyendriyA~ nahIM haiM / puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM aura kisI kI nahIM hotI / jisakI hotI haiM, usakI ATha yA solaha hotI haiM / eka-eka manuSya kI sarvArthasiddha-devatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiN| jisakI hotI haiM, usakI ATha hotI haiN| baddha dravyendriyA~ nahIM hotI haiM / puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, usakI ATha hotI haiM / vANavyantara aura jyotiSka deva kI tathArUpa meM atIta, baddha aura puraskRta devendriyoM kI vaktavyatA nairayika ke samAna kahanA / saudharmakalpa deva kI bhI nairayika ke samAna kahanA / vizeSa yaha hai ki saudharma deva kI vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjitadevatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, usakI ATha hotI haiM / baddha dravyendriyA~ nahIM haiM / puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, ATha yA solaha hotI haiM / (saudharmadeva kI) sarvArthasiddhadevatvarUpa meM dravyendriyoM nairayika ke samAna samajhanA / graiveyakadeva taka yAvat sarvArthasiddhadevatvarUpa meM atIta, baddha, puraskRta dravyendriyoM kI vaktavyatA bhI isI prakAra khnaa| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 100 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra eka-eka vijaya yAvat aparAjita deva kI nairayika ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM / baddha aura puraskRta dravyendriyA~ nahIM hai / ina cAroM kI pratyeka kI, yAvat paMcendriyatiryaMcayonikatvarUpa meM dravyendriyoM ko isI prakAra samajhanA / (inhIM kI pratyeka kI) manuSyatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha nahIM haiM, puraskRta dravyendriyA~ ATha, solaha, yA caubIsa hotI haiM, athavA saMkhyAta hotI haiM / vANavyantara evaM jyotiSka devatva ke rUpa meM dravyendriyoM nairayikatvarUpa anusAra kahanA / saudharmadevatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha nahIM haiM aura puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, usakI ATha, solaha, caubIsa athavA saMkhyAta hotI haiN| yAvat graiveyakadevatva ke rUpa meM isI prakAra samajhanA / vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devatva ke rUpameM atIta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM aura kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM usakI ATha hotI haiM / baddha dravyendriyA~ ATha haiM / puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM aura kisI kI nahIM hotI, jisakI hotI haiM, usake ATha hotI haiN| bhagavan ! eka-eka vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita deva kI sarvArthasiddhadevatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! nahIM haiM / baddha dravyendriyA~ nahIM haiM / puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM | jisakI hotI haiM, ve ATha hotI haiM / bhagavan ! eka-eka sarvArthasiddhadeva kI nArakapana meM kitanI dravyendriyA~ atIta haiM ? gautama ! ananta haiM / baddha aura puraskRta dravyendriyA~ nahIM haiM / isI prakAra manuSyatva ko chor3akara yAvat graiveyakadevatvarUpa meM (eka-eka sarvArtha-siddhadeva kI) vaktavyatA samajhanA / vizeSa yaha hai ki manuSyatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM / baddha (dravyendriyA~) nahIM haiM / puraskRta (dravyendriyA~) ATha haiM / (eka-eka sarvArthasiddha deva kI) vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjitadevatvarUpa meM atIta (dravyendriyA~) kisI kI haiM aura kisI kI nahIM haiN| jisakI hotI haiM, ve ATha hotI haiN| baddha aura puraskRta dravyendriyA~ nahIM haiM / eka-eka sarvArthasiddhadeva kI sarvArthasiddhadevatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ nahIM haiM / baddha (dravyendriyA~) ATha haiM / puraskRta (dravyendriyA~) nahIM haiN| bhagavan ! (bahuta-se) nairayikoM kI nArakatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ananta haiM / baddha (dravyendriyA~) asaMkhyAta haiM / puraskRta (dravyendriyA~) ananta haiM / bhagavan ! (bahuta-se) nairayikoM kI asurakumAratvarUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? ananta haiM / baddha (dravyendriyA~) nahIM haiM / puraskRta (dravyendriyA~) ananta haiM / (bahuta-se nArakoM kI) yAvat graiveyakadevatvarUpa meM dravyendriyA~ isI prakAra jAnanA / nairayikoM kI vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devatva ke rUpa ke atIta dravyendriyA~ nahIM haiM / baddha (dravyendriyA~) nahIM haiM / puraskRta (dravyendriyA~) asaMkhyAta haiM / (nairayikoM kI) sarvArthasiddhadevatva rUpa meM dravyendriyA~ bhI isI prakAra jAnanA / asurakumAroM yAvat (bahuta-se) paMcendriyatiryaMcayonikoM kI sarvArthasiddha devatvarUpa meM prarUpaNA isI prakAra karanA / vizeSa yaha ki vanaspatikAyika kI vijaya yAvat sarvArthasiddhadevatva ke rUpa meM puraskRta dravyendriyA~ ananta haiM / manuSyoM aura sarvArthasiddhadevoM ko chor3akara sabakI svasthAna meM baddha (dravyendriyA~) asaMkhyAta haiM, parasthAna meM baddha (dravyendriyA~) nahIM haiM / vanaspati-kAyikoM kI svasthAna meM baddha dravyendriyA~ ananta haiN| manuSyoM kI nairayikatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha dravyendriyA~ nahIM haiM aura puraskRta dravyendriyA~ ananta haiM / manuSyoM kI yAvat graiveyakadevatvarUpa meM isI prakAra samajhanA / vizeSa yaha ki svasthAna meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha dravyendriyA~ kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta haiM aura puraskRta dravyendriyA~ ananta haiM / manuSyoM kI vijaya yAvat aparAjita-devatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ saMkhyAta haiM / baddha (dravyendriyA~) nahIM haiM / puraskRta dravyendriyA~ kadAcit saMkhyAta haiM, kadAcit asaMkhyAta haiM / isI prakAra sarvArthasiddha-devatvarUpa meM bhI samajha lenA / (bahuta-se) vANavyantara aura jyotiSka devoM kI dravyendriyoM kI vaktavyatA nairayikoM ke samAna jAnanA / saudharmadevoM kI atItAdi kI vaktavyatA isI prakAra hai / vizeSa yaha ki vijaya, vaijayanta, jayanta tathA aparAjitadevatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ asaMkhyAta haiM, baddha nahIM haiM tathA puraskRta dravyendriyA~ asaMkhyAta haiN| sarvArthasiddhadevatva rUpa meM atIta nahIM haiM, baddha dravyendriyA~ bhI nahIM haiM, kintu puraskRta dravyendriyA~ asaMkhyAta haiM / (bahuta-se) yAvat graiveyakadevoM kI dravyendriyA~ bhI isI prakAra samajhanA / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 101 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra bhagavan ! vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM kI nairayikatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM? gautama ! ananta haiM | baddha (dravyendriyA~) nahIM haiM / puraskRta (dravyendriyA~) nahIM haiM / isI prakAra yAvat jyotiSkadevatvarUpa meM bhI kahanA / vizeSa yaha ki inakI manuSyatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM / baddha (dravye-ndriyA~) nahIM haiM / puraskRta (dravyendriyA~) asaMkhyAta haiM / (vijayAdi cAroM kI) saudharmAdi devatva se lekara graiveyakadevatva ke rUpa meM atItAdi dravyendriyoM kI vaktavyatA isI prakAra hai / inakI svasthAna meM atIta dravyendriyA~ asaMkhyAta haiM / baddha aura puraskRta dravyendriyA~ bhI asaMkhyAta haiM / (ina cAroM devoM) kI sarvArthasiddhadevatva rUpa meM atIta aura baddha dravyendriyA~ nahIM haiM, kintu puraskRta asaMkhyAta haiN| bhagavana ! sarvArthasiddha devoM kI nairayikatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM? gautama ! ananta haiM / baddha aura puraskRta dravyendriyA~ nahIM haiM / manuSya ko chor3akara yAvat graiveyakadevatva taka ke rUpa meM bhI isI prakAra kahanA / (inakI) manuSyatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha nahIM haiM, puraskata saMkhyAta haiN| vijaya yAvata aparAjita devatva ke rUpa meM inakI atIta dravyendriyA~ saMkhyAta haiM / baddha aura puraskRta dravyendriyA~ nahIM haiM / sarvArtha-siddha devoM kI sarvArthasiddhadevatva rUpa meM atIta dravyendriyA~ nahIM haiM / baddha dravyendriyA~ saMkhyAta haiM / puraskRta dravyendriyA~ nahIM haiN| bhagavana ! bhAvendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! pA~ca -zrotrendriya se sparzendriya taka / bhagavana ! nairayikoM kI kitanI bhAvendriyA~ haiM ? gautama ! pA~ca, zrotrendriya se sparzendriya taka / isI prakAra jisakI jitanI indriyA~ hoM, utanI vaimAnikoM taka kahanA / bhagavan ! eka-eka nairayika kI kitanI atIta bhAvendriyA~ haiM ? gautama ! ananta haiN| kitanI (bhAvendriyA~) baddha haiM ? pA~ca haiM / puraskRta bhAvendriyA~ kitanI haiM ? ve pA~ca haiM, dasa haiM, gyAraha haiM, saMkhyAta haiM yA asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM / isI prakAra asurakumAroM yAvat stanitakumAra kI bhAvendriyoM meM kahanA / vizeSa yaha hai ki puraskRta bhAvendriyA~ pA~ca, chaha, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta haiM / isI prakAra pRthvIkAya se caturindriya taka kahanA / vizeSa yaha ki (inakI) puraskRta bhAvendriyA~ chaha, sAta, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hotI haiM / paMcendriyatiryaMca-yonika yAvat IzAnadeva kI atItAdi bhAvendriyoM ke viSaya meM asurakumAroM kI bhAvendriyoM kI taraha kahanA / vizeSa yaha ki manuSya kI puraskRta bhAvendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / sanatkumAra se lekara graiveyakadeva taka nairayikoM ke samAna kahanA / vijaya yAvat aparAjita deva kI atIta bhAvendriyA~ ananta haiM, baddha pA~ca haiM aura puraskRta bhAvendriyA~ pA~ca, dasa, pandraha yA saMkhyAta haiM / sarvArthasiddhadeva kI atIta bhAvendriyA~ ananta haiM, baddha aura puraskRta pA~ca haiN| bhagavan ! (bahuta-se) nairayikoM kI atIta bhAvendriyA~ kitanI haiM ? ananta haiM / baddha bhAvendriyA~ asaMkhyAta haiN| puraskRta bhAvendriyA~ ananta haiM / isI prakAra-dravyendriyoM ke bahuvacana ke daNDaka samAna bhAvendriyoM meM kahanA / vizeSa yaha hai ki vanaspatikAyikoM kI baddha bhAvendriyA~ ananta haiM / eka-eka nairayika kI nairayikatva ke rUpa meM atIta bhAvendriyA~ ananta haiM / isakI baddha bhAvendriyA~ pA~ca haiM aura puraskRta bhAvendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, usakI pA~ca, dasa, pandraha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hotI haiM / isI prakAra asura-kumAratva yAvat stanitakumAratva ke rUpa meM (atItAdi bhAvendriyoM ko kahanA / ) vizeSa yaha ki isakI baddha bhAvendriyA~ nahIM haiN| (ekaeka nairayika kI) pRthvIkAyatva se lekara yAvat dvIndriyatva ke rUpa meM bhAvendriyoM kA dravyendriyoM kI taraha kahanA / trIndriyatva ke rUpa meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki puraskRta bhAvendriyA~ tIna, chaha, nau, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hotI haiM / isI prakAra caturindriyatva rUpa meM bhI kahanA / vizeSa yaha ki puraskRta bhAvendriyA~ cAra, ATha, bAraha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta haiM / isa prakAra ye (dravyendriyoM ke viSaya meM kathita) hI cAra gama yahA~ samajhanA / vizeSa-tRtIya gama meM jisakI jitanI bhAvendriyA~ hoM, utanI puraskRta bhAvendriyoM meM samajhanA / caturtha gama meM jisa prakAra sarvArthasiddha kI sarvArthasiddhatva ke rUpa meM kitanI bhAvendriyA~ atIta haiM ? nahIM haiM / ' baddha bhAvendriyA~ saMkhyAta haiM, puraskRta bhAvendriyA~ nahIM haiM, yahA~ taka khnaa| pada-15-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 102 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-16-prayoga sUtra -438 bhagavan ! prayoga kitane prakAra kA hai ? gautama ! pandraha prakAra kA-satyamanaHprayoga, asatya manaHprayoga, satya - maSA manaHprayoga, asatyA-maSA manaHprayoga isI prakAra vacanaprayoga bhI cAra prakAra kA hai-audArika zarIrakAya-prayoga, audArikamizrazarIrakAya-prayoga, vaikriyazarIrakAya-prayoga, vaikriyamizrazarIrakAya-prayoga, AhArakazarIrakAya-prayoga, AhArakamizrazarIrakAya-prayoga aura kArmaNa zarIrakAya-prayoga / sUtra - 439 ___bhagavan ! jIvoM ke kitane prakAra ke prayoga haiM ? gautama ! pandraha prakAra ke, satyamanaHprayoga se (lekara) kArmaNazarIrakAya-prayoga taka / bhagavan ! nairayikoM ke kitane prakAra ke prayoga haiM ? gautama ! gyAraha prakAra ke, satyamanaHprayoga se lekara asatyAmRSAvacana-prayoga, vaikriyazarIrakAya-prayoga, vaikriyamizrazarIrakAya-prayoga aura kArmaNazarIrakAyaprayoga / isI prakAra asurakumAroM se stanitakumAroM taka samajhanA / bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke kitane prayoga haiM ? gautama ! tIna, audArikazarIrakAya-prayoga, audArikamizrazarIrakAya-prayoga aura kaarmnnshriirkaay-pryog| isI prakAra vanaspatikAyikoM taka samajhanA / vizeSa yaha ki vAyukAyikoM ke pA~ca prakAra ke prayoga haiM, audArikazarIrakAyaprayoga, audArikamizrazarIrakAya-prayoga, vaikriyazarIrakAya-prayoga aura vaikriyamizrazarIrakAya-prayoga tathA kaarmnnshriirkaay-pryog| bhagavan ! dvIndriyajIvoM ke kitane prakAra ke prayoga haiM ? gautama ! cAra, asatyAmRSAvacana-prayoga, audArikazarIrakAya-prayoga, audArikamizrazarIrakAya-prayoga aura kArmaNazarIrakAya-prayoga | isI prakAra caturindriya taka samajhanA / bhagavan ! paMcendriyatiryaMcayonikoM ke kitane prakAra ke prayoga haiM ? gautama ! teraha, satyamanaHprayoga yAvat asatyAmRSAmanaHprayoga isI prakAra vacanaprayoga, audArikazarIrakAya-prayoga, audArikamizrazarIrakAya-prayoga, vaikriyazarIrakAya-prayoga, vaikriyamizrazarIrakAya-prayoga aura kArmaNazarIrakAya-prayoga / bhagavan ! manuSyoM ke kitane prakAra ke prayoga haiM ? gautama ! pandraha, satyamanaHprayoga se lekara kArmaNazarIrakAya-prayoga taka / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke prayoga ke viSaya meM nairayikoM ke samAna smjhnaa| sUtra-440 bhagavan ! jIva satyamanaHprayoga hote haiM athavA yAvat kArmaNazarIrakAyaprayogI hote haiM ? gautama ! jIva sabhI satyamanaHprayogI bhI hote haiM, yAvat mRSAmanaHprayogI, satyAmRSAmanaHprayogI, Adi tathA vaikriyamizrazarIrakAyaprayogI bhI evaM kArmaNazarIrakAyaprayogI bhI hote haiM, athavA eka AhArakazarIrakAyaprayogI hotA hai, athavA bahuta-se AhArakazarIrakAyaprayogI hote haiM, athavA eka AhArakamizrakAyaprayogI hotA hai, athavA bahuta-se jIva AhArakamizrazarIrakAyaprayogI hote haiM / ye cAra bhaMga hue| (dvikasaMyogI cAra bhaMga)-athavA eka AhArakazarIrakAyaprayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya prayogI, athavA eka AhArakazarIrakAyaprayogI aura bahuta-se AhArakamizrazarIrakAya-prayogI, athavA bahuta-se AhArakazarIrakAyaprayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI, athavA bahuta-se AhArakazarIrakAyaprayogI aura bahuta-se AhArakamizrazarIrakAya-prayogI / ve samuccaya jIvoM ke prayoga kI apekSA se ATha bhaMga hae / bhagavan ! nairayika ? gautama ! nairayika sabhI satyamanaHprayogI bhI hote haiM, yAvat vaikriyamizrazarIra kAyaprayogI bhI hote haiM, athavA koI eka (nairayika) kArmaNazarIrakAyaprayogI hotA hai, athavA koI aneka nairayika kArmaNazarIrakAyaprayogI hote haiM / isI prakAra asurakumAroM yAvat stanitakumAroM meM khnaa| bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kyA audArikazarIrakAya-prayogI haiM, audArikamizrazarIrakAya-prayogI haiM athavA kArmaNazarIrakAya-prayogI haiM? gautama ! tInoM haiM / isI prakAra apkAyika jIvoM se lekara vanaspatikAyikoM taka kahanA vizeSa yaha hai ki vAyukAyika vaikriyazarIrakAya-prayogI bhI haiM aura vaikriyamizrazarIrakAya-prayogI bhI haiN| bhagavan ! muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 103 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra dvIndriya jIva ? gautama ! sabhI dvIndriya jIva asatyAmaSAvacana-prayoga bhI hote haiM, audArikazarIrakAya-prayogI bhI hote haiM, audArikamizrazarIrakAya-prayogI bhI hote haiM / athavA koI eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, yA bahuta-se (dvIndriya jIva) kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM / caturindriyoM taka isI prakAra samajhanA / paMcendriya-tiryaMcayonikoM ko nairayikoM ke samAna kahanA / vizeSa yaha ki yaha audArikazarIrakAya-prayogI bhI hotA hai tathA audArikamizrazarIrakAyaprayogI bhI hotA hai / athavA koI paMcendriyatiryaMcayonika kArmaNazarIrakAya-prayogI bhI hote haiN| bhagavan ! manuSya saMbaMdhI prazna-gautama ! manuSya satyamanaHprayogI yAvat audArikazarIrakAya-prayogI bhI hote haiM, vaikriyazarIrakAya-prayogI bhI hote haiM, aura vaikriyazarIrakAya-prayogI bhI hote haiM / athavA koI eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA aneka (manuSya) audArikamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM, athavA koI eka AhArakazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA aneka AhArakazarIrakAya-prayogI hote haiM, athavA koI eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM, athavA koI eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM / (isa prakAra) eka-eka ke (saMyoga se) ATha bhaMga hote haiN| athavA koI eka (manuSya) audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM, athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakazarIrakAya-prayogI hote haiM, athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka AhArakazarIrakAya-prayogI hote haiM / isa prakAra ye cAra bhaMga haiM / athavA eka audArika-mizra0 aura eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI, athavA eka audArikamizra0 aura aneka AhArakamizrazarIra-kAya-prayogI haiM, athavA aneka audArikamizra0 aura eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA aneka audArikamizra0 aura aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM / ye (dvikasaMyogI) cAra bhaMga haiN| athavA koI eka (manuSya) audArikamizra0 aura (eka) kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA eka audArikamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM, athavA aneka audArikamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA aneka audArikamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM / ye cAra bhaMga haiM / athavA eka AhAraka0 aura eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA eka AhAraka aneka AhArakamizra-zarIrakAya-prayogI hote haiM, athavA aneka AhAraka0 aura eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA aneka AhAraka0 aura aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM / ye cAra bhaMga haiM / isI prakAra AhAraka aura kArmaNazarIrakAya-prayogI kI eka caturbhaMgI hotI hai| isI prakAra AhArakamizra aura kArmaNazarIrakAyaprayogI kI eka caturbhaMgI hotI hai / isa prakAra (dvikasaMyogI kula) caubIsa bhaMga hue| athavA eka audArikazarIrakAya-prayogI, eka AhArakazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakamizrazarIra-kAyaprayogI hotA hai, athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakazarIrakAya-prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI hote haiM, athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakazarIrakAyaprayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hotA hai; athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aneka AhArazarIrakAya-prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM; athavA aneka AhArakazarIrakAyaprayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM; athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hotA hai; athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI eka AhArakazarIrakAya-prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM; athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakazarIrakAya-prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 104 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra ye ATha bhaMga haiM / isI prakAra audArikamizra, AhAraka aura kArmaNazarIrakAya-prayogI ke ATha bhaMga samajha lenaa| isI prakAra audArikamizra, AhArakamizra aura kArmaNazarIrakAya-prayoga se lekara ATha bhaMga kara lenA / isI prakAra AhAraka, AhArakamizra aura kArmaNazarIrakAya-prayoga ko lekara ATha bhaMga kara lenA / isa prakAra trikasaMyoga ke ye saba milakara kula battIsa bhaMga jAna lene caahie| athavA eka audArikamizra0, eka AhAraka0, eka AhArakamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA eka audArikamizra0, eka AhAraka0, eka AhArakamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM, athavA eka audArikamizra0, eka AhAraka0 aneka AhArakamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA eka audArikamizra0, eka AhAraka0, aneka AhArakamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM; athavA eka audArikamizra0, aneka AhAraka0, eka AhArakamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; athavA eka audArikamizra0, aneka AhAraka0, eka AhArakamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM; athavA eka audArikamizra0 aneka AhAraka0, aneka AhArakamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; athavA eka audArikamizra0, aneka AhAraka0, aneka AhArakamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM; athavA aneka audArikamizra0, eka AhAraka0, eka AhArakamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; athavA aneka audArikamizra0, eka AhAraka0, eka audArikamizra0 aura aneka kArmaNazarIra-kAya-prayogI hote haiM; athavA aneka audArikamizra0, eka AhAraka0, aneka AhArakamizra0 aura eka kArmaNa-zarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA aneka audArikamizra0, eka AhAraka0, aneka AhArakamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM, athavA aneka audArikamizra0 aneka AhAraka0, eka AhArakamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA aneka audArikamizra0, aneka AhAraka0, eka AhArakamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM, athavA aneka audArikamizra0, aneka AhAraka0, aneka AhArakamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; athavA aneka audArikamizra0, aneka AhAraka0, aneka AhAraka-mizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM / isa prakAra catuHsaMyogI ye solaha bhaMga hote haiM tathA ye sabhI asaMyogI 8, dvikasaMyogI 24, trikasaMyogI 32 aura catuHsaMyogI 16 milakara assI bhaMga hote haiN| vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke prayoga asurakumAroM ke prayoga ke samAna samajhanA / sUtra-441 bhagavan ! gatiprapAta kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca-prayogagati, tatagati, bandhanachedanagati, upapAta-gati aura vihAyogati / vaha prayogagati kyA hai ? gautama ! pandraha prakAra kI, satyamanaHprayogagati yAvat kArmaNazarIrakAyaprayogagati / prayoga ke samAna prayogagati bhI kahanA / bhagavan ! jIvoM kI prayogagati kitane prakAra kI hai ? gautama ! pandraha prakAra kI hai, ve pUrvavat jAnanA / bhagavan ! nairayikoM kI kitane prakAra kI prayogagati hai ? gautama ! gyAraha prakAra kI, satyamanaHprayogagati ityAdi / isa prakAra vaimAnika paryanta jisako jitane prakAra kI gati hai, usakI utane prakAra kI gati kahanA | bhagavan ! jIva kyA satyamanaHprayogagati vAle haiM, athavA yAvat kArmaNazarIrakAya-prayogagatika haiM ? gautama! jIva sabhI prakAra kI gativAle hote haiM / usI prakAra vaimAnikoM taka khnaa| vaha tatagati kisa prakAra kI hai? tatagati vaha hai, jisake dvArA jisa grAma yAvata sanniveza ke lie prasthAna kiyA huA vyakti (abhI) pahu~cA nahIM, bIca mArga meM hI hai / vaha bandhanachedanagati kyA hai ? bandhanachedanagati vaha hai, jisake dvArA jIva zarIra se athavA zarIra jIva se pRthak hotA hai / upapAtagati kitane prakAra kI hai ? tIna prakAra kIkSetropapAtagati, bhavopapAtagati aura nobhavopapAtagati / kSetropapAtagati kitane prakAra kI hai ? pA~ca prakAra kI-nairayikakSetropapAtagati, tiryaMcayonikakSetropapAta-gati, manuSyakSetropapAtagati, devakSetropapAtagati aura siddhakSetropapAtagati / nairayikakSetropapAtagati sAta prakAra kI hai - muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 105 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra ratnaprabhApRthvI0 yAvat adhastanasaptamapRthvInairayikakSetropapAtagati / tiryaMcayonikakSetropapAtagati pA~ca prakAra kI hai, ekendriya yAvat paMcendriyatiryagyonikakSetropapAtagati / manuSyakSetropapAtagati do prakAra kI hai / sammUrchima0 aura garbhaja-manuSyakSetropapAtagati / devakSetropapAtagati cAra prakAra kI hai, bhavanapati0 yAvat vaimAnika deva kSetro-papAtagati / siddhakSetropapAtagati aneka prakAra kI hai, jambUdvIpa meM, bharata aura airavata kSetra meM saba dizAoM meM, saba vidizAoM meM, kSudra himavAn aura zikharI varSadharaparvata meM, haimavata aura hairaNyavata varSa meM, zabdApAtI aura vikaTApAtI vRttavaitADhyaparvata meM, mahAhimavanta aura rukmI nAmaka varSadhara parvatoM meM, harivarSa aura ramyakavarSa meM, gandhApAtI aura mAlyavanta vRttavaitADhyaparvata meM, niSadha aura nIlavanta varSadhara parvata meM, pUrvavideha aura aparavideha meM, devakuru aura uttarakuru meM tathA mandaraparvata meM, ina saba kI saba dizAoM aura vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati haiM / lavaNa-samudra meM, dhAtakISaNDadvIpa meM, kAlodasamudra meM, puSkaravaradvIpAdArddha meM ina sabakI saba dizAo-vidizAoM meM siddha-kSetropapAtagati hai| bhavopapAtagati kitane prakAra kI hai ? cAra prakAra kI, nairayika se devabhavopapAtagati paryanta / nairayika bhavopapAtagati sAta prakAra kI hai, ityAdi siddhoM ko chor3akara saba bheda kahanA / kSetropapAtagati ke samAna bhavopapAta-gati meM kahanA / nobhavopapAtagati kisa prakAra kI hai ? do prakAra kI, pudagala-nobhavopapAtagati aura siddha-nobhavopapAtagati / pudgala-nobhavopapAtagati kyA hai ? jo pudgala paramANu loka ke pUrvI caramAnta se pazcimI caramAnta taka eka hI samaya meM calA jAtA hai, athavA pazcimI caramAnta se pUrvI caramAnta taka, athavA caramAnta se uttarI yA uttarI caramAnta se dakSiNI caramAnta taka tathA UparI caramAnta se nIcale evaM nIcale caramAnta se UparI caramAnta taka eka samaya meM hI gati karatA hai; yaha pudgala-nobhavopapAtagati kahalAtI hai / siddha-nobhavopapAtagati do prakAra kI hai, anantarasiddha0 aura paramparasiddha-nobhavopapAtagati / anantarasiddha-nobhavopapAtagati pandraha prakAra kI hai / tIrtha-siddhaanantarasiddha0 yAvat anekasiddha-anantarasiddha-nobhavopapAtagati / paramparasiddha-nobhavopapAtagati aneka prakAra kI hai / aprathamasamayasiddha-nobhavopapAtagati, evaM dvisamayasiddha-nobhavopapAtagati yAvat antasamayasiddha-nobhavopapAtagati vihAyogati kitane prakAra kI hai ? sattaraha prakAra kI / spRzadgati, aspRzadgati, upasampadyamAnagati, anupasampadyamAnagati, pudgalagati, maNDUkagati, naukAgati, nayagati, chAyAgati, chAyAnupApagati, lezyAgati, lezyAnupAtagati, uddizyapravibhaktagati, catuHpuruSapravibhaktagati, vakragati, paMkagati aura bandhanavimocanagati / vaha spRzad-gati kyA hai ? paramANu pudgala kI athavA dvipradezI yAvat anantapradezI skandho kI eka dUsare ko sparza karate hue jo gati hotI hai, vaha spazadagati hai / aspRzadgati kise kahate haiM ? pUrvokta paramANu pudgaloM se lekara anantapradezI skandhoM kI paraspara sparza kiye binA hI jo gati hotI hai, vaha aspRzadgati hai / upasampadyamAnagati vaha hai, jisameM vyakti rAjA, yuvarAja, Izvara, talavAra, mADambika, ibhya, seTha, senApati yA sArthavAha ko Azraya karake gamana karatA ho / inhIM pUrvokta (rAjA Adi) kA paraspara Azraya na lekara jo gati hotI hai, vaha anupasampadyamAna gati hai| pudgalagati kyA hai ? paramANu pudgaloM kI yAvat anantapradezI skandhoM kI gati pudgalagati hai / meMr3haka jo uchala-uchala kara gati karatA hai, vaha maNDUkagati kahalAtI hai / jaise naukA pUrva vaitAlI se dakSiNa vaitAlI kI ora jalamArga se jAtI hai, athavA dakSiNa vaitAlI se apara vaitAlI kI ora jalapatha se jAtI hai, aisI gati naukAgati hai| naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evambhUta, ina sAta nayoM kI jo pravRtti hai, vaha nayagati hai / azva, hAthI, manuSya, kinnara, mahoraga, gandharva, vRSabha, ratha aura chatra kI chAyA kA Azraya karake jo gamana hotA hai, vaha ti hai / chAyA puruSa Adi apane nimitta kA anugamana karatI haiM, kintu puruSa chAyA kA anugamana nahIM karatA, vaha chAyAnupAtagati hai / kRSNalezyA (ke dravya) nIlalezyA (ke dravya) ko prApta hokara usI ke varNa, gandha, rasa tathA sparzarUpa meM bAra-bAra jo pariNata hotI haiM, isI prakAra nIlalezyA kApotalezyA ko prApta hokara, kApotalezyA tejolezyA ko, tejolezyA padmalezyA ko tathA padmalezyA zuklalezyA ko prApta hokara jo usI ke varNa yAvat sparza rUpa meM pariNata hotI hai, vaha lezyAgati hai / jisa lezyA ke dravyoM ko grahaNa karake (jIva) kAla karatA hai, usI lezyAvAle meM utpanna hotA hai / jaise-kRSNalezyA vAle yAvat zuklalezyA vAle dravyoM meM / -yaha lezyAnupAtagati hai| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 106 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra uddizyapravibhaktagati kyA hai ? AcArya, upAdhyAya, sthavira, pravartaka, gaNi, gaNadhara athavA gaNAvacchedaka ko lakSya karake jo gamana kiyA jAtA hai, vaha uddizyapravibhaktagati hai / catuHpuruSapravibhaktagati kise kahate haiM ? jaise-1. kinhIM cAra puruSoM kA eka sAtha prasthAna huA aura eka hI sAtha pahu~ce, 2. eka sAtha prasthAna huA, kintu eka sAtha nahIM pahu~ce, 3. eka sAtha prasthAna nahIM huA, kintu pahu~ce eka sAtha, tathA 4. prasthAna eka sAtha nahIM huA aura eka sAtha bhI nahIM pahu~ce, yaha catuHpuruSapravibhaktagati hai / vakragati cAra prakAra kI hai / ghaTTana se, stambhana se, zleSaNa se aura prapatana se / jaise koI puruSa kAde meM, kIcar3a meM athavA jala meM (apane) zarIra ko dUsare ke sAtha jor3akara gamana karatA usakI) yaha (gati) paMkagati hai / vaha bandhanavimocanagati kyA hai ? atyanta paka kara taiyAra hue, ataeva bandhana se vimakta AmoM, AmrAtakoM, bijauroM, bilvaphaloM, kavIThoM, bhadra phaloM, kaTahaloM, dADimoM, pArevata phala, akharoToM, cora athavA tindakaphaloM kI rukAvaTa na ho to svabhAva se hI jo adhogati hotI hai, vaha bandhanavimocanagati hai| pada-16-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 107 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-17-lezyA uddezaka-1 sUtra-442 samAhAra, sama-zarIra aura sama ucchavAsa, karma, varNa, lezyA, samavedanA, samakriyA tathA samAyuSka, yaha sAta dvAra isa uddezaka meM hai| sUtra -443 bhagavana ! kyA sabhI nAraka samAna AhAra, samAna zarIra tathA samAna ucchavAsa-niHzvAsa vAle hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kyoMki-nAraka do prakAra ke haiM-mahAzarIravAle aura alpazarIra vAle / jo mahA-zarIra vAle hote haiM, ve bahuta adhika pudgaloM kA-AhAra karate haiM, pariNata karate haiM, ucchvAsa lete haiM aura se pudgaloM kA niHzvAsa chor3ate haiM / ve bAra-bAra AhAra karate haiM, pariNata karate haiM, ucchva sana aura niHzvasana karate haiM / jo alpazarIravAle haiM, ve alpatara pudgaloM kA AhAra karate haiM, yAvat niHzvAsa chor3ate haiM / ve kadAcit AhAra karate haiM, yAvat kadAcit niHzvasana karate haiM / isa hetu se aisA kahA hai ki nAraka sabhI samAna AhAravAle yAvat samAna niHzvAsavAle nahIM hote haiM sUtra-444 bhagavan ! nairayika kyA sabhI samAna karmavAle hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kyoMki-nAraka do prakAra ke haiM, pUrvopapannaka aura pazcAdupapannaka / jo pUrvopapannaka haiM, ve alpa karmavAle haiM aura unameM jo pazcAdupapannaka haiM, ve mahAkarma vAle haiN| bhagavana ! kyA nairayika sabhI samAna varNavAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| kyoMki-gautama ! nairayika do prakAra ke haiM / pUrvopapannaka aura pazcAdupapannaka / jo pUrvopapannaka haiM, ve adhika vizuddha varNavAle hote haiM aura jo pazcAdupapannaka hote haiM, ve avizuddha varNavAle hote haiM / varNasamAna lezyA se bhI nArakoM ko vizuddha aura avizuddha jAnanA bhagavan ! sabhI nAraka kyA samAna vedanAvAle hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kyoMki-gautama ! nairayika do prakAra ke haiM, saMjJIbhUta aura asaMjJIbhUta / jo saMjJIbhUta haiM, ve mahAn vedanAvAle haiM aura unameM jo asaMjJI-bhUta haiM, ve alpatara vedanAvAle haiN| sUtra-445 bhagavan ! sabhI nAraka samAna kriyAvAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kyoMki-gautama ! nAraka tIna prakAra ke haiM-samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi / jo samyagdRSTi haiM, unake cAra kriyAeM hotI haiM-ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAnakriyA | jo mithyAdRSTi tathA samyagamithyAdRSTi haiM, unake niyata pA~ca kriyAeM hotI haiM-ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakriyA aura mithyAdarzanapratyayA / bhagavan ! kyA sabhI nAraka samAna AyuSyavAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / gautama ! nairayika cAra prakAra ke haiM, kaIM nAraka samAna AyuvAle aura samAna utpattivAle hote haiM, kaIM samAna AyuvAle, kintu viSama utpattivAle hote haiM, kaIM viSama AyuvAle aura eka sAtha utpattivAle hote haiM tathA kaIM viSama AyuvAle aura viSama utpattivAle hote haiN| sUtra-446 bhagavan ! sabhI asurakumAra kyA samAna AhAra vAle haiM ? ityAdi yaha artha samartha nahIM hai / zeSa kathana nairayikoM ke samAna hai| bhagavan ! sabhI asurakumAra samAna karmavAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM / kyoMki-asurakumAra do prakAra ke haiM-pUrvopapannaka aura pazcAdupapannaka | pUrvopapannaka haiM, ve mahAkarmavAle haiM / pazcAdupapannaka haiM, ve alpatara karmavAle haiM / isI prakAra varNa aura lezyA ke lie prazna-gautama ! asurakumAroM meM jo pUrvopapannaka haiM, ve avizuddhatara varNavAle haiM tathA jo pazcAdupapannaka haiM, ve vizuddhatara varNavAle haiM / isI prakAra lezyA meM kahanA / (asurakumAroM kI) vedanA, kriyA evaM Ayu ke viSaya meM nairayikoM ke samAna kahanA / isI prakAra stanitakumAroM taka samajhanA / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 108 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra sUtra-447 ___pRthvIkAyikoM ke AhAra, karma, varNa aura lezyA ke viSaya meM nairayikoM ke samAna kahanA | bhagavan ! kyA sabhI pRthvIkAyika samAna vedanAvAle hote haiM ? hA~, gautama ! hote haiM / kyoMki-sabhI pRthvIkAyika asaMjJI hote haiM / ve asaMjJIbhUta aura aniyata vedanA vedate haiM / bhagavan ! sabhI pRthvIkAyika samAna kriyAvAle hote haiM ? hA~, gautama ! hote haiN| kyoMki-sabhI pRthvIkAyika mAyI-mithyAdRSTi hote haiM, unake niyata rUpa se pA~coM kriyAeM hotI haiM / pRthvI-kAyikoM ke samAna hI yAvat caturindriyoM kI vedanA aura kriyA kahanA / paMcendriyatiryaMcayonikoM ko nairayika jIvoM ke anusAra samajhanA / vizeSa yaha ki kriyAoM meM vizeSatA hai| paMcendriyatiryaMca tIna prakAra ke haiM samyagdRSTi, mithyAdaSTi aura samyagamithyAdaSTi / jo samyagdRSTi haiM, ve do prakAra ke haiM - asaMyata aura saMyatAsaMyata / jo saMyatAsaMyata haiM, unako tIna kriyAeM lagatI haiM, ArambhikI, pArigrahikI aura mAyApratyayA / jo asaMyata hote haiM, unako cAra kriyAeM lagatI haiM | ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAnakriyA / jo mithyAdRSTi aura samyag-mithyAdRSTi haiM, unako nizcita rUpa se pA~ca kriyAeM lagatI haiM, ve isa prakAra - ArambhikI, yAvata mithyAdarzanapratyayA / sUtra-448 bhagavan ! manuSya kyA sabhI samAna AhAra vAle hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kyoMki-manuSya do prakAra ke haiM / mahAzarIravAle aura alpa zarIravAle / jo mahAzarIravAle haiM, ve bahata-se pudagaloM kA AhAra karate haiM, yAvat bahuta-se pudgaloM kA niHzvAsa lete haiM tathA kadAcit AhAra karate haiM, yAvat kadAcit niHzvAsa lete haiM / jo alpazarIravAle haiM, ve alpatara pudgaloM kA AhAra karate haiM, yAvat alpatara pudagaloM kA niHzvAsa lete haiM; bAra-bAra AhAra lete haiM, yAvat bAra-bAra niHzvAsa lete haiM / zeSa saba varNana nairayikoM ke anusAra samajhanA / kintu kriyAoM kI apekSA vizeSatA hai / manuSya tIna prakAra ke haiM / samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyamithyAdRSTi / jo samyagdRSTi haiM, ve tIna prakAra ke haiM-saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata / jo saMyata haiM, ve do prakAra ke haiM-sarAgasaMyata aura vItarAgasaMyata jo vItarAgasaMyata haiM, ve akriya hote haiM / jo sarAgasaMyata hote haiM, ve do prakAra ke haiM-pramatta aura apramatta / jo apramattasaMyata hote haiM, unameM eka mAyApratyayA kriyA hotI hai / jo pramattasaMyata haiM, unameM do kriyAeM hotI haiM, ArambhikI aura mAyApratyayA / jo saMyatAsaMyata haiM, unameM tIna kriyAeM haiM, ArambhikI, pArigrahikI aura mAyA-pratyayA / jo asaMyata haiM, unameM cAra kriyAeM haiM, ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAnakriyA; jo mithyAdRSTi athavA samyaga mithyAdRSTi haiM, unameM nizcitarUpa se pA~coM kriyAeM hotI haiN| sUtra - 449 asurakumAroM ke samAna vANavyantara devoM kI (AhArAdi saMbaMdhI vaktavyatA kahanA / ) isI prakAra jyotiSka aura vaimAnika devoM ke AhArAdi meM bhI kahanA / vizeSa yaha hai ki vedanA kI apekSA ve do prakAra ke haiM, mAyI-mithyAdRSTiupapannaka aura amAyI-samyagdRSTi-upapannaka / jo mAyI-mithyAdRSTi-upapannaka haiM, ve alpatara vedanAvAle haiM aura jo amAyI-samyagdRSTi-upapannaka haiM, ve mahAvedanAvAle haiN| sUtra-450 bhagavan ! salezya sabhI nAraka samAna AhAravAle, samAna zarIravAle aura samAna ucchavAsa-niHzvAsavAle haiM? sAmAnya gama ke samAna sabhI salezya samasta gama yAvat vaimAnikoM taka khnaa| bhagavan ! kyA kRSNalezyAvAle sabhI nairayika samAna AhAravAle, samAna zarIravAle aura samAna ucchvAsaniHzvAsavAle hote haiM ? gautama ! sAmAnya nArakoM ke samAna kRSNalezyAvAle nArakoM kA kathana bhI samajhanA / vizeSatA itanI hai ki vedanA kI apekSA nairayika mAyI-mithyAdRSTi-upapannaka aura amAyI-samyagdRSTi-upapannaka kahanA / (kRSNalezyAyukta) asurakumAroM se yAvat vANavyantara ke AhArAdi sapta dvAroM ke viSaya meM samuccaya asura-kumArAdi ke samAna kahanA / manuSyoM meM kriyAoM kI apekSA kucha vizeSatA hai / samuccaya manuSyoM ke kriyAviSayaka kathana ke samAna muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 109 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra kRSNalezyAyukta manuSyoM kA kathana karanA / jyotiSka aura vaimAnika devoM ke viSaya meM kRSNa, nIla aura kApota lezyA ko lekara prazna nahIM karanA / isI prakAra kRSNalezyA vAloM ke samAna nIlalezyAvAloM ko bhI samajhanA / kApotalezyAvAle nairayikoM se vANavyantaroM taka kA saptadvArAdiviSayaka kathana bhI isI prakAra smjhnaa| vizeSatA yaha ki kApotalezyA vAle nairayikoM kA vedanA ke viSaya meM pratipAdana samuccaya nArakoM ke samAna jAnanA / bhagavan ! tejolezyAvAle asurakumAroM ke samAna AhArAdi viSayaka prazna-gautama ! samuccaya asurakumAroM kA AhArAdiviSayaka kathana ke samAna tejolezyAviziSTa asurakumAroM ko samajhanA / vizeSatA yaha ki vedanA meM jyotiSkoM samAna kahanA / (tejolezyAvAle) pRthvIkAyika, apkAyika, vanaspatikAyika, paMcendriyatiryaMcoM aura manuSyoM kA kathana audhika ke samAna karanA / vizeSatA yaha ki kriyAoM kI apekSA se tejolezyAvAle manuSyoM meM kahanA ki jo saMyata haiM, ve pramatta aura apramatta do prakAra ke haiM tathA sarAgasaMyata aura vItarAgasaMyata, (ye do bheda tejolezyA vAle manuSyoM meM) nahIM hote / tejolezyA kI apekSA se vANavyantaroM kA kathana asurakumAroM ke samAna samajhanA / isI prakAra tejolezyAviziSTa jyotiSka aura vaimAnikoM ke viSaya meM bhI pUrvavata kahanA / zeSa AhArAdi padoM ke viSaya meM pUrvokta asurakumAroM ke samAna hI smjhnaa| tejolezyA vAloM kI taraha padmalezyAvAloM ke lie bhI kahanA / vizeSa yaha ki jina jIvoM meM padmalezyA hotI hai, unhIM meM usakA kathana karanA / zuklalezyA vAloM kA AhArAdiviSayaka kathana bhI isI prakAra hai, kintu unhIM jIvoM meM kahanA, jinameM vaha hotI hai tathA jisa prakAra aughikoM kA gama kahA hai, usI prakAra saba kathana krnaa| itanA vizeSa hai ki padmalezyA aura zuklalezyA paMcendriyatiryaMcoM, manuSyoM aura vaimAnikoM meM hI hotI hai, zeSa jIvoM meM nhiiN| pada-17 uddezaka-2 sUtra-451 bhagavan ! lezyAeM kitanI haiM? chaha-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApopalezyA, tejolezyA, padmalezyA , zuklalezyA sUtra-452 nairayikoM meM kitanI lezyAeM hotI haiM ? gautama ! tIna-kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA / bhagavan ! tiryaMcayonika jIvoM meM kitanI lezyAeM haiM ? gautama ! chaha, kRSNA yAvat zuklalezyA / ekendriya jIvoM meM cAra lezyAeM hotI haiM / kRSNalezyA se tejolezyA taka / pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika meM bhI cAra lezyAeM haiN| tejaskAyika, vAyukAyika, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM meM nairayikoM ke samAna jAnanA / bhagavan ! paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM meM kitanI lezyAeM hotI haiM ? gautama ! chaha, kRSNa yAvat zukla-lezyA / sammUrchima-paMcendriyatiryaMcayonika meM nArakoM ke samAna samajhanA / garbhaja-paMcendriyatiryaMcoM meM chaha lezyAeM hotI haiM-kRSNa yAvat zuklalezyA / garbhaja tiryaMcayonika striyoM meM ye hI chaha lezyAeM hotI haiM / manuSyoM meM chaha lezyAeM hotI haiM / sammUrchima manuSyoM meM nArakoM ke samAna jAnanA / garbhaja manuSyoM evaM mAnuSI strI meM chaha lezyAeM hotI haiN| bhagavan ! devoM meM kitanI lezyAeM hotI haiM ? chaha / deviyoM meM cAra lezyAeM hotI haiM-kRSNalezyA yAvat tejolezyA / isI prakAra bhavanavAsI aura vANavyaMtara deva-devI meM jAnanA / jyotiSka devoM aura devI meM ekamAtra tejo-lezyA hotI hai / vaimAnika devoM meM tIna lezyAeM haiM-tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA / vaimAnika deviyoM meM ekamAtra tejolezyA hotI hai| sUtra-453 bhagavan ! ina salezya, kRSNalezya yAvat zuklalezya aura alezya jIvoM meM kauna, kisase alpa, bahata, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e jIva zuklalezyA vAle haiM, unase padmalezyA vAle saMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyA vAle saMkhyAtaguNe haiM, unase alezya anantaguNe haiM, unase kApotalezyA vAle anantaguNe haiM, unase nIla-lezyA vAle vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiM aura salezya unase bhI vizeSAdhika haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 110 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sUtra-454 bhagavan ! kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA vAle nArakoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e kRSNalezyAvAle nAraka haiM, unase asaMkhyAtaguNe nIlalezyAvAle haiM aura unase bhI asaMkhyAtaguNe kApotalezyA vAle haiN| sUtra-455 bhagavan ! ina kRSNalezyA se lekara zuklalezyA vAle tiryaMcayonikoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama tiryaMca zuklalezyA vAle haiM ityAdi audhika jIvoM ke samAna samajhanA / vizeSatA yaha ki tiryaMcoM meM alezya nahIM kahanA / bhagavan ! kRSNalezyA se lekara tejolezyA taka ke ekendriyoM meM ? gautama ! sabase kama tejolezyA vAle ekendriya haiM, unase anantaguNe kApotalezyAvAle haiM, unase nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM aura unase bhI kRSNalezyAvAle vizeSAdhika haiM / bhagavan ! kRSNalezyA se lekara tejolezyA taka ke pRthvIkAyikoM meM samuccaya ekendriyoM ke samAna alpabahutva kahanA / vizeSatA itanI ki kApotalezyAvAle pRthvI-kAyika asaMkhyAtaguNe haiM / isI prakAra kRSNAdilezyA vAle apkAyikoM meM alpabahutva jAnanA / kRSNa yAvat kApotalezyAvAle tejaskAyikoM meM sabase kama kApotalezyA vAle haiM, unase nIlalezyAvAle vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyAvAle vizeSAdhika haiM / isI prakAra vAyukAyikoM ko bhI jAnanA / kRSNalezyA yAvat tejolezyA vAle vanaspatikAyikoM meM audhika ekendriya ke samAna alpabahatva samajhanA / dvIndriya, trIndriya aura catarindriya jIvoM kA alpabahatva tejaskAyikoM ke samAna haiN| bhagavana ! ina kRSNalezyA yAvata zuklalezyA vAle paMcendriyatiryaMcayonikoM meM se kauna, kinase alpa, bahata, tulya aura vizeSAdhika haiM ? gautama ! audhika tiryaMcoM ke samAna paMcendriyatiryaMcoM kA alpabahutva kahanA / vizeSatA yaha ki kApotalezyA vAle paMcendriyatiryaMca asaMkhyAtaguNe haiM | sammUrchima-paMcendriyatiryaMcayonikoM kA alpabahatva tejaskAyikoM ke samAna samajhanA / garbhaja-paMcendriyatiryaMcoM evaM tiryaMcastriyoM kA alpabahatva samuccaya paMcendriya-tiryaMcoM ke samAna jAnanA / vizeSatA yaha hai ki kApotalezyA vAle saMkhyAtaguNe khnaa| bhagavan ! ina kRSNalezyA vAloM se lekara zuklalezyAyukta sammUrchimapaMcendriya-tiryaMcayonikoM aura garbhajapaMcendriyatiryaMcayonikoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama zukla-lezyA vAle garbhaja-paMcendriyatiryaMcayonika haiM, unase padmalezyAvAle saMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyAviziSTa saMkhyAta-guNe haiM, unase nIlalezyAviziSTa vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyAyukta vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyAvAle sammUrchimapaMcendriyatiryaMcayonika asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM aura unase bhI kRSNa-lezyAvAle sammUrchima-paMcendriyatiryaMcayonika vizeSAdhika haiM / kRSNalezyA vAlI se lekara zuklalezyA vAle sammUrchima paMcendriyatiryaMcayonikoM aura tiryaMcayonika striyoM meM pUrvavat alpabahutva jAnanA / bhagavan ! ina kRSNa-lezyAvAloM se lekara zuklalezyAvAle garbhaja paMcendriyatiryaMcayonikoM aura tiryaMcastriyoM meM ? gautama ! sabase kama zuklalezyI garbhajapaMcendriyatiryaMcayonika haiM. unase saMkhyAtagaNI zaklalezyI garbhaja-paMcendriyatiryaMcastriyA~ haiM, unase padmalezyI garbhaja paMcendriyatiryaMcayonika saMkhyAtaguNe haiM, unase padmalezyI garbhaja-paMcendriyatiryaMcastriyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase tejolezyI0 saMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI tiryaMcastriyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyI garbhaja-paMcendriyatiryaMca saMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNa-lezyI vizeSAdhika haiN| bhagavan ! kRSNa lezyAvAle se lekara zuklalezyA vAle ina sammUrchimapaMcendriyatiryaMcayonikoM, garbhaja-paMcendriyatiryaMcayonikoM tathA tiryaMcayonikastriyoM meM ? gautama ! sabase thor3e zuklalezyI garbhaja tiryaMcayonika haiM, unase zuklalezyI tiryaMcastriyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase padmalezyI garbhaja paMcendriyatiryaMcayonika saMkhyAtaguNe haiM, unase padmalezyI tiryaMcastriyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase tejolezyI garbhaja paMcendriyatiryaMca saMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI tiryaMcastriyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyI tiryaMcayonika saMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyI saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 111 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyI sammUrchima-paMcendriyatiryaMcayonika asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIla-lezyI (sammUrchima paMcendriyatiryaMcayonika) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI sammUrchima-paMcendriyatiryaMca vizeSAdhika haiN| bhagavan ! ina kRSNalezyAvAle se lekara zuklalezyAvAle paMcendriyatiryaMcayonikoM aura tiryaMcastriyoM meM ? gautama! sabase kama zuklalezyI paMcendriyatiryaMcayonika haiM, unase zuklalezyI paMcendriyatiryaMca striyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase padmalezyI saMkhyAtaguNe haiM, unase padmalezyI saMkhyAtaguNI haiM, unase tejolezyI saMkhyAtaguNe haiM, unase tejo-lezyI saMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyI saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyI asaMkhyAta guNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSA-dhika haiM / bhagavan ina tiryaMcayonikoM aura tiryaMcayonika striyoM meM ? gautama ! jaise nauvA~ kRSNAdilezyAvAle tiryaMca yonikasambandhI alpabahatva kahA hai, vaise yaha dasavA~ bhI samajha lenA / vizeSatA yaha ki kApotalezyAvAle tiryaMca-yonika anantaguNe hote haiM / isa prakAra ye (pUrvokta) dasa alpabahutva tiryaMcoM ke kahe gae haiN| sUtra -456 isI prakAra manuSyoM kA bhI alpabahutva kahanA / parantu unakA aMtima alpabahutva nahIM hai / sUtra-457 bhagavan ! ina kRSNalezyAvAle se lekara zuklalezyAvAle devoM meM ? gautama ! sabase thor3e zuklalezyI deva haiM, unase padmalezyI deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase kApotalezyI deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI deva vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI deva vizeSAdhika haiM aura unase bhI tejolezyI deva saMkhyAtaguNe haiM / ina deviyoM meM ? gautama ! sabase thor3I kApotalezyI deviyA~ haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM aura unase tejolezyI saMkhyAtaguNI haiM / bhagavan ! ina devoM aura deviyoM meM ? gautama ! sabase thor3e zuklalezyI deva haiM, unase padmalezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase kApotalezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNa-lezyI vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyI deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNa-lezyI vizeSAdhika haiM, unase tejolezyI deva saMkhyAtaguNe haiM, unase bhI tejolezyI deviyA~ saMkhyAtaguNI haiN| bhagavan ! ina bhavanavAsI devoM meM ? gautama ! sabase kama tejolezyI bhavanavAsI deva haiM, unase kApotalezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM aura unase bhI kRSNalezyI vizeSAdhika haiM / isI prakAra unakI deviyoM kA bhI alpabahutva kahanA cAhie | bhagavan ! ina bhavanavAsI devoM aura deviyoM meM ? gautama ! sabase thor3e tejolezyI bhavanavAsI deva haiM, unase tejolezyI bhavanavAsI deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyI deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyI bhavanavAsI deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM aura unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM / bhavanavAsI deva-deviyoM ke alpabahutva samAna vANavyantaroM kA alpabahutva kahanA / bhagavana ! ina tejolezyAvAle jyotiSka devoM-deviyoM meM? sabase thoDe tejolezyI jyotiSka deva haiM, unase tejolezyI jyotiSka deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM / bhagavan ! ina vaimAnika devoM meM ? gautama ! sabase kama zuklalezyI vaimAnika deva haiM, unase padmalezyI asaMkhyAta guNe haiM aura unase bhI tejolezyI asaMkhyAtaguNe haiM / bhagavan ! ina vaimAnika devoM aura deviyoM meM ? gautama ! sabase thor3e zuklalezyI vaimAnika deva haiM, unase padmalezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI asaMkhyAtaguNe haiM, (unase) tejolezyI vaimAnika deviyA~ saMkhyAtaguNI haiN| ____bhagavan ! ina bhavanavAsI Adi devoM meM ? gautama ! sabase thor3e zuklalezyI vaimAnika deva haiM, unase padmalezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase kApotalezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase tejolezyA vAle vANavyantara deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase kApotalezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase bhI tejolezyI jyotiSka deva saMkhyAtaguNe haiM / bhagavan ! ina bhavanavAsI Adi deviyoM muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 112 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra meM ? gautama ! sabase thor3I tejolezyI vaimAnika deviyA~ haiM, unase tejolezyI bhavanavAsI deviyA~ asaMkhyAta-guNI haiM, unase kApotalezyI asaMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase tejolezyI vANavyantara deviyA~ asaMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyI asaMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika, unase tejolezyI jyotiSka deviyA~ saMkhyAtaguNI haiN| bhagavan ! devoM aura deviyoM meM ? gautama ! sabase thor3e zuklalezyI vaimAnika deva haiM, unase padmalezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI vaimAnika deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase tejo-lezyI bhavanavAsI deva asaMkhyAtagaNe haiM, unase tejolezyI bhavanavAsI deviyA~ saMkhyAtagaNI haiM, unase kApotalezyI bhavanavAsI deva asaMkhyAtagaNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM. unase kaSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase kApota-lezyI saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase tejolezyI vANa-vyantara deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI vANavyantara deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyI vANavyantara deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyI vANa-vyantara deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase tejolezyI jyotiSka deva saMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI jyotiSka deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM / sUtra - 458 bhagavana ! ina kaSNalezyAvAle, yAvata zaklalezyAvAle jIvoM meM se kauna, kinase alpa RddhivAle athavA mahatI Rddhi vAle hote haiM ? gautama ! kaSNalezyI se nIlalezyI maharddhika haiM, unase kApotalezyI maharddhika haiM, unase tejolezyI maharddhika haiM, unase padmalezyI maharddhika haiM aura unase zuklalezyI maharddhika haiM / kRSNalezyI sabase alpa RddhivAle haiM aura zuklalezyI jIva sabase mahatI RddhivAle haiM / bhagavan ! ina kRSNalezyI, nIlalezyI aura kApotalezyI nArakoM meM ? gautama ! kRSNalezyI nArakoM se nIlalezyI nAraka maharddhika haiM, unase kApotalezyI nAraka maharddhika haiM | kRSNalezyI nAraka sabase alpa RddhivAle aura kApotalezyI nAraka sabase mahatI RddhivAle haiM | bhagavan ! isa kRSNalezyI yAvat zuklalezyI tiryaMcayonikoM meM? gautama ! samuccaya jIvoM ke samAna jAnanA / bhagavan ! kRSNalezyAvAle, yAvat tejolezyAvAle ekendriya tiryaMcayonikoM meM ? gautama ! kRSNalezyI eke-ndriya tiryaMcoM se nIlalezyI ekendriya maharddhika haiM, unase kApotalezyI maharddhika haiM, unase tejolezyI maharddhika haiM / sabase alpaRddhivAle kRSNalezyI aura sabase mahARddhi vAle tejolezyI ekendriya haiM / isI prakAra pRthvIkAyikoM ko jAnanA / isa prakAra caturindriya jIvoM taka jinameM jitanI lezyAeM jisa krama se kahI haiM, usI krama se isa AlApaka ke anusAra unakI alparddhikatA-maharddhikatA samajha lenA / isI prakAra paMcendriyatiryaMcoM, tiryaMcastriyoM, sammUrchimoM aura garbhajoM-sabhI kI kRSNalezyA se lekara zuklalezyAparyanta yAvat vaimAnika devoM meM jo tejolezyA vAle haiM, ve sabase alparddhika haiM aura jo zuklalezyA vAle haiM, ve sabase maharddhika haiM, taka kahanA / kaIM AcAryoM kA kahanA hai ki caubIsa daNDakoM ko lekara Rddhi ko khnaa| pada-17 uddezaka-3 sUtra-459 bhagavana ! nAraka nArakoM meM utpanna hotA hai, athavA anAraka nArakoM meM utpanna hotA hai? gautama ! nAraka hI nArakoM meM utpanna hotA hai / isI prakAra yAvat vaimAnikoM ko kahanA | bhagavan ! nAraka nArakoM se udvarttana karatA hai, athavA anAraka nArakoM se udvarttana karatA hai ? gautama ! anAraka hI nArakoM se udvarttana karatA hai| isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha ki jyotiSkoM aura vaimAnikoM ke viSaya meM cyavana' zabdaprayoga krnaa| bhagavan ! kyA kRSNalezyI nAraka kRSNalezyI nArakoM meM hI utpanna hotA hai ? kRSNalezyI (nArakoM meM se) udvRtta hotA hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai / isI prakAra nIlalezyI aura kApotalezyI meM bhI samajhanA / asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka bhI isI prakAra kahanA / vizeSatA yaha ki inake sambandha meM tejolezyA kA bhI kathana krnaa| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 113 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada / uddeza / sUtra bhagavan ! kyA kRSNalezyI pRthvIkAyika kRSNalezyI pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? tathA kyA kRSNa-lezyI ho kara udvarttana karatA hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai / (kintu ) udvarttana kadAcit kRSNalezyI, kadAcit nIla-lezyI aura kadAcit kApotalezyI hokara karatA hai / isI prakAra nIlalezyI aura kApotalezyI meM bhI jAnanA / bhagavan ! tejolezyI pRthvIkAyika kyA tejolezyI pRthvIkAyikoM meM hI utpanna hotA hai ? tejolezyI ho kara hI udvarttana karatA hai? hA~, gautama ! utpanna hotA hai, ( kintu ) udvarttana kadAcit kRSNalezyI, kadAcit nIlalezyI aura kadAcit kApotalezyI hokara karatA hai / apkAyikoM aura vanaspatikAyikoM ko bhI isI prakAra samajhanA / tejaskAyikoM aura vAyukAyikoM bhI isI prakAra hai vizeSatA yaha ki inameM tejolezyA nahIM hotI / vikalendriyoM ko bhI isI prakAra jAnanA / paMcendriyatiryaMcayonikoM aura manuSyoM kA kathana bhI pRthvIkAyikoM ke samAna hai / vizeSatA yahI hai ki pUrvokta tIna lezyA ke badale yahA~ chahoM lezyAoM kA kathana kahanA / vANavyantara devoM ko asurakumAroM ke samAna jAnanA / bhagavan ! kyA tejolezyI jyotiSka deva tejolezyI jyotiSka devoM meM utpanna hotA hai ? asurakumAroM samAna hI jyotiSkoM meM samajhanA / isI prakAra vaimAnika devoM meM bhI kahanA / vizeSatA yaha ki 'cyavana karate haiM' aisA kahanA / bhagavan ! kRSNalezyI yAvat kApotalezyI nairayika kyA kramazaH usI lezyAvAle nairayikoM meM utpanna hotA hai? kyA vaha vahIM lezyAvAlA hokara hI udvarttana karatA hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! kyA kRSNalezyI yAvat tejolezyI asurakumAra (kramazaH) kRSNalezyI yAvat tejolezyI asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? hA~, gautama ! pUrvavat hI asurakumAra ke viSaya meM bhI yAvat stanitakumAra kahanA / bhagavan ! kRSNalezyI yAvat tejolezyI pRthvI - kAyika, kyA (kramazaH) kRSNalezyI yAvat tejolezyI pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? usI lezyA se yukta hokara udvRtta hotA hai ? hA~ gautama ! utpanna hotA hai, kintu kadAcit kRSNalezyI, kadAcit nIlalezyI tathA kadAcit kApotalezyI hokara udvarttana karatA hai, kadAcit jisa lezyA vAlA hokara utpanna hotA hai, usI lezyA vAlA hokara udvarttana karatA hai / vizeSa yaha ki tejolezyI hokara utpanna to hotA hai, kintu tejolezyI hokara udvRtta nahIM hotA / apkAyikoM aura vanaspatikAyikoM meM bhI isI prakAra kahanA / bhagavan ! kyA kRSNalezyI, yAvat kApotalezyI tejaskAyika, (kramazaH) usI lezyAvAle tejaskAyikoM meM hI utpanna hotA hai ? tathA kyA vaha (kramazaH) usI lezyAvAlA hokara hI udvRtta hotA hai ? hA~, gautama ! utpanna hotA hai, kintu kadAcit kRSNalezyI, kadAcit nIlalezyI, kadAcit kApotalezyI hokara udvarttana karatA hai / isI prakAra vAyukAyika, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM meM kahanA / bhagavan ! kyA kRSNalezyI yAvat zuklalezyI paMcendriyatiryaMcayonika (kramazaH) usI lezyAvAle paMcendriya tiryaMcayonikoM meM utpanna hotA hai ? aura kyA usI lezyA se yukta hokara (maraNa) karatA hai ? hA~, gautama ! utpanna hotA hai, kintu udvarttana kadAcit kRSNalezyI yAvat kadAcit zuklalezyI hokara karatA hai / manuSya ko bhI isI prakAra samajhanA / vANavyantara devako asurakumArakI taraha samajhanA / jyotiSka aura vaimAnika deva ko bhI isI prakAra samajhanA / vizeSa yaha ki jisameM jitanI lezyAeM hoM, utanI lezyAoM kA kathana karanA tathA 'cyavana' zabda kahanA / sUtra - 460 bhagavan ! kRSNalezyI nairayika kRSNalezyI dUsare nairayika kI apekSA avadhi ke dvArA sabhI dizAoM aura vidizAoM meM samavalokana karatA huA kitane kSetra ko jAnatA aura dekhatA hai ? gautama ! bahuta adhika kSetra na jAnatA hai na dekhatA hai na bahuta dUravartI kSetra ko jAnatA aura dekha pAtA hai, thor3e se adhika kSetra ko hI jAnatA hai aura dekhatA hai / kyoMki-gautama ! jaise koI puruSa atyanta sama evaM ramaNIya bhU-bhAga para sthita hokara cAroM ora dekhe, to vaha puruSa bhUtala para sthita dUsare puruSa kI apekSA se sabhI dizAoM-vidizAoM meM bAra-bAra dekhatA huA na to bahuta adhika kSetra ko jAnatA hai aura dekhatA hai, yAvat thor3e hI adhika kSetra ko jAnatA aura dekhatA hai / isa kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki kRSNalezyA vAlA nAraka .... yAvat thor3e hI kSetra ko dekha pAtA hai / bhagavan ! nIlalezyI vAlA nAraka, muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA)" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 114 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra kRSNalezyI vAle nAraka kI apekSA sabhI dizAoM aura vidizAoM meM avadhi dvArA dekhatA huA kitane kSetra ko jAnatA hai aura dekhatA hai ? gautama ! bahutara kSetra ko, dUratara kSetra ko, vitimiratara aura vizuddhatara jAnatA hai tathA dekhatA hai| kyoMki-gautama ! jaise koI puruSa atIva sama, ramaNIya bhUmibhAga se parvata para car3ha kara sabhI dizAoM-vidizAoM meM avalokana kare, to vaha puruSa bhUtala para sthita puruSa kI apekSA, saba tarapha dekhatA huA bahutara yAvat kSetra ko vizuddhatara jAnatA-dekhatA hai / isa kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki nIlalezyI nAraka, kRSNalezyI kI apekSA kSetra ko yAvat vizuddhatara jAnatA-dekhatA hai / bhagavan ! kApotalezyI nAraka nIlalezyI nAraka kI apekSA avadhi se sabhI dizAoM-vidizAoM meM (saba ora) dekhatA-dekhatA kitane kSetra ko jAnatA hai kitane (adhika) kSetra ko dekhatA hai? - gautama ! pUrvavata samajhanA, yAvat kSetra ko vizuddhatara jAnatA-dekhatA hai| sUtra-461 bhagavan ! kRSNalezyI jIva kitane jJAnoM meM hotA hai ? gautama ! do, tIna athavA cAra jJAnoM meM / yadi do meM ho to Abhinibodhika aura zrutajJAna meM hotA hai, tIna meM ho to Abhinibodhika, zruta aura avadhijJAna meM hotA hai, athavA Abhinibodhika zruta aura manaHparyavajJAna meM hotA hai aura cAra jJAnoM meM ho to AbhinibodhikajJAna yAvat manaHparyavajJAna meM hotA hai / isI prakAra yAvat padmalezyI jIva meM samajhanA / zuklalezyI jIva do, tIna, cAra yA eka jJAna meM hotA hai / yadi do, tIna yA cAra jJAnoM meM ho to kRSNalezyI ke samAna jAnanA / yadi eka jJAna meM ho to eka kevalajJAna meM hotA hai pada-17 uddezaka-4 satra-462 pariNAma, varNa, rasa, gandha, zuddha, aprazasta, saMkliSTa, uSNa, gati, pariNAma, pradeza, avagAha, vargaNA, sthAna aura alpabahutva, (ye pandraha adhikAra caturtha uddezaka meM haiM / ) sUtra-463 bhagavan ! lezyAeM kitanI haiM ? gautama ! chaha-kRSNalezyA yAvat zuklalezyA / bhagavan ! kyA kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta hokara usI rUpa meM, usI ke varNa, gandha, rasa aura sparzarUpa meM punaH punaH pariNata hotI hai ? hA~, gautama ! hotI hai / kyoMkI-jaise chAcha Adi khaTAI kA jAvaNa pAkara dUdha athavA zuddha vastra, raMga pAkara usa rUpa meM, yAvat usI ke sparza-rUpa meM punaH punaH pariNata ho jAtA hai, isI prakAra he gautama ! yAvat punaH punaH pariNata hotI hai| isI prakAra nIlalezyA kApotalezyA ko prApta hokara, kApotalezyA tejolezyA ko prApta hokara, tejolezyA padma-lezyA ko prApta hokara aura padmalezyA zuklalezyA ko prApta hokara usI ke rUpa meM aura yAvat punaH punaH pariNata ho jAtI hai bhagavan ! kRSNalezyA kyA nIlalezyA yAvat zuklalezyA ko prApta hokara unhIM ke svarUpa meM, unhIM ke varNa, gandha, rasa, sparzarUpa meM punaH punaH pariNata hotI haiM ? hA~, gautama ! hotI haiM / kyoMki-jaise koI vaiDUryamaNi kAle, nIle, lAla, pIle athavA zveta sUtra meM pirone para vaha usI ke rUpa meM yAvat punaH punaH pariNata ho jAte haiM, isI prakAra he gautama! kRSNalezyA yAvat zuklalezyA ko prApta hokara unhIM ke rUpa meM yAvat pariNata ho jAtI hai / bhagavan ! kyA nIlalezyA, kRSNalezyA yAvat zuklalezyA ko pAkara unhIM ke svarUpa meM yAvat pariNata hotI haiM ? hA~, gautama ! aisA hI hai| isI prakAra kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA meM bhI samajhanA / sUtra-464 bhagavan ! kRSNalezyA varNa se kaisI hai ? gautama ! jaise koI jImUta, aMjana, khaMjana, kajjala, gavala, gavalavRnda, jAmunaphala, gIlAarIThA, parapuSTa, bhramara, bhramaroM kI paMkti, hAthI kA baccA, kAle keza, AkAzathiggala, kAlA azoka, kAlA kanera athavA kAlA bandhujIvaka ho / kRSNalezyA isase bhI aniSTatara hai, adhika akAnta, apriya, amanojJa aura adhika amanAma varNavAlI hai / bhagavan ! nIlalezyA varNa se kaisI hai ? gautama ! jaise koI bhaMga, bhaMgapatra, papIhA, cAsapakSI kI pAMkha, zuka, tote kI pAMkha, zyAmA, vanarAji, dantarAga, kabUtara kI gravA, mora kI grIvA, haladhara kA vastra, alasIphUla, bANavRkSa kA phUla, aMjanakesi kusuma, nIlakamala, nIla azoka, nIlA kanera athavA nIlA muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 115 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra bandhujIvaka vRkSa hoM, nIlalezyA isase bhI aniSTatara, adhika akAnta, apraya, amanojJa aura adhika amanAma varNa haiN| bhagavan ! kApotalezyA varNa se kaisI hai ? gautama ! jaise koI khadira ke vRkSa kA sAra bhAga, kherasAra, dhamAsavRkSa kA sAra, tAmbA, tAmbe kA kaTorA, tAmbe kI phalI, baiMgana kA phUla, kokilacchada vRkSa kA phUla, javAsA kA phUla athavA kalakusuma ho, kApotalezyA varNa se isase bhI aniSTatara yAvat amanAma haiN| bhagavan ! tejolezyA varNa se kaisI hai ? gautama ! jaise koI kharagoza yA meSa yA sUara yA sAMbhara yA manuSya kA rakta ho, bAla-indragopa, bAla-sUrya, sandhyAkAlIna lAlimA, guMjA ke Adhe bhAga kI lAlimA, uttama hIMgula, pravAla kA aMkura, lAkSArasa, lohitAkSamaNi, kiramicI raMga kA kambala, hAthI kA tAlu, cIna nAmaka raktadravya ke ATe kI rAzi, pArijAta kA phUla, japApuSpa, kiMzuka phUloM kI rAzi, lAla kamala, lAla azoka, lAla kanera athavA lAlabandhujIvaka ho, tejolezyA ina se bhI iSTatara, yAvata adhika manAma varNavAlI hotI hai| bhagavana ! padmalezyA varNa se kaisI hai? jaise koI campA, campaka chAla, campaka kA Tukar3A, haldI, haldIguTikA, haratAla, haratAlaguTikA, haratAla kA Tukar3A, cikura, cikura kA raMga, svarNazakti, uttama svarNa-nikaSa, vAsudeva kA pItAmbara, allakIphUla, campAphUla, kaneraphUla, kUSmANDa latA kA puSpa, svarNayUthikA phUla ho, suhiraNyikA-kusuma, koraMTa phUloM kI mAlA, pIta azoka, pIlA kanera athavA pIlA bandhujIvaka ho, padmalezyA varNa meM inase bhI iSTatara, yAvat adhika manAma hotI hai| bhagavan ! zuklalezyA varNa se kaisI hai ? gautama ! jaise koI aMkaratna, zaMkha, candramA, kunda, udaka, jalakaNa, dahI, dUdha, dUdha kA uphAna, sUkhI phalI, mayUrapiccha kI miMjI, tapA kara dhoyA huA cA~dI kA paTTa, zarad Rtu kA bAdala, kumuda kA patra, puNDarIka kamala kA patra, cAvaloM ke ATe kA piNDa, kaTujapuSpoM kI rAzi, sindhuvAraphUloM kI mAlA, zveta azoka, zveta kanera athavA zveta bandhujIvaka ho, zuklalezyA inase bhI varNa meM iSTatara yAvat adhika manAma hotI hai| bhagavan ! ye chahoM lezyAeM kitane varNoM dvArA kahI jAtI hai ? gautama ! (ye) pA~ca varNoM vAlI haiM / kRSNalezyA kAle varNa se, nIlalezyA nIle varNa se, kApotalezyA kAle aura lAla varNa se, tejolezyA lAla varNa se, padmalezyA pIle varNa se aura zuklalezyA zveta varNa dvArA kahI jAtI hai| sUtra-465 bhagavan ! kRSNalezyA AsvAda (rasa) se kaisI kahI hai ? gautama ! jaise koI nIma, nImasAra, nImachAla, nImakvAtha ho, athavA kaTuja, kaTujaphala, kaTujachAla, kaTuja kA kvAtha ho, athavA kar3avI tumbI, kaTuka tumbIphala, kar3avI kakar3I, kar3avI kakar3I kA phala, devadAlI, devadAlI puSpa, mRgavAluMkI, mRgavAluMkI kA phala, kar3avI ghoSAtikI, kar3avI ghoSAtikI phala, kRSNakanda athavA vajrakanda ho; bhagavan ! kyA kRSNalezyA rasa se isI rUpa kI hotI hai ? kRSNalezyA svAda meM ina se bhI aniSTatara, adhika akAnta, apriya, amanojJa aura atizaya amanAma hai / bhagavan ! nIlalezyA AsvAda meM kaisI hai ? gautama ! jaise koI bhRgI, bhuMgI kaNa, pAThA, cavitA, citramUlaka, pippalImUla, pIpala, pIpalacUrNa, zRMgabera, zRMgabera cUrNa ho; nIlalezyA rasa meM isase bhI aniSTatara, adhika akAnta, adhika apriya, adhika amanojJa aura atyadhika amanAma hai / bhagavan ! kApotalezyA AsvAda meM kaisI hai ? gautama ! jaise koI AmroM, AmrATakaphaloM, bijauroM, bilvaphaloM, kavIThoM, bhaTThoM, panasoM, dADimoM, pArAvata, akharoToM, bar3e beroM, tindukophaloM, jo ki apakva hoM, varNa, gandha aura sparza se rahita hoM; kApotalezyA svAda meM inase bhI aniSTatara yAvat atyadhika amanAma kahI hai| bhagavan ! tejolezyA AsvAda meM kaisI hai ? gautama ! jaise kinhIM AmroM ke yAvat tindukoM ke phala jo ki paripakva hoM, paripakva avasthA ke prazasta varNa se, gandha se aura sparza se yukta hoM, tejolezyA svAda meM inase bhI iSTatara yAvat adhika manAma hotI hai / bhagavan ! padmalezyA kA AsvAda kaisA hai ? gautama ! jaise koI candraprabhA madirA, maNizalAkA madya, zreSTha sIdhu, uttama vAruNI, Asava, puSpoM kA Asava, phaloM kA Asava, coya se banA Asava, madhu, maireyaka, khajUra kA sAra, drAkSA sAra, supakva ikSurasa, aSTavidha piSToM dvArA taiyAra kI huI vastu, jAmuna ke phala kI taraha svAdiSTa vastu, uttama prasannA madirA, jo atyanta svAdiSTa, pracurarasayukta, ramaNIya, jhaTapaTa oThoM se lagA lI jAe jo muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 116 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pIne ke pazcAt kucha tIkhI-sI ho, jo A~khoM ko tAmravarNa kI banA de tathA visvAdana utkRSTa mAdaka ho, jo prazasta varNa, gandha aura sparza se yukta ho, jo AsvAdana yogya ho, jo prINanIya ho, bRMhaNIya ho, uddIpana karane vAlI, darpajanaka, madajanaka tathA sabhI indriyoM aura zarIra ko AhlAdajanaka ho, padmalezyA svAda meM isase bhI iSTatara yAvat atyadhika manAma hai / bhagavan ! zuklalezyA svAda meM kaisI hai ? gautama ! jaise gur3a, khAMr3a, zakkara, mizrI, matsyaNDI, parpaTamodaka, bhisakanda, puSpottaramiSThAnna, padmottarAmiThAI, AdaMzikA, siddhArthakA, AkAzasphaTikopamA athavA anupamA nAmaka miSTAnna ho; zuklalezyA AsvAda meM inase bhI iSTatara, adhika kAnta, priya evaM atyadhika manojJa hai| sUtra-466 bhagavan ! durgandhavAlI kitanI lezyAeM haiM ? gautama ! tIna, kRSNa yAvat kApota / bhagavan ! kitanI lezyAeM sugandhavAlI haiM ? gautama ! tIna, tejo yAvat zukla / isI prakAra tIna-tIna avizuddha aura vizuddha haiM, aprazasta, prazasta haiM, saMkliSTa aura asaMkliSTa haiM, zIta aura rUkSa haiM, uSNa aura snigdha haiM, durgatigAminI aura tIna sugatigAminI haiN| sUtra-467 bhagavan ! kRSNalezyA kitane prakAra ke pariNAma meM pariNata hotI hai ? gautama ! tIna-nau, sattAIsa, ikyAsI yA do sau taitAlIsa prakAra ke athavA bahuta-se yA bahuta prakAra ke pariNAma meM pariNata hotI hai | kRSNalezyA kI taraha nIlalezyA se lekara zuklalezyA taka yahI samajhanA / bhagavan ! kRSNalezyA kitane pradezavAlI hai ? gautama ! anaMta, isI prakAra zuklalezyA taka samajhanA / bhagavan ! kRSNalezyA AkAza ke kitane pradezoM meM avagAr3ha haiM ? gautama ! asaMkhyAta, isI prakAra zuklalezyA taka samajhanA / bhagavan ! kRSNalezyA kI kitanI vargaNAeM haiM ? gautama ! ananta, isI prakAra zuklalezyA taka jAnanA / sUtra-468 bhagavan ! kRSNalezyA ke sthAna kitane haiM ? gautama ! asaMkhyAta, isI prakAra zuklalezyA taka kahanA / bhagavan ina kRSNalezyA yAvat zuklalezyA ke jaghanya sthAnoM meM se dravya se, pradezoM se aura dravya tathA pradezoM se kauna, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! dravya se, sabase thoDe jaghanya kApotalezyAsthAna haiM, unase nIlalezyA ke asaMkhyAtaguNe haiM, unase kRSNalezyA ke asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyA ke asaMkhyAtaguNe haiM, unase padmalezyA ke asaMkhyAtaguNe haiM, unase zuklalezyA ke asaMkhyAtaguNe haiM / pradezoM se isI prakAra alpabahutva jAnanA / dravya aura pradezoM se sabase kama kApotalezyA ke jaghanya sthAna dravya se haiM, unase nIlalezyA ke asaMkhyAta guNe haiM, unase jaghanya kRSNalezyAsthAna, tejo yAvat zuklalezyAsthAna dravya se (kramazaH) asaMkhyAtaguNe haiM / dravya se zuklalezyA ke jaghanya sthAnoM se, kApotalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM se anantaguNe haiM, unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra kRSNa, tejo, padma evaM zuklalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM se uttarottara asaMkhyAtaguNe haiM / isI prakAra inake utkRSTa sthAna kA alpabahutva khnaa| isa kRSNalezyA yAvat zuklalezyA ke jaghanya aura utkRSTa sthAnoM meM sabase thor3e dravya kI apekSA se kApota lezyA ke jaghanya sthAna haiM, unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra kRSNalezyA tejo yAvat zuklalezyA ke jaghanya sthAna dravya se (uttarottara) asaMkhyAtaguNe haiM / dravya kI apekSA se jaghanya zuklalezyA-sthAnoM se utkRSTa kApotalezyAsthAna asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA ke utkRSTa sthAna se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra kRSNa, tejo yAvata zaklalezyA ke utkaSTa sthAna (uttarottara) dravya se asaMkhyAtagaNe haiN| pradezoM se jo alpa-bahatva hai vaha dravya ke samAna hI jAnanA / dravya aura pradezoM kI apekSA se sabase thor3e kApotalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se haiM, unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra kRSNa, tejo yAvat zuklalezyA ke jaghanya sthAna dravya se (uttarottara) asaMkhyAtaguNe haiM / dravya kI apekSA se jaghanya zukla-lezyAsthAnoM se utkRSTa kApotalezyAsthAna asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra nIla, kRSNa, tejo yAvat zuklalezyA ke utkRSTa sthAna dravya se (uttarottara) asaMkhyAtaguNe haiM / dravya kI apekSA se utkRSTa zuklalezyAsthAnoM se jaghanya kApotalezyAsthAna pradezoM se muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 117 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra anantaguNe haiM, unase jaghanya nIlalezyA pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra kRSNa, tejo yAvat zuklalezyA ke jaghanyasthAna pradezoM kI apekSA se (uttarottara) asaMkhyAtaguNe haiM | pradeza kI apekSA se jaghanya zuklalezyAsthAnoM se, utkRSTa kApotalezyAsthAna pradezoM se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra nIla, kRSNa, tejo yAvat zuklalezyA ke utkRSTasthAna pradezoM kI apekSA se (uttarottara) asaMkhyAtaguNe haiM / pada-17 uddezaka-5 sUtra-469 bhagavan ! lezyAeM kitanI haiM ? gautama ! chaha, kRSNa yAvat zukla / bhagavan ! kyA kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta hokara usI ke svarUpa meM, usI ke varNa, gandha, rasa aura sparza ke rUpa meM punaH punaH pariNata ho jAtI hai ? yahA~ se prArambha karake yAvat vaiDUryamaNi ke dRSTAnta taka caturtha uddezaka samAna kahanA / bhagavan ! kyA kRSNalezyA nIla-lezyA ko prApta hokara nIlalezyA ke svabhAvarUpa meM yAvat sparzarUpa meM pariNata nahIM hotI hai ? hA~, gautama ! nahIM hotii| kyoMki-vaha AkAra bhAvamAtra se ho, athavA pratibhAga bhAvamAtra se (nIlalezyA) hotI hai / (vAstava meM) yaha kRSNalezyA hI hai / vaha (kRSNalezyA) vahA~ rahI huI utkarSa ko prApta hotI hai, isI hetu se he gautama ! aisA kahA hai ki yAvat bArabAra pariNata nahIM hotI hai / bhagavan ! kyA nIlalezyA, kApotalezyA ko prApta hokara usake svarUpa meM yAvat bArabAra pariNata nahIM hotI? hA~, gautama ! aisA hI hai / kAraNa pUrvavat jAnanA / isI prakAra kApotalezyA, tejolezyA aura padmalezyA ke sambandha meM aise hI praznottara samajha lenA / bhagavan ! kyA zuklalezyA, padmalezyA ko prApta hokara usake svarUpa meM yAvat pariNata nahIM hotI? hA~, gautama! pariNata nahIM hotI, ityAdi pUrvavat kahanA / kAraNa bhI vahIM samajhanA pada-17 uddezaka-6 sUtra-470 bhagavan ! lezyAeM kitanI haiM ? gautama ! chaha, kRSNa yAvat zukla / bhagavan ! manuSyoM meM kitanI lezyAeM hotI haiM ? gautama ! chaha, kRSNa yAvat zukla / isI prakAra manuSya strI, karmabhUmija, bharata airAvata, pUrva-pazcima videha-meM manuSya aura mAnuSIstrI meM bhI chaha lezyA jAnanA / bhagavan ! akarmabhUmija manuSyoM meM kitanI lezyAeM haiM ? gautama! cAra, kRSNa yAvat tejo / isI prakAra akarmabhUmijastrI; haimavat-airaNyavat - harivAsa-ramyaka-devakuru-uttarakuru-ghAtakIkhaNDa pUrvArdha-pazcimArdha-puSkaravarArddha dvIpa ke pUrvArdha-pazcimA ke manuSyoM evaM manuSyastrI kI cAra lezyAeM jAnanA / bhagavan ! kRSNalezyI manuSya kRSNalezyI garbha ko utpanna karatA hai ? hA~, gautama ! karatA hai / isI prakAra (kRSNalezyI puruSa se) nIla yAvat zuklalezyA vAle garbha kI utpatti kahanA / kRSNalezyI puruSa samAna nIla yAvat zuklalezyA vAle pratyeka manuSya se isa prakAra chaha-chaha AlApaka hone se saba chattIsa AlApaka hue / bhagavan ! kyA kRSNalezyI strI kRSNalezyI garbha ko utpanna karatI hai ? hA~, gautama ! karatI hai| pUrvavat chattIsa AlApaka kahanA / bhagavan ! kRSNalezyI manuSya kyA kRSNalezyI strI se kRSNalezyI garbha ko utpanna karatA hai ? hA~, gautama ! karatA hai| pUrvavat chattIsa AlApaka | bhagavan ! karmabhUmija kRSNalezyI manuSya kRSNalezyI strI se kRSNalezyI garbha ko utpanna karatA hai ? hA~, gautama ! pUrvavat jAnanA / bhagavan ! akarmabhUmija kRSNalezyI manuSya akarmabhUmija kRSNalezyI strI se akarmabhUmija kRSNalezyI garbha ko utpanna karatA hai ? hA~, gautama ! karatA hai / vizeSa yaha ki inameM cAra lezyAoM se kula 16 AlApaka hote haiM / isI prakAra antaradvIpaja sambandhI solaha AlApaka hote haiN| pada-17-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 118 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-18-kAyasthiti sUtra-471,472 jIva, gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, lezyA, samyaktva, jJAna, darzana, saMyata, upayoga, AhAra, bhASaka, , paryApta, sUkSma, saMjJI, bhava (siddhika), asti (kAya) aura carama, ina padoM kI kAyasthiti jAnanA / bhagavana ! jIva kitane kAla taka jIvaparyAya meM rahatA hai ? gautama ! sadAkAla / sUtra-473 bhagavan ! nAraka nArakatvarUpa meM kitane kAla rahatA hai ? gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa, utkRSTa tetIsa sAgaropama / bhagavan ! tiryaMcayonika ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla taka / kAlataH ananta utsarpiNI-avasarpiNI kAla, kSetrataH ananta loka, asaMkhyAta pudgalaparAvartanoM taka, ve pudgalaparAvartana AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga samajhanA / bhagavan ! tiryaMcanI ? gautama ! jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH pRthaktvakoTi pUrva adhika tIna palyopama / manuSya aura mAnuSI kI kAyasthiti meM bhI isI prakAra smjhnaa| bhagavan ! deva kitane kAla taka deva banA rahatA hai ? gautama ! nAraka ke samAna hI deva ke viSaya meM kahanA / bhagavan ! devI, devI ke paryAya meM kitane kAla taka rahatI hai ? gautama ! jaghanyataH dasa hajAra varSa aura utkRSTataH pacapana palyopama / siddhajIva sAdi-ananta hotA hai / bhagavan ! aparyApta nAraka jIva aparyAptaka nArakaparyAya meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrtta / isI prakAra yAvat devI kI aparyApta avasthA antarmuhUrta hI hai| paryApta nAraka jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa aura utkRSTa antarmuhUrta kama teMtIsa sAgaropama taka paryApta nArakarUpa meM rahatA hai / paryApta tiryaMcayonika jaghanya antarmuharta taka aura utkRSTa antarmuharta kama tIna palyopama taka paryApta tiryaMcarUpa meM rahatA hai / isI prakAra paryApta tiryaMcanI meM bhI samajhanA / (paryApta) manuSya aura mAnuSI meM bhI isI prakAra samajhanA / paryApta deva meM paryApta nairayika ke samAna samajhanA / paryApta devI, paryApta devI ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa aura utkRSTa antarmuharta kama pacapana palyopama taka rahatI hai| sUtra-474 bhagavan ! sendriya jIva sendriya rUpa meM kitane kAla rahatA hai ? gautama ! sendriya jIva do prakAra ke haiM-anAdiananta aura anAdi-sAnta / bhagavan ! ekendriya jIva ekendriyarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuharta aura utkRSTa anantakAla-vanaspatikAlaparyanta / dvIndriya jIva dvIndriyarUpa meM jaghanya antarmuhartta aura utkRSTa saMkhyAtakAla taka rahatA hai / isI prakAra trIndriya aura caturindriya meM samajhanA / paMcendriya, paMcendriya ke rUpa meM jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH sahasrasAgaropama se kucha adhika paMcendriya rUpa meM rahatA hai / siddha jIva kitane kAla taka anindriya banA rahatA hai ? gautama ! sAdi-ananta / bhagavan ! sendriya-aparyAptaka kitane kAla taka sendriya-aparyAptarUpa meM rahatA hai ? gautama ! jaghanyataH aura utkRSTataH bhI antarmuhUrta taka / isI prakAra paMcendriya-aparyAptaka taka meM samajhanA | bhagavan ! sendriya-paryAptaka, sendriya-paryAptarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta tathA utkRSTa zatapRthaktvasAgaropama se kucha adhika / ekendriya-paryAptaka jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka ekendriya-paryAptaka rUpa meM, dvIndriya-paryAptaka, dvIndriya-paryAptaka rUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta varSoM taka, trIndriya-paryAptaka, trIndriya-paryAptakarUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta rAtri-dina, caturindriya-paryAptaka, catu-rindriyaparyAptakarUpa meM jaghanya antarmuhartta aura utkRSTa saMkhyAta mAsa taka aura paMcendriya-paryAptaka, paMcendriya-paryAptakarUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sau pRthaktva sAgaropamoM kAla taka rahatA hai| sUtra-475 __bhagavan ! sakAyika java sakAyikarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! sakAyika do prakAra ke haiN| anAdi-ananta aura anAdi-sAnta / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kitane kAla pRthvIkAyika paryAyayukta rahatA hai ? muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 119 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra gautama ! jaghanya antarmuharta aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka; asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNIyoM taka, kSetra seasaMkhyAta loka taka / isI prakAra apkAyika, tejaskAyika aura vAyukAyika bhI jAnanA / vanaspatikAyika jIva vanaspatikAyika paryAya meM jaghanya antarmahata, utkRSTa anantakAla taka rahate haiM | kAlata:- ananta utsarpiNIavasarpiNI parimita evaM kSetrataH ananta loka pramANa yA asaMkhyAta pudgalaparAvarta samajhanA / ve pudgalaparAvartta AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga-pramANa haiM / trasakAyika jIva trasakAyikarUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAtavarSa adhika do hajAra sAgaropama taka rahatA hai / akAyika sAdi-ananta hotA hai| bhagavan ! sakAyika aparyAptaka kitane kAla taka sakAyika aparyAptaka rUpa meM rahatA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta taka isI prakAra trasakAyika aparyAptaka taka samajhanA | sakAyika paryAptaka jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sau sAgaropamapRthaktva taka rahatA hai / pRthvIkAyika paryAptaka jaghanya antarmuhUrta aura STa saMkhyAta hajAra varSoM taka pathvIkAyika paryAptakarUpa meM rahatA hai / isI prakAra apkAyika paryAptaka meM bhI samajhanA / tejaskAyika paryAptaka jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta rAtri-dina rahatA hai / vAyukAyika paryAptaka jaghanya antarmuhartta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka rahatA hai / vanaspatikAyika paryAptaka jaghanya antarmuharta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka rahatA hai / trasakAyika-paryAptaka jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika zatasAgaropama-pRthaktva taka paryApta trasakAyika rUpa meM rahatA hai| sUtra-476 bhagavan ! sUkSma jIva kitane kAla taka sUkSma rUpa meM rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhartta aura utkRSTa asaMkhyAtakAla, kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNiyoM aura kSetrataH asaMkhyAtaloka taka / isI prakAra sUkSma pRthvIkAyika, yAvat sUkSmavanaspatikAyika evaM sUkSma nigoda bhI samajha lenA / sUkSma aparyAptaka, sUkSma aparyAptaka rUpa meM jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta rahatA hai / (sUkSma) pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika meM bhI isI prakAra samajhanA / paryAptakoM meM bhI aisA hI samajhanA / bhagavan ! bAdara jIva, bAdara jIva ke rUpameM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa asaMkhyAta kAla taka, kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI taka, kSetrataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga-pramANa / bAdara pRthvIkAyika bAdara pRthvIkAyika rUpa meM jaghanya antarmuhartta aura utkRSTa sattara kor3Akor3I sAgaro-pama rahatA hai| isI prakAra bAdara apkAyika evaM bAdara vAyukAyika meM bhI samajhanA / bAdara vanaspatikAyika bAdara vanaspatikAyika ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka, kAlata:-asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNiyoM taka, kSetrataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga-pramANa rahatA hai / pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sattara koTAkoTI sAgaropama taka rahatA hai / nigoda, nigoda ke rUpa meM jaghanya anta-rmuhUrta, utkRSTa anantakAla taka, kAlataH ananta utsarpiNI-avasarpiNiyoM taka, kSetrataH DhAI pudgalaparAvartta taka rahatA hai / bAdara nigoda, bAdara nigoda ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sattara koTAkoTI sAgaropama taka rahatA hai / bAdara trasakAyika bAdara trasakAyika ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAtavarSa adhika do hajAra sAgaropama taka rahatA hai| ina sabhI ke aparyAptaka jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta kAla taka apane-apane pUrva paryAyoM meM rahate haiM / bAdara paryAptaka, bAdara paryAptaka ke rUpameM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika zatasAgaropamapRthaktva taka rahatA hai| bAdara pRthvIkAyika paryAptaka jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka rahatA hai / isI prakAra apkAyika meM bhI samajhanA / tejaskAyika paryAptaka (bAdara) tejaskAyika paryAptaka ke rUpa meM jaghanya anta-muMhata, utkRSTa saMkhyAta rAtri-dina taka rahatA hai / vAyukAyika, vanaspatikAyika aura pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika jaghanya antarmuhartta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka apane-apane paryAya meM rahate haiN| nigodaparyAptaka aura bAdara nigodaparyAptaka jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta taka (sva-svaparyAya meM rahate haiM) bhagavan ! bAdara trasakAyikaparyAptaka bAdara trasakAyika paryAptaka ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa kucha adhika zatasAga-ropama-pRthaktva paryanta rahatA hai| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 120 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sUtra-477 bhagavan ! sayogI jIva kitane kAla taka sayogIparyAya meM rahatA hai ? gautama ! sayogI jIva do prakAra ke haiManAdi-aparyavasita aura anAdi-saparyavasita / bhagavan ! manoyogI kitane kAla taka manoyogI avasthA meM rahatA hai? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta / isI prakAra vacanayogI bhI samajhanA / kAyayogI, kAyayogI ke rUpa meM jaghanya-antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla taka rahatA hai / ayogI sAdi-aparyavasita hai| sUtra-478 bhagavan ! saveda jIva kitane kAla taka savedarUpa meM rahatA hai ? gautama ! saveda jIva tIna prakAra ke haiM / anAdiananta, anAdi-sAnta aura sAdi-sAnta / jo sAdi-sAnta haiM, vaha jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH anantakAla taka; kAla se ananta utsarpiNI-avasarpiNiyoM taka tathA kSetra kI apekSA se dezona apArddhapudgala-parAvarta taka rahatA hai / bhagavan ! strIvedaka jIva strIvedakarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya, utkRSTa eka apekSA se pUrvakoTipRthaktva adhika 110 palyopama taka, eka apekSA se pUrvakoTi-pRthaktva adhika aThAraha palyopama taka, eka apekSA se pUrvakoTipRthaktva adhika caudaha palyopama taka, eka apekSA se pUrvakoTipRthaktva adhika sau palyopama taka, eka apekSA se pUrvakoTipRthaktva adhika palyopamapRthaktva taka rahatA hai / puruSavedaka jIva puruSavedakarUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika sAgaropamazatapRthaktva taka rahatA hai / napuMsakavedaka napuMsakavedakaparyAyayukta jaghanya eka samaya aura utkRSTa vanaspatikAlaparyanta rahatA hai / avedaka do prakAra ke haiM, sAdi-ananta aura saadi-saant| jo sAdi-sAnta haiM, vaha jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa antarmuhUrta taka avedakarUpa meM rahatA hai| sUtra -479 bhagavan ! sakaSAyI jIva kitane kAla taka sakaSAyIrUpa meM rahatA hai ? gautama ! sakaSAyI jIva tIna prakAra ke haiM, anAdiaparyavasita, anAdi-saparyavasita aura sAdi-saparyavasita / jo sAdi-saparyavasita haiM, usakA kathana sAdisaparyavasita savedaka ke anusAra yAvat kSetrataH dezona apArddha pudgalaparAvartta taka karanA / bhagavan ! krodha-kaSAyI krodhakaSAyIparyAya se yukta kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhartta taka / isI prakAra yAvat mAyAkaSAyI ko samajhanA / lobhakaSAyI, lobhakaSAyI ke rUpa meM jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka rahatA hai / akaSAyI do prakAra ke haiM / sAdi-aparyavasita aura sAdi-saparyavasita / jo sAdi-saparya-vasita haiM, vaha jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka rahatA hai| sUtra-480 bhagavan ! salezyajIva salezya-avasthA meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! salezya do prakAra ke haiM / anAdi-aparyavasita aura anAdi-saparyavasita | bhagavan ! kRSNalezyAvAlA jIva kitane kAla taka kRSNalezyAvAlA rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuharta aura utkRSTa antarmuharta adhika tetIsa sAgaropama taka / nIlalezyAvAlA jIva jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgaropama taka, kApotalezyAvAn jIva jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika tIna sAgaropama taka, tejolezyAvAn jIva jaghanya antarmahartta aura utkaSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika do sAgaropama taka, padmalezyAvAna jIva jaghanya antarmaharta aura utkaSTa antarmaharta adhika dasa sAgaropama taka, zaklalezyAvAna jIva jaghanya antarmahartta aura utkaSTa antarmuhartta adhika tetIsa sAgaropama taka apane apane paryAya meM rahate haiM / bhagavan ! alezyI jIva kitane kAla taka alezyIrUpa meM rahatA hai ? gautama ! ve sAdi-aparyavasita hai| sUtra-481 bhagavan ! samyagdRSTi kitane kAla taka samyagdRSTirUpa meM rahatA hai ? gautama ! samyagdRSTi do prakAra ke haiM, sAdiaparyavasita aura sAdi-saparyavasita / jo sAdi-saparyavasita haiM, vaha jaghanya antarmuhartta aura utkRSTa kucha adhika chiyAsaTha sAgaropama taka rahatA hai / mithyAdRSTi tIna prakAra ke haiM / anAdi-aparyavasita, anAdi-saparyavasita aura muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 121 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sAdi-saparyavasita / jo sAdi-saparyavasita haiM, vaha jaghanya antarmuhartta taka aura utkRSTa anantakAla taka; kAla se ananta utsarpiNI-avasarpiNiyoM aura kSetra se dezona apArddha pudgala-parAvartta taka (mithyAdRSTiparyAya se yukta rahatA hai / ) samyagmithyAdRSTi jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta taka samyagdRSTiparyAya meM rahatA hai| sUtra-482 - bhagavan ! jJAnI jIva kitane kAla taka jJAnIparyAya meM nirantara rahatA hai ? gautama ! jJAnI do prakAra ke haiM, sAdiaparyavasita aura sAdi-saparyavasita / jo sAdi-saparyavasita haiM, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika chiyAsaTha sAgaropama taka rahatA hai| bhagavan ! AbhinibodhikajJAnI AbhinibodhikajJAnI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! sAmAnya jJAnI ke samAna samajhanA / isI prakAra zrutajJAnI ko bhI samajhanA / avadhi-jJAnI bhI isI prakAra haiM, vizeSa yaha ki vaha jaghanya eka samaya taka hI avadhijJAnI ke rUpa meM rahatA hai / manaHparyava-jJAnI jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona pUrvakoTi manaHparyavajJAnIparyAya meM rahatA hai / kevalajJAnI-paryAya sAdi-aparyavasita hotI hai / bhagavan ! ajJAnI, mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI kitane kAla taka sva-paryAya meM rahate haiM ? gautama ! ye tIna-tIna prakAra ke haiM / anAdi-aparyavasita, anAdi-saparyavasita aura sAdi-saparyavasita / jo sAdi-saparyavasita haiM, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla taka, kAla kI apekSA se ananta utsarpiNI-avasarpiNiyoM taka evaM kSetra kI apekSA se dezona apArddha pudgalaparAvartta taka rahate haiM / vibhaMgajJAnI vibhaMgajJAnI ke rUpa meM jaghanya eka samaya, utkRSTa dezona pUrvakoTi adhika tetIsa sAgaropama taka rahatA hai| sUtra-483 bhagavan ! cakSurdarzanI kitane kAla taka cakSurdarzanIparyAya meM rahatA hai ? gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa kucha adhika hajAra sAgaropama taka (cakSurdarzanIparyAya meM rahatA hai) / bhagavan ! acakSurdarzanI, acakSurdarzanIrUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! acakSurdarzanI do prakAra ke hai / anAdi-aparyavasita aura anAdisaparyavasita / avadhidarzanI, avadhidarzanIrUpa meM jaghanya eka samaya aura utkRSTa kucha adhika do chiyAsaTha sAgaro-pama taka rahatA hai| kevaladarzanI sAdi-aparyavasita hotA hai| sUtra-484 bhagavan ! saMyata kitane kAla taka saMyatarUpa meM rahatA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona karor3a pUrva taka / bhagavan ! asaMyata kitane kAla taka asaMyatarUpa meM rahatA hai ? gautama ! asaMyata tIna prakAra ke haiM, anAdi-aparyavasita, anAdi-saparyavasita, sAdi-saparyavasita / jo sAdi-saparyavasita haiM, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla taka, kAla kI apekSA-ananta utsarpiNI-avasarpiNiyoM taka tathA kSetra kI apekSA-dezona apArddha pudgalaparAvarta taka rahatA hai / saMyatAsaMyata jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi taka rahatA hai / bhagavan ! nosaMyata, noasaMyata, nosaMyatAsaMyata kitane kAla taka usI rUpa meM rahatA hai ? gautama ! vaha sAdi-aparya-vasita haiM / sUtra-485 bhagavan ! sAkAropayogayukta jIva nirantara kitane kAla taka sAkAropayogayuktarUpa meM banA rahatA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta taka / anAkAropayogayukta jIva bhI isI prakAra jaghanya aura utkRSTa anta-rmuhUrta taka rahatA hai| sUtra - 486 bhagavan ! AhAraka jIva kitane kAla taka AhArakarUpa meM rahatA hai ? gautama ! AhAraka jIva do prakAra ke haiM, chadmastha-AhAraka aura kevalI-AhAraka / chadmastha-AhAraka jaghanya do samaya kama kSudrabhava grahaNa jitane kAla aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka chadmastha-AhArakarUpa meM rahatA hai / kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNiyoM tathA kSetrataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa / kevalI-AhAraka kevalI-AhAraka ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta utkRSTa dezona koTipUrva taka rahatA hai| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 122 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra bhagavan ! anAhArakajIva, anAhArakarUpa meM nirantara kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! anAhAraka do prakAra ke, chadmastha-anAhAraka aura kevalI-anAhAraka / chadmastha-anAhAraka, chadmastha-anAhAraka ke rUpa meM jaghanya eka samaya, utkRSTa do samaya taka rahatA hai| kevalI-AhAraka do prakAra ke, siddhakevalI-anAhAraka aura bhavasthakevalIanAhAraka / siddhakevalI sAdi-aparyavasita haiM / bhavasthakevalI-anAhAraka do prakAra ke haiM-sayogi-bhavasthakevalIanAhAraka aura ayogi-bhavasthakevalI-anAhAraka / sayogi-bhavasthakevalI-anAhAraka usI rUpameM ajaghanya-anutkRSTa tIna samaya taka rahatA hai / ayogi-bhavasthakevalI-anAhAraka usI rUpameM jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta taka rahatA hai| sUtra-487 bhagavan ! bhASaka jIva kitane kAla taka bhASakarUpa meM rahatA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuharta taka / abhASaka tIna prakAra ke haiM-anAdi-aparyavasita, anAdi-saparyavasita aura sAdi-saparyavasita / unameM se jo sAdi-saparyavasita haiM, ve jaghanya antarmuhartta taka aura utkRSTa vanaspatikAlaparyanta abhASakarUpa meM rahate haiN| sUtra-488 parIta do prakAra ke haiM / kAyaparIta aura saMsAraparIta / kAyaparIta jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa pRthvIkAla taka, asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNiyoM taka usI paryAyameM rahatA hai| saMsAraparIta jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa anantakAla taka, yAvat dezona apArddha pudgala-parAvartta usI paryAya meM rahatA hai / aparIta do prakAra ke haiM, kAya-aparIta aura saMsAra-aparIta / kAya-aparIta jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla taka usI paryAya meM rahatA hai| saMsAraaparIta do prakAra ke haiN| anAdi-aparyavasita aura anAdi-saparyavasita / noparIta-noaparIta sAdi-aparyavasita haiN| sUtra-489 bhagavan ! paryApta jIva kitane kAla taka nirantara paryApta-avasthA meM rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika zatasAgaropama pRthaktva taka / aparyApta jIva ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta taka rahatA hai| noparyApta-noaparyApta jIva sAdi-aparyavasita haiN| sUtra-490 bhagavan ! sUkSma jIva kitane kAla taka sUkSma-paryAyavAlA rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pRthvIkAla / bAdara jIva jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAtakAla yAvat kSetrataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa rahatA hai| bhagavan ! nosUkSma-nobAdara sAdi-aparyavasita haiN| sUtra-491 bhagavan ! saMjJI jIva kitane kAla taka saMjJIparyAya meM rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhartta aura utkRSTa kucha adhika zatasAgaropamapRthaktvakAla / asaMjJI asaMjJI paryAya meM jaghanya antarmuharta aura utkRSTa vanaspatikAla taka rahatA hai| nosaMjJI-noasaMjJI sAdi-aparyavasita haiN| sUtra-492 bhagavana ! bhavasiddhika jIva kitane kAla taka usI paryAya meM rahatA hai ? gautama ! vaha anAdi-saparyavasita haiN| abhavasiddhika anAdi-aparyavasita haiM / nobhavasiddhika-noabhavasiddhika sAdi-aparyavasita haiN| sUtra-493,494 dharmAstikAya dharmAstikAyarUpa meM? vaha sarvakAla rahatA hai / isI prakAra yAvat addhAsamaya bhI samajhanA / bhagavan ! caramajIva ? gautama ! (vaha) anAdi-saparyavasita hotA hai / acarama do prakAra ke haiM, anAdiaparyavasita aura sAdi-aparyavasita / pada-18-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 123 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-19-samyaktva sUtra-495 bhagavan ! jIva samyagdRSTi haiM, mithyAdRSTi haiM athavA samyagamithyAdaSTi haiM ? gautama ! tInoM / isI prakAra nairayika jIvoM ko bhI jAnanA / asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka bhI isI prakAra jAnanA / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva ? gautama ! pRthvIkAyika mithyAdRSTi hI hote haiM / isI prakAra yAvat vanaspatikAyikoM ko smjhnaa| bhagavan ! dvIndriya jIva ? gautama ! dvIndriya jIva samyagdRSTi bhI hote haiM, mithyAdRSTi bhI hote haiM / isI prakAra caturi-ndriya jIvoM taka kahanA / paMcendriyatiryaMcayonika, manuSya, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva meM tInoM dRSTi hote haiM / bhagavan ! siddha jIva ? ve samyagdRSTi hI hote haiN| pada-19-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 124 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-20-antakriyA sUtra -496 antakriyAsambandhI 10 dvAra-nairayikoM kI antakriyA, anantarAgata jIva-antakriyA, eka samaya meM antakriyA, udvRtta jIvoM kI utpatti, tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, vAsudeva, mANDalika aura ratnadvAra / sUtra - 497 bhagavan ! kyA jIva antakriyA karatA hai ? hA~, gautama ! koI jIva karatA hai aura koI nahIM karatA / isI prakAra nairayika se vaimAnika taka kI antakriyA meM samajhanA / bhagavan ! kyA nAraka, nArakoM meM antakriyA karatA hai? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI prakAra nAraka kI vaimAnikoM taka meM antakriyA zakya nahIM hai / vizeSa yaha ki nAraka manuSyoM meM Akara koI antakriyA karatA hai aura koI nahIM karatA / isI prakAra asurakumAra se vaimAnika taka bhI samajhanA / isI prakAra caubIsa daNDakoM meM 576 (praznottara) hote haiN| sUtra-498 bhagavan ! nAraka kyA anantarAgata antakriyA karate haiM, athavA paramparAgata ? gautama ! donoM / isI prakAra ratnaprabhA se paMkaprabhA narakabhUmi ke nArakoM taka kI antakriyA meM samajhanA / dhUmaprabhApRthvI ke nAraka? he gautama ! (ve) paramparAgata antakriyA karate haiM / isI prakAra adhaHsaptamapRthvI taka ke nairayikoM meM jAnanA / asurakumAra se stanitakumAra taka tathA pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika jIvo donoM antakriyA karate haiM / tejaskAyika, vAyukAyika aura vikalendriya paramparAgata antakriyA hI karate haiM / zeSa jIva donoM antakriyA karate haiN| sUtra-499 bhagavan ! anantarAgata kitane nAraka eka samaya meM antakriyA karate haiM ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa dasa / ratnaprabhApRthvI yAvat vAlukAprabhApRthvI ke nAraka bhI isI prakAra antakriyA karate haiM / bhagavan ! anantarAgata paMkaprabhApRthvI ke kitane nAraka eka samaya meM antakriyA karate haiM ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra | bhagavan ! anantarAgata kitane asurakumAra eka samaya meM antakriyA karate haiM ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna, utkRSTa dasa / bhagavan ! anantarAgata asurakumAriyA~ ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna, utkRSTa pA~ca antakriyA karatI haiM / asurakumAroM ke samAna stanitakumAroM taka aise hI smjhnaa| bhagavan ! kitane anantarAgata pRthvIkAyika eka samaya meM antakriyA karate haiM ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna, utkRSTa cAra / isI prakAra apkAyika cAra, vanaspatikAyika chaha, paMcendriya tiryaMca dasa, manuSya dasa, manuSya-niyA~ bIsa, vANavyantara deva dasa, vANavyantara deviyA~ pA~ca, jyotiSka deva dasa, jyotiSka deviyA~ bIsa, vaimAnika deva eka sau sATha, vaimAnika deviyA~ bIsa antakriyA karatI haiN| sUtra-500 bhagavan ! nAraka jIva, nArakoM meM se udvarttana kara kyA (sIdhA) nArakoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM haiM / bhagavan ! nAraka jIva nArakoM meM se nikala kara kyA asurakumAroM meM utpanna ho sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM / isI taraha nirantara yAvat caturindriya meM utpanna ho sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM / bhagavan nAraka jIva nArakoM meM se udvarttana kara antara rahita paMcendriyatiryaMca meM utpanna ho sakatA hai ? gautama ! koI hotA hai aura koI nahIM hotA / bhagavan ! tiryaMcapaMcendriya jIvoM meM utpanna honevAlA nAraka kyA kevaliprarUpita dharma-zravaNa kara sakatA hai ? gautama ! koI kara sakatA hai aura koI nhiiN| bhagavan ! vaha jo kevali-prarUpita dharmazravaNa kara sakatA hai, vaha kyA kevala bodhi ko samajhatA hai ? gautama ! koI samajhatA hai, koI nahIM samajhatA / bhagavan ! jo kevalibodhi ko samajhe kyA vaha zraddhA, pratIti tathA ruci karatA hai ? hA~, gautama ! karatA hai / bhagavan ! jo zraddhA Adi karatA hai (kyA) vaha Abhinibodhika aura zrutajJAna upArjita karatA hai? hA~, gautama ! karatA hai| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 125 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra bhagavan ! jo Abhinibodhika evaM zrutajJAna prApta karatA hai, (kyA) vaha zIla, vrata, guNa, viramaNa, pratyAkhyAna athavA pauSadhopavAsa aMgIkAra karane meM samartha hotA hai ? gautama! koI hotA hai, koI nahIM hotA / bhagavan ! jo zIla yAvat pauSadhopavAsa aMgIkAra karatA hai (kyA) vaha avadhijJAna ko upArjita kara sakatA hai ? gautama ! koI kara sakatA hai, koI nahIM / bhagavan ! jo avadhijJAna upArjita karatA hai, (kyA) vaha pravrajita hone meM samartha hai? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! nAraka, nArakoMmeM se udvarttana kara kyA sIdhA manuSyoMmeM utpanna hotA hai ? gautama ! koI hotA hai aura koI nahIM | bhagavan ! jo utpanna hotA hai, (kyA) vaha kevali-prajJapta dharmazravaNa pAtA hai? gautama ! paMcendriya tiryaMcayonikoM meM dharmazravaNa se avadhijJAna taka kahA hai, vaise hI yahA~ kahanA / vizeSa yaha kI jo (manuSya) avadhijJAna pAtA hai, unameM se koI pravrajita hotA hai aura koI nahIM hotA / bhagavan ! jo pravrajita hone meM samartha hai, (kyA) vaha manaHparyavajJAna pA sakatA hai ? gautama ! koI pA sakatA hai aura koI nahIM / bhagavan ! jo manaH paryavajJAna pAtA hai (kyA) vaha kevalajJAna ko pA sakatA hai ? gautama ! koI pA sakatA hai (aura) koI nahIM / bhagavana! jo kevalajJAna ko pA letA hai, (kyA) vaha siddha, buddha, mukta ho yAvat saba duHkhoM kA anta kara sakatA hai ? hA gautama! aisA hI hai / bhagavan ! nAraka jIva, nArakoM meM se nikalakara vANavyantara, jyotiSka yA vaimAnikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai sUtra-501 bhagavan ! asurakumAra, asurakumAroM meM se nikala kara nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! asurakumAra, asurakumAroM meM se nikala kara asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka samajha lenA / bhagavan ! (kyA) asurakumAra, asurakumAroM meM se nikala kara sIdhA pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! koI hotA hai, koI nhiiN| bhagavan ! jo utpanna hotA hai, vaha kevaliprajJapta dharmazravaNa karatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI prakAra apkAyika aura vanaspatikAyika jIvoM meM bhI samajhanA / bhagavan ! asurakumAra, asurakumAroM meM se nikala kara, sIdhA tejaskAyika, vAyukAyika, vikalendriyoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / avaziSTa paMcendriya tiryaMcayonika Adi meM asurakumAra kI utpatti Adi nairayika anusAra samajhanA / isI prakAra stanitakumAra paryanta jAnanA / sUtra-502 bhagavan ! pRthvIkAyika jIva, pRthvIkAyikoM meM se udvarttana kara sIdhA nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isa prakAra stanitakamAroM taka samajha lenA / bhagavana ! pathvIkAyika jIva, pathvIkAyikoM meM se nikala kara sIdhA pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! koI hotA hai, koI nahIM / jo utpanna hotA hai, vaha kevaliprajJapta dharmazravaNa prApta kara sakatA hai ? yaha artha samartha nahIM hai / isI prakAra caturindriya taka meM kahanA / paMcendriyatiryaMcayonikoM aura manuSyoM meM nairayika ke samAna kahanA / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM meM niSedha karanA / pRthvIkAyika ke samAna apkAyika evaM vanaspatikAyika meM bhI khnaa| bhagavan ! tejaskAyika jIva, tejaskAyikoM meM se udvatta hokara kyA sIdhA nArakoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI prakAra stanitakumAroM taka utpatti kA niSedha samajhanA / pRthvIkAyika, yAvat caturindriyoM meM koI (tejaskAyika) utpanna hotA hai aura koI nhiiN| bhagavan ! jo tejaskAyika utpanna hotA hai, vaha kevaliprajJapta dharmazravaNa kara sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / tejaskAyika jIva, tejaskAyikoM meM se nikala kara sIdhA paMcendriyatiryagyonikoM meM koI utpanna hotA hai aura koI nahIM hotA / jo utpanna hotA hai, unameM se koI dharmazravaNa prApta karatA hai, koI nahIM / jo kevaliprajJapta dharmazravaNa prApta karatA hai, bodhi ko samajha nahIM pAtA / tejaskAyika jIva, inhIM meM se nikala kara sIdhA manuSya tathA vANavyantara-jyotiSka-vaimAnikoM meM utpanna nahIM hotaa| tejaskAyika kI anantara utpatti ke samAna vAyukAyika meM bhI samajha lenaa| sUtra-503 bhagavana ! dvIndriya jIva, dvIndriya jIvoM meM se nikala kara sIdhA nArakoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! pRthvI muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 126 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra kAyika ke samAna hI dvIndriya jIvoM meM bhI samajhanA / vizeSa yaha ki ve manaHparyavajJAna taka prApta kara sakate haiM / isI prakAra trIndriya, caturindriya jIva bhI yAvat manaHparyavajJAna prApta kara sakate haiM / jo manaHparyavajJAna prApta karatA hai, vaha kevalajJAna prApta nahIM kara sktaa| sUtra - 504 ___bhagavan ! paMcendriyatiryaMca paMcendritiryaMcoM meM se uddhRtta hokara sIdhA nArakoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! koI hotA hai aura koI nahIM / jo utpanna hotA hai, unameM se koI dharmazravaNa prApta karatA hai aura koI nahIM / jo kevaliprajJapta dharmazravaNa prApta karatA hai, unameM se koI kevalibodhi samajhatA hai, koI nahIM / jo kevalibodhi samajhatA hai, vaha zraddhA, pratIti aura ruci bhI karatA hai / jo zraddhA-pratIti-ruci karatA hai, vaha Abhinibodhika yAvat avadhijJAna bhI prApta kara sakatA hai / jo Abhinibodhika yAvat avadhijJAna prApta karatA hai, vaha zIla se lekara pauSadhopavAsa taka aMgIkAra nahIM kara sakatA |isii prakAra yAvat stanitakumAroM meM kahanA / ekendriya aura vikalendriya jIvoM meM pRthvIkAyika jIvoM kI utpatti ke samAna samajhanA | paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM aura manuSyoM meM nairayika ke samAna jAno / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM meM nairayikoM ke samAna jAnanA / isI prakAra manuSya ko bhI jAno / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika asurakumAra ke samAna haiM sUtra-505 bhagavan ! (kyA) ratnaprabhApRthvI kA nAraka ratnaprabhApRthvI se nikala kara sIdhA tIrthaMkaratva prApta karatA hai ? gautama ! koI prApta karatA hai, koI nahIM kyoMki-gautama ! jisa ratnaprabhApathvI ke nAraka ne tIrthaMkara nAma-gotra karma baddha kiyA hai, spRSTa, nidhatta, prasthApita, niviSTa aura abhiniviSTa kiyA hai, abhisamanvAgata hai, udIrNa hai, upazAnta nahIM huA hai, vaha uddhatta hokara tIrthakaratva prApta kara letA hai, kintu jise tIrthaMkara nAma-gotra karma baddha yAvat udIrNa nahIM hotA, vaha tIrthaMkaratva prApta nahIM karatA / isI prakAra yAvat vAlukAprabhApRthvI ke nairayikoM meM smjhnaa| bhagavan ! paMkaprabhApRthvI kA nAraka paMkaprabhApRthvI se nikala kara kyA tIrthaMkaratva prApta kara letA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kintu vaha antakriyA kara sakatA hai / dhUmaprabhApRthvI nairayika sambandha meM yaha artha samartha nahIM hai kintu yaha virati prApta kara sakatA hai / tamaHpRthvI nAraka meM bhI yaha artha samartha nahIM hai, kintu vaha viratAvirati pA sakatA hai / adhaHsaptamapRthvI bhI nairayika tIrthaMkaratva nahIM pAtA kintu vaha samyaktva pA sakatA hai / asurakumAra bhI tIrthaMkaratva nahIM pAtA, kintu vaha antakriyA kara sakatA hai| isI prakAra apkAyika taka jaannaa| bhagavana ! tejaskAyika jIva tejaskAyikoM meM se uddhatta hokara anaMtara utpanna ho kara kyA tIrthaMkaratva prApta kara sakatA hai? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kevaliprarUpita dharma kA zravaNa pA sakatA hai| isI prakAra vAya-kAyika ke viSaya meM bhI samajha lenA / vanaspatikAyika viSaya meM pRcchA ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kintu vaha antakriyA kara sakatA hai / dvIndriya-trIndriya-caturindriya ? ve tIrthaMkaratva nahIM pAtA kintu manaHparyavajJAna kA upArjana kara sakate haiM paMcendriyatiryaMcayonika, manuSya, vANavyantara evaM jyotiSkadeva ? tIrthaMkaratva prApta nahIM karate, kintu antakriyA kara sakate haiM | bhagavan ! saudharmakalpa kA deva ? gautama ! koI tIrthaMkaratva prApta karatA hai aura koI nahIM, ityAdi ratnaprabhApRthvI ke nAraka ke samAna jAnanA / isI prakAra sarvArthasiddha vimAna ke deva taka smjhnaa| sUtra-506 bhagavan ! ratnaprabhApRthvI kA nairayika udvarttana karake kyA cakravartIpada prApta kara sakatA hai ? gautama ! koI prApta karatA hai, koI nahIM kyoMki-gautama ! ratnaprabhApRthvI ke nArakoM ko tIrthaMkaratva prApta hone, na hone ke kAraNoM ke samAna cakravartIpada prApta honA, na honA samajhanA / zarkarAprabhApRthvI kA nAraka udvarttana karake sIdhA cakravartIpada pA sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI prakAra adhaHsaptamapRthvI taka samajha lenA / tiryaMcayonikoM aura manuSyoM se nikala kara sIdhe cakravartIpada prApta nahIM kara sakate / bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva apane-apane bhavoM se cyavana kara isameM se koI cakravartIpada prApta kara sakatA hai, koI nhiiN| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 127 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra isI prakAra baladevatva ke viSaya meM bhI samajhanA / vizeSa yaha ki zarkarAprabhApRthvI kA nAraka bhI baladevatva prApta kara sakatA hai / isI prakAra do pRthvIyoM se, tathA anuttaraupapAtika devoM ko chor3akara zeSa vaimAnikoM se vAsudevatva prApta ho sakatA hai / mANDalikapada, adhaHsaptamapRthvI ke nArakoM tathA tejaskAyika, vAyukAyika bhavoM ko chor3akara zeSa sabhI bhavoM se Akara pA sakate haiM / senApatitva, gAthApatiratna, vardhakIratna, purohitaratna aura strIratna pada kI prApti mANDalikatva ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki usameM anuttaraupapAtika devoM kA niSedha karanA / azvaratna evaM hastiratnapada ratnaprabhApRthvI se sahasrAra devaloka taka kA koI prApta kara sakatA hai, koI nahIM / cakra-ratna, chatraratna, carmaratna, daNDaratna, asiratna, maNiratna evaM kAkiNIratna paryAya meM utpatti, asurakumAroM se lekara nirantara yAvat IzAnakalpa ke devoM se ho sakatI hai, zeSa bhavoM se nhiiN| sUtra-507 bhagavan ! asaMyata bhavya-dravyadeva jinhoMne saMyama kI virAdhanA kI hai aura nahIM kI hai, jinhoMne saMyamAsaMyama kI virAdhanA kI hai aura nahIM kI hai, asaMjJI, tApasa, kAndarpika, caraka-parivrAjaka, kilbiSika, tiryaMca, AjIvika matAnuyAyI, abhiyogika, svaliMgI sAdhu tathA jo samyagdarzanavyApanna haiM, ye jo devalokoM meM utpanna hoM to kisakA kahA~ upapAta kahA hai ? asaMyata bhavya-dravyadevoM kA upapAda jaghanya bhavanavAsI devoM meM, utkRSTa uparima graiveyaka devoM meM, avirAdhita saMyamI kA jaghanya saudharmakalpa meM, utkRSTa sarvArthasiddha meM, virAdhita saMyamI kA jaghanya bhavanapatiyoM meM, / saudharmakalpa meM, utkRSTa acyutakalpa meM, virAdhita saMyamAsaMyamI kA jaghanya bhavanapatiyoM meM, utkRSTa jyotiSkadevoM meM, asaMjJI kA jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa vANavyantaradevoM meM, tApasoM kA jaghanya bhavanavAsIdevoM meM, utkaSTa jyotiSkadevoM meM, kAndarpikoM kA jaghanya bhavanapatiyoM meM, utkaSTa saudharmakalpa meM, caraka-parivrAjakoM kA jaghanya bhavanapatiyoM meM, utkaSTa brahmalokakalpa meM, kilbiSikoM kA jaghanya saudharmakalpa meM, utkRSTa lAntakakalpa meM, tairazcikoM kA jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa sahasrArakalpa meM, AjIvikoM aura AbhiyogikoM kA jaghanya bhavanapatiyoM meM, utkRSTa acyutakalpa meM, svaliMga sAdhuoM kA tathA darzana-vyApanna kA jaghanya bhavanavAsIdevoM meM aura utkRSTa uparima-graiveyakadevoM meM hotA hai| sUtra-508 bhagavana ! asaMjJI-AyaSya kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA, nairayika se deva-asaMjJI-AyaSya tk| bhagavan ! kyA asaMjJI nairayika yAvat devAyu kA upArjana karatA hai ? hA~, gautama ! karatA hai / nArakAyu kA upArjana karatA haA asaMjJI jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkaSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga, tiryaMcayonikaAyuSya kA upArjana karatA huA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kA upArjana karatA hai| isI prakAra manuSyAyu evaM devAyu kA upArjana bhI nArakAyu ke samAna kahanA / bhagavan ! isa nairayika-asaMjJI Ayu yAvat deva-asaMjJI-Ayu meM se kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? he gautama ! sabase alpa devaasaMjJI-Ayu hai, (usase) manuSya-asaMjJI-Ayu asaMkhyataguNA hai, (usase) tiryaMcayonika asaMjJI-Ayu asaMkhyAtaguNA hai, usase nairayika-asaMjJI-Ayu asaMkhyAtaguNA hai| pada-20-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 128 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-21-avagAhanA-saMsthAna sUtra-509 isa meM sAta dvAra haiM-vidhi, saMsthAna, pramANa, pudgalacayana, zarIrasaMyoga, dravyapradezoM kA alpabahutva evaM shriiraavgaahnaa-alpbhutv| sUtra-510 bhagavan ! kitane zarIra haiM ? gautama ! pA~ca-audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa / audArika-zarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA, ekendriya yAvat paMcendriya-audArikazarIra / ekendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA, pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika-ekendriya-audArikazarIra / pathvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, sakSma aura bAdara / sUkSmapRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, paryAptaka aura aparyAptaka0 isI prakAra bAdara-pRthvIkAyika samajha lenA / isI prakAra vanaspatikAyika taka jaannaa| dvIndriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, paryApta aura aparyApta0 / isI prakAra trIndriya aura caturindriya jAnanA / paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, tiryaMcapaMcendriya aura manuSya-paMcendriya-audArikazarIra / tiryaMcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai? gautama ! tIna prakAra kA, jalacara, sthalacara aura khecara-tiryaMcayonika-paMcendriya audArikazarIra / jalacara-tiryaMca-yonikapaMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, sammurchima0 aura garbhaja jalacaratiryaMcapaMcendriya-audArikazarIra / sammUrchima-jalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, paryAptaka aura aparyAptaka0 isI prakAra garbhaja ko bhI samajha lenaa| sthalacara-tiryaMcayonika -paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, catuSpadasthalacara0 aura parisarpa-sthalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-audArikazarIra / catuSpada-sthalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, sammUrchima aura garbhaja-catuSpada0 / sammUrchima-catuSpadasthalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, paryAptaka aura aparyAptaka0 / isI prakAra garbhaja ko bhI samajhanA / parisarpa-sthalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, uraHparisarpa aura bhujaparisarpa-sthalacara0 uraHparisarpa-sthalacara-tiryaMcayonikapaMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama do prakAra kA, sammUrchima aura garbhaja-ura:parisarpa0 sammUrchima ura:parisarpa do prakAra kA hai, aparyAptaka aura paryAptaka-sammUrchima-ura:parisarpa isI prakAra garbhaja-uraHparisarpa aura bhujaparisarpa bhI samajha lenA / khecara-tiryaMcayonika-paMcendriya-audArikazarIra bhI do prakAra kA yathA-sammUrchima aura garbhaja | sammUrchima do prakAra ke haiM, paryApta aura aparyApta / garbhaja ko bhI aise hI samajhanA / manuSya-paMcendriya audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, sammUrchima aura garbhaja-manuSya0 / garbhaja-manuSyapaMcendriya-audArikazarIra do prakAra kA hai, paryAptaka aura aparyAptaka-garbhaja-manuSya0 / sUtra-511 audArikazarIra kA saMsthAna kisa prakAra kA hai ? gautama ! nAnA saMsthAna vAlA / ekendriya-audArikazarIra kisa saMsthAna kA hai ? gautama ! nAnA saMsthAna vAlA / pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra masUra-candra jaise saMsthAna vAlA hai / isI prakAra sUkSma aura bAdara pRthvIkAyikoM bhI samajhanA / paryAptaka aura aparyAptaka bhI isI prakAra jAnanA / apkAyika-ekendriya-audArikazarIra kA saMsthAna stibukabindu jaisA hai / isI prakAra kA apkAyikoM ke sUkSma, bAdara, paryAptaka aura aparyAptakoM ko samajhanA / tejaskAyika-ekendriya-audArikazarIra kA saMsthAna sUiyoM ke Dhera jaisA hai| isI prakAra sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyAptoM ke zarIroM ko samajhanA / vAyu-kAyika kA saMsthAna patAkA samAna hai / isI prakAra sakSama, bAdara, paryAptaka aura aparyAptakoM ko bhI samajhanA / vanaspatikAyikoM ke zarIra kA saMsthAna nAnA prakAra kA muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 129 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra hai / isI prakAra sUkSma, bAdara, paryAptaka, aparyAptakoM kA jaannaa| dvIndriya-audArikazarIra kA saMsthAna kisa prakAra kA hai ? gautama ! huMDakasaMsthAna vAlA / isI prakAra paryAptaka aura aparyAptaka bhI samajhanA / isI prakAra trIndriya aura caturindriya ko bhI samajhanA / tiryaMcayonika-paMcendriyaaudArikazarIra kisa saMsthAna vAlA hai ? gautama ! chahoM prakAra kA, samacaturasra saMsthAna se huMDakasaMsthAna paryanta / isI prakAra paryAptaka, aparyAptaka meM bhI samajha lenA / sammUrchima-tiryaMcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kisa saMsthAnavAlA hai? gautama ! huMDaka saMsthAnavAlA / isI prakAra paryAptaka, aparyAptaka bhI smjhnaa| garbhaja-tiryaMcayonikapaMcendriya-audArikazarIra kisa saMsthAnavAlA hai ? gautama ! chahoM prakAra kA / samacaturasrasaMsthAna se huMDakasaMsthAna taka / isa prakAra paryAptaka, aparyAptaka bhI samajhanA / isa prakAra audhika tiryaMcayonikoM ke ye nau AlApaka haiN| jalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kisa saMsthAna vAlA hai ? gautama ! chahoM prakAra kA / samacaturasra yAvat huNDaka saMsthAna | isI prakAra paryApta, aparyAptaka bhI jAnanA / sammUrchima-jalacaroM ke audArikazarIra huNDakasaMsthAna vAle haiM / unake paryAptaka, aparyAptakoM ke bhI isI prakAra haiM / garbhaja-jalacara chahoM prakAra ke saMsthAna vAle haiM / isI prakAra paryAptaka, aparyAptaka bhI jAnanA / isI prakAra sthalacara0 ke nau sUtra hote haiM / isI prakAra catuSpada-sthalacaroM, ura:parisarpa-sthalacaroM evaM bhujaparisarpa-sthalacaroM ke audArikazarIra saMsthAnoM ke bhI nava sUtra hote haiM / isI prakAra khecaroM ke bhI nau sUtra haiM / vizeSa yaha ki sammUrchima0 sarvatra huNDakasaMsthAna vAle kahanA / garbhaja0 ke chahoM saMsthAna hote haiM / manuSya-paMcendriya-audArikazarIra kisa saMsthAna vAlA hai ? gautama ! chahoM prakAra kA / samacaturasra yAvat huNDakasaMsthAna / paryAptaka aura aparyAptaka bhI isI prakAra haiM / garbhaja0 bhI isI prakAra haiM / paryAptaka aparyAptaka ko bhI aise hI jAnanA / sammUrchima manuSyoM huNDakasaMsthAna vAle haiN| sUtra - 512 bhagavan ! audArikazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH kucha adhika hajAra yojana | ekendriya ke audArikazarIra kI avagAhanA audhika ke samAna hai / pRthvI-kAyikaekendriya-audArikazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa aMgula kA asaMkhyAtavA bhAga / isI prakAra aparyAptaka evaM paryAptaka bhI jAnanA / isI prakAra sUkSma aura bAdara paryAptaka evaM aparyAptaka bhI samajhanA, ye nau bheda hue / pRthvIkAyikoM ke samAna apkAyika, tejaskAyika aura vAyukAyika ke bhI nau bheda jAnanA / vanaspatikAyikoM ke audArikazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtavA bhAga, utkRSTa adhika hajAra yojana / vanaspatikAyika aparyAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai aura paryAptakoM kI jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa kucha adhika hajAra yojana hai / bAdara0 kI jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa kucha adhika hajAra yojana haiM / paryAptakoM kI bhI isI prakAra haiN| aparyAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai / aura sUkSma, paryAptaka aura aparyAptaka, ina tInoM kI jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtavA bhAga hai| dvIndriyoM ke audArikazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bAraha yojana / isI prakAra sarvatra aparyApta jIvoM kI audArikazarIrAvagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI jAnanA / paryApta dvIndriyoM ke audArikazarIra kI avagAhanA unake audhika samAna hai / isI prakAra trIndriyoM kI tIna gavyUti tathA caturindriyoM kI cAra gavyUti hai / paMcendriya-tiryaMcoM ke audhika, unake paryAptakoM tathA aparyAptakoM ke audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana kI hai tathA sammUrchima0 audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA isI prakAra hai / isa prakAra paMcendriyatiryaMcoM ke0 kula 9 bheda hote haiM / isI prakAra audhika aura paryAptaka jalacaroM ke audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana kI hai / sthalacara-paMcendriya-tiryaMcoM kI audArikazarIrAvagAhanA-sambandhI pUrvavat 9 vikalpa hote haiM / sthalacara utkRSTataH chaha gavyUti hai / sammUrchima sthalacarapaM0 unake paryAptakoM ke audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA gavyUti-pRthaktva hai| unake aparyAptakoM kI jaghanya aura muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 130 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra utkRSTa zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai / garbhaja-tiryaMca-paMcendriyoM ke audArikazarIra kI avagAhanA utkRSTa chaha gavyUti kI aura paryAptakoM kI bhI itanI hI hai / auSaka catuSpadoM, garbhaja-catuSpadoM ke tathA inake paryAptakoM ke audArikazarIra kI avagAhanA utkRSTataH chaha gavyUti kI hotI hai / sammUrchima-catuSpada0 unake paryAptakoM kI utkRSTa rUpa se gavyUtipRthaktva hai / isI prakAra uraHparisarpa0 audhika, garbhaja tathA (unake) paryAptakoM kI eka hajAra yojana hai / sammUrchima0 unake paryAptakoM kI yojanapR-thaktva hai / bhujaparisarpa0 audhika, garbhaja kI utkRSTataH gavyUti-pRthaktva hai / sammUrchima0 kI dhanuSapRthaktva hai / khecara0 audhikoM, garbhajoM evaM sammUrchimoM, ina tInoM kI utkRSTa avagAhanA dhanuSapRthaktva hai| sUtra-513 garbhaja jalacaroM kI eka hajAra yojana, catuSpadasthalacaroM kI chaha gavyUti, ura:parisarpa-sthalacaroM kI eka hajAra yojana, bhujaparisarpa0 kI gavyUtipRthaktva aura khecara pakSiyoM kI dhanuSapRthaktva kI audArikazarIrAvagAhanA hotI hai| sUtra - 514 sammUrchima sthalacaroM kI eka hajAra yojana, catuSpada-sthalacaroM kI gavyUtipRthaktva, uraHparisaroM kI yojana pRthaktva, bhujaparisaoNM tathA sammUrchima khecara kI dhanuSapRthaktva, utkRSTa audArikazarIrAvagAhanA hai / sUtra - 515 manuSyoM ke audArikazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa tIna gavyUti / unake aparyAptaka kI jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI tathA sammUrchima kI jaghanyataH aura utkRSTataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai / garbhaja manuSyoM ke tathA inake paryAptakoM kI jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH tIna gavyUti hai| sUtra-516 vaikriyazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, ekendriya-vaikriyazarIra aura pNcendriy-vaikriy-shriir| yadi ekendriya jIvoM ke vaikriyazarIra hotA hai, to kyA vAyukAyika kA yA avAyukAyika ko hotA hai ? gautama ! kevala vAyukAyika ko hotA hai / vAyukAyika-ekendriyoM meM bAdaravAyukAyika ko vaikriyazarIra hotA hai / bAdara-vAyukAyikaekendriyameM paryApta-bAdara-vAyukAyika ko vaikriyazarIra hotA hai |paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA nArakapaMcendriya ko hotA hai, athavA yAvat deva-paMcendriya ko ? gautama ! nAraka-paMcendriyoM yAvat deva-paMcendriyoM ko bhI hotA hai yadi nAraka-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA ratnaprabhA-pRthvI ke athavA yAvat adhaHsaptamapRthvI ke nArakapaMcendriyoM ko hotA hai ? gautama ! ratnaprabhApRthvI yAvat adhaHsaptamapRthvI ke nairayika-paMcendriyoM ko bhI vaikriyazarIra hotA hai / ratnaprabhApRthvI meM unake paryAptaka aparyAptaka-nairayika-paMcendriyoM donoM ko vaikriyazarIra hotA hai| isI prakAra zarkarAprabhApRthvI se adhaHsaptamapRthvI ke nairayika-paMcendriyoM meM vaikriyazarIra ko khnaa| yadi tiryaMcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA sammUrchima athavA garbhaja-tiryaMcayonikapaMcendriyoM ko hotA hai ? gautama ! kevala garbhaja-tiryaMcayonika-paMcendriyoM ko hotA hai / garbhaja-tiryaMcayonika-paMcendriyoM meM saMkhyAta varSa kI AyuvAle garbhaja-tiryaMcayonika-paMcendriyoM ko vaikriyazarIra hotA hai, (kintu) asaMkhyAta varSa kI AyuvAle ko nahIM / saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja-tiryaMcayonika-paMcendriyoM meM paryAptaka-saMkhyAtavarSA-yuSkagarbhaja-tiryaMca-paMcendriyoM ko vaikriyazarIra hotA hai, aparyAptaka ko nahIM / saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaMca-yonikapaMcendriyoM meM gautama ! jalacara0, sthalacara0 tathA khecarasaMkhyAtavarSAyuSka tInoM garbhaja-tiryaMcayonika-paMcendriyoM ko vaikriyazarIra hotA hai / jalacara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaMcayonika-paMcendriyoM meM gautama ! paryAptaka -jalacarasaMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja0 ko vaikriyazarIra hotA hai, aparyAptaka0 ko nahIM / sthalacara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhajatiryaMcayonika paMcendriyoM meM, gautama ! paryAptaka catuSpada0 ko bhI, catuSpada sthalacaroM ko bhI parisarpa, evaM bhujaparisarpa0 ko bhI vaikriyazarIra hotA hai / isI prakAra khecara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaMcayonika-paMcendriyoM ko bhI jAna lenA, muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 131 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra vizeSa yaha ki khecara-paryAptakoM ko vaikriyazarIra hotA hai, aparyAptakoM ko nhiiN| yadi manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA sammUrcchima-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, athavA garbhaja0 ko ? gautama ! kevala garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ko hotA hai / garbhaja-manuSya-paMcendriyoM meM bhI gautama ! karmabhUmija-garbhaja-manuSya0 ko vaikriyazarIra hotA hai, akarmabhUmika0 aura na hI antaradvIpaja0 ko nahIM / karma-bhUmijagarbhaja-manuSya-paMcendriyoM meM gautama ! saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ko hotA hai, asaMkhyeyavarSAyuSka0 ko nahIM / saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM meM gautama ! paryAptaka-saMkhyeyavarSAyaSka-karmabhamija-garbhaja-manaSya-paMcendriyoM ko nahIM / yadi deva-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, to kyA bhavanavAsI ko yAvat vaimAnika-deva-paMcendriyoM ko (bhI) hotA hai ? gautama ! bhavanavAsI yAvat vaimAnika-deva-paMcendriyoM ko hotA hai| bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM meM gautama ! asarakamAra yAvata stanitakamAra-bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM ko bhI vaikriyazarIra hotA hai / asurakumAra-bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM meM gautama ! paryAptaka aura aparyA-ptaka-asurakumAra0 ko bhI vaikriyazarIra hotA hai / isI prakAra stanitakumAra taka jAnanA / isI taraha ATha prakAra ke vANavyantara-devoM (tathA) pA~ca prakAra ke jyotiSka-devoM ko bhI jAnanA / vaimAnika-deva do prakAra ke haiM-kalpo-papanna aura kalpAtIta / kalpopapanna bAraha prakAra ke haiN| unake bhI do-do bheda hote haiM / kalpAtIta vaimAnika deva do prakAra ke haiM-graiveyakavAsI aura anuttaraupapAtika / graiveyaka deva nau prakAra aura anuttaraupapAtika pA~ca prakAra ke / ina sabake paryAptaka aura aparyAptaka se do-do bheda / ina sabake vaikriyazarIra hotA hai| sUtra-517 vaikriyazarIra kisa saMsthAna vAla hai ? gautama ! nAnA saMsthAna vAlA / vAyukAyika-ekendriyoM kA vaikriya-zarIra kisa saMsthAna vAlA hai ? gautama ! patAkA AkAra kA / nairayika-paMcendriyoM kA vaikriyazarIra, gautama ! do prakAra kA hai, bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / donoM haMDakasaMsthAna vAle haiM / ratnaprabhApRthvI ke nAraka-paMcendriyoM kA vaikriya-zarIra, gautama ! do prakAra kA hai-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / donoM haMDaka-saMsthAna vAle haiN| isI prakAra adhaH-saptamIpRthvI ke nArakoM taka samajhanA / tiryaMcayonika-paMcendriyoM kA vaikriyazarIra ? gautama ! aneka saMsthAnoM vAlA hai| isI prakAra jalacara, sthalacara aura khecaroM kA saMsthAna bhI hai| tathA sthalacaroM meM catuSpada aura parisaoNM kA vaikriyazarIra kA saMsthAna bhI aisA hI hai| isI taraha manuSya-paMcendriyoM ko bhI jAnanA / asurakumAra-bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM kA vaikriyazarIra kisa saMsthAna kA hai ? gautama ! asurakumAra kA zarIra do prakAra kA hai-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / jo bhavadhAraNIyazarIra hai, vaha samacaturasra-saMsthAnavAlA hai, jo uttaravaikriyazarIra hai, vaha aneka prakAra ke saMsthAnavAlA hai| isI prakAra nAgakumAra se stanitakumAra paryanta ke bhI vaikriyazarIroM kA saMsthAna samajhanA / isI prakAra vANavyantaradevoM ko bhI samajhanA / vizeSa yaha ki yahA~ audhika-vANavyantaradevoM ke sambandha meM hI prazna karanA / vANavyantaroM kI taraha audhika jyotiSkadevoM ke vaikriyazarIra ke saMsthAna meM bhI samajhanA / isI prakAra saudharma se lekara acyuta kalpa meM yahI kahanA / gautama ! graiveyakadevoM ke eka mAtra bhavadhAraNIya zarIra hai aura vaha samacaturasrasaMsthAna vAlA hai| isI prakAra pA~ca anuttaraupapAtika-vaimAnikadevoM ko bhI jAnanA / sUtra-518 ___ vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa sAtireka eka lAkha yojana / vAyukAyika-ekendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI / nairayika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! (vaha) do prakAra kI hai, bhavadhAraNIyA aura uttaravaikriyA / bhavadhAraNIyA-avagAhanA jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH pA~casau dhanuSa hai tathA uttaravaikriyA-avagAhanA jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH eka hajAra dhanuSa hai / ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA do prakAra kI hai, bhavadhAraNIyA aura uttaravaikriyA / bhavadhAra-NIyAzarIrAvagAhanA jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai aura utkRSTataH sAta dhanuSa, tIna ratni aura chaha aMgula hai / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 132 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra uttaravaikriyA jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTataH pandraha dhanuSa DhAI ratni hai / zarkarAprabhA ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA gautama ! yAvat bhavadhAraNIyA jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTataH pandraha dhanuSa, DhAI ratni, uttaravaikriyA jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTataH ikatIsa dhanuSa eka ratni haiM / vAlukAprabhA kI bhavadhAraNIyA ikatIsa dhanuSa eka ratni hai, uttaravaikriyA bAsaTha dhanuSa do hAtha haiM / paMkaprabhA yAvat adhaH saptamI kI donoM avagAhanA pUrva pUrva se dugunI samajhanA / yathA-adhaHsaptama kI bhavadhAraNIyA pA~ca sau dhanuSa kI, uttaravaikriyA eka hajAra dhanuSa kI hai| ina sabakI jaghanyataH bhavadhAraNIyA aura uttaravaikriyA donoM aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga haiN| tiryaMcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH zatayojanapRthaktva kI / manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA? gautama ! jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH kucha adhika eka lAkha yojana kI hai / asurakumAra-bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA ? gautama ! do prakAra kI hai, bhavadhAraNIyA aura uttaravaikriyA / bhavadhAraNIyA jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH sAta hAtha kI hai| uttaravaikriyA-avagAhanA jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH eka lAkha yojana kI hai / isI prakAra stanitakumAra devoM (taka) samajha lenA / isI prakAra audhika vANavyantaradevoM kI samajha lenA / isI taraha jyotiSkadevoM kI bhI jAnanA / saudharma aura IzAna devoM kI yAvata acyutakalpa ke devoM taka kI bhavadhAraNIyA-zarIrAvagAhanA bhI inhIM ke samAna samajhanA, uttaravaikriyA-zarIrAvagAhanA bhI pUrvavat samajhanA / vizeSa yaha ki sanatkumArakalpa ke devoM kI bhavadhAraNIyA-zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa chaha hAtha kI hai, itanI hI mAhendrakalpa kI hai| brahmaloka aura lAntaka kalpa ke devoM kI pA~ca hAtha, mahAzukra aura sahasrAra kalpa ke devoM kI cAra hAtha, evaM Anata, prANata, AraNa aura acyuta ke devoM kI zarIrAvagAhanA tIna hAtha hai / graiveyaka-kalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriyoM ko eka mAtra bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA hotI hai / vaha jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTataH do hAtha kI hai| isI prakAra anuttaraupapAtikadevoM ko bhI samajhanA / vizeSa yaha ki utkRSTa eka hAtha kI hai| sUtra-519 AhArakazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! eka prakAra kA / yadi AhArakazarIra eka hI prakAra kA hai to vaha manuSya ke hotA hai athavA amanuSya ke ? gautama ! manuSya ke AhArakazarIra hotA hai, manuSyetara ko nahIM / manuSyoM meM, gautama ! garbhaja-manuSya ke AhArakazarIra hotA hai; sammUrchima ko nahIM / garbhaja-manuSya meM gautama ! karmabhUmija-garbhajamanuSya ke AhArakazarIra hotA hai, akarma-bhUmija0 aura antaradvIpaja ko nahIM / karmabhUmija-garbhaja-manuSya meM, gautama ! saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja-manuSya ko AhArakazarIra hotA hai, asaMkhyAtavarSAyuSka ko nahIM / saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja-manuSyoM meM, gautama ! paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja-manuSyoM ke AhArakazarIra hotA hai aparyAptaka0 ko nhiiN| paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja-manuSyoM meM, gautama ! samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSkakarmabhUmija-garbhaja-manuSyoM ko AhArakazarIra hotA hai, na to mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi-paryAptaka0 ko nahIM hotA hai / samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhajamanuSyoM meM gautama ! saMyata-samyagdRSTi-paryAptakasaMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja-manuSyoM ko AhArakazarIra hotA hai, asaMyata-samyagdRSTi0 aura saMyatAsaMyatasamyagdRSTi0 ko nahIM / saMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmikagarbhaja-manuSyoM meM, gautama ! pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja-manuSyoM ke AhArakazarIra hotA hai, apramattasaMyatasamyagdRSTi0 ko nahIM / pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja-manuSyoM meM, gautama ! RddhiprApta-pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhajamanuSyoM ke AhArakazarIra hotA hai, anUddhiprApta-pramattasaMyata0 ko nhiiN| bhagavan ! AhArakazarIra kisa saMsthAna kA hai ? gautama ! samacaturasrasaMsthAna vAlA / bhagavan ! AhAraka-zarIra muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 133 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya dezona eka hAtha, utkRSTa pUrNa eka hAtha kI hai| sUtra-520 bhagavana ! taijasazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA, ekendriya yAvata pNcendriytaijs-shriir| ekendriyataijasazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA, pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika-taijasazarIra isa prakAra audArikazarIra ke bheda ke samAna taijasazarIra ko bhI caturindriya taka kahanA / paMcendriya-taijasazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA, nairayika yAvat devataijasazarIra / nArakoM ke vaikriyazarIra ke do bheda ke samAna taijasazarIra ke bhI bheda kahanA / paMcendriyatiryaMcoM aura manuSyoM ke audArikazarIra ke samAna inake taijasazarIra ko bhI kahanA / devoM ke vaikriyazarIra ke bheda ke samAna yAvat sarvArthasiddha devoM (taka) ke taijasa-zarIra ke bhedoM kA kathana karanA bhagavan ! taijasazarIra kA saMsthAna kisa prakAra kA hai ? gautama ! vividha prakAra kA / ekendriyataijasazarIra kA saMsthAna aisA hI jAnanA / pRthvIkAyika-ekendriyataijasazarIra kA saMsthAna, gautama ! masUracandra AkAra kA hai / isI prakAra yAvat caturindriyoM ko inake audArikazarIra-saMsthAnoM ke anusAra kahanA | nairayikoM kA taijasazarIra kA saMsthAna, inake vaikriyazarIra samAna hai / paMcendriyatiryaMcayonikoM aura manuSyoM ko inake audArikazarIra saMsthAnoM samAna jAnanA / devoM ke taijasazarIra kA saMsthAna yAvat anuttaraupapAtika devoM ke vaikriyazarIra samAna khnaa| sUtra-521 bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta se samavahata jIva ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI hotI hai ? gautama! viSkambha aura bAhalya, anusAra zarIrapramANamAtra hI hotI hai / lambAI kI apekSA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa lokAnta se lokAnta taka haiM / mAraNAntikasamudghAta se samavahata ekendriya ke taijasazarIra kI avagAhanA ? gautama ! isI prakAra pRthvI se vanaspatikAyika taka pUrvavat samajhanA / mAraNAntikasamudghAta se samavahata dvIndriya ke taijasazarIra kI ? gautama ! viSkambha evaM bAhalya se zarIrapramANamAtra hotI hai / tathA lambAI se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa tiryak loka se lokAnta taka avagAhanA samajhanA / isI prakAra caturindriya taka samajha lenA / mAraNAntikasamudghAta se samavahata nAraka ke taijasazarIra kI avagAhanA ? gautama ! viSkambha aura bAhalya se zarIrapramANamAtra tathA AyAma se jaghanya sAtireka eka hajAra yojana, utkRSTa nIce kI ora adhaHsaptamanarakapRthvI taka, tirachI yAvat svayambhUramaNasamudra taka aura Upara paNDakavana meM sthita puSkariNI taka hai / mAraNAntikasamudghAta se samavahata paMcendriyatiryaMca ke taijasazarIra kI avagAhanA ? gautama ! dvIndriya ke samAna samajhanA / mAraNAntikasamudghAta se samavahata manuSya ke taijasazarIra kI avagAhanA ? gautama ! samayakSetra se lokAnta taka hotI hai| bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta se samavahata asurakumAra ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama! viSkambha aura bAhalya se zarIrapramANamAtra tathA AyAma se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa nIce kI ora tIsarI pRthvI ke adhastanacaramAnta taka, tirachI svayambhUramaNasamudra kI bAharI vedikA taka evaM Upara ISat prAgbhArapRthvI taka / isI prakAra stanitakumAra taka samajhanA / vANavyantara, jyotiSka evaM saudharma IzAna taka bhI isI prakAra samajhanA / mAraNAntikasamudghAta se samavahata sanatkumAra-deva taijasazarIra kI avagAhanA ? gautama ! viSkambha evaM bAhalya se zarIra-pramANamAtra aura AyAma se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga tathA utkRSTa nIce mahApAtAla (kalaza) ke dvitIya tribhAga taka, tirachI svayambhUramaNasamudra taka aura Upara acyutakalpa taka hotI hai / isI prakAra sahasrArakalpa ke devoM taka samajhanA / mAraNAntikasamudghAta se samavahata Anatadeva ke taijasa-zarIra kI avagAhanA ? gautama ! viSkambha aura bAhalya se zarIra pramANa aura AyAma se jaghanya aMgula ke asaMkhyA-taveM bhAga, utkRSTa-nIce kI ora adholaukikagrAma taka, tirachI manuSyakSetra taka aura Upara acyutakalpa taka hotI hai| isI prakAra prANata aura AraNa taka samajhanA / acyutadeva kI bhI inhIM ke samAna haiM / vizeSa itanA hai ki Upara apane-apane vimAnoM taka hotI hai / bhagavan ! mAraNAntika samudghAta se samavahata graiveyakadeva ke taijasazarIra kI avagAhanA ? gautama ! viSkambha aura bAhalya kI apekSA se zarIrapramANamAtra tathA AyAma se jaghanya vidyAdharazreNiyoM muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 134 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra taka aura utkRSTa nIce kI ora adholaukikagrAma taka, tirachI manuSyakSetra taka aura Upara apane vimAnoM taka hotI hai| anuttaraupapAtikadeva bhI isI prakAra smjhnaa| bhagavan ! kArmaNazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA-ekendriya yAvat pNcendriy-kaarmnnshriir| taijasa-zarIra ke bheda, saMsthAna aura avagAhanA ke samAna sampUrNa kathana anuttaraupapAtika taka karanA / sUtra -522 bhagavan ! audArikazarIra ke lie kitanI dizAoM se pudgaloM kA caya hotA hai ? gautama ! nirvyAghAta se chaha dizAoM se, vyAghAta se kadAcit tIna, cAra aura pA~ca dizAoM se / bhagavan ! vaikriyazarIra ke lie kitanI dizAoM se pudgaloM kA caya hotA hai ? gautama ! niyama se chaha dizAoM se / isI prakAra AhArakazarIra ko bhI samajhanA / taijasa aura kArmaNa ko audArikazarIra ke samAna samajhanA / bhagavan ! audArikazarIra ke pudgaloM kA upacaya kitanI dizAoM se hotA hai ? gautama ! caya ke samAna upacaya meM bhI kahanA / upacaya kI taraha apacaya bhI hotA hai| jisake audArikazarIra hotA hai, kyA usa ke vaikriyazarIra hotA hai ? (aura) jisa ke vaikriyazarIra hotA hai, kyA usa ke audArikazarIra (bhI) hotA hai ? gautama ! jisa ke audArikazarIra hotA hai, usake vaikriyazarIra kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM, jisa ke vaikriyazarIra hotA hai, usa ke audArikazarIra kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM / jisa ke audArikazarIra hotA hai, usa ko AhArakazarIra tathA AhArakazarIra hotA hai usa ke audArikazarIra hotA hai ? gautama ! jisa ke audArikazarIra hotA hai, usa ke AhArakazarIra kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM, kintu jisa ko AhAraka zarIra hotA hai, usako niyama se audArikazarIra hotA hai / jisake audArikazarIra hotA hai, usako taijasa-zarIra tathA jisako taijasazarIra hotA hai, usako audArikazarIra hotA hai ? gautama ! jisake audArikazarIra hotA hai, usake niyama se taijasazarIra hotA hai, aura jisake taijasazarIra hotA hai, usake audArikazarIra kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM / isI prakAra kArmaNazarIra kA saMyoga bhI samajha lenA / jisako vaikriyazarIra hotA hai, usake AhAra-kazarIra tathA jisako AhArakazarIra hotA hai, usake vaikriyazarIra bhI hotA hai ? gautama ! jisa ko vaikriyazarIra hotA hai, usake AhArakazarIra nahIM hotA, tathA jisake AhArakazarIra hotA hai, usake vaikriyazarIra nahIM hotA hai / audArika ke sAtha taijasa evaM kArmaNa ke samAna AhArakazarIra ke sAtha bhI taijasa-kArmaNazarIra kA kathana karanA / jisako taijasazarIra hotA hai, usake kArmaNazarIra tathA jisako kArmaNazarIra hotA hai, usako taijasazarIra hotA hai ? gautama ! hA~, hotA hai| sUtra - 523 bhagavan ! audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa, ina pA~ca zarIroM meM se, dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se tathA dravya aura pradezoM kI apekSA se, kauna, kisase alpa, bahata, tulya athavA vizeSAdhika hai? gautama ! dravya kI apekSA se sabase alpa AhArakazarIra hai / (unase) vaikriyazarIra, asaMkhyAtaguNA hai / (unase) audArikazarIra asaMkhyAtaguNA hai / taijasa aura kArmaNa zarIra donoM tulya haiM, (kintu audArikazarIra se) anantaguNA hai / pradezoM kI apekSA se sabase kama AhArakazarIra haiM / (unase) vaikriyazarIra asaMkhyAtaguNA hai / (unase) audAri-kazarIra asaMkhyAtaguNA hai / (unase) taijasazarIra anantaguNA hai / (unase) kArmaNazarIra anantaguNA hai / dravya evaM pradezoM kI apekSA se-dravya se, AhArakazarIra sabase alpa haiM-(unase) vaikriyazarIra asaMkhyAtaguNe haiM / (unase) audArikazarIra, asaMkhyAtaguNe haiM / audArikazarIroM se dravya se AhArakazarIra pradezoM se anantaguNA hai / (unase) vaikriyazarIra pradezoM se asaMkhyAtaguNA hai (unase) audArikazarIra asaMkhyAtaguNA hai / taijasa aura kArmaNa, donoM zarIra dravya se tulya haiM / tathA dravya se anantaguNe haiM / (unase) taijasazarIra pradezoM se anantaguNA hai / (unase) kArmaNazarIra pradezoM se anantaguNA hai| sUtra-524 bhagavan ! audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa, ina pA~ca zarIroM meM se, jaghanya-avagAhanA, utkRSTaavagAhanA evaM jaghanyotkRSTa-avagAhanA kI dRSTi se, kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM? gautama ! sabase kama audArikazarIra kI jaghanya avagAhanA hai / taijasa aura kArmaNa, donoM zarIroM kI avagAhanA paraspara tulya hai, muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 135 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra kintu audArikazarIra kI jaghanya avagAhanA se vizeSAdhika hai / (usase) vaikriyazarIra kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai / (usase) AhArakazarIra kI asaMkhyAtaguNI hai| utkRSTa avagAhanA se sabase kama AhAraka zarIra kI avagAhanA hai, unase audArika zarIra kI saMkhyAta guNI hai, unase vaikriya zarIra kI asaMkhyAtaguNI hai, unase taijasa kArmaNa zarIra kI asaMkhyAtaguNI hai / jaghanyotkRSTa avagAhanA se-sabase alpa audArikazarIrAvagAhanA hai, taijasa kArmaNa kI unase vizeSAdhika hai, vaikriyazarIrAva-gAhanA asaMkhyAtaguNI hai, AhArakazarIra kI usase asaMkhyAtaguNI hai| pada-21-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 136 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-22-kriyA sUtra-525 bhagavana ! kriyAeM kitanI haiM ? gautama ! pA~ca-kAyikI, AdhikaraNikI, prAdveSikI, pAritApanikI aura prANAtipAtakriyA / kAyikIkriyA ? gautama ! do prakAra kI / anuparatakAyikI aura duSprayuktakAyikI / AdhikaraNIkIkriyA ? gautama ! do prakAra kI hai, saMyojanAdhikaraNikI aura nirvartanAdhikaraNikI / prAdveSikIkriyA ? gautama! tIna prakAra kI hai, sva kA, para kA athavA donoM kA mana azubha kiyA jAtA hai / pAritApanikIkriyA ? gautama ! tIna prakAra kI hai, jisa prakAra se sva ke lie, para ke lie yA sva-para donoM ke lie asAtA vedanA utpanna kI jAtI hai / prANAtipAtikriyA ? gautama ! tIna prakAra kI hai, jisase svayaM ko, dUsare ko, athavA sva-para donoM ko jIvana se rahita kara diyA jAtA hai| sUtra-526 bhagavan ! jIva sakriya hote haiM, athavA akriya ? gautama ! donoM / kyoMki-gautama ! jIva do prakAra ke haiM, saMsArasamApannaka aura asaMsArasamApannaka | jo asaMsArasamApannaka haiM, ve siddha jIva haiM / siddha akriya haiM aura jo saMsArasamApannaka haiM, ve do prakAra ke haiM-zailezIpratipannaka aura azailezIpratipannaka / jo zailezI-pratipannaka hote haiM, ve akriya haiM aura jo azailezI-pratipannaka haiM, ve sakriya hote haiM / kyA jIvoM ko prANAtipAta se prANAtipAtakriyA lagatI hai ? hA~, gautama ! lagatI hai / gautama ! chaha jIvanikAyoM ke viSaya meM ye kriyA lagatI hai / bhagavan ! kyA nArakoM ko prANAtipAta se prANAtipAta kriyA lagatI hai ? (hA~) gautama ! pUrvavat / isI prakAra nirantara vaimAnikoM taka kA khnaa| kyA jIvoM ko mRSAvAda se mRSAvAda kriyA lagatI hai ? hA~, gautama ! hotI hai / gautama ! sarvadravyoM ke viSaya meM mRSAvAda kriyA lagatI hai / isI prakAra nairayikoM se lagAtAra vaimAnikoM taka jAnanA / jIvoM ko adattAdAna se adattAdAnakriyA lagatI hai ? hA~, gautama ! hotI hai / gautama ! grahaNa aura dhAraNa karane yogya dravyoM ke viSaya meM yaha kriyA hotI hai / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka samajhanA / jIvoM ko maithuna se (maithuna-) kriyA lagatI hai ? hA~, hotI hai| gautama ! rUpoM athavA rUpasahagata dravyoM ke viSaya meM yaha kriyA lagatI hai / isI prakAra nairayikoM se nirantara vaimAnikoM taka kahanA / jIvoM ke parigraha se (parigraha) kriyA lagatI hai ? hA~, gautama ! hotI hai / gautama ! samasta dravyoM ke viSaya meM yaha kriyA lagatI hai / isI taraha nairayikoM se vaimAnikoM taka kahanA / isI prakAra krodha, yAvat lobha se, rAga, dveSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, paraparivAda, arati-rati, mAyAmRSA evaM mithyAdarzanazalya se samasta jIvoM, nArakoM yAvat vaimAnikoM taka kahanA / ye aThAraha daNDaka hue| sUtra-527 bhagavan ! (eka) jIva prANAtipAta se kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhatA hai ? gautama ! sAta athavA ATha / isI prakAra eka nairayika se eka vaimAnika deva taka kahanA / bhagavan ! (aneka) jIva prANAtipAta se kitanI karmapra-kRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! saptavidha yA aSTavidha / bhagavan ! (aneka) nAraka prANAtipAta se kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! saptavidha athavA (aneka nAraka) saptavidha aura (eka nAraka) aSTavidha, athavA (aneka nAraka) saptavidha aura (aneka) aSTavidha karmabandhaka hote haiM / isI prakAra asurakumAroM se stanitakumAra taka kahanA / pRthvI yAvat vanaspatikAyika ke viSaya meM audhika jIvoM ke samAna kahanA / avaziSTa samasta jIvoM meM nairayikoM ke samAna khnaa| isa prakAra samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara tIna-tIna bhaMga sarvatra mithyAdarzanazalya taka khnaa| isa prakAra ekatva aura pRthaktva ko lekara chattIsa daNDaka hote haiN| sUtra-528 bhagavan ! eka jIva jJAnAvaraNIya karma ko bA~dhatA huA kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? gautama ! kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pA~ca / isI prakAra eka nairayika se eka vaimAnika taka kahanA / (aneka) jIva jJAnAvaraNIya karma ko bA~dhate hae, kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? gautama ! pUrvavat samasta kathana kahanA / isa prakAra muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 137 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra zeSa sarva karmaprakRtiyoM ko vaimAnika taka samajha lenA / ekatva aura pRthaktva ke solaha daNDaka hote haiN| bhagavan ! (eka) jIva, (eka) jIva kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? gautama ! kadAcit tIna, kadAcit cAra, kadAcit pA~ca aura kadAcit akriya / bhagavan ! (eka) jIva, (eka) nAraka kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? gautama ! kadAcit tIna, kadAcita cAra aura kadAcit akriya / isI prakAra eka jIva kI, (eka) stanitakumAra taka kI kriyAeM kahanA / eka jIva kA eka pRthvIkAyika, yAvat vanaspatikAyika, dvIndriya yAvat paMcendriyatiryaMcayonika evaM eka manuSya kI apekSA se kahanA / eka vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika kI apekSA kriyAsambandhI AlApaka nairayika ke samAna khnaa| bhagavana ! (eka) jIva, (aneka) jIvoM kI apekSA se kitanI kriyAoMvAlA hotA hai ? gautama ! eka jIva ke samAna hI kathana karanA / bhagavan ! (eka) jIva, (aneka) nairayikoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? gautama ! eka jIva ke samAna hI jAnanA / aneka jIva kA eka jIva ke sAtha, aneka jIva kA aneka jIva ke sAtha bhI isI prakAra kathana kara lenA / isI prakAra aneka jIvoM ke aneka asurakumAroM se yAvat (aneka) vaimAnikoM kI apekSA se kriyAsambandhI AlApaka kahanA / vizeSa yaha ki (aneka) audArikazarIradhArakoM se jaba kriyAsambandhI AlApaka kahane hoM, taba ukta aneka jIvoM kI apekSA se kriyAsambandhI AlApaka ke samAna khnaa|| (eka) nairayika, (eka) jIva kI apekSA se kitanI kriyAvAlA hotA hai ? gautama ! kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pA~ca kriyAoM vAlA / bhagavan ! (eka) nairayika (eka) nairayika kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? gautama ! kadAcit tIna aura kadAcit cAra kriyAoM vAlA / isI prakAra yAvat eka vaimAnika kI apekSA se kahanA / vizeSa yaha ki (eka) audArikazarIradhAraka jIva kI apekSA se kahane hoM, taba eka jIva kI apekSA ke samAna kahanA / bhagavan ! (eka) nAraka, (aneka) jIvoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? gautama ! kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pA~ca kriyAoM vAlA / bhagavan ! eka nairayika, aneka nairayikoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? gautama ! kadAcit tIna aura kadAcit cAra kriyAoMvAlA / isa prakAra daNDaka samAna yaha daNDaka bhI kahanA / isI prakAra yAvat aneka vaimAnikoM kI apekSA se kahanA / vizeSa yaha ki (eka) nairayika ke (aneka) nairayikoM kI apekSA se paMcama kriyA nahIM hotii| bhagavan ! (aneka) nairayika, (eka) jIva kI apekSA se kitanI kriyAoMvAle hote haiM ? gautama ! kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pA~ca kriyAoM vAle / isI prakAra yAvat eka vaimAnika kI apekSA se kahanA / vizeSa yaha ki (eka) nairayika yA (eka) deva kI apekSA se paMcama kriyA nahIM hotI / bhagavan ! (aneka) nAraka, (aneka) jIvoM kI apekSA se kitanI kriyAo vAle hote haiM ? gautama ! tIna, cAra aura pA~ca kriyAoM vAleM bhI hote haiM / bhagavan ! (aneka) nairayika, (aneka) nairayikoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? gautama ! tIna athavA cAra / isI prakAra aneka vaimAnikoM kI apekSA se kahanA / vizeSa yaha ki aneka audArikazarIradhArI jIvoM kI apekSA se, AlApaka meM kathita aneka jIvoM ke kriyAsambandhI AlApaka ke samAna khnaa| bhagavan ! (eka) asurakumAra, eka jIva kI apekSA se kitanI kriyAoMvAlA hotA hai ? gautama ! nAraka kI apekSA se cAra daNDaka samAna asurakumAra kI apekSA se bhI kahanA / isa prakAra kA upayoga lagAkara vicAra kara lenA cAhie ki eka jIva aura eka manuSya hI akriya kahA jAtA hai, zeSa sabhI jIva akriya nahIM kahe jAte / sarva jIva, audArika zarIradhArI aneka jIvoM kI apekSA se-pA~ca kriyA vAle hote haiM | nArakoM aura devoM kI apekSA se pA~ca kriyAoMvAle nahIM kahe jAte / isa prakAra eka-eka jIva ke pada meM cAra-cAra daNDaka kahanA / yoM kula sau daNDaka hote haiM / ye saba eka jIva Adi se sambandhita daNDaka haiN| sUtra-529 bhagavan ! kriyAeM kitanI haiM ? gautama ! pA~ca haiM / kAyikI yAvat prANAtipAtakriyA / bhagavan ! nArakoM ke kitanI kriyAeM haiM ? gautama ! pA~ca, pUrvavat ! isI prakAra vaimAnikoM meM bhI jAnanA / jisa jIva ke kAyakIkriyA hotI muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 138 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra hai, usako AdhikaraNikIkriyA tathA jisa jIva ke AdhikaraNikIkriyA hotI hai, usake kAyikIkriyA hotI hai ? gautama ! ve donoM hotI haiM / jisa jIva ke kAyikIkriyA hotI hai usake prAdveSikIkriyA aura jisake prAdveSi-kIkriyA hotI hai, usake kAyikIkriyA hotI hai ? gautama ! donoM hotI haiM / jisa jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, usake pAritApanikI tathA jisake pAritApanikI kriyA hotI hai, usake kAyikIkriyA hotI hai ? gautama ! jisa jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, usake pAritApanikIkriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM, kintu jisake pAritApanikIkriyA hotI hai, usake kAyikIkriyA niyama se hotI hai| isI prakAra prANAtipAtakriyA bhI jaannaa| isa prakAra prArambha kI tIna kriyAoM kA paraspara sahabhAva niyama se hai / jisake prArambha kI tIna kriyAeM hotI haiM, usake Age kI do kriyAeM kadAcita hotI haiM, kadAcita nahIM: jisake Age kI do kriyAeM hotI haiM, usake prArambha kI tIna kriyAeM niyama se hotI haiM / jisake pAritApanikIkriyA hotI hai, usake prANAtipAtakriyA tathA jisake prANAti-pAtakriyA hotI hai, usake pAritApanikIkriyA hotI hai ? gautama ! jisako pAritApanikIkriyA hotI hai, usako prANAtipAtakriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM, kintu jisa jIva ke prANAtipAtakriyA hotI hai, usake pAritA-panikIkriyA niyama se hotI hai| jisa nairayika ke kAyikIkriyA hotI hai usake AdhikaraNikIkriyA hotI hai ? gautama ! sAmAnya jIva ke samAna samajha lenA / isI prakAra vaimAnika taka kahanA / bhagavan ! jisa samaya jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, kyA usa samaya AdhikaraNikIkriyA tathA jisa samaya AdhikaraNikIkriyA hotI hai, usa samaya kAyikIkriyA hotI hai ? kriyAoM ke paraspara sahabhAva ke samAna yahA~ bhI vaimAnika taka kahanA / jisa deza meM jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, usa deza meM AdhikaraNikIkriyA hotI hai ? pUrvavat vaimAnika taka kahanA / jisa pradeza meM jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, usa pradeza meM AdhikaraNikIkriyA hotI hai ? pUrvavat jAnanA / isa prakAra jisa jIva ke, jisa samaya meM, jisa deza meM aura jisa pradeza meM ye cAra daNDaka haiN| bhagavan ! AyojitA kriyAeM kitanI haiM ? gautama ! pA~ca-kAyikI yAvat prANAtipAta kriyA / nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka isI prakAra kahanA / jisa jIva ke kAyikI-AyojitAkriyA hotI hai, usake AdhikaraNikIAyojitakriyA aura jisake AdhikaraNikI-AyojitAkriyA hotI hai, usake kAyikI-AyojitAkriyA hotI hai? pUrvavat isa tathA anya abhilApa ke sAtha jisa jIva meM, jisa samaya meM, jisa deza meM aura jisa daNDaka yAvata vaimAnikoM taka kahanA / bhagavana ! jisa samaya jIva kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdeSikI kriyA se spRSTa hotA hai, usa samaya pAritApanikI athavA prANAtipAtikI kriyA se spRSTa hotA hai / gautama ! koI jIva, eka jIva kI apekSA pAritApanikIkriyA aura prANAtipAtakriyA se spRSTa hotA hai, koI jIva, eka jIva kI apekSA pAritApanikIkriyA se spRSTa hotA hai, kintu prANAtipAtakriyA se nahIM, koI jIva, eka jIva kI apekSA pAritApanikIkriyA aura prANAtipAtakriyA se (bhI) aspRSTa hotA hai tathA koI jIva, eka jIva kI apekSA se jisa samaya kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdezikI kriyA se aspRSTa hotA hai, usa samaya pAritApanikIkriyA aura prANAtipAtakriyA se bhI aspaSTa hotA hai| sUtra-530 bhagavan ! kriyAeM kitanI haiM ? gautama ! pA~ca-ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakriyA aura mithyAdarzanapratyayA / bhagavan ! ArambhikIkriyA kisake hotI hai ? gautama ! kisI pramattasaMyata ko hotI hai / pArigrahikIkriyA ? gautama ! kisI saMyatAsaMyata ke hotI hai | mAyApratyayAkriyA ? gautama ! kisI apramattasaMyata ke hotI hai / apratyAkhyAnakriyA ? gautama ! kisI apratyAkhyAnI ke hotI hai| mithyAdarzanapratyayAkriyA ? gautama ! kisI mithyAdarzanI ke hotI hai| bhagavan ! nairayikoM ko kitanI kriyAeM haiM ? gautama ! pA~ca-ArambhikI yAvat mithyAdarzanapratyayA / isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA / jisa jIva ke ArambhikIkriyA hotI hai usa ke pArigrahikIkriyA tathA jisa ke pArigrahikI muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 139 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra kriyA hotI hai, kyA usa ke ArambhikIkriyA hotI hai ? gautama ! jisa jIva ke ArambhikIkriyA hotI hai, usa ke pArigrahikI kriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM, jisake pArigrahikI kriyA hotI hai, usa ke ArambhikI kriyA niyama se hotI hai / jisa jIva ko ArambhikIkriyA hotI hai, usako mAyApratyayAkriyA tathA jisake mAyA-pratyayAkriyA hotI hai usake ArambhikIkriyA hotI hai ? gautama ! jisa jIva ke ArambhikIkriyA hotI hai, usako niyama se mAyApratyayAkriyA hotI hai, jisako mAyApratyayAkriyA hotI hai, usake ArambhikIkriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nhiiN| jisa jIva ko ArambhikIkriyA hotI hai, usako apratyAkhyAnakriyA tathA jisako apratyAkhyAnakIkriyA hotI hai, usako ArambhikIkriyA hotI hai ? gautama ! jisa jIva ko ArambhikIkriyA hotI hai, usako apratyAkhyAnikIkriyA kadAcita hotI hai, kadAcita nahIM: jisa jIva ko apratyAkhyAnikIkriyA hotI hai, usa niyama se hotI hai| isI prakAra mithyAdarzanapratyayA bhI jAnanA / isI prakAra pArigrahikI kA Age kI tIna kriyAoM ke sAtha sahabhAva samajha lenA / jisake mAyApratyayAkriyA hotI hai, usake Age kI do kriyAeM kadAcita hotI hai, kadAcita nahIM, jisake Age kI do kriyAeM hotI haiM, usake mAyApratyayAkriyA niyama se hotI hai| jisako apratyAkhyAnakriyA hotI hai, usako mithyAdarzanapratyayAkriyA kadAcita hotI hai, kadAcita nahIM, jisako mithyA-darzanapratyayAkriyA hotI hai, usake apratyAkhyAnakriyA niyama se hotI hai| nAraka ko prArambha kI cAra kriyAeM niyama se hotI hai / jisake ye cAra kriyAeM hotI haiM, usako mithyAdarzanapratyayAkriyA bhajanA se hotI hai, jisake mithyAdarzanapratyayAkriyA hotI hai, usako ye cAroM kriyAeM niyama se hotI haiN| isI prakAra stanitakumAra taka meM bhI samajhanA / pRthvIkAyika se caturindriya taka pA~coM hI kriyAeM paraspara niyama se hotI haiM / paMcendriya-tiryaMcayonika ko prArambha kI tIna kriyAeM paraspara niyama se hotI haiM / jisako ye tInoM hotI haiM, usako Age kI do vikalpa se hotI haiM / jisako, Age kI donoM kriyAeM hotI haiM, usako ye tInoM niyama se hotI haiN| jisako apratyAkhyAnakriyA hotI hai, usako mithyAdarzanapratyayAkriyA vikalpa se hotI hai, jisamo mithyAdarzanapratyayAkriyA hotI hai, usako apratyAkhyAnakriyA avazyameva hotI hai / manuSya meM bhI sAmAnya jIva ke samAna samajhanA / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva meM nairayika ke samAna samajhanA / jisa samaya jIva ke Ara-mbhikIkriyA hotI hai, usa samaya pArigrahikIkriyA hotI hai ? kriyAoM ke paraspara sahabhAva ke isa prakAra-jisa jIva ke, jisa samaya meM, jisa deza meM aura jisa pradeza meM yoM cAra daNDakoM ke AlApaka kahanA / nairayikoM ke samAna vaimAnikoM taka samasta devoM ke viSaya meM khnaa| sUtra-531 bhagavan ! kyA jIvoM kA prANAtipAta se viramaNa hotA hai ? hA~, hotA hai / kisa (viSaya) meM prANAtipAtaviramaNa hotA hai ? gautama ! SaD jIvanikAyoM meM hotA hai / bhagavan ! kyA nairayikoM kA prANAtipAta se viramaNa hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI prakAra vaimAnikoM taka samajhanA / vizeSa yaha ki manuSyoM kA prANAtipAtaviramaNa (sAmAnya) jIvoM ke samAna kahanA / jIvoM kA mithyAdarzanazalya se viramaNa hotA hai ? hA~, hotA hai / mithyAdarzanazalya se viramaNa gautama ! sarvadravyoM meM hotA hai / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka mithyAdarzanazalya se viramaNa kA kathana karanA / vizeSa yaha ki ekendriyoM aura vikalendriyoM meM yaha nahIM hotaa| sUtra-532 bhagavan ! prANAtipAta se virata (eka) jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai ? gautama ! saptavidha, aSTavidha, SaDvidha athavA ekavidhabandhaka yA abandhaka hotA hai / isI prakAra manuSya meM bhI kahanA / bhagavan ! prANAtipAta se virata (aneka) jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! (1) samasta jIva saptavidha aura ekavidhabandhaka hote haiM / athavA (1) aneka saptavidha-bandhaka aneka ekavidhabandhaka hote haiM aura eka aSTavidha-bandhaka, (2) aneka saptavidhabandhaka, aneka ekavidhabandhaka aura aneka aSTavidhabandhaka, (3) athavA aneka sapta-vidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM aura eka SaDvidhabandhaka, (4) athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidha-bandhaka tathA SaD muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 140 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra vidhabandhaka, (5) athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM aura eka abandhaka, (6) athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka aura abandhaka hote haiM / isI taraha aneka saptavidhabandhaka aura aneka ekavidhabandhaka ke sAtha-(1) eka aura aneka aSTavidhabandhaka evaM SaDvidhabandhaka ko lekara eka caturbhaMgI, (2) eka aura aneka aSTavidhabandhaka evaM abandhaka ko lekara eka caturbhaMgI, (3) eka aura aneka SaDvidhabandhaka evaM abandhaka ko lekara eka caturbhaMgI samajha lenA / isI taraha hI aneka saptavidhabandhaka aura aneka ekavidha-bandhaka ke sAtha-(1) aSTavidhabandhaka, (2) SaDvidhabandhaka, (3) abandhaka ko eka aura aneka bheda lekara eka aSTabhaMgI hotI hai / saba milAkara kula 27 bhaMga hote haiM / isI prakAra hI prANAtipAta virata manuSyoM ke yahIM 27 bhaMga kaha denA / isI prakAra mRSAvAdavirata yAvat mAyAmRSAvirata eka jIva tathA eka manuSya ko bhI smjhnaa| mithyAdarzana-zalyavirata jIva kitanI karmaprakatiyA~ bA~dhatA hai ? gautama ! saptavidha, aSTavidha, SaDavidha aura ekavidhabandhaka athavA abandhaka hotA hai / bhagavana ! mithyAdarzanazalya se virata (eka) nairayika kitanI karmaprakatiyA~ bA~dhatA hai ? gautama ! saptavidha athavA aSTavidhabandhaka hotA hai; paMcendriya-tiryaMcayonika taka yahIM jAnanA / (eka) manuSya ke sambandha meM sAmAnya jIva ke samAna kahanA / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika meM eka nairayika ke samAna kahanA / mithyAdarzanazalya se virata (aneka) jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! pUrvokta 27 bhaMga kahanA / mithyAdarzanazalya se virata (aneka) nAraka kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! sabhI (bhaMga isa prakAra) hote haiM(1) (aneka) sapta-vidhabandhaka hote haiM, (2) athavA (aneka) saptavidhabandhaka hote haiM aura (eka) aSTavidhabandhaka hotA hai, (3) athavA aneka saptavidhabandhaka aura aSTavidhabandhaka hote haiM / isI prakAra yAvat (aneka) vaimAnikoM ko kahanA vizeSa yaha ki (aneka) manuSyoM meM jIvoM ke samAna khnaa| sUtra-533 bhagavan ! prANAtipAta se virata jIva ke ArambhikI kriyA hotI hai ? gautama ! kadAcit hotI hai, kadAcit nhiiN| prANAtipAtavirata jIva ke kyA pArigrahikIkriyA hotI hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / prANAtipAta-virata jIva ke mAyApratyayAkriyA hotI hai ? gautama ! kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM / prANAtipAtavirata jIva ke kyA apratyAkhyAnapratyayAkriyA hotI hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI taraha mithyAdarzanapratyayA kriyA bhI nahIM hotI / isI prakAra prANAtipAtavirata manuSya ko bhI jAnanA / isI prakAra mAyAmRSAvirata jIva aura manuSya ke sambandha meM bhI kahanA / mithyAdarzanazalya se virata jIva ke ArambhikI yAvat mithyAdarzanapratyayAkriyA hotI hai ? gautama ! mithyAdarzanazalya se virata jIva ke ArambhikIkriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM / isI prakAra apratyAkhyAnakriyA taka jAnanA / (kintu) mithyAdarzanapratyayA kriyA nahIM hotii| bhagavan ! mithyAdarzanazalyavirata nairayika ke kyA ArambhikI yAvat mithyAdarzanapratyayAkriyA hotI hai ? gautama! ArambhikI, yAvat apratyAkhyAnakriyA bhI hotI hai, (kintu) mithyAdarzanapratyayAkriyA nahIM hotI / isI prakAra stanitakumAra taka samajhanA / mithyAdarzanazalyavirata paMcendriya tiryaMcayonika ko gautama ! ArambhikI yAvat mAyApratyayAkriyA hotI hai / apratyAkhyAnakriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM, (kintu) mithyAdarzanapratyayAkriyA nahIM hotI hai / manuSya ko jIva ke samAna samajhanA / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ko nairayika ke samAna smjhnaa| bhagavan ! ina ArambhikI se lekara mithyAdarzanapratyayA taka kI kriyAoM meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! saba se kama mithyAdarzanapratyayAkriyAeM haiM / (unase) apratyAkhyAnakriyAeM vizeSAdhika haiN| (unase) pArigrahikIkriyAeM vizeSAdhika haiM / (unase) ArambhikIkriyAeM vizeSAdhika haiM, (aura unase) mAyApratyayAkriyAeM vizeSAdhika haiN| pada-22-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 141 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-23-karmaprakRti uddezaka-1 sUtra-534 karma-prakRtiyA~ kitanI haiM ?, kisa prakAra baMdhatI haiM ?, kitane sthAnoM se karma bA~dhatA hai ?, kitanI karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai ?, kisa kA anubhAva kitane prakAra kA hotA hai ? sUtra-535 bhagavan !karmaprakRtiyA~ kitanI haiM ? gautama! ATha, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra, antarAya / bhagavan ! nairayikoM kI kitanI karmaprakRtiyA~ haiM ? gautama ! pUrvavat ATha, vaimAnika taka yahIM samajhanA sUtra-536 bhagavana ! jIva ATha karmaprakRtiyoM ko kaise bA~dhatA hai ? gautama ! jJAnAvaraNIya karma ke udaya se darzanAvara-NIya karma ko nizcaya hI prApta karatA hai, darzanAvaraNIya karma ke udaya se darzanamohanIya karma, darzanamohanIya karma ke udaya se mithyAtva ko aura isa prakAra mithyAtva ke udaya hone para jIva nizcaya hI ATha karmaprakRtiyoM ko bA~dhatA hai / nAraka ATha karmaprakRtiyoM ko kaise bA~dhatA hai ? gautama ! pUrvavat jAnanA / isI prakAra vaimAnikaparyanta samajhanA / bahuta-se jIva ATha karmaprakRtiyA~ kaise bA~dhate haiM ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra bahuta-se vaimAnikoM taka smjhnaa| sUtra-537 bhagavan ! jIva kitane sthAnoM se jJAnAvaraNIyakarma bA~dhatA hai ? gautama ! do sthAnoM se, yathA-rAga se aura dveSa se| rAga do prakAra kA hai, mAyA aura lobha / dveSa bhI do prakAra kA hai, krodha aura mAna / isa prakAra vIrya se upArjita cAra sthAnoM se jIva jJAnAvaraNIyakarma bA~dhatA hai / nairayika se vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA / bahuta jIva kitane kAraNoM se jJAnAvaraNIyakarma bA~dhate haiM ? gautama ! pUrvokta do kAraNoM se / isI prakAra bahata se nairayikoM se vaimAnikoM taka samajhanA / isI prakAra darzanAvaraNIya se antarAyakarma taka samajhanA / isa prakAra ekatva aura bahatva kI vivakSA se ye solaha daNDaka hote haiN| sUtra -538 bhagavan ! kyA jIva jJAnAvaraNIyakarma ko vedatA hai ? gautama ! koI jIva vedatA hai, koI nahIM / nAraka jJAnAvaraNIyakarma ko vedatA hai ? gautama ! niyama se vedatA hai / vaimAnikaparyanta isI prakAra jAnanA, kintu manuSya ke viSaya meM jIva ke samAna samajhanA / kyA bahuta jIva jJAnAvaraNIyakarma ko vedatA hai ? gautama ! pUrvavat jAnanA / isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA / jJAnAvaraNIya ke samAna darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAyakarma ke viSaya meM samajhanA / vedanIya, Ayu, nAma aura gotrakarma ke jIva dvArA vedana meM bhI isI prakAra jAnanA, kintu manuSya avazya vedatA hai / isa prakAra ekatva aura bahutva kI vivakSA se ye solaha daNDaka haiM / sUtra-539 bhagavan ! jIva ke dvArA baddha, spRSTa, baddha aura spRSTa kiye hue, sacitta, citta aura apacitta kiye hue, kiJcit pAka ko prApta. vipAka ko prApta, phala ko prApta tathA udayaprApta, jIva ke dvArA kata. niSpAdita aura pariNAmita. svayaM ke dvArA dUsare ke dvArA yA donoM ke dvArA udIraNA-prApta, jJAnAvaraNIyakarma kA, gati ko, sthiti ko, bhava ko, pud gala ko tathA pudgala pariNAma ko prApta karake kitane prakAra kA anubhava kahA hai ? gautama ! dasa prakAra kAzrotrAvaraNa, zrotravijJAnAvaraNa, netrAvaraNa, netravijJAnAvaraNa, ghrANAvaraNa, ghrANavijJAnAvaraNa, rasAvaraNa, rasavijJAnAvaraNa, sparzAvaraNa aura sparzavijJAnAvaraNa | jJAnAvaraNIyakarma ke udaya se jo pudgala, pudgaloM yA pudgala -pariNAma ko athavA svabhAva se pudgaloM ke pariNAma ko vedatA hai, unake udaya se jAnane yogya ko, jAnane kA icchuka hokara bhI aura jAnakara bhI nahIM jAnatA athavA tirohita jJAnavAlA hotA hai / gautama ! yaha hai jJAnAvaraNIya-karma / aura yaha hai dasa prakAra kA anubhAva / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 142 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra bhagavan ! jIva ke dvArA baddha yAvat pudgala-pariNAma ko prApta karake darzanAvaraNIyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! nau prakAra kA, nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalA-pracalA tathA styAnarddhi evaM cakSudarzanA-varaNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa / darzanAvaraNa ke udaya se jo pudgala, pudgaloM athavA pud gala-pariNAma ko yA svabhAva se pudgaloM ke pariNAma ko vedatA hai, athavA unake udaya se dekhane yogya ko, dekhanA cAhate hue bhI aura dekhakara bhI nahIM dekhatA athavA tirohita darzanavAlA bhI ho jAtA hai / gautama ! yaha hai drshnaavrnniiykrm| jIva ke dvArA baddha yAvat pudgala-pariNAma ko pAkara sAtAvedanIyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! ATha prakAra kA-manojJazabda, manojJarUpa, manojJagandha, manojJarasa, manojJasparza, mana kA saukhya, vacana kA saukhya aura kAyA kA saukhya / jisa pudagala kA yAvata svabhAva se pudagaloM ke pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai, athavA unake udaya se sAtAvedanIyakarma ko vedA jAtA hai / gautama ! yaha hai sAtAvedanIyakarma / ___ jIva ke dvArA baddha yAvat asAtAvedanIyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? pUrvavat jAnanA kintu 'manojJa' ke badale sarvatra 'amanojJa' yAvat kAyA kA duHkha jaannaa| jIva ke dvArA baddha...yAvat mohanIyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! pA~ca prakAra kAsamyaktva-vedanIya, mithyAtva-vedanIya, samyag-mithyAtva-vedanIya, kaSAya-vedanIya aura no-kaSAya-vedanIya / jisa pudgala kA yAvat svabhAva se pudgaloM ke pariNAma kA athavA unake udaya se mohanIyakarma vedA jAtA hai| jIva ke dvArA baddha... yAvat AyuSyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! cAra prakAra kA-nArakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu / jisa pudgala kA yAvat pudgaloM ke pariNAma kA yA unake udaya se AyuSyakarma vedA jAtA hai, gautama ! yaha hai-AyuSyakarma / jIva ke dvArA baddha yAvat zubha nAmakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! caudaha prakAra kA-iSTa zabda, iSTa rUpa, iSTa gandha, iSTa rasa, iSTa sparza, iSTa gati, iSTa sthiti, iSTa lAvaNya, iSTa yazokIrti, iSTa utthAna-karma-balavIrya-puruSakAra-parAkrama, iSTa-svaratA, kAnta-svaratA, priya-svaratA aura manojJa-svaratA / jo pudgala yAvat pudgaloM ke pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai athavA unake udaya se zubhanAmakarma ko vedA jAtA hai| ____ azubhanAmakarma kA jIva ke dvArA baddha yAvat kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! pUrvavat / -aniSTa zabda Adi yAvat hIta-svaratA, dIna-svaratA, aniSTa-svaratA aura akAnta-svaratA / jo pudgala Adi kA vedana kiyA jAtA hai yAvat athavA unake udaya se duHkha (azubha) nAmakarma ko vedA jAtA hai| jIva ke dvArA baddha yAvat uccagotrakarma ko kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! ATha prakAra kA-jAti, kula, bala, rUpa, tapa, zruta, lAbha aura aizvarya kI viziSTatA / jo pudgala yAvat pudgaloM ke pariNAma ko vedA jAtA hai athavA unake udaya se uccagotrakarma ko vedA jAtA hai| jIva ke dvArA baddha yAvat nIcagotrakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! pUrvavat jAti yAvat aizvaryavihInatA / pudagala kA, yAvat pudagaloM ke pariNAma jo vedA jAtA hai athavA unhIM ke udaya se nIcagotrakarma kA vedana kiyA jAtA hai| jIva ke dvArA baddha yAvat antarAyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! pA~ca prakAra kAdAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya / pudgala kA yAvat pudgaloM ke pariNAma kA jo vedana kiyA jAtA hai athavA unake udaya se jo antarAyadharma ko vedA jAtA hai / pada-23 uddezaka-2 sUtra-540 bhagavan ! karmaprakRtiyA~ kitanI haiM ? gautama ! ATha-jJAnAvaraNIya yAvat antarAya / bhagavan ! jJAnAvaraNIya karma kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA Abhinibodhika yAvat kevalajJAnAvaraNIya / darzanAvaraNIyakarma muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 143 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA-nidrA-paMcaka aura darzanacatuSka / nidrA-paMcaka kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA nidrA yAvat styAnagRddhi / darzanacatuSka kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kAcakSudarzanAvaraNa yAvat kevaladarzanAvaraNa | vedanIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! vaha do prakAra kA hai-sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya / sAtAvedanIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! ATha prakAra kA-manojJazabda yAvat kAyasukhatA / asAtAvedanIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! ATha prakAra kA, amanojJa zabda yAvat kAyad bhagavan ! mohanIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA-darzanamohanIya aura cAritramohanIya / darzana-mohanIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! tIna prakAra kA-samyaktvavedanIya, mithyAtvavedanIya aura samyagmithyAtvavedanIya / cAritramohanIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA-kaSAyavedanIya aura nokaSAyavedanIya / kaSAyavedanIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! solaha prakAra kA-anantAnubandhI krodha, anantAnubandhI mAna, anantAnubandhI mAyA, anantAnubandhI lobha; apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha; pratyAkhyAnA-varaNa krodha, mAna, mAyA tathA lobha, saMjvalana krodha, mAna, mAyA evaM lobha / nokaSAya-vedanIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! nau prakAra kA-strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda, hAsya, rati, arati, bhaya, zoka aura jugupsA / Ayukarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA-nArakAyu yAvat devAyu / / nAmakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! bayAlIsa prakAra kA-gatinAma, jAtinAma, zarIranAma, zarIrAMgopAMganAma, zarIrabandhananAma, zarIrasaMghAtanAma, saMhanananAma, saMsthAnanAma, varNanAma, gandhanAma, rasanAma, sparzanAma, agurulaghunAma, upaghAtanAma, parAghAtanAma, AnupUrvInAma, ucchvAsanAma, AtapanAma, udyotanAma, vihAyogatinAma, trasanAma, sthAvaranAma, sUkSmanAma, bAdaranAma, paryAptanAma, aparyAptanAma, sAdhAraNazarIranAma, pratyekazarIranAma, sthiranAma, asthiranAma, zubhanAma, azubhanAma, subhaganAma, durbhaganAma, susvaranAma, duHsvaranAma, AdeyanAma, anAdeyanAma, yazaHkIrtinAma, ayaza:kIrtinAma, nirmANanAma aura tIrthaMkaranAma / gatinAmakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA, narakagatinAma yAvat devagatinAma / jAtinAmakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA-eke-ndriyajAtinAma yAvat paMcendriyajAtinAma / zarIranAmakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA-audAri-kazarIranAma yAvat kArmaNazarIranAma / zarIrAMgopAMganAma kitane prakAra kA hai ? gautama ! tIna prakAra kA- audArika, vaikriya aura AhArakazarIrAMgopAMga nAma / zarIrabandhananAma kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA-audArika0 yAvat kArmaNazarIrabandhananAma / zarIrasaMghAtanAma ? gautama ! pA~ca prakAra kA hai-audArika0 yAvat kArmaNazarIrasaMghAtanAma / saMhanananAma ? gautama ! chaha prakAra kA hai, vajraRSabhanArAca0, RSabhanArAca0, nArAca0, arddhanArAca0, kIlikA aura sevArttasaMhanananAmakarma / saMsthAnanAma? gautama ! chaha prakAra kA hai, samacaturasra0, nyagrodhaparimaNDala0, sAdi0, vAmana0, kubja0 aura huNDakasaMsthAnanAmakarma / varNanAmakarma ? gautama ! pA~ca prakAra kA hai, yathA-kAlavarNanAma yAvat zuklavarNanAma / gandhanAmakarma ? gautama ! do prakAra kA, surabhigandhanAma aura durabhigandhanAmakarma / bhagavan ! rasanAmakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! vaha pA~ca prakAra kA kahA gayA hai, yathA-tiktarasanAma yAvat madhurarasanAmakarma / sparzanAmakarma ? gautama ! ATha prakAra kA hai, karkazasparzanAma yAvat rUkSasparzanAmakarma / agurulaghunAma eka prakAra kA hai / upaghAtanAma eka prakAra kA hai| parAghAtanAma eka prakAra kA hai / AnupUrvInAmakarma cAra prakAra kA hai-nairayikAnupUrvInAma yAvat devAnupUrvInAmakarma / ucchvAsanAma eka prakAra kA hai | zeSa saba tIrthaMkaranAmakarma taka eka-eka prakAra kA hai | vizeSa yaha ki vihAyogatinAma do prakAra kA hai, yathA-prazasta0 aura aprazastavihAyogatinAma karma / gotrakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA hai, yathA-uccagotra aura nIcagotra / uccagotrakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! ATha prakAra kA hai, jAtiviziSTatA yAvat aizvaryaviziSTatA / nIcagotra bhI ATha prakAra kA hai / kintu yaha uccagotra se viparIta hai, yathA-jAtivihInatA yAvat aishvryvihiintaa| antarAyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA hai, yathA-dAnAntarAya yAvat vIryAntarAyakarma / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 144 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sUtra-541 bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa tIsa kor3A kor3I sAgaropama / usakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai / sampUrNa karmasthiti meM se abAdhAkAla ko kama karane para karmaniSeka kA kAla hai / nidrApaMcaka kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya palyopama kA asaMkhyA-tavA~ bhAga kama, sAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kI, utkRSTa tIsa kor3Akor3I sAgaropama kI hai / usakA abAdhA-kAla tIna hajAra varSa kA hai tathA sampUrNa karmasthiti meM se abAdhAkAla ko kama karane para karmaniSekakAla hai / bhagavan ! darzanacatuSka karma kI sthiti ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa tIsa kor3Akor3I sAgaropama kI hai / usakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai tathA sampUrNa karmasthiti meM se abAdhAkAla ko kama karane para karmaniSeka-kAla hai| sAtAvedanIyakarma kI sthiti IryApathika-bandhaka kI apekSA jaghanya-utkRSTa do samaya kI, sAmparAyika-bandhaka kI apekSA jaghanya bAraha muharta kI aura utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama / isakA abAdhAkAla pandraha sau varSa kA hai| asAtAvedanIyakarma kI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga kI, utkRSTa tIsa kor3Akor3I sAgaropama kI hai / isakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai| bhagavan ! samyaktva-vedanIya ? gautama ! jaghanya antarmuharta, utkRSTa kucha adhika chiyAsaTha sAgaropama kI / mithyAtva-vedanIya kI jaghanya sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama eka sAgaropama kI hai aura utkRSTa sattara kor3Akor3I sAgaropama kI / isakA abAdhAkAla sAta hajAra varSa kA hai tathA karmasthiti meM se abAdhAkAla kama karane para karmaniSekakAla hai / samyaga-mithyAtvavedanIya karma kI jaghanya sthiti antarmuhartta, utkRSTa sthiti bhI anta-muharta kii| kaSAya-dvAdazaka kI jaghanya sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se cAra bhAga kI, utkRSTa sthiti cAlIsa kor3Akor3I sAgaropama kI hai / isakA abAdhAkAla cAra hajAra varSa kA hai tathA niSekakAla pUrvavat / saMjvalana-krodha ? gautama ! jaghanya do mAsa, utkRSTa cAlIsa kor3Akor3I sAgaropama hai| isakA abAdhAkAla cAra hajAra varSa kA hai, yAvat niSeka samajha lenA / mAna-saMjvalana ? gautama ! jaghanya eka mAsa kI, utkRSTa krodha kI sthiti ke samAna hai / mAyA-saMjvalana ? gautama ! jaghanya ardhamAsa, utkRSTa sthiti krodha ke barAbara hai| lobha-saMjvalana kI sthiti? jaghanya antarmahartta, utkaSTa sthiti krodha ke smaan|| strIveda kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se DeDha bhAga kI, utkRSTa pandraha kor3Akor3I sAgaropama kI hai / isakA abAdhAkAla pandraha sau varSa kA hai / puruSaveda kI sthiti? jaghanya ATha saMvatsara kI, utkRSTa dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai | isakA abAdhAkAla eka hajAra varSa hai| niSekakAla pUrvavat / napuMsaka-veda kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama, sAgaropama ke do saptamAMza bhAga, utkRSTa bIsa kor3Akor3I sAgaropama kI hai / isakA abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai / hAsya aura rati kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke eka saptamAMza bhAga, utkRSTa dasa kor3Akor3I sAgaropama tathA isakA abAdhAkAla eka hajAra varSa kA hai| arati, bhaya, zoka aura jugupsA kI sthiti? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke do saptamAMza bhAga kI, utkRSTa bIsa kor3Akor3I sAgaropama kI hai| inakA abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai| bhagavan ! narakAyu kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta-adhika dasa hajAra varSa, utkRSTa karor3a pUrva ke tRtIya bhAga adhika tetIsa sAgaropama / tiryaMcAyu kI sthiti ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta kI, utkRSTa pUrvakoTi ke tribhAga adhika tIna palyopama kI hai / isI prakAra manuSyAyu meM jAnanA / devAyu kI sthiti narakAyu ke samAna jAnanA / narakagati-nAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama eka sAgaropama ke do saptamAMza bhAga kI, utkRSTa bIsa kor3Akor3I sAgaropama / isakA abAdhAkAla do hajAra varSa hai| tiryaMcagatinAmakarma kI sthiti napuMsakaveda ke samAna hai| manuSyagati-nAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke deDha muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 145 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra saptamAMza bhAga kI, utkRSTa pandraha kor3Akor3I sAgaropama hai | abAdhAkAla pandraha sau varSa hai | bhagavan ! devagatinAmakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? gautama ! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasrasAgaropama ke eka saptamAMza bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti puruSaveda kI sthiti ke tulya hai| ekendriya-jAti-nAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke do saptamAMza bhAga kI, utkRSTa bIsa kor3Akor3I sAgaropama / isakA abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai / dvIndriya-jAtinAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke nava paitIzAMzaveM bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti aThAraha kor3Akor3I sAgaropama kI hai / isakA abAdhAkAla aThAraha sau varSa kA hai / trIndriyajAtinAmakarma kI sthiti ? jaghanya pUrvavat / utkRSTa aThAraha koDAkor3I sAgaropama kI hai / isakA abAdhAkAla aThAraha sau varSa kA hai / caturindriya-jAti-nAmakarma kI sthiti ke sambandha meM prazna / he gautama ! isakI jaghanya sthiti palyotama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke nava paitItAMza bhAga kI, utkRSTa aThAraha koDAkoDI sAgaropama hai| abAdhAkAla aThAraha sau varSa hai / paMcendriya-jAti-nAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke do saptamAMza bhAga kI, utkRSTa bIsa kor3Akor3I sAgaropama hai| abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai| audArika-zarIra-nAmakarma kI sthiti bhI isI prakAra samajhanA / vaikriya-zarIra-nAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama ke do saptamAMza bhAga kI, utkRSTa bIsa kor3Akor3I sAgaropama kI hai / abAdhAkAla bIsa varSa kA hai | AhAraka-zarIra-nAmakarma kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antaH sAgaropama kor3Akor3I kI hai / taijasa aura kArmaNa-zarIra-nAmakarma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke do saptamAMza bhAga kI, utkRSTa sthiti bIsa kor3Akor3I sAgaropama kI hai / abAdhAkAla do hajAra varSa hai| audArika0, vaikriya0 aura AhArakazarIrAMgopAMga, nAmakarmoM kI sthiti bhI isI prakAra hai / pA~coM zarIrabandhananAmakarmoM kI sthiti bhI isI prakAra hai| pA~coM zarIrasaMghAta-nAmakarmoM kI sthiti zarIra-nAmakarma kI sthiti ke samAna hai / vajraRSabhanArAcasaMhanananAmakarma kI sthiti rati-nAmakarma ke samAna hai / RSabhanArAcasaMhanananAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke chaha paitIzAMza bhAga kI, utkRSTa bAraha koDAkor3I sAgaropama hai abAdhAkAla sau varSa kA hai / nArAcasaMhanana-nAmakarma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke sAta paitIzAMza bhAga kI, utkRSTa cauhada kor3Akor3I sAgaropama kI hai / abAdhAkAla caudaha sau varSa kA hai / arddha-nArAca saMhanana-nAmakarma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke ATha paitIzAMza bhAga kI, utkRSTa solaha koDAkor3I sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla solaha varSa kA hai / kIlikAsaMhanana-nAmakarma kI sthiti ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke nava paitIzAMza bhAga kI, utkRSTa aThAraha koDAkor3I sAgaropama hai / isakA abAdhAkAla aThAraha sau varSa kA hai / sevArttasaMhanana-nAmakarma kI sthiti ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke do saptamAMza bhAga kI, utkRSTa bIsa kor3Akor3I sAgaropama kI hai / abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai| saMhanananAmakarmoM ke samAna saMsthAnanAmakarmoM kI bhI sthiti khnaa| zuklavarNa-nAmakarma kI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke eka saptamAMza bhAga, utkRSTa dasa kor3Akor3I sAgaropama hai / abAdhAkAla 1000 varSa kA hai / pIta varNa-nAmakarma kI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke pA~ca aTThAvIzAMza bhAga kI, utkRSTa sAr3he bAraha kor3Akor3I sAgaropama hai / abAdhAkAla sAr3he bAraha sau varSa kA hai / rakta varNa-nAmakarma kI sthiti ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 6/28 bhAga kI, utkRSTa pandraha kor3Akor3I sAgaropama hai / abAdhA-kAla 1500 varSa kA hai / nIlavarNanAmakarma kI sthiti ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 7/28 bhAga kI, utkRSTa sAr3he sattaraha kor3Akor3I sAgaropama kI hai / abAdhAkAla sAr3he sattaraha sau varSa kA hai / kRSNavarNa-nAmakarma kI sthiti sevArtasaMhanana ke samAna hai / surabhigandha-nAmakarma kI sthiti, zuklavarNa-nAmakarma ke samAna hai / durabhigandha-nAmakarma kI sthiti sevArta muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 146 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra saMhanana-nAmakarma ke samAna hai / madhura Adi rasoM kI sthiti, vargoM ke samAna usI krama se kahanA / aprazasta sparza kI sthiti sevArtasaMhanana ke samAna tathA prazasta sparza kI sthiti zuklavarNa-nAmakarma ke samAna kahanA / agurulaghu-nAmakarma kI sthiti sevArtasaMhanana ke samAna jAnanA / isI prakAra upaghAta aura parAghAta nAmakarma meM bhI kahanA / narakAnupUrvI-nAmakarma kI sthiti ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama ke do saptamAMza bhAga kI, utkRSTa bIsa kor3Akor3I sAgaropama hai / 2000 varSa kA abAdhAkAla hai / tiryaMcAnupUrvI kI sthiti ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke do saptamAMza bhAga hai aura utkRSTa bIsa kor3Akor3I sAgaropama hai / abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai / manuSyAnupUrvI-nAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke der3ha saptamAMza bhAga kI, utkRSTa pandraha kor3Akor3I sAgaropama kI hai / abAdhAkAla pandraha sau varSa hai| devAnaparvI-nAmakarma kI sthiti? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama ke deDha saptamAMza bhAga kI, utkRSTa dasa kor3Akor3I sAgaropama kI hai / abAdhAkAla eka hajAra varSa hai| ucchavAsa-nAmakarma kI sthiti ? gautama ! tiryaMcAnapUrvI ke samAna hai / isI prakAra Atapa aura udyota - nAmakarma kI bhI sthiti jAnanA / prazastavihAyogati-nAmakarma kI sthiti ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke der3ha saptamAMza bhAga kI, utkRSTa dasa kor3Akor3I sAgaropama kI hai / eka hajAra varSa kA abAdhA-kAla hai / aprazastavihAyogati-nAmakarma kI sthiti ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 2/7 bhAga hai tathA utkRSTa bIsa kor3Akor3I sAgaropama hai / abAdhAkAla 2000 varSa hai / trasa aura sthAvara-nAmakarma kI sthiti bhI isI prakAra jAnanA / sUkSma-nAmakarma kI sthiti ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 9/35 bhAga kI aura utkRSTa sthiti aThAraha kor3Akor3I sAgaropama kI hai / isakA abAdhAkAla aTThAraha sau varSa kA hai / bAdara-nAmakarma kI sthiti aprazastavihAyogati ke samAna jAnanA / isI prakAra paryApta-nAmakarma jAnanA / aparyApta-nAmakarma kI sthiti sUkSma-nAmakarma samAna hai / pratyekazarIra-nAmakarma kI sthiti bhI 2/7 bhAga kI hai / sAdhAraNazarIranAmakarma kI sthiti sUkSmazarIra-nAmakarma ke samAna hai / sthira-nAmakarma kI sthiti 1/7 bhAga tathA asthira-nAmakarma 2/7 bhAga hai| zubha-nAmakarma kI sthiti 1/7 bhAga kI aura azubha-nAmakarma 2/7 bhAga hai / subhaga-nAmakarma kI sthiti eka saptamAMza bhAga kI aura durbhaga-nAmakarma kI do saptamAMza bhAga hai / susvara aura Adeya nAmakarma kI sthiti subhaga nAmakarmAnusAra aura dusvara tathA anAdeya kI durbhaga ke samAna jAnanA / yaza:kIrti-nAmakarma kI sthiti jaghanya A utkRSTa dasa kor3Akor3I sAgaropama kI hai| abAdhAkAla eka hajAra varSa kA hotA hai / ayazaHkIrtinAmakarma kI sthiti aprazastavihAyogati-nAmakarma ke samAna jAnanA / isI prakAra nirmANa-nAmakarma kI sthiti bhI jaannaa| tIrthaMkaranAmakarma kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa antaHkor3Akor3I sAgaro-pama / jahA~ sthiti eka saptamAMza bhAga kI ho, vahA~ utkRSTa sthiti dasa kor3Akor3I sAgaropama kI aura abAdhAkAla eka hajAra varSa kA samajhanA evaM jahA~ do saptamAMza bhAga kI ho, vahA~ utkRSTa sthiti bIsa kor3Akor3I sAgaropama kI aura abAdhAkAla do hajAra varSa kA samajhanA / uccagotra-karma kI sthiti ? jaghanya ATha muhUrta, utkRSTa dasa kor3A-kor3I sAgaropama hai tathA abAdhAkAla eka hajAra varSa hai / nIcagotrakarma kI sthiti ? aprazastavihAyogati ke samAna hai| antarAyakarma kI sthiti jaghanya antarmuhartta aura utkRSTa tIsa kor3Akor3I sAgaropama kI hai tathA abAdhAkAla tIna hajAra varSa hai evaM abAdhAkAla kama karane para zeSa karmasthiti karmaniSekakAla hai|| sUtra-542 bhagavan ! ekendriya jIva jJAnAvaraNIyakarma kitane kAla kA bA~dhate haiM ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke tIna saptamAMza aura utkRSTa pUre sAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kA / isI prakAra nidrApaMcaka aura darzanacatuSka kA bandha bhI jAnanA / ekendriya jIva sAtAvedanIyakarma kA jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke der3ha saptamAMza aura utkRSTa pUre sAgaropama ke der3ha saptamAMza bhAga kA bandha karate haiN| asAtAvedanIya kA bandha jJAnAvaraNIya ke samAna jAnanA / ekendriya jIva samyaktvavedanIya karma nahIM bA~dhate / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 147 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra mithyAtvavedanIya karma? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama eka sAgaropama kAla kA aura utkRSTa eka paripUrNa sAgaropama kA bA~dhate haiM / ekendriya jIva samyamithyAtvavedanIya nahIM bA~dhate / ___bhagavan ! ekendriya jIva kaSAyadvAdazaka kA kitane kAla kA bandha karate haiM ? gautama ! ve jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke cAra saptamAMza bhAga aura utkRSTa vahIM cAra saptamAMza paripUrNa bA~dhate haiM / isI prakAra yAvat saMjvalana krodha se lekara yAvat saMjvalana lobha taka bA~dhate haiM / strIveda kA bandhakAla sAtAvedanIya ke samAna jAnanA / ekendriya jIva jaghanyataH puruSavedakarma kA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA eka saptamAMza bhAga bA~dhate haiM aura utkRSTataH vahI eka saptamAMza bhAga pUrA bA~dhate haiM / ekendriya jIva napuMsakavedakarma kA jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA do saptamAMza bhAga bA~dhate haiM aura utkRSTa vahI do saptamAMza bhAga paripUrNa bA~dhate haiM / hAsya aura rati kA bandhakAla puruSaveda ke samAna jAnanA / arati, bhaya, zoka aura jaga kA bandhakAla napuMsakaveda ke samAna jAnanA / narakAya, devAya, narakagatinAma, devagatinAma, vaikriya-zarIranAma, AhArakazarIranAma, narakAnupUrvInAma, devAnupUrvInAma, tIrthaMkaranAma, ina nau padoM ko ekendriya jIva nahIM bA~dhate / ekendriya jIva tiryaMcAyu kA jaghanya antarmahartta kA, utkRSTa sAta hajAra tathA eka hajAra varSa kA tRtIya bhAga api karor3a pUrva kA bandha karate haiM / manuSyAyu kA bandha bhI isI prakAra samajhanA / tiryaMcagatinAma kA bandhakAla napuMsakaveda ke samAna hai tathA manuSyagatinAma kA bandhakAla sAtAvedanIya ke samAna hai| ekendriyajAti-nAma aura paMcendriyajAti-nAma kA bandhakAla napuMsakaveda ke samAna jAnanA tathA dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jAti-nAma kA baMdha jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA nava paitIzAMza aura utkRSTa vahI nava paitIzAMza bhAga pUre bA~dhate haiM / jahA~ jaghanyataH do saptamAMza bhAga, tIna saptamAMza bhAga yA cAra saptamAMza bhAga athavA pA~ca-cha aura sAta aTThAvIzAMza bhAga kahe haiM, vahA~ ve hI bhAga jaghanya rUpa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama kahanA aura utkRSTa rUpa meM paripUrNa bhAga samajhanA / isI prakAra jahA~ jaghanya rUpa se eka saptamAMza yA der3ha saptamAMza bhAga hai, vahA~ jaghanya rUpa se vahI bhAga kahanA aura utkRSTa rUpa se vahI bhAga paripUrNa kahanA yazaHkIrtinAma aura uccagotra kA ekendriya jIva jaghanyataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke eka ptamAMza bhAga kA evaM utkRSTataH sAgaropama ke pUrNa eka saptamAMza bhAga kA bandha karate haiM / ekendriya jIva kA antarAyakarma kA jaghanya aura utkRSTa bandhakAla jJAnAvaraNIya karma ke samAna jaannaa| sUtra-543 bhagavan ! dvIndriya jIva jJAnAvaraNIyakarma kA kitane kAla kA bandha karate haiM ? gautama ! ve jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama paccIsa sAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kA aura utkRSTa vahI paripUrNa bA~dhate haiM / isI prakAra nidrApaMcaka kI sthiti jAnanA / isI prakAra ekendriya jIvoM kI bandhasthiti ke samAna dvIndriya jIvoM kI baMdhasthiti kA kathana karanA / jahA~ ekendriya nahIM bA~dhate, vahA~ ye bhI nahIM bA~dhate haiM / dvIndriya jIva mithyAtvavedanIya karma kA bandha jaghanyataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama paccIsa sAgaropama kI aura utkRSTataH vahI paripUrNa bA~dhate haiM / dvIndriya jIva tiryaMcAyu ko jaghanyataH antarmuharta kI aura utkRSTataH cAra varSa adhika pUrvakoTivarSa kI bA~dhate haiM / isI prakAra manuSyAyu kA kathana bhI karanA / zeSa yAvat antarAyakarma taka ekendriyoM ke samAna jaannaa|| bhagavan ! trIndriya jIva jJAnAvaraNIyakarma kA kitane kAla kA ba~dha karate haiM ? gautama ! jaghanyataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama pacAsa sAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kA baMdha karate haiM aura utkRSTa vahI paripUrNa bA~dhate haiN| isa prakAra jisake jitane bhAga haiM, ve unake pacAsa sAgaropama ke sAtha kahane cAhie / trIndriya jIva mithyAtva-vedanIya karma kA bandha jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama pacAsa sAgaropama kA aura utkRSTa pUre pacAsa sAgaropama kA karate haiM / tiryaMcAyu kA jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa solaha rAtri-divasa tathA rAtri-divasa ke tIsare bhAga adhika karor3a pUrva kA bandhakAla hai| isI prakAra manuSyAyu kA bhI hai| zeSa yAvat antarAya taka kA bandhakAla dvIndriya jIvoM ke samAna jaannaa| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 148 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra bhagavan ! caturindriya jIva jJAnAvaraNIyakarma kA kitane kAla kA baMdha karate haiM ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sau sAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kA aura utkRSTataH pUre sau sAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kA bandha karate haiM / tiryaMcAyukarma kA jaghanya antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa do mAsa adhika karor3a-pUrva kA hai / isI prakAra manuSyAyu kA bandhakAla bhI jAnanA / zeSa yAvat antarAya dvIndriyajIvoM ke bandhakAla ke samAna jAnanA / vizeSa yaha ki mithyAtvavedanIya kA jaghanya palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama sau sAgaropama aura utkRSTa paripUrNa sau sAgaropama kA bandha karate haiN| bhagavan !asaMjJI-paMcendriya jIva jJAnAvaraNIyakarma kitane kAla kA bA~dhate haiM? gautama! palyopama ke asaMkhyAtaveM kama sahasrasAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kAla kA aura utkaSTa pariparNa sahasra sAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kA bandha karate haiM / isa prakAra dvIndriyoM ke samAna jAnanA / vizeSa yaha ki yahA~ asaMjJI paMcendriya jIvoM ke prakaraNa meM jisa karma kA jitanA bhAga ho, usakA utanA hI bhAga sahasrasAgaropama se guNita kahanA / ve mithyAtvavedanIyakarma kA jaghanya bandha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama kA aura utkRSTa baMdha paripUrNa sahasra sAgaropama kA karate haiN| ve narakAyuSyakarma kA bandha jaghanya antarmuhartta adhika dasa hajAra varSa kA aura utkRSTa pUrvakoTi ke adhika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kA karate haiM / isI prakAra tiryaMcAyu kA bhI utkRSTa bandha hai / kintu jaghanya antarmuhUrta kA karate haiM / isI prakAra manuSyAyu meM bhI samajhanA / devAyu kA bandha narakAyu ke samAna samajhanA / bhagavan ! asaMjJIpaMcendriya jIva narakagatinAma kA kitane kAla kA bandha karate haiM? gautama ! palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra-sAgaropama kA do saptamAMza bhAga aura utkRSTa paripUrNa sahasra sAgaropama kA do saptamAMza bhAga bA~dhate haiM / isI prakAra tiryaMcagatinAma meM bhI samajhanA / manuSyagatinAmakarma ke bandha ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA / vizeSa yaha ki jaghanya bandha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra-sAgaropama ke der3ha saptamAMza bhAga aura utkRSTa paripUrNa sahasra sAgaropama ke der3ha saptamAMza bhAga kA karate haiM / isI prakAra devagatinAmakarma ke bandha ke viSaya meM samajhanA / kintu vizeSa yaha ki isakA jaghanya bandha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama ke der3ha saptamAMza bhAga kA aura utkRSTa pUre usI ke der3ha saptamAMza bhAga kA karate haiN| vaikriyazarIranAma kA bandhakAla jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kA aura utkRSTa vahIM pUre 2/7 kA karate haiM / samyaktvamohanIya, samyagmithyAtvamohanIya, AhArakazarIranAmakarma aura tIrthaMkaranAmakarma kA bandha karate hI nahIM haiM / zeSa karmaprakRtiyoM kA bandhakAla dvIndriya jIvoM ke samAna jAnanA / vizeSa yaha ki jisake jitane bhAga haiM, ve sahasra sAgaropama ke sAtha kahanA / isI prakAra anukrama se antarAyakarma taka sabhI karmaprakRtiyoM kA yathAyogya bandhakAla kahanA / bhagavan ! saMjJIpaMcendriya jIva jJAnAvaraNIyakarma kA kitane kAla kA bandha karate haiM ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa tIsa kor3Akor3I sAgaropama kA bandha karate haiM / inakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai / saMjJIpaMcendriya jIva nidrApaMcakakarma kA kitane kAla kA bandha karate haiM ? gautama ! jaghanya antaHkor3Akor3I sAgaro-pama kA aura utkRSTa tIsa kor3Akor3I sAgaropama kA bandha karate haiM / inakA tIna hajAra varSa kA abAdhAkAla hai, ityAdi pUrvavat / darzanacatuSka kA bandhakAla jJAnAvaraNIyakarma ke bandhakAla ke samAna hai / sAtAvedanIyakarma kA bandhakAla usakI audhika sthiti samAna kahanA / airyApathikabandha aura sAmparAyikabandha kI apekSA se (sAtAveda-nIya kA bandhakAla pRthak-pRthak) kahanA / asAtAvedanIya kA bandhakAla nidrApaMcaka ke samAna kahanA / samyaktva-vedanIya aura samyamithyAtvavedanIya audhika sthiti ke samAna hai / ve mithyAtvavedanIya kA baMdha jaghanya antaHkor3A kor3I aura utkRSTa 70 kor3Akor3I sAgaropama kA karate haiM / abAdhAkAla sAta hajAra varSa kA hai, ityAdi / kaSAya-dvAdazaka kA bandhakAla jaghanya isI prakAra aura utkRSTataH cAlIsa kor3Akor3I sAgaropama kA hai / abAdhAkAla cAlIsa hajAra varSa kA hai / saMjvalana krodha-mAna-mAyA-lobha kA jaghanya bandha kramazaH do mAsa, eka mAsa, arddha mAsa aura antarmuhUrtta kA hotA hai tathA utkRSTa bandha kaSAya-dvAdazaka ke samAna hai / cAra prakAra ke AyaSya karma kI audhika sthiti ke samAna hai| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 149 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra AhArakazarIra aura tIrthaMkaranAmakarma kA bandha jaghanya aura utkRSTa antaH koTAkoTi kA hai / puruSaveda kA bandha ve jaghanya ATha varSa kA aura utkRSTa dazakoTAkoTi sAgaropama kA hai | abAdhAkAla eka hajAra varSa kA hai / yazaHkIrtinAma aura uccagotra kA bandha bhI puruSavedavat jAnanA / vizeSa yaha ki saMjJIpaMcendriya jIvoM kA jaghanya sthitibandha ATha muhUrta kA hai / antarAyakarma kA bandhakAla jJAnAvaraNIyakarma ke samAna hai / zeSa sabhI sthAnoM meM tathA saMhanana, saMsthAna, varNa, gandha nAmakarmoM meM bandha kA jaghanya kAla antaHkoTAkoTi sAgaropama kA hai aura utkRSTa sthitibandha kA kAla, inakI sAmAnya sthiti ke samAna hai / vizeSa yaha ki inakA abAdhAkAla' aura abAdhAkAlanyUna nahIM kahA jAtA / isI prakAra anukrama se sabhI karmoM kA antarAyakarma taka kA sthitibandha-kAla kahanA / sUtra-544 bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kI jaghanya sthiti kA bandhaka kauna hai ? gautama ! vaha anyatara sUkSmasamparAya, upazAmaka yA kSapaka hotA hai / he gautama ! yahI jJAnAvaraNIyakarma kA jaghanya aura anya ajaghanya sthiti kA bandhaka hotA hai / isa prakAra se mohanIya aura Ayukarma ko chor3akara zeSa karmoM ke viSaya meM kahanA / mohanIyakarma kI jaghanya sthiti kA bandhaka anyatara bAdarasamparAya, upazAmaka athavA kSapaka hotA hai / he gautama ! yaha mohanIyakarma kI jaghanya sthiti usase bhinna aura anya ajaghanya sthiti kA bandhaka hotA hai / AyuSyakarma kA jaghanyasthiti-bandhaka ? jo jIva asaMkSepya-addhApraviSTa hotA hai, usakI Ayu sarvaniruddha hotI hai / zeSa sabase bar3e usa AyuSya-bandhakAla ke antima ke samaya meM jo sabase jaghanya sthiti ko tathA paryApti-aparyApti ko bA~dhatA hai / he gautama ! yahI AyuSyakarma kI jaghanya sthiti kA bandhaka hotA hai, usase bhinna ajaghanya sthiti kA bandhaka hotA hai| sUtra-545 bhagavan ! utkRSTa kAla kI sthitivAle jJAnAvaraNIyakarma ko kyA nAraka bA~dhatA hai, tiryaMca bA~dhatA hai, tiryaMcanI bA~dhatI hai, manuSya bA~dhatA hai, manuSya strI bA~dhatI hai athavA deva bA~dhatA hai yA devI bA~dhatI hai ? gautama ! use nAraka yAvat deva sabhI bA~dhate haiM / bhagavan ! kisa prakAra kA nAraka utkRSTa sthitivAlA jJAnAvaraNIyakarma bA~dhatA hai? gautama ! jo saMjIpaMcendriya, samasta paryAptiyoM se paryApta, sAkAropayoga vAlA, jAgrata, zruta meM upayogavAn, mithyA-dRSTi, kRSNalezyAvAn, utkRSTa saMkliSTa pariNAmavAlA athavA kiMcit madhyama pariNAma vAlA ho, aisA nAraka baaNdhtaa| bhagavan ! kisa prakAra kA tiryaMca utkRSTa kAla kI sthiti vAle jJAnAvaraNIyakarma ko bA~dhatA hai ? gautama ! jo karmabhUmi meM utpanna athavA karmabhUmija sadRza ho, saMjIpaMcendriya, yAvat kiMcit madhyama pariNAmavAlA ho, aisA tiryaMca bA~dhatA hai| isI prakAra kI tiryaMcanI, manuSya aura manuSyastrI bhI utkRSTa sthitivAle jJAnAvaraNIya karma ko bA~dhate haiM / deva-devI ko nAraka ke sadaza jaannaa| AyuSya ko choDakara zeSa sAta karmoM ke viSaya meM pUrvavata jaannaa| bhagavan ! utkRSTa kAla kI sthitivAle AyuSkarma ko kyA nairayika bA~dhatA hai, yAvat devI bA~dhatI hai ? gautama! use tiryaMca, manuSya tathA manuSya strI bA~dhatI hai / bhagavan ! kisa prakAra kA tiryaMca utkRSTakAla kI sthiti vAle AyuSkarma ko bA~dhatA hai ? gautama ! jJAnAvaraNIya karmabandha samAna jAnanA / bhagavan ! kisa prakAra kA manuSya utkRSTa kAla kI sthiti vAle AyuSyakarma ko bA~dhatA hai ? gautama ! jo karmabhUmija ho athavA karmabhUmija ke sadRza ho yAvat zruta meM upayogavAlA ho, samyagdRSTi ho athavA mithyAdRSTi ho, kRSNalezyI ho yA zuklalezyI ho, jJAnI ho yA ajJAnI ho, utkRSTa saMkliSTa pariNAmavAlA ho, athavA tatprayoga vizuddha hote hue pariNAmavAlA ho, aisA manuSya bA~dhatA hai / bhagavan ! kisa prakAra kI manuSya-strI utkRSTa kAla kI sthitivAle AyuSyakarma ko bA~dhatI hai ? gautama ! jo karmabhUmi meM utpanna ho athavA karmabhUmijA ke samAna ho yAvat zruta meM upayogavAlI ho, samyagdRSTi ho, zukla-lezyAvAlI ho, tatprAyogya vizuddha hota hue pariNAma vAlI ho, aisI manuSya-strI bA~dhatI hai / utkRSTa sthiti vAle antarAyakarma ke baMdha ke viSaya meM jJAnAvaraNIyakarma ke samAna jAnanA / pada-23-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 150 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-24-karmabandhapada sUtra-546 bhagavan ! karma-prakRtiyA~ kitanI haiM ? gautama ! ATha-jJAnAvaraNIya yAvat antarAya / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka kahanA / bhagavan ! (eka) jIva jJAnAvaraNIyakarma ko bA~dhatA huA kitanI karma-prakRtiyoM bA~dhatA hai ? gautama ! sAta, ATha yA chaha / bhagavan ! (eka) nairayika jIva jJAnAvaraNIyakarma ko bA~dhatA huA kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhatA hai ? gautama ! sAta yA ATha / isI prakAra yAvat vaimAnika paryanta kahanA / vizeSa yaha ki manuSya-sambandhI kathana samuccaya-jIva ke samAna jAnanA / (bahuta) jIva jJAnAvaraNIyakarma ko bA~dhate hue kitanI karmaprakRtiyoM ko bA~dhate haiM ? gautama ! sabhI jIva sAta yA ATha karmaprakRtiyoM ke bandhaka hote haiM; athavA bahuta se jIva sAta yA ATha karma-prakRtiyoM ke aura koI eka jIva chaha kA bandhaka hotA hai; athavA bahuta se jIva sAta, ATha yA chaha karma-prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM / (bahuta se) nairayika jJAnAvaraNIyakarma ko bA~dhate hue kitanI karma-prakRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! sabhI nairayika sAta karma-prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM, athavA bahuta se nairayika sAta karma-prakRtiyoM ke bandhaka aura eka nairayika ATha karma-prakRtiyoM kA bandhaka hotA hai, athavA bahuta se nairayika sAta yA ATha karma-prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM / isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka jAnanA / bhagavan ! (bahuta) pRthvIkAyika jIva jJAnAvaraNIyakarma ko bA~dhate hue kitanI karmaprakRtiyoM ko bA~dhate haiM ? gautama ! sAta athavA ATha karmaprakRtiyoM ko / isI prakAra yAvat (bahuta) vanaspatikAyika jIvoM ke sambandhameM khnaa| vikalendriyoM aura tiryaMca-paMcendriyajIvoM ke tIna bhaMga hote haiM-sabhI sAta karmaprakRtiyoM ke bandhaka hote haiM, athavA bahutase sAta karmaprakRtiyoM ke aura koI eka ATha karmaprakRtiyoM kA bandhaka hotA hai, athavA bahuta-se sAta ke tathA bahuta-se ATha karmaprakRtiyoM ke bandhaka hote haiM / (bahuta-se) manuSya jJAnAvaraNIyakarma ko bA~dhate hue kitanI karma-prakRtiyoM ko bA~dhate haiM ? gautama ! sabhI manuSya sAta karmaprakRtiyoM ke bandhaka hote haiM, athavA bahuta-se manuSya sAta ke bandhaka aura koI eka ATha kA bandhaka hotA hai, athavA bahuta-se sAta ke tathA ATha ke bandhaka hote haiM, athavA bahuta-se sAta ke aura koI eka chaha kA bandhaka hotA hai, athavA bahuta-se manuSya sAta ke aura bahuta-se chaha ke bandhaka hote haiM, athavA bahuta-se sAta ke tathA eka ATha kA evaM koI eka chaha kA bandhaka hotA hai, athavA bahuta-se sAta ke, koI eka ATha kA aura bahuta-se chaha ke bandhaka hote haiM, athavA bahuta-se sAta ke, bahuta-se ATha ke aura eka chaha kA bandhaka hotA hai, athavA bahuta-se sAta ke, bahuta-se ATha ke aura bahuta-se chaha ke bandhaka hote haiM / isa prakAra nau bhaMga haiM / zeSa vANavyantarAdi yAvat vaimAnika-paryanta nairayika sAta Adi karma-prakRtiyoM ke bandha samAna kahanA / jJAnAvaraNIyakarma ke samAna darzanAvaraNIyakarma ke bandha kA kathana krnaa| bhagavan ! vedanIyakarma ko bA~dhatA huA eka jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhatA hai ? gautama ! sAta kA, ATha kA, chaha kA athavA eka prakRti kA / manuSya meM bhI aisA hI kahanA / zeSa nAraka Adi saptavidha aura aSTavidha bandhaka hote haiM, vaimAnika taka isI prakAra kahanA / bhagavan ! bahuta jIva vedanIyakarma ko bA~dhate hue kitanI karma-prakRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! sabhI jIva saptavidhabandhaka, aSTavidhabandhaka, ekaprakRtibandhaka aura eka jIva chaha-prakRtibandhaka hotA hai, athavA bahuta saptavidhabandhaka, aSTavidhabandhaka, ekavidhabandhaka yA chahavidhabandhaka hote haiM / zeSa nArakAdi se vaimAnika paryanta jJAnAvaraNIya ko bA~dhate hue jitanI prakRtiyoM ko bA~dhate haiM, utanI kA bandha yahA~ bhI kahanA / vizeSa yaha ki manuSya vedanIyakarma ko bA~dhate hae-gautama ! sabhI manuSya saptavidhabandhaka aura ekavidha-bandhaka hote haiM 1, bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka aura eka aSTavidhabandhaka hotA hai| 2, bahata sapta-vidhabandhaka, bahata ekavidhabandhaka aura bahata aSTavidhabandhaka hote haiN| 3, bahata saptavidhabandhaka, bahata ekavidha-bandhaka aura eka SaTavidhabandhaka hotA hai / 4, bahata saptavidhabandhaka, bahata ekavidhabandhaka, bahuta SaDvidhabandhaka hote haiM / 5, bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka, eka aSTavidhabandhaka aura eka SaDvidhabandhaka hotA hai / 6, bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka, eka aSTavidhabandhaka aura bahuta SaD muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 151 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra vidhabandhaka hote haiM / 7, bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka, bahuta aSTavidhabandhaka aura eka SaDvidhabandhaka hotA hai| 8, bahuta saptavidha bandhaka, bahuta ekavidhabandhaka, bahuta aSTavidhabandhaka aura bahuta SaTvidhabandhaka hote haiM / 9, isa prakAra nau bhaMga haiN| bhagavan ! mohanIya karma bA~dhatA jIva kitanI karmaprakRtiyoM ko bA~dhatA hai ? gautama ! sAmAnya jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahanA / jIva aura ekendriya saptavidhabandhaka aura aSTavidhabandhaka bhI hote haiN| Ayukarma ko bA~dhatA jIva kitanI karmaprakRtiyoM ko bA~dhatA hai ? gautama ! niyama se ATha prakRtiyA~ bA~dhatA hai| nairayikoM se lekara vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA / isI prakAra bahutoM ke viSaya meM bhI khnaa| nAma, gotra aura antarAya karma ko bA~dhatA jIva jJAnAvaraNIya ke samAna hI kahanA / isI prakAra nAraka se lekara vaimAnika taka eka aura bahuvacana meM khnaa| pada-24-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 152 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-25-karmabaMdhavedapada sUtra-547 bhagavana ! karmaprakatiyA~ kitanI haiM ? gautama ! ATha, jJAnAvaraNIya yAvata antarAya / isI prakAra nairayikoM yAvata vaimAnikoM taka haiN| bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kA bandha karatA huA jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? gautama ! ATha kA / isI prakAra nairayika se vaimAnika paryanta jAnanA / vedanIyakarma ko chor3akara zeSa sabhI karmoM ke sambandha meM isI prakAra jAnanA / vedanIyakarma ko bA~dhatA huA eka jIva ? gautama ! sAta kA, ATha kA athavA cAra (karmaprakRtiyoM) vedana karatA hai / isI prakAra manuSya meM kahanA / zeSa nairayikoM se vaimAnika paryanta niyama se ATha karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiM / bahata jIva vedanIyakarma ko bA~dhate hue gautama ! sabhI jIva ATha yA cAra karmaprakRtiyoM ke vedaka hote haiM, athavA bahuta jIva ATha yA cAra karmaprakRtiyoM ke aura koI eka jIva sAta karmaprakRtiyoM kA vedaka hotA hai, athavA bahuta jIva ATha, cAra yA sAta karmaprakRtiyoM ke vedaka hote haiM / isI prakAra bahuta-se manuSyoM dvArA vedanIyakarmabandha ke samaya vedana sambandhI kathana karanA / pada-25-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 153 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-26-karmavedabandhapada sUtra-548 bhagavan ! karmaprakRtiyA~ kitanI haiM ? gautama ! ATha, jJAnAvaraNIya yAvat antarAya / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka haiM / bhagavana ! (eka) jIva jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karatA haA kitanI karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai ? gautama ! sAta, ATha, chaha yA eka karmaprakRti kA / (eka) nairayika jIva jJAnAvaraNIyakarma ko vedatA huA gautama ! sAta yA ATha karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai / isI prakAra vaimAnika paryanta jAnanA / parantu manuSya kA kathana sAmAnya jIva ke samAna hai| (bahata) jIva jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karate hae kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! sabhI jIva sAta yA ATha karmaprakRtiyoM ke, athavA bahuta jIva sAta yA ATha ke aura eka chaha kA baMdhaka hotA hai, athavA bahata jIva sAta, ATha aura chaha ke, athavA bahuta jIva sAta ke aura ATha ke tathA koI eka prakRti kA, athavA bahuta jIva sAta, ATha aura eka ke, yA bahuta jIva sAta ke tathA ATha ke, eka jIva chaha kA aura eka jIva eka kA, athavA bahuta jIva sAta ke yA ATha ke, eka jIva chaha kA aura bahuta jIva eka ke, athavA bahuta jIva sAta ke, ATha ke, chaha ke tathA eka ke, athavA bahuta jIva ATha ke, sAta ke, chaha ke aura eka ke baMdhaka hote haiM / ye kula nau bhaMga hue| ekendriya jIvoM aura manuSyoM ko chor3akara zeSa jIvoM yAvat vaimAnikoM ke tIna bhaMga kahanA / (bahuta-se ekendriya) jIva sAta ke aura ATha ke bandhaka hote haiM / manuSyoM ? gautama ! (1) sabhI manuSya sAta karmaprakRtiyoM ke bandhaka hote haiM, (2) bahuta-se sAta aura eka ATha karmaprakRti bA~dhatA hai, (3) bahuta-se manuSya sAta ke aura eka chaha kA bandhaka hai, isI prakAra chaha ke bandhaka ke sAtha bhI do bhaMga, (6-7) eka ke bandhaka ke sAtha bhI do bhaMga, (8-11) bahuta-se sAta ke bandhaka, eka ATha kA aura eka chaha kA bandhaka, yoM cAra bhaMga, (12-15) bahuta-se sAta ke bandhaka, eka ATha kA aura eka manuSya eka prakRti kA bandhaka, yoM cAra bhaMga, (16-19) bahuta-se sAta ke bandhaka tathA eka chaha kA aura eka, eka kA bandhaka, isake bhI cAra bhaMga, (20-27) bahuta-se sAta ke baMdhaka, eka ATha kA, eka chaha kA aura eka, eka kA bandhaka hotA hai, yo isake ATha bhaMga haiM / kula milAkara ye sattAIsa bhaMga haiM / jJAnAvaraNIya-karma ke samAna darzanAvaraNIyakarma evaM antarAya kA kathana bhI karanA / bhagavan ! (eka) jIva vedanIyakarma kA vedana karatA huA kitanI karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai ? gautama! vaha sAta, ATha, chaha yA eka kA bandhaka hotA hai, athavA abaMdhaka hotA hai / isI prakAra manuSya meM bhI samajhanA / zeSa nAraka Adi vaimAnika paryanta sAta yA ATha ke bandhaka haiM / (bahata) jIva vedanIyakarma kA vedana karate hae kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! 1. sabhI jIva sAta ke, ATha ke aura eka ke bandhaka hota haiM, 2. bahuta jIva sAta, ATha yA eka ke bandhaka hote haiM aura eka chaha kA bandhaka hotA hai / 3. bahuta jIva sAta, ATha, eka tathA chaha ke bandhaka hote haiM, 4-5. abandhaka ke sAtha bhI do bhaMga, 6-9. bahata jIva sAta ke, ATha ke, eka ke baMdhaka hote haiM tathA koI eka chaha kA tathA koI eka abandhaka bhI hotA hai, yoM cAra bhaMga hote haiM / kula nau bhaMga hae / ekendriya jIvoM ko abhaMgaka jAnanA / nAraka Adi vaimAnikoM taka ke tIna-tIna bhaMga kahanA / manuSyoM ke viSaya meM vedanIyakarma ke vedana ke sAtha, gautama ! 1-bahatase sAta ke athavA eka ke bandhaka hote haiM / 2-bahuta-se manuSya sAta ke aura eka ke bandhaka tathA koI eka chaha kA, eka ATha kA bandhaka hai yA phira abandhaka hotA hai / isa prakAra ye kula milAkara sattAIsa bhaMga-prANAtipAtavirata kI kriyAoM ke samAna kahanA / vedanIyakarma ke vedana ke samAna AyuSya, nAma aura gotra karma meM bhI kahanA / jJAnAvaraNIya samAna mohanIyakarma ke vedana ke sAtha bandha ko khnaa| pada-26-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 154 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-27-karmavedavedakapada sUtra-549 bhagavan ! karmaprakRtiyA~ kitanI haiM ? gautama ! ATha, jJAnAvaraNIya yAvat antarAya / isI prakAra nArakoM se vaimAnikoM taka haiN| bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karatA huA (eka) jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? gautama ! sAta yA ATha kA / isI prakAra manuSya meM bhI jAnanA / zeSa sabhI jIva vaimAnika paryanta ekatva aura bahutva se niyamataH ATha karmaprakRtiyA~ vedate haiM / (bahuta) jIva jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karate hue, gautama ! 1. sabhI jIva ATha karmaprakRtiyoM ke vedaka hote haiM, 2. kaIM jIva ATha karmaprakRtiyoM ke vedaka hote haiM aura koI eka jIva sAta karmaprakRtiyoM kA vedaka hotA hai, 3. kaIM jIva ATha aura kaIM sAta karmaprakRtiyoM ke vedaka hote haiN| isI prakAra manuSyapada meM bhI ye tIna bhaMga hote haiM / darzanAvaraNIya aura antarAya karma ke sAtha anya karmaprakRtiyoM meM bhI pUrvavat kahanA / vedanIya, Ayu, nAma aura gotrakarma kA vedana karatA huA (eka) jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? gautama ! bandhaka-vedaka ke samAna veda-vedaka ke vedanIya kA kathana karanA / mohanIyakarma kA vedana karatA huA (eka) jIva, gautama ! niyama se ATha karmaprakRtiyoM ko vedatA hai / isI prakAra nAraka se vaimAnika paryanta jAnanA / bahutva vivakSA se bhI samajhanA / pada-27-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 155 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-28-AhArapada uddezaka-1 sUtra-550,551 isa uddezaka meM ina gyAraha padoM haiM-sacittAhAra, AhArArthI, kitane kAla se ?, kyA AhAra ? saba pradezoM se, kitanA bhAga? sabhI AhAra (karate haiM ?) (sataiva) pariNata karate haiM ? tathA-ekendriyazarIrAdi, lomAhAra evaM mnobhkssii| sUtra-552 bhagavan ! kyA nairayika sacittAhArI hote haiM, acittAhArI hote haiM yA mizrAhArI ? gautama ! ve kevala acittAhArI hote haiN| isI prakAra asurakumAroM se vaimAnikoM paryanta jAnanA / audArikazarIrI yAvat manuSya sacittAhArI bhI haiM, acittAhArI bhI haiM aura mizrAhArI bhI haiM / bhagavana ! kyA nairayika AhArArthI hote haiM ? hA~, gautama ! hote haiN| bhagavan ! nairayikoM ko kitane kAla ke pazcAt AhAra kI IcchA hotI hai ? gautama ! nairayikoM kA AhAra do prakAra kA hai| Abhoganirvartita aura anAbhoganirvartita / jo anAbhoganirvartita hai, usakI abhilASA prati samaya nirantara utpanna hotI rahatI hai, jo Abhoganirvartita hai, usakI abhilASA asaMkhyAtasamaya ke antarmuhUrta meM utpanna hotI hai| bhagavan ! nairayika kauna-sA AhAra grahaNa karate haiM ? gautama ! dravyataH-anantapradezI pudgaloM kA AhAra grahaNa karate haiM, kSetrataH-asaMkhyAtapradezoM meM avagAr3ha, kAlataH-kisI bhI kAlasthiti vAle aura bhAvataH-varNavAn, gandhavAn, rasavAna aura sparzavAn pudgaloM kA AhAra karate haiM / bhagavan ! bhAva se jina pudgaloM kA AhAra karata haiM, kyA ve eka varNa vAle yAvat kyA ve paMca varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM ? gautama ! ve sthAnamArgaNA se eka varNa vAle yAvat pA~ca varNa vAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM tathA vidhAna mArgaNA se kAle yAvat zukla varNavAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM / bhagavan ! ve varNa se jina kAle varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, kyA ve eka guNa yAvat dasa guNa kAle, saMkhyAtaguNa kAle, asaMkhyAtaguNa kAle yA anantaguNa kAle varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM ? gautama! ve eka guNa yAvat anantaguNa kAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM / isI prakAra yAvat zuklavarNa meM jAnanA / isI prakAra gandha aura rasa kI apekSA se bhI kahanA / jo jIva bhAva se sparzavAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, ve catuHsparzI yAvat aSTasparzI pudgaloM kA AhAra karate haiM / vidhAna mArgaNA se karkaza yAvat rUkSa pudagaloM kA bhI AhAra karate haiM / ve jina karkazasparzavAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, kyA ve ekaguNa yAvat anantaguNa karkazapud galoM kA AhAra karate haiM ? gautama ! aisA hI hai / isI prakAra AThoM hI sparzoM ke viSaya meM jAnanA / bhagavan ! ve jina anantaguNa rUkSapudgaloM kA AhAra karate haiM, kyA ve spRSTa pudgaloM kA AhAra karate haiM yA aspRSTa pudgaloM kA ? gautama ! ve spRSTa pudgaloM kA hI AhAra karate haiM / bhASA-uddezaka ke samAna yAvat niyama se chahoM dizAoM meM se AhAra karate haiM / bahula kAraNa kI apekSA se jo varNa se kAle-nIle, gandha se durgandhavAle, rasa se tikta aura kaTuka rasavAle aura sparza se karkaza, guru, zIta aura rUkSa sparza haiM, unake purAne varNaguNa, gandhaguNa, rasaguNa aura sparzaguNa kA vipariNana kara, paripIDana parizATana aura parividhvasta karake anya apUrva varNaguNa, gandha guNa, rasaguNa aura sparzaguNa ko utpanna karake apane zarIrakSetra meM avagAhanA kiye hue pudgaloM kA pUrNarUpeNa AhAra karate haiN| bhagavan ! kyA nairayika sarvataH AhAra karate haiM ? pUrNarUpa se pariNata karate haiM ? sarvataH ucchavAsa tathA sarvataH niHzvAsa lete haiM ? bAra-bAra AhAra karate haiM ? bAra-bAra pariNata karate haiM ? bAra-bAra ucchavAsa evaM niHzvAsa lete haiM ? athavA kabhI-kabhI AhAra karate haiM ? yAvat ucchvAsa evaM niHzvAsa lete haiM? hA~, gautama ! nairayika sarvataH AhAra karate haiM, isI prakAra vahI pUrvoktavat yAvat kabhI-kabhI niHzvAsa lete haiM / nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, una pudgaloM kA AgAmI kAla meM asaMkhyAtaveM bhAga kA AhAra karate haiM aura anantaveM bhAga kA AsvAdana karate haiM / bhagavan ! nairayika jina pudgaloM ka AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA una sabakA AhAra kara lete haiM athavA sabakA nahIM karate ? gautama ! zeSa bacAye binA una sabakA AhAra kara lete haiM / bhagavan ! nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve una pudgaloM ko bAra-bAra kisa rUpa meM pariNata karate haiM ? gautama ! una pudgaloM muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 156 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra ko zrotrendriya yAvat sparzandriya rUpa meM, aniSTarUpa se, akAntarUpa se, apriyarUpa se, azubharUpa se, amanojJarUpa se, amanAmarUpa se, anizcitatA se, anabhilaSitarUpa se, bhArIrUpa se, halkerUpa se nahIM, duHkharUpa se sukharUpa se nahIM, una sabakA bArabAra pariNamana karate haiN| sUtra-553 bhagavan ! kyA asurakumAra AhArArthI hote haiM ? hA~, gautama ! hote haiM / nArakoM kI vaktavyatA samAna asurakumAroM ke viSaya meM yAvat... 'unake pudgaloM kA bAra-bAra pariNamana hotA hai| yahA~ taka kahanA / unameM jo Abhoganirvartita AhAra hai usa AhAra kI abhilASA jaghanya caturtha-bhakta pazcAta evaM utkRSTa kucha adhika sahasravarSa meM utpanna hotI hai / bAhalyarUpa kAraNa se ve varNa se-pIta aura zveta, gandha se-surabhigandha vAle, rasa se-amla aura madhura tathA sparza se-mRdu, laghu, snigdha aura uSNa pudgaloM kA AhAra karate haiM / una ke purAne varNa-gandha-rasa-sparza-guNa ko vinaSTa karake, apUrva yAvat-varNa-gandha-rasa-sparza-guNa ko utpanna karake manojJa, manAma Icchita abhilASita rUpa meM pariNata hote haiM / bhArIrUpa meM nahIM halkerUpa meM, sukharUpa meM pariNata hote haiM, duHkharUpa meM nahIM / ve AhArya pudgala unake lie punaH punaH pariNata hote haiM / zeSa kathana nArakoM ke samAna jAnanA / isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA / vizeSa yaha ki inakA Abhoganirvartita AhAra utkRSTa divasa-pRthaktva se hotA hai| sUtra-554 bhagavan ! kyA pRthvIkAyika jIva AhArArthI hote haiM? hA~, gautama ! hote haiN| pathvIkAyika jIvoM ko kitane kAla meM AhAra kI abhilASA hotI hai ? gautama ! pratisamaya binA viraha ke hotI hai / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kisa vastu kA AhAra karate haiM ? gautama ! nairayikoM ke kathana ke samAna jAnanA; yAvat pRthvIkAyika jIva kitanI dizAoM se AhAra karate haiM ? gautama ! yadi vyAghAta na ho to chahoM dizAoM se, yadi vyAghAta ho to kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pA~ca dizAoM se Agata dravyoM kA AhAra karate haiM / vizeSa yaha ki isameM bAhalya kAraNa nahIM kahA jAtA / ve varNa se-kRSNa, nIla, rakta, pIta aura zveta, gandha se-sugandha aura durgandha vAle, rasa se-tikta, kaTuka, kaSAya, amla aura madhura rasa vAle aura sparza se-karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa sparzavAle tathA unake purAne varNa Adi guNa naSTa ho jAte haiM, ityAdi kathana nArakoM ke samAna yAvat kadAcita ucchvAsa aura niHzvAsa leta haiM; taka jaannaa| bhagavan ! pRthvIkAyika jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, una pudgaloM meM se bhaviSyakAla meM kitane bhAga kA AhAra karate haiM aura kitane bhAga kA AsvAdana karate haiM ? gautama ! asaM AhAra aura anantaveM bhAga kA AsvAdana karate haiM / bhagavana ! pRthvIkAyika jIva jina pudagaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA una sabhI kA AhAra karate haiM yA nahIM? gautama ! nairayikoM ke samAna kahanA / pRthvIkAyika jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala, gautama ! sparzendriya kI viSama mAtrA ke rUpa meM bAra-bAra pariNata hote haiN| isI prakAra yAvat vanaspatikAyikoM ko jAnanA / sUtra-555 bhagavan ! kyA dvIndriya jIva AhArArthI hote haiM ? hA~, gautama ! hote haiM / bhagavan ! dvIndriya jIvoM ko kitane kAla meM AhAra kI abhilASA hota hai ? gautama ! nArakoM ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki unameM jo Abhoganirvartita AhAra hai, usakI abhilASA asaMkhyAtasamaya ke antarmahartta meM vimAtrA se hotI hai| zeSa kathana pRthvIkAyikoM ke samAna "kadAcit niHzvAsa lete haiN|' taka kahanA / vizeSa yaha ki ve niyama se chaha dizAoM se AhAra lete haiM / bhagavan ! dvIndriya jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve bhaviSya meM una pudgaloM ke kitane bhAga kA AhAra aura kitane bhAga kA AsvAdana karate haiM ? gautama ! nairayikoM ke samAna kahanA / bhagavan ! dvIndriya jina pud galoM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA ve una sabakA AhAra karate haiM athavA nahIM? gautama ! dvIndriya jIvoM kA AhAra do prakAra kA hai| -lomAhAra aura prakSepAhAra / ve jina pudgaloM ko lomAhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, una muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 157 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra sabakA samagrarUpa se AhAra karate haiM aura jina pudgaloM ko prakSepAhArarUpa meM grahaNa karata haiM, unameM se asaMkhyAtaveM bhAga kA hI AhAra karate haiM unake bahuta-se sahasra bhAga yoM hI vidhvaMsa ko prApta ho jAte haiM, na hI unakA sparza hotA hai aura na hI AsvAdana hotA hai / ina pUrvokta prakSepAhArapudgaloM meM se AsvAdana na kiye jAnevAle tathA spRSTa na honevAle pud galoM maiM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama AsvAdana na kiye jAnevAle pudgala haiM, unase anantaguNe spRSTa na honevAle haiM / dvIndriya jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala kisakisa rUpa meM punaH punaH pariNata hote haiM ? jihvendriya aura sparzendriya kI vimAtrA ke rUpa meM punaH punaH pariNata hote haiN| isI prakAra caturindriya taka kahanA / vizeSa yaha ki inake dvArA prakSepAhArarUpa meM gRhIta pudgaloM ke aneka sahasra bhAga anAghrAyamANa, aspRzyamAna tathA anAsvAdyamAna hI vidhvaMsa ko prApta hote haiM / ina anAghrAyamANa, aspRzyamAna aura anAsvAdyamAna pudgaloM meM se kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! anAghrAyamANa pudgala sabase kama haiM, usase anantaguNe pudgala anAsvAdyamAna haiM aura aspRzyamAna pudgala usase anantaguNe haiM / trIndriya jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala unameM ghrANendriya, jihvendriya aura sparzendriya kI vimAtrA se punaH punaH pariNata hote haiM / caturindriya dvArA AhAra ke rUpa meM gahIta pudgala cakSurindriya, ghrANendriya, jihvendriya evaM sparzendriya kI vimAtrA se punaH punaH pariNata hote haiM / zeSa kathana trIndriyoM ke samAna samajhanA / paMcendriya tiryaMcoM kA kathana trIndriya jIvoM ke samAna jAnanA / vizeSa yaha ki unameM jo Abhoganirvartita AhAra hai, usa AhAra kI abhilASA unheM jaghanya antarmuhUrta se aura utkRSTa SaSThabhakta se hotI hai / bhagavan ! paMcendriya tiryaMcayonika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala pA~coM indriyoM meM vimAtrA meM punaH punaH pariNata hote haiM / manuSyoM kI AhAra-sambandhI vaktavyatA bhI isI prakAra hai / vizeSa yaha ki unakI Abhoganirvartita AhAra kI abhilASA jaghanya antarmuhUrta meM aura utkRSTa aSTamabhakta hone para hotI hai / vANa-vyantara devoM kA AhAra nAgakumAroM ke samAna jAnanA / isa prakAra jyotiSkadevoM kA bhI kathana hai | kintu unheM Abhoganirvartita AhAra kI abhilASA jaghanya aura utkRSTa bhI divasa-pRthaktva meM hotI hai| isI prakAra vaimAnika devoM kI bhI AhArasambandhI vaktavyatA jAnanA / vizeSa yaha ki inako Abhogani-vartita AhAra kI abhilASA jaghanya divasa-pRthaktva meM aura utkRSTa taiMtIsa hajAra varSoM meM utpanna hotI hai / zeSa vaktavyatA asurakumAroM ke samAna 'unake una pudgaloM kA bAra-bAra pariNamana hotA hai| yahA~ taka kahanA / saudharma-kalpa meM Abhoganirvartita AhAra kI icchA jaghanya divasa-pRthaktva se aura utkRSTa do hajAra varSa se samutpanna hotI hai| IzAnakalpa meM jaghanya kucha adhika divasa-pRthaktva meM aura utkRSTa kucha adhika do hajAra varSa meM hotI hai / sanatkumAra ko jaghanya do hajAra varSa meM aura utkRSTa sAta hajAra varSa meM AhArecchA hotI hai / mAhendrakalpa meM ? jaghanya kucha adhika do hajAra varSa meM aura utkRSTa kucha adhika sAta hajAra varSa meM, brahmaloka meM jaghanya sAta aura utkRSTa dasa hajAra varSa meM; lAntakakalpa meM jaghanya dasa aura utkRSTa caudaha hajAra varSa meM; mahAzukrakalpa meM jaghanya caudaha aura utkRSTa sattaraha hajAra varSa meM; sahasrArakalpa meM jaghanya sattaraha aura utkRSTa aThAraha hajAra varSa meM; Anata-kalpa meM jaghanya aThAraha aura utkRSTa unnIsa hajAra varSa meM prANatakalpa meM jaghanya unnIsa aura utkRSTa bIsa hajAra varSa meM; AraNakalpa meM jaghanya bIsa aura utkRSTa ikkIsa hajAra varSa meM; acyutakalpa meM jaghanya 21 aura utkRSTa 22 hajAra varSa meM AhArAbhilASA utpanna hotI hai| bhagavan ! adhastana-adhastana graiveyaka devoM kI AhArasambandhI pRcchA hai / gautama ! jaghanya 22 aura utkRSTa 23 hajAra varSa meM devoM ko AhArAbhilASA utpanna hotI hai / adhastana-madhyama graiveyakoM meM, gautama ! jaghanya 23 aura utkRSTa 24 hajAra varSa meM; adhastana-uparima graiveyakoM meM, jaghanya 24 aura utkRSTa 25 hajAra varSa meM; madhyama-adhastana graiveyakoM meM jaghanya 25 aura utkRSTa 26 hajAra varSa meM; madhyama-madhyama graiveyakoM meM jaghanya 26 aura utkRSTa 27 hajAra varSoM meM; madhyama-uparima graiveyakoM meM jaghanya 27 aura utkRSTa 28 hajAra varSa meM, uparima-adhastana graiveyakoM meM jaghanya 28 aura utkRSTa 29 hajAra varSa meM; uparima-madhyama graiveyakoM meM jaghanya 29 aura utkRSTa 30 hajAra varSoM meM; uparima-uparima graiveyakoM meM jaghanya 30 aura utkRSTa 31 hajAra varSa meM AhAra kI IcchA hotI hai / vijaya, vaijayanta, jayanta aura muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 158 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra aparAjita devoM ko kitane kAla meM AhAra kI abhilASA hotI hai ? gautama ! jaghanya 31 aura utkRSTa 33 hajAra varSa meM AhArecchA hotI hai| sarvArthasiddha devoM ko ajaghanya-anutkRSTa teMtIsa hajAra varSa meM AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| sUtra-556 bhagavan ! kyA nairayika ekendriya yAvat paMcendriyazarIroM kA AhAra karate haiM ? gautama ! pUrvabhAvaprajJApanA kI apekSA se ve ekendriyazarIroM kA bhI AhAra karate haiM, yAvat paMcendriyazarIroM kA bhI tathA vartamAnabhAvaprajJApanA kI apekSA se niyama se ve paMcendriyazarIroM kA AhAra karate haiM / stanitakumAroM taka isI prakAra samajhanA | bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke viSaya meM prazna / gautama ! pUrvabhAvaprajJApanA se nArakoM ke samAna aura vartamAnabhAvaprajJApanA se niyama se ve ekendriyazarIroM kA AhAra karate haiN| dvIndriyajIvoM pUrvabhAvaprajJApanA se isI prakAra aura vartamAnabhAvaprajJApanA se ve niyama se dvIndriyazarIroM kA AhAra karate haiM / isI prakAra yAvat caturindriyaparyanta pUrvabhAvaprajJApanA se pUrvavat aura vartamAnabhAvaprajJApanA se jisake jitanI indriyA~ haiM, utanI hI indriyoM vAle zarIra kA AhAra karate haiM / vaimAnikoM taka zeSa jIvoM kA kathana nairayikoM ke samAna jAnanA / bhagavan ! nAraka jIva lomAhArI haiM yA prakSepAhArI ? gautama ! ve lomAhArI hai, isI prakAra ekendriya jIvoM aura sabhI devoM ke viSaya meM kahanA / dvIndriyoM se lekara manuSyoM taka lomAhArI bhI haiM, prakSepAhArI bhI haiN| sUtra-557 bhagavan ! nairayika jIva oja-AhArI hote haiM, athavA manobhakSI ? gautama ! ve oja-AhArI hote haiM / isI prakAra sabhI audArikazarIradhArI bhI oja-AhArI haiM / vaimAnikoM taka sabhI deva oja-AhArI bhI hote haiM aura manobhakSI bhI / jo manobhakSI deva hote haiM, unako icchAmana utpanna hotI hai / jaise ki-ve cAhate haiM ki hama mAno-bhakSaNa kareM / una devoM ke dvArA mana meM isa prakAra kI IcchA kiye jAne para zIghra hI jo pudgala iSTa, kAnta, yAvat manojJa, manAma hote haiM, ve unake manobhakSyarUpa meM pariNata ho jAte haiM / tadanantara jisa kisI nAma vAle zIta pudgala, zItasvabhAva ko prApta hokara rahate haiM athavA uSNa pudgala, uSNasvabhAva ko pAkara rahate haiM / he gautama ! isI prakAra una devoM dvArA manobhakSaNa kiye jAne para, usakA IcchApradhAna mana zIghra hI santuSTa-tRpta ho jAtA hai| pada-28 uddezaka-2 sUtra-558 dvitIya uddezaka meM teraha dvAra haiM-AhAra, bhavya, saMjJI, lezyA, dRSTi, saMyata, kaSAya, jJAna, yoga, upayoga, veda, zarIra aura paryAptidvAra / sUtra-559 bhagavan ! jIva AhAraka haiM yA anAhAraka ? gautama ! kathaMcit AhAraka haiM, kathaMcit anAhAraka / nairayika se asurakumAra aura vaimAnika taka isI prakAra jAnanA / bhagavan ! eka siddha AhAraka hotA hai yA anAhAraka hotA hai ? gautama ! anaahaark| bhagavan !(bahuta) jIva AhAraka hote haiM, yA anAhAraka? gautama ! donoM / bhagavan ! (bahuta) nairayika AhAraka hote haiM yA anAhAraka ? gautama ! ve sabhI AhAraka hote haiM, athavA bahuta AhAraka aura koI eka anAhAraka hotA hai, yA bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiM / isI taraha vaimAnika-paryanta jAnanA / vizeSa yaha ki ekendriya jIvoM kA kathana bahata jIvoM ke samAna hai / (bahata) siddhoM ke viSaya meM prazna / gautama ! ve anAhAraka hI hote haiM sUtra-560 bhagavan ! bhavasiddhika jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? gautama ! vaha kadAcit AhAraka hotA hai, kadAcit anAhAraka / isI prakAra vaimAnika taka jAnanA / bhagavan ! (bahuta) bhavasiddhika jIva AhAraka hote haiM yA anAhAraka ? gautama ! samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahanA / abhavasiddhika meM bhI isI prakAra kahanA / nobhavasiddhika-noabhavasiddhika anAhAraka hotA hai / isI prakAra siddha meM kahanA / (bahuta-se) nobhavasiddhika-noabhavasiddhika jIva anAhAraka hote haiM / isI prakAra bahuta-se siddhoM meM samajhanA / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 159 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sUtra-561 bhagavAn ! saMjJI jIva AhAraka hai yA anAhAraka ? gautama ! vaha kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhA-raka hotA hai / isI prakAra vaimAnika paryanta kahanA / kintu ekendriya aura vikalendriya jIvoM ke viSaya meM prazna nahIM karanA / bahuta-se saMjJIjIva AhAraka hote haiM yA anAhAraka hote haiM ? gautama ! jIvAdi se lekara vaimAnika taka tIna bhaMga hote haiN| asaMjJI jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka? gautama ! vaha kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai| isI prakAra nAraka se vANavyantara paryanta kahanA / jyotiSka aura vaimAnika ke viSaya meM prazna nahIM karanA / (bahuta) asaMjJI jIva AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI / inameM kevala eka hI bhaMga hai / (bahuta) asaMjJI nairayika AhAraka hote haiM yA anAhAraka hote haiM ? gautama-(1) sabhI AhAraka hote haiM, (2) sabhI anAhAraka hote haiM, (3) eka AhAraka aura eka anAhAraka, (4) eka AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiM, (5) bahuta AhAraka aura eka anAhAraka hotA hai tathA (6) bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiM / isI prakAra stanita-kumAra paryanta jAnanA / ekendriya jIvoM meM bhaMga nahIM hotA / dvIndriya se paMcendriyatiryaMca taka meM pUrvokta kathana ke samAna tIna bhaMga kahanA / manuSyoM aura vANavyantara devoM meM (pUrvavat) chaha bhaMga kahanA / nosaMjJI-noasaMjJI jIva kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai / isI prakAra manuSya meM bhI kahanA / siddha jIva anAhAraka hotA hai / bahatva kI apekSA se nosaMjJI-noasaMjJI jIva AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI aura manuSyoM meM tIna bhaMga haiM / (bahuta-se) siddha anAhAraka hote haiN| sUtra - 562 bhagavan ! salezya jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? gautama ! kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai / isI prakAra vaimAnika taka jAnanA / bhagavan ! (bahuta) salezya jIva AhAraka hote haiM yA anAhAraka ? gautama ! samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3akara inake tIna bhaMga haiM / isI prakAra kRSNa, nIla aura kApotalezyI meM bhI samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahanA / tejolezyA kI apekSA se pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyikoM meM chaha bhaMga haiM / zeSa jIva Adi meM, jinameM tejolezyA pAI jAtI hai, usameM tIna bhaMga kahanA / padmalezyA aura zuklalezyA vAle jIva Adi meM tIna bhaMga haiM / alezya samuccaya jIva (ayogI kevalI) manuSya aura siddha anAhAraka bhI hote haiN| sUtra-563 bhagavan ! samyagdRSTi jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? gautama ! vaha kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka / dvIndriya, trIndriya aura caturindriya meM pUrvokta chaha bhaMga hote haiM / siddha anAhAraka hote haiM / zeSa sabhI meM tIna bhaMga hote haiM / mithyAdaSTiyoM meM samuccaya jIva aura ekendriyoM ko choDakara tIna-tIna bhaMga pAye jAte haiM / samyagamithyAdRSTi jIva, gautama ! AhAraka hotA hai / ekendriya aura vikalendriya ko chor3akara vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA / bahatva kI apekSA se bhI isI prakAra jAnanA / sUtra-564 bhagavan ! saMyata jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? gautama ! vaha kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka / isI prakAra manuSya ko bhI kahanA / bahatva kI apekSA se tIna-tIna bhaMga haiN| asaMyata jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? gautama ! kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka | bahutva kI apekSA jIva aura ekendriya ko chor3akara inameM tIna bhaMga hote haiM / saMyatAsaMyatajIva, paMcendriyatiryaMca aura manuSya, AhAraka hote haiN| nosaMyata-asaMyata-nosaMyatAsaMyata jIva aura siddha, anAhAraka hote haiN| sUtra- 565 bhagavan ! sakaSAya jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? gautama ! vaha kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka / isI prakAra vaimAnika paryanta jAnanA / bahatva apekSA se jIva aura ekendriya ko ha nAraka Adi meM)tIna bhaMga haiN| krodhakaSAyI jIva Adi meM bhI isI prakAra tIna bhaMga kahanA / vizeSa yaha ki devoMmeM cha bhaMga muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 160 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra kahanA / mAnakaSAyI aura mAyAkaSAyI devoM aura nArakoM meM cha bhaMga pAye jAte haiM / lobhakaSAyI nairayikoM meM cha bhaMga hote haiM / jIva aura ekendriyoM ko chor3akara zeSa jIvoM meM tIna bhaMga haiN| akaSAyI ko nosaMjJI-noasaMjJI ke samAna jAnanA / sUtra-566 __jJAnI ko samyagdRSTi ke samAna samajhanA | AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM meM chaha bhaMga samajhanA / zeSa jIva Adi meM jinameM jJAna hotA hai, unameM tIna bhaMga haiM / avadhijJAnI paMcendriyatiryaMca AhAraka hote haiM / zeSa jIva Adi meM, jinameM avadhijJAna pAyA jAtA hai, unameM tIna bhaMga haiM / manaHparyava jJAnI samuccaya jIva aura manuSya AhAraka hote haiM / kevalajJAnI ko nosaMjJI-noasaMjJI ke samAna jAnanA / ajJAnI, mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI meM samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga haiM / vibhaMgajJAnI paMcendriya-tiryaMca aura manuSya AhAraka hote haiM / avaziSTa jIva Adi meM tIna bhaMga pAye jAte haiM / sUtra-567 sayogiyoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga haiN| manoyogI aura vacanayogI meM samyagamithyAdRSTi ke samAna kahanA / vizeSa yaha ki vacanayoga vikalendriyoM meM bhI kahanA / kAyayogI jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga haiM / ayogI samuccaya jIva, manuSya aura siddha anAhAraka haiN| sUtra-568 samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara anya sAkAra evaM anAkAra upayogI jIvoM meM tIna bhaMga khnaa| siddha jIva anAhAraka hI hote haiM / sUtra - 569 samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara anya saba savedI jIvoM ke, strIvedI aura puruSavedI meM, napuMsakavedI meM samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga hote haiM / avedI jIvoM ko kevalajJAnI ke samAna khnaa| sUtra - 570 samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara zeSa jIvoM meM tIna bhaMga haiM / audArikazarIrI jIvoM aura manuSyoM meM tIna bhaMga haiM | zeSa jIvoM aura audArikazarIrI AhAraka hote haiM / kintu jinake audArika zarIra hotA hai, unhIM ko kahanA / vaikriyazarIrI aura AhArakazarIrI AhAraka hote haiM / kintu yaha kathana vaikriya aura AhArakazarIrI ke lie hai| samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara taijasa aura kArmaNazarIrI meM tIna bhaMga haiM / azarIrI jIva aura siddha anAhAraka hote haiN| sUtra -571 ___AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa tathA bhASA-manaHparyApti ina paryAptiyoM se paryApta jIvoM aura manuSyoM meM tIna-tIna bhaMga hote haiM / zeSa jIva AhAraka hote haiM / vizeSa yaha ki bhASA-manaH-paryApti paMcendriya jIvoM meM hI pAI jAtI hai| AhAraparyApti se aparyApta jIva anAhAraka hote haiM / zarIraparyApti se aparyApta jIva kadAcit AhAraka, kadAcit anAhAraka hotA hai| Age kI cAra aparyAptiyoM vAle nArakoM, devoM aura manuSyoM meM chaha bhaMga pAye jAte haiM / zeSa meM samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara tIna bhaMga haiM / bhASA-manaHparyApti se aparyApta samuccaya jIvoM aura paMcendriyatiryaMcoM meM tIna bhaMga pAye jAte haiM / nairayikoM, devoM aura manuSyoM meM chaha bhaMga haiN| sabhI padoM meM jIvAdi daNDakoM meM jisa daNDaka meM jo pada saMbhava ho, usI kI pRcchA karanA / yAvat bhASA-manaHparyApti se aparyApta nArakoM, devoM aura manuSyoM meM chaha bhaMgoM tathA nArakoM, devoM aura manuSyoM se bhinna samuccaya jIvoM aura paMce-ndriyatiryaMcoM meM tIna bhaMgoM kI vaktavyatAparyanta samajhanA / pada-28-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 161 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-29-upayoga sUtra-572 bhagavan ! upayoga kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA-sAkAropayoga aura anAkAropayoga / sAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! ATha prakAra kA, Abhinibodhika-jJAnasAkAropayoga, zrutajJAna0, avadhijJAna0, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna-sAkAropayoga, mati-ajJAna0, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAna-sAkAropayoga / anAkAropayoga kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA-cakSurdarzana-anAkAropayoga, acakSudarzana0, avadhidarzana0 aura kevaladarzana-anAkAropayoga / isI prakAra samuccaya jIvoM kA bhI jAnanA / bhagavan ! nairayikoM kA upayoga kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA-sAkAropayoga aura anakAropayoga / nairayikoM kA sAkAropayoga chaha prakAra kA hai| -matijJAna-sAkAropayoga, zrutajJAna0, avadhijJAna0, matiajJAna0, zruta-ajJAna0 aura vibhaMgajJAna-sAkAropayoga / nairayikoM kA anAkAropayoga tIna prakAra kA hai / cakSudarzanaanAkAropayoga, acakSudarzana aura avadhidarzana-anAkAropayoga / isI prakAra stanitakumAroM taka khnaa| pRthvIkAyika jIvoM ke upayoga-sambandhI prazna / gautama ! unakA upayoga do prakAra kA hai-sAkAropayoga aura anAkAropayoga / pRthvIkAyika jIvoM kA sAkAropayoga do prakAra kA hai-mati-ajJAna aura zrutaajJAna / pRthvIkAyika jIvoM kA anAkAropayoga ekamAtra acakSudarzana hai| isI prakAra yAvat vanaspatikAyika jIvoM taka jAnanA / dvIndriya jIvoM kA upayoga ? do prakAra kA hai-sAkAropayoga aura anAkAropayoga / dvIndriya jIvoM kA sAkAropayoga cAra prakAra kA hai / -AbhinibodhikajJAna-sAkAropayoga, zrutajJAna0, mati-ajJAna0 aura zruta-ajJAna-sAkAropayoga / dvIndriya jIvoM kA anAkAropayoga eka acakSudarzana hI hai / isI prakAra trIndriya ko kahanA / catu-rindriya meM bhI isI prakAra kahanA / kintu unakA anAkAropayoga do prakAra kA hai, cakSudarzana0 aura acakSudarzana-anAkAropayoga / paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM ko nairayikoM ke samAna kahanA / manuSyoM ke upayoga samuccaya upayoga ke samAna khnaa| vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ko nairayikoM ke samAna khnaa| __ bhagavan ! jIva sAkAropayukta hote haiM yA anAkAropayukta ? gautama ! donoM hote haiM / kyoMki-gautama ! jo jIva AbhinibodhikajJAna yAvat kevalajJAna tathA mati-ajJAna, zruta-ajJAna evaM vibhaMgajJAna upayogavAle hote haiM, ve sAkAropayukta kahe jAte haiM aura jo jIva cakSudarzana yAvat kevaladarzana ke upayoga se yukta hota haiM, ve anAkAro-payukta kahe jAte haiM / bhagavan ! nairayika sAkAropayukta hote haiM yA anAkAropayukta ? gautama ! donoM hote haiM, kyoMki-gautama ! jo nairayika AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna tathA mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAna ke upayoga se yukta hote haiM, ve sAkAropayukta hote haiM aura jo nairayika cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana ke upayoga se yukta hote haiM, ve anAkAropayukta hote haiM / isI prakAra stanitakumAroM taka khnaa| pRthvIkAyikoM ke viSaya meM pRcchA / gautama ! pUrvavat, jo pRthvIkAyika jIva matyajJAna aura zruta-ajJAna ke upayogavAle haiM, ve sAkAropayukta hote haiM tathA jo pRthvIkAyika jIva acakSudarzana ke upayogavAle hote haiM, ve anAkAropayukta hote haiM / isI prakAra apkAyika yAvat vanaspatikAyika sAkAropayukta bhI hote haiM aura anAkAropayukta bhI / jo dvIndriya AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, matyajJAna aura zruta-ajJAna ke upayogavAle hote haiM, ve sAkAropa-yukta hote haiM aura jo dvIndriya acakSudarzana ke upayoga se yukta hote haiM, ve anAkAropayukta hote haiM / isI prakAra yAvat caturindriya jIvoM meM samajhanA, vizeSa yaha ki caturindriya jIvoM meM cakSudarzana adhika kahanA / paMcendriyatiryagyonikoM ko nairayikoM ke samAna jAnanA / manuSyoM meM samuccaya jIvoM ke samAna jAnanA cAhie / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM meM nairayikoM ke samAna khnaa| pada-29-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 162 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-30-pazyattA sUtra-573 bhagavan ! pazyattA kitane prakAra kI hai ? gautama ! do prakAra kI, -sAkArapazyattA aura anAkArapazyattA / sAkArapazyattA kitane prakAra kI hai ? gautama ! chaha prakAra kI-zrutajJAnasAkArapazyattA, avadhijJAna0, manaHparyava-jJAna0, kevalajJAna0, zruta-ajJAna0 aura vibhaMgajJAnasAkArapazyattA / anAkArapazyattA kitane prakAra kI hai ? gautama! tIna prakAra kI-cakSudarzanaanAkArapazyattA, avadhidarzanaanAkArapazyattA aura kevaladarzanaanAkArapazyattA / isI prakAra samuccaya jIvoM meM bhI kahanA / nairayika jIvoM kI pazyattA kitane prakAra kI hai ? gautama ! do prakAra kI-sAkArapazyattA aura anAkArapazyattA / nairayikoM kI sAkArapazyattA cAra prakAra kI hai-zrutajJAnasAkArapazyattA, avadhijJAna0, zruta-ajJAna0 aura vibhaMgajJAnasAkArapazyattA / nairayikoM kI anAkArapazyattA do prakAra kI hai - cakSudarzana-anAkArapazyattA aura avadhidarzana-anAkArapazyattA / isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA / __ bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM kI pazyattA kitane prakAra kI hai ? gautama ! eka sAkArapazyattA / pRthvIkAyikoM kI sAkArapazyattA ekamAtra zruta-ajJAna0 hai / isI prakAra vanaspatikAyikoM taka jAnanA / dvIndriya jIvoM meM ekamAtra sAkArapazyattA hai / gautama ! vaha do prakAra kI hai-zrutajJAnasAkArapazyattA aura zruta-ajJAnasAkArapazyattA isI prakAra trIndriya jIvoM ko bhI jAnanA / caturindriya jIvoM kI pazyattA do prakAra kI hai-sAkArapazyattA aura anAkArapazyattA / inakI sAkArapazyattA dvIndriyoM ke samAna jAnanA / caturindriya jIvoM kI anAkArapazyattA ekamAtra cakSudarzana0 hai / manuSyoM samuccaya jIvoM ke samAna hai / vaimAnika paryanta zeSa samasta daNDakoM kI pazyattA nairayikoM ke samAna khnaa| bhagavan ! jIva sAkArapazyattAvAle hote haiM yA anAkArapazyattAvAle ? gautama ! donoM hote haiM / kyoMki-gautama ! jo jIva zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI, kevalajJAnI, zruta-ajJAnI aura vibhaMgajJAnI hote haiM, ve sAkArapazyattA vAle hote haiM aura jo jIva cakSudarzanI, avadhidarzanI aura kevaladarzanI hote haiM, ve anAkArapazyattA vAle hote haiM / nairayika jIva sAkArapazyattA vAle haiM yA anagArapazyattA vAle ? gautama ! pUrvavat, parantu inameM sAkAra-pazyattA ke rUpa meM manaHparyAyajJAnI aura kevalajJAnI tathA anAkArapazyattA meM kevaladarzana nahIM hai / isI prakAra stanitakumAroM taka kahanA / pRthvIkAyika jIvoM meM pUrvavat prazna | gautama ! pRthvIkAyika jIva sAkArapazyattA vAle haiM, kyoMki-gautama ! pRthvIkAyikoM meM ekamAtra zruta-ajJAna hone se sAkArapazyattA kahI hai| isI prakAra vanaspati-kAyikoM taka khnaa| bhagavan ! dvIndriya jIva sAkArapazyattAvAle haiM yA anAkArapazyattAvAle ? gautama ! ve sAkArapazyattA vAle haiN| kyoMki-gautama dvIndriya jIvoM kI do prakAra kI pazyattA hai / zrutajJAnasAkArapazyattA aura zruta-ajJAnasAkAra-pazyattA / isI prakAra trIndriya jIvoM meM samajhanA / bhagavan ! caturindriya jIva sAkArapazyattAvAle haiM yA anAkAra-pazyattAvAle haiM? gautama ! donoM haiM / kyoMki-gautama ! jo caturindriya jIva zruta-jJAnI aura zruta-ajJAnI haiM, ve sAkArapazyattA vAle haiM aura caturindriya cakSudarzanI haiM, ataH anAkArapazyattA vAle haiM / manuSyoM, samuccaya jIvoM ke samAna haiM | avaziSTa sabhI vaimAnika taka nairayikoM ke samAna jAnanA / sUtra- 574 bhagavan ! kyA kevalajJAnI isa ratnaprabhApRthvI ko AkAroM se, hetuoM se, upamAoM se, dRSTAntoM se, varNoM se, saMsthAnoM se, pramANoM se aura pratyavatAroM se jisa samaya jAnate haiM, usa samaya dekhate haiM tathA jisa samaya dekhate haiM, usa samaya jAnate haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kyoMki-gautama ! jo sAkAra hotA hai, vaha jJAna hotA hai aura jo anAkAra hotA hai, vaha darzana hotA hai, isalie jisa samaya sAkArajJAna hogA, usa samaya anAkArajJAna (darzana) nahIM rahegA, isI prakAra jisa samaya anAkArajJAna (darzana) hogA, usa samaya sAkArajJAna nahIM hogA / isI prakAra zarkarAprabhApRthvI se yAvat adhaHsaptamanarakapRthvI taka jAnanA aura isI prakAra saudharmakalpa se lekara acyutakalpa, graiveyaka muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 163 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra vimAna, anuttaravimAna, ISatprAgbhArApRthvI, paramANupudgala, dvipradezika skandha yAvat anantapradezI skandha taka ke jAnane aura dekhane meM samajhanA / - bhagavan ! kyA kevalajJAnI isa ratnaprabhApRthvI ko anAkAroM se, ahetuoM se, anupamAoM se, adRSTAntoM se, avarNoM se, asaMsthAnoM se, apramANoM se aura apratyavatAroM se dekhate haiM, jAnate nahIM haiM? hA~, gautama ! dekhate haiM kintu jAnate nahIM / kyoMki-gautama ! jo anAkAra hotA, vaha darzana hotA hai aura sAkAra hotA hai, vaha jJAna hotA hai / isa abhiprAya se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki kevalI isa ratnaprabhA pRthvI ko anAkArA se... yAvat dekhate haiM, jAnate nahIM haiM / isI prakAra yAvat ISat prAgbhArA pRthvI, paramANu pudgala tathA anantapradezI skandha ko kevalI dekhate haiM kintu jAnate nhiiN| pada-30-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 164 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-31-saMjJI sUtra-575 bhagavan ! jIva saMjJI hai, asaMjJI hai, athavA nosaMjJI-noasaMjJI hai ? gautama ! tInoM hai / bhagavan ! nairayika saMjJI hai, asaMjJI hai athavA nosaMjJI-noasaMjJI hai ? gautama ! nairayika saMjJI bhI haiM, asaMjJI bhI haiM / isI prakAra asura-kumAroM se lekara stanitakumAroM taka kahanA / pRthvIkAyika jIva saMjJI hai ? ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! pRthvI-kAyika jIva asaMjJI haiM / isI prakAra dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ko bhI jAnanA / manuSyoM ko samuccaya jIvoM ke samAna jAnanA / paMcendriyatiryaMcoM aura vANavyantaroM, nArakoM ke samAna hai| jyotiSka aura vaimAnika sirpha saMjJI hote haiM / siddha sirpha nosaMjJI-noasaMjJI haiN| sUtra -576 nAraka tiryaMca, manuSya vANavyantara aura asurakumArAdi bhavanavAsI saMjJI hote haiM, asaMjJI bhI hote haiM | vikalendriya asaMjJI hote haiM tathA jyotiSka aura vaimAnika deva saMjJI hI hote haiN| pada-31-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa -----0-----0-----0-----0-----0-----0---- pada-32-saMyata sUtra - 577 bhagavan ! jIva kyA saMyata hote hai, asaMyata hote haiM, saMyatAsaMyata hote haiM, athavA nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata hote haiM ? gautama ! cAroM hI hote haiM / bhagavan ! nairayika saMyata hote haiM, asaMyata hote haiM, saMyatAsaMyata hote haiM yA nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMya hote haiM ? gautama ! nairayika asaMyata hote haiM / isI prakAra caturindriyoM taka jAnanA / paMcendriyatiryagyonika kyA saMyata hote haiM ? ityAdi prazna hai / gautama ! paMcendriyatiryaMca asaMyata yA saMyatA-saMyata hote haiN| manuSya saMyata hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! manuSya saMyata bhI hote haiM, asaMyata bhI hote haiM, saMyatA-saMyata bhI hote haiN| vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM kA kathana nairayikoM ke samAna samajhanA / siddhoM ke viSaya meM pUrvavat prazna / gautama ! siddha nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata hote haiN| sUtra-578 jIva aura manuSya saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata hote haiM / tiryaMca saMyata nahIM hote / zeSa ekendriya, vikalendriya aura deva tathA nAraka asaMyata hote haiN| pada-32-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa -----0-----0-----0-----0-----0-----0-----0 muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 165 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-33-avadhi sUtra-579 tetIsaveM pada meM sAta adhikAra hai-bheda, viSaya, saMsthAna, Abhyantara-bAhya, dezAvadhi, avadhi kA kSaya aura vRddhi, pratipAtI aura aprtipaatii| sUtra-580 bhagavan ! avadhi kitane prakAra kA hai ? gautama ! avadhi do prakAra kA hai, -bhavapratyayika aura kSAyopa-zamika / do ko bhava-pratyayika avadhi hotA hai, devoM aura nArakoM ko / do ko kSAyopazamika hotA hai-manuSyoM aura paMcendriyatiryaMcoM ko| sUtra-581 bhagavan ! nairayika avadhi dvArA kitane kSetra ko jAnate-dekhate haiM ? gautama ! jaghanyataH AdhA gAU aura utkRSTataH cAra gAU / ratnaprabhApRthvI ke nairayika avadhi se kitane kSetra ko jAnate-dekhate haiM ? gautama ! jaghanya sAr3he tIna gAU aura utkRSTa cAra gAU / zarkarAprabhApRthvI ke nAraka jaghanya tIna aura utkRSTa sAr3he tIna gAU ko, avadhi-(jJAna) se jAnate-dekhate haiM / bAlukAprabhApRthvI ke nAraka jaghanya r3hAI aura utkRSTa tIna gAU ko, paMkaprabhApRthvI ke nAraka jaghanya do aura utkRSTa r3hAI gAU ko, dhUmaprabhApRthvI ke nAraka avadhi jaghanya Der3ha aura utkRSTa do gAU ko, tamaHprabhApRthvI ke nAraka jaghanya eka aura utkRSTa Der3ha gAU ko, tathA adhaHsaptama pRthvI ke nairayika jaghanya AdhA gAU aura utkRSTa eka gAU kI avadhi se jAnate-dekhate haiN| bhagavan ! asurakumAradeva avadhi se kitane kSetra ko jAnate-dekhate haiM ? gautama ! jaghanya paccIsa yojana aura utkRSTa asaMkhyAta dvIpa-samudroM ko / nAgakumAradeva jaghanya paccIsa yojana aura utkRSTa saMkhyAta dvIpa-samudroM ko, jAnate aura dekhate haiM / isI prakAra stanitakumAra paryanta kahanA / paMcendriyatiryaMcayonika jIva ? gautama ! ve jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko aura utkRSTa asaMkhyAta dvIpa-samudroM ko jAnate-dekhate haiM / manuSya jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kSetra ko aura utkRSTa aloka meM loka pramANa asaMkhyAta khaNDoM ko avadhi dvArA jAnate-dekhate haiM / vANavyantara devoM kI jAnane-dekhane kI kSetra-sImA nAgakumAra ke samAna jAnanA / jyotiSka jaghanya tathA utkRSTa bhI saMkhyAta dvIpasamudroM ko avadhijJAna se jAnate-dekhate haiN| bhagavan ! saudharmadeva kitane kSetra ko avadhi dvArA jAnate-dekhate haiM ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgakSetra ko aura utkRSTataH nIce isa ratnaprabhApRthvI ke nIcale caramAnta taka, tirache asaMkhyAta dvIpa-samudroM aura Upara apane-apane vimAnoM taka avadhi dvArA jAnate-dekhate haiM / isI prakAra IzAnakadevoM meM bhI kahanA / sanatkumAra devoM ko bhI isI prakAra samajhanA / kintu vizeSa yaha ki ye nIce zarkarAprabhA pRthvI ke nIcale caramAnta taka jAnate-dekhate haiM / mAhendradevoM meM bhI isI prakAra samajhanA / brahmaloka aura lAntakadeva nIce bAlukA prabhA ke nIcale caramAnta taka, mahAzukra aura sahasrAradeva nIce cauthI paMkaprabhApRthvI ke nIcale caramAnta taka, Anata, prANata, AraNa acyuta deva nIce pA~cavIM dhUmaprabhApRthvI ke nIcale caramAnta taka, nIcale aura madhyama graiveyakadeva nIce chaThI tamaHprabhA pRthvI ke nIcale caramAnta taka, uparima graiveyakadeva jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa nIce adhaHsaptama pRthvI ke nIcale caramAnta paryanta, tirache yAvat asaMkhyAta dvIpa-samudroM ko tathA Upara apane vimAnoM taka avadhi se jAnate-dekhate haiN| bhagavan ! anuttaraupapAtika deva avadhi dvArA kitane kSetra ko jAnate dekhate haiM ? gautama ! sampUrNa lokanAr3I ko jAnate-dekhate haiN| sUtra-582 bhagavan ! nArakoM kA avadhi kisa AkAra vAlA hai ? gautama ! tapra ke AkAra kA / asurakumAroM kA avadhi kisa prakAra kA hai ? gautama ! pallaka ke AkAra hai / isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA / paMcendriyatiryaMcoM kA avadhi nAnA AkAroM vAlA hai / isI prakAra manuSyoM meM bhI jAnanA / vANavyantara devoM kA avadhijJAna paTaha AkAra kA muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 166 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra hai / jyotiSka devoM kA avadhisaMsthAna jhAlara AkAra kA hai / saudharmadevoM kA avadhi-saMsthAna Urdhva-mRdaMga AkAra kA hai| isI prakAra acyutadevoM taka samajhanA / graiveyakadevoM ke avadhijJAna phUloM kI caMgerI ke AkAra kA hai| bhagavan ! anuttaraupapAtika devoM ke avadhijJAna kA AkAra kaisA hai ? gautama ! yavanAlikA ke AkAra kA hai| sUtra-583 / bhagavan ! kyA nAraka avadhi ke andara hote haiM, athavA bAhara ? gautama ! ve andara hote haiM, bAhara nahIM / isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA / paMcendriyatiryaMca avadhi ke bAhara hote haiM / manuSya avadhijJAna ke andara bhI hote haiM aura bAhara bhI hote haiM / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM, nairayikoM ke samAna haiN| bhagavan ! nArakoM kA avadhijJAna dezAvadhi hotA hai athavA sarvAvadhi ? gautama ! unakA avadhijJAna dezAvadhi hotA hai / isI prakAra stanitakumAroM taka samajhanA / paMcendriyatiryaMcoM kA avadhi bhI dezAvadhi hotA hai, sarvAvadhi nhiiN| manuSyoM kA avadhijJAna dezAvadhi bhI hotA hai, sarvAvadhi bhI hotA hai / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM, nArakoM ke samAna jaannaa| bhagavan ! nArakoM kA avadhi kyA AnugAmika hotA hai, anAnugAmika hotA hai, varddhamAna hotA hai, hIyamAna hotA hai, pratipAtI hotA hai, apratipAtI hotA hai, avasthita hotA hai, athavA anavasthita hotA hai ? gautama ! vaha anugAmika, apratipAtI aura avasthita hotA hai / isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA / paMcendriyatiryaMcoM kA avadhi AnagAmika bhI hotA hai. yAvata anavasthita bhI hotA hai / isI prakAra manuSyoM ke avadhijJAna meM samajha lenA / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ko, nArakoM ke samAna jaannaa| pada-33-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 167 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-34-pravicAraNA sUtra-584,585 isa padameM sAta adhikAra haiN| -anantarAgata AhAra, AhArAbhogatA Adi, pudagaloM ko nahIM jAnate, adhyavasAna / tathA- samyaktva kA abhigama, kAya, sparza, rUpa, zabda aura mana se sambandhita paricAraNA aura anta meM inakA alpbhutv| sUtra-586 bhagavan ! kyA nAraka anantAhAraka hote haiM ?, usa ke pazcAt zarIra kI niSpatti hotI hai ? phira paryAdAnatA, tadanantara pariNAmanA hotI hai ? tatpazcAt paricAraNA karate haiM ? aura taba vikurvaNA karate haiM ? hA~, gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! kyA asurakumAra anantarAhAraka hote haiM yAvat paricAraNA karate haiM ? hA~, gautama ! aisA hI hai / isI prakAra netakamAraparyanta kahanA / bhagavana ! kyA pathvIkAyika anantarAhAraka yAvata vikarvaNA karate haiM? hA~. gautama! sahI zeSa ye kI ve vikurvaNA nahIM krte| isI prakAra caturindriyaparyanta khnaa| vizeSa ye ki vAyukAyika, paMcendriya tiryaMca aura manuSyoM ko nairayikoM samAna haiM / vANavyantara jyotiSka aura vaimAnikoM, asurakumAroM samAna jaannaa| sUtra-587 bhagavan ! nairayikoM kA AhAra Abhoga-nirvartita hotA hai yA anAbhoga-nirvartita ? gautama ! donoM hotA hai / isI prakAra asurakumAroM se vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha ki ekendriya jIvoM kA AhAra anAbhoganirvartita hI hotA hai| bhagavan ! nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpameM grahaNa karate haiM, kyA ve unheM jAnate haiM, dekhate haiM aura una kA AhAra karate haiM, athavA nahIM jAnate, nahIM dekhate haiM kintu AhAra karate haiM ? gautama ! ve na jAnate haiM aura na dekhate haiM, kintu AhAra karate haiN| isI prakAra trIndriya taka kahanA / caturindriya jIva? gautama! kaIM caturindriya AhAryamANa pudgaloM ko nahIM jAnate, kintu dekhate haiM, AhAra karate haiM, kaI caturindriya na to jAnate haiM, na dekhate haiM, kintu AhAra karate haiN| paMcendriyatiryaMcoM meM pUrvavat prazna | gautama ! katipaya paMcendriyatiryaMca jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM, katipaya jAnate haiM, dekhate nahIM aura AhAra karate haiM, katipaya jAnate nahIM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM, kaIM paMcendriyatiryaMca na to jAnate haiM aura na hI dekhate haiM, kintu AhAra karate haiM / isI prakAra manuSyoM meM bhI jAnanA / vANavyantaroM aura jyotiSkoM ko nairayikoM ke samAna samajhanA / vaimAnika deva meM pUrvavat prazna-gautama ! kaI vaimAnika jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM aura kaIM na to jAnate haiM, na dekhate haiM, kintu AhAra karate haiM / kyoMki-gautama ! vaimAnika deva do prakAra ke haiM | -mAyImithyAdRSTi-upapannaka aura amAyIsamyagdRSTi-upapannaka / isa prakAra prathama indriya-uddezaka ke samAna khnaa| bhagavan ! nArakoM ke kitane adhyavasAna haiM ? gautama ! asaMkhyeya / bhagavan ! ve adhyavasAna prazasta hote haiM yA aprazasta ? gautama ! donoM hote haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA / bhagavan ! nAraka samyaktvAbhigamI hote haiM, athavA mithyAtvAbhigamI hote haiM, yA samyagmithyAtvAbhigamI hote haiM ? gautama ! tInoM hote haiM / isI prakAra yAvat vaimAnika paryanta jAnanA / vizeSa yaha ki ekendriya aura vikalendriya kevala mithyAtvAbhigamI hote haiN| sUtra-588 bhagavan ! kyA deva deviyoM sahita aura saparicAra hote haiM ? athavA ve deviyoM sahita evaM aparicAra hote haiM ? athavA ve devIrahita evaM paricArayukta hote haiM ? yA devIrahita evaM paricArarahita hote haiM ? gautama ! (1) kaIM deva deviyoM sahita saparicAra hote haiM, (2) kaIM deva deviyoM ke binA saparicAra hote haiM aura (3) kaIM deva devIrahita aura paricArarahita hote haiM, kintu koI bhI deva deviyoM sahita aparicAra nahIM hote / kyoMki-gautama ! bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura saudharma tathA IzAnakalpa ke deva deviyoM sahita aura paricArasahita hote haiM / sanatkumAra, yAvat acyutakalpoM meM deva, devIrahita kintu paricArasahita hote haiM / nau graiveyaka aura paMca anuttaraupapAtika deva devIrahita aura parivArarahita hote haiM / kintu aisA kadApi nahIM hotA ki deva devIsahita hoM, sAtha hI parivAra-rahita hoN| muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 168 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sUtra-589 bhagavan ! paricAraNA kitane prakAra kI hai ? gautama ! pA~ca prakAra kI, kAyaparicAraNA, sparzaparicAraNA, rUpaparicAraNA, zabdaparicAraNA, manaHparicAraNA / gautama ! bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura saudharma-IzAnakalpa ke deva kAyaparicAraka hote haiM / sanatkumAra aura mAhendrakalpa meM sparzaparicAraka hote haiM / brahmaloka aura lAntakakalpa meM deva rUpaparicAraka hote haiM / mahAzukra aura sahasrArakalpameM deva zabda-paricAraka hote haiM / Anata se acyuta kalpameM deva manaHparicAraka hote haiM / nau graiveyakoM ke aura pA~ca anuttaraupapAtika deva aparicAraka hote haiM / jo kAyaparicAraka deva haiM, unake mana meM IcchA samatpanna hotI hai ki hama apsarAoM ke zarIra se paricAra karanA cAhate haiN| una devoM dvArA isa prakAra mana se socane para ve apsarAeM udAra AbhUSaNAdiyukta, manojJa, manohara evaM manorama uttaravaikriya rUpa vikriyA se banAtI haiM / isataraha vikriyA karake ve una devoM pAsa AtI haiM / taba ve deva una apsarAoM sAtha kAyaparicAraNA karate haiM sUtra-590 jaise zIta pudgala zItayonivAle prANI ko prApta hokara atyanta zIta-avasthA ko prApta kara ke rahate haiM, athavA uSNa pudgala jaise uSNayoni vAle prANI ko pAkara atyanta uSNaavasthA ko prApta karake rahate haiM, usI prakAra una devoM dvArA apsarAoM ke sAtha kAyA se paricAraNA karane para unakA IcchAmana zIghra hI tRpta ho jAtA sUtra-591 bhagavan ! kyA una devoM ke zukra-pudgala hote haiM ? hA~, hote haiM / una apsarAoM ke lie ve kisa rUpa meM bAra-bAra pariNata hote haiM ? gautama ! zrotrendriyarUpa se yAvat sparzendriyarUpa se, iSTa rUpa se, kamanIyarUpa se, manojJarUpa se, atizaya manojJa rUpa se, subhagarUpa se, saubhAgyarUpa-yauvana-guNa-lAvaNyarUpa se ve unake lie bAra-bAra pariNata hote haiN| sUtra-592 jo sparzaparicArakadeva haiM, unake mana meM IcchA utpanna hotI hai, kAyA se paricAraNA karanevAle devoM ke samAna samagra vaktavyatA kahanA / jo rUpaparicAraka deva haiM, unake mana meM IcchA samutpanna hotI hai ki hama apsarAoM ke sAtha rUpavicAraNA karanA cAhate haiM / una devoM dvArA aisA vicAra kiye jAne para (ve deviyA~) usI prakAra yAvat uttaravaikriya rUpa kI vikriyA karatI hai| ve deva ke pAsa jAtI haiM, una devoM ke na bahuta dUra aura na bahuta pAsa sthita hokara una udAra yAvat manorama uttaravaikriya-kRta rUpoM ko dikhalAtI-dikhalAtI khar3I rahatI haiM / tatpazcAt ve deva una apsarAoM ke sAtha rUpaparicAraNA karate haiM / zeSa pUrvavat / jo zabdaparicAraka deva haiM, unake mana meM IcchA hotI hai ki hama apsarAoM ke sAtha zabdaparicAraNA karanA cAhate haiN| una devoM ke dvArA isa prakAra vicAra karane para usI prakAra yAvat uttaravaikriya rUpoM ko prakriyA karake jahA~ ve deva ke pAsa deviyA~ jAtI haiM / phira ve una devoM ke na ati dUra na ati nikaTa rUkakara sarvotkRSTa ucca-nIca zabdoM kA bAra-bAra uccAraNa karatI haiM / isa prakAra ve deva una apsarAoM ke sAtha zabdaparicAraNA karate haiM / zeSa pUrvavat / jo manaHparicAraka deva hote haiM, unake mana meM IcchA utpanna hotI hai-hama apsarAoM ke sAtha mana se paricAraNA karanA cAhate haiM / una devoM ke dvArA isa prakAra abhilASA karane para ve apsarAeM zIghra hI, vahIM rahI haI utkaTa ucca-nIca mana ko dhAraNa karatI huI rahatI haiN| ve deva una apsarAoM ke sAtha mana se paricAraNA karate haiM / zeSa pUrvavat / sUtra - 593 bhagavan ! ina kAyaparicAraka yAvat manaHparicAraka aura aparicAraka devoM meM se kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama aparicAraka deva haiM, unase saMkhyAtaguNe manaHparicAraka deva haiM, unase asaMkhyAtaguNe zabdaparicArakadeva haiM, unase rUpapAricAraka deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase sparzaparicAraka deva asaMkhyAtagaNe haiM aura unase kAyaparicAraka deva asaMkhyAtagaNe haiN| pada-34-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 169 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-35-vedanA sUtra-594 vedanApada ke sAta dvAra haiN| zIta, dravya, zarIra, sAtA, duHkharUpa vedanA, AbhyupagamikI aura aupakramikI vedanA tathA nidA aura anidA vedanA / sUtra-595 __ sAtA aura asAtA vedanA sabhI jIva vedate haiM / isI prakAra sukha, duHkha aura aduHkha-asukha vedanA bhI vedate haiN| vikalendriya mAnasa vedanA se rahita haiM / zeSa sabhI jIva donoM prakAra kI vedanA vedate haiN| sUtra-596 bhagavan ! vedanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI-zItavedanA, uSNavedanA aura shiitossnnvednaa| bhagavan ! nairayika zItavedanA vedate haiM, uSNavedanA vedate haiM, yA zItoSNavedanA vedate haiM ? gautama ! zItavedanA bhI vedate haiM aura uSNavedanA bhI / koI-koI pratyeka (naraka-) pRthvI meM vedanAoM ke viSaya meM kahate haiM-ratnaprabhApRthvI ke nairayika uSNavedanA vedate haiM / isI prakAra vAlukAprabhA ke nairayikoM taka kahanA / paMkaprabhApRthvI ke nairayika zItavedanA aura uSNavedanA vedate haiM, ve nAraka bahuta haiM jo uSNavedanA vedate haiM aura ve nAraka alpa haiM jo zItavedanA vedate haiM / dhUmaprabhApRthvI meM bhI donoM prakAra kI vedanA hai / vizeSa yaha ki inameM ve nAraka bahuta haiM, jo zItavedanA vedate haiM tathA ve nAraka alpa haiM, jo uSNavedanA vedate haiM / tamA aura tamastamA pRthvI ke nAraka kevala zItavedanA vedate haiM / bhagavan ! asurakumAra ? gautama ! ve zItavedanA bhI vedate haiM, uSNavedanA bhI vedate haiM aura zItoSNavedanA bhI vedate haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka khnaa| vedanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! cAra prakAra kI-dravyataH, kSetrataH, kAlataH aura bhAvataH / bhagavan ! nairayika kyA dravyataH yAvata bhAvataH vedanA vedate haiM ? gautama ! ve dravya se bhI vedanA vedate haiM, yAvata bhAva se bhI vedanA vedate haiM / isI prakAra vaimAnikoM paryanta hai / vedanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI-zArIrika, mAnasika aura zArIrika-mAnasika | bhagavan ! nairayika zArIrikavedanA vedate haiM, mAnasikavedanA vedate haiM athavA zArIrikamAnasikavedanA vedate haiM ? gautama ! ve tInoM vedanA vedate haiM / isI prakAra vaimAnikoM paryanta kahanA / vizeSa -ekendriya aura vikalendriya kevala zArIrikavedanA hI vedate haiN| vedanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI-sAtA, asAtA aura sAtA-asAtA | nairayika sAtAvedanA vedate haiM, asAtAvedanA vedate haiM, athavA sAtA-asAtA vedanA vedate haiM ? gautama ! tInoM vedanA vedate haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA / vedanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI - sukhA, duHkhA aura aduHkhasukhA / nairayika jIva duHkhavedanA vedate haiM, sukhavedanA vedate haiM athavA aduHkha-sukhAvedanA vedate haiM ? gautama ! tInoM vedanA vedate haiM / isI prakAra vaimAnikoM paryanta khnaa| sUtra-597 vedanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! do prakAra kI-AbhyupagamikI aura aupakramikI / nairayika AbhyupagamikI vedanA vedate haiM yA aupakramikI ? gautama ! ve aupakramikI vedanA hI vedate haiM / isI prakAra caturindriyoM taka kahanA | paMcendriyatiryaMca aura manuSya donoM prakAra kI vedanA kA anubhava karate haiM / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM meM nairayikoM ke samAna khnaa| sUtra-598 vedanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! do prakAra kI - nidA aura anidA / nAraka nidAvedanA vedate haiM, ya anidAvedanA ? gautama ! nAraka donoM vedanA vedatA hai / kyoMki-gautama ! nAraka do prakAra ke haiM-saMjJIbhUta aura asaMjJIbhUta / jo saMjJIbhUta hote haiM, ve nidAvedanA vedate haiM aura jo asaMjJIbhUta hote haiM, ve anidAvedanA vedate haiM / isI muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 170 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra prakAra stanitakumAroM paryanta kahanA / pRthvIkAyika jIva nidAvedanA vedate haiM yA anidAvedanA ? gautama ! ve anidAvedanA vedate haiM / kyoMki-gautama ! sabhI pRthvIkAyika asaMjJI aura asaMjJIbhUta hote haiM, isalie anidAvedanA vedate haiM / isI prakAra caturindriya paryanta kahanA / paMcendriyatiryaMca, manuSya aura vANavyantara devoM ko nairayikoM ke samAna jAnanA / jyotiSka deva nidAvedanA vedate haiM yA anidAvedanA ? gautama ! ve donoM vedanA vedate haiM / kyoMki-gautama ! jyotiSka deva do prakAra ke haiM, - mAyimithyAdRSTiupapannaka aura amAyisamyagdRSTiupapannaka / jo mAyimithyAdRSTiupapannaka haiM, ve anidAvedanA vedate haiM aura jo amAyisamyagdaSTiupapannaka haiM. ve nidAvedanA vedate haiM / vaimAnika devoM ke sambandha meM bhI isI prakAra khnaa| pada-35-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 171 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra pada-36-samudghAta sUtra-599 jIvoM aura manuSyoM ke ye sAta samudghAta hote haiM-vedanA, kaSAya, maraNa, vaikriya, taijasa, AhAra aura kaivalika / sUtra-600 bhagavan ! samudghAta kitane haiM ? gautama ! sAta-vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta, vaikriyasamudghAta, taijasasamudghAta, AhArakasamudghAta aura kevalisamudghAta | bhagavan ! vedanAsamudghAta kitane samaya kA hai ? gautama ! asaMkhyAta samayoMvAle antamuhUrta kA / isI prakAra AhArakasamudghAta paryanta kahanA / kevalisamud ghAta ATha samaya kA hai| bhagavana ! nairayikoM ke kitane samadaghAta haiM ? gautama ! cAra-vedanA, kaSAya, mAraNAntika evaM vaikriyasamadaghAta / bhagavan ! asurakumAroM ke kitane samudghAta haiM ? gautama ! pA~ca-vedanA, kaSAya, mAraNAntika, vaikriya aura taijasasamud ghAta / isI prakAra stanitakumAroM paryanta kahanA / pRthvIkAyika jIvoM ke tIna samudghAta haiM / vedanA, kaSAya aura mAraNAntikasamudghAta / isI prakAra caturindriyoM paryanta jAnanA / vizeSa yaha ki vAyukAyika jIvoM ke cAra samudghAta haiM, vedanA, kaSAya, mAraNAntika aura vaikriyasamudghAta / paMcendriyatiryaMcoM se lekara vaimAnikoM paryanta pA~ca samudghAta haiM, yathA-vedanA, kaSAya, mAraNAntika, vaikriya aura taijasasamudghAta / vizeSa yaha ki manuSyoM ke sAta samudghAta haiM, yathAvedanA yAvat kevalisamudghAta / sUtra-601 bhagavan ! eka-eka nAraka ke kitane vedanAsamudghAta atIta hue haiM ? he gautama ! ananta / bhagavan bhaviSya meM kitane hone vAle haiM ? gautama ! kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote / jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hote haiM / isI prakAra asurakumAra se vaimAnika taka jAnanA / isI prakAra taijasasamudghAta taka jAnanA / isI prakAra ye pA~coM samudghAta bhI samajhanA / bhagavan ! eka-eka nAraka ke atIta AhArakasamudghAta kitane haiM ? gautama ! ve kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote / jisake hote haiM, usake bhI jaghanya eka yA do hote haiM aura utkRSTa tIna hote haiM / eka-eka nAraka ke bhAvI samudghAta kitane haiM ? gautama ! kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote / jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra samudghAta hote haiM / isI prakAra vaimAnika paryanta kahanA / vizeSa yaha ki manuSya ke atIta aura anAgata nAraka ke AhArakasamudghAta ke samAna haiN| eka-eka nAraka ke atIta kevalisamudghAta kitane hue haiM ? gautama! nahIM hai / bhagavan ! bhAvI kitane hote haiM ? gautama ! kisI ke hotA hai, kisI ke nahIM hotA / jisake hotA hai, usake eka hI hotA hai / isI prakAra vaimAnika paryanta kahanA / vizeSa yaha ki kisI manuSya ke atIta kevalisamudghAta kisI ko hotA hai, kisI ko nahIM hotA / jisake hotA hai, usake eka hI hotA hai / isI prakAra bhAvI (kevalisamudghAta) ko bhI jaannaa| sUtra-602 nArakoM ke kitane vedanAsamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! ananta / bhAvI vedanAsamudghAta kitane hote haiM ? gautama ! ananta / isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA / isI prakAra taijasasamudghAta paryanta samajhanA / isa prakAra ina pA~coM samudghAtoM ko caubIsoM daNDakoM meM bahuvacana ke rUpa meM samajha lenaa| nArakoM ke kitane AhArakasamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! asaMkhyAta / AgAmI AhArakasamudghAta kitane hote haiM ? gautama ! asaMkhyAta / isI prakAra vaimAnikoM taka samajha lenA / vizeSatA yaha ki vanaspatikAyikoM aura manuSyoM kI vaktavyatA meM bhinnatA hai, vanaspatikAyika jIvoM ke AhArakasamudghAta ananta atIta hue haiM ? manuSyoM ke AhArakasamudghAta kathaMcit saMkhyAta aura kathaMcit asaMkhyAta hue haiM / isI prakAra unake bhAvI AhAra-kasamudghAta bhI samajha lenA / nairayikoM ke kitane kevalisamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! eka bhI nahIM hai / kitane kevalisamud muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 172 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra ghAta AgAmI haiM ? gautama ! asaMkhyAta haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka samajhanA / vizeSa yaha ki vanaspatikAyikoM aura manuSyoM meM bhinnatA hai, vanaspatikAyikoM ke kevalisamudghAta atIta meM nahIM haiM ? inake bhAvI kevalisamudghAta ananta haiN| manuSyoM ke kevalisamudghAta atIta meM kathaMcita haiM aura kathaMcit nahIM haiM / yadi haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa zatapRthaktva haiM / unake bhAvI kevalisamudghAta kathaMcit saMkhyAta haiM aura kathaMcit asaMkhyAta haiN| sUtra-603 eka-eka nairayika ke nArakatva meM kitane vedanAsamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! ananta / kitane bhAvI hote haiM ? gautama ! ve kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote / jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hote haiM / isI prakAra eka-eka nAraka ke asurakumAratva yAvat vaimAnikatva meM samajhanA / eka-eka asurakumAra ke nArakatva meM kitane vedanAsamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! ananta / bhAvI kitane hote haiM ? gautama ! kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote haiM, jisake hote haiM, usake kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiM / eka-eka asurakumAra ke asurakumAraparyAya meM kitane vedanAsamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! ananta / bhAvI kitane hote haiM ? gautama ! kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote haiM, jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hote haiM / isI prakAra nAgakumAra yAvat vaimAnikaparyAya meM rahate hue atIta aura anAgata vedanA-samudghAta samajhanA / asurakumAra ke vedanAsamudghAta ke samAna nAgakumAra Adi se lekara zeSa saba svasthAnoM aura parasthAnoM meM vedanAsamudghAta yAvat vaimAnika ke vaimAnikaparyAya paryanta kahanA / isI prakAra caubIsa daNDakoM meM se pratyeka ke caubIsa daNDaka hote haiN| sUtra-604 bhagavan ! eka-eka nAraka ke nArakaparyAya meM kitane kaSAyasamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! ananta / bhAvI kitane hote haiM ? gautama ! kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote / jisake hote haiM, usake eka se lekara yAvat ananta haiM / eka-eka nAraka ke asurakumAraparyAya meM kitane kaSAyasamudghAta atIta hote haiM ? gautama ! annt| bhAvI kitane hote haiM ? gautama ! ve kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM / jisake hote haiM, usake kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiM / isI prakAra nAraka kA yAvat stanitakumAraparyAya meM samajhanA / nAraka kA pRthvIkAyikaparyAya meM eka se lekara jAnanA / isI prakAra yAvat manuSyaparyApa meM samajhanA / vANavyantaraparyAya meM nAraka ke asurakumAratva ke samAna jAnanA / jyotiSkadevaparyAya meM atIva kaSAyasamudaghAta ananta haiM tathA bhAvI kaSAyasamuda ghAta kisI kA hotA hai, kisI kA nahIM hotA / jisakA hotA hai, usakA kadAcita asaMkhyAta aura kadAcita ananta hotA hai| isI prakAra vaimAnikaparyAya meM bhI jAnanA / asurakumAra ke nairayikaparyAya meM atIta kaSAyasamudghAta ananta hote haiM / bhAvI kaSAyasamudghAta kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote / jisake hote haiM, usake kadAcit saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta hote haiM / asurakumAra ke asurakumAraparyAya meM atIta (kaSAyasamudghAta) ananta haiM aura bhAvI eka se lekara kahanA / isI prakAra nAgakumAratva se vaimAnikatva taka nairayika ke samAna kahanA / isI prakAra yAvat stanitakumAra taka bhI yAvat vaimAnikatva meM pUrvavat kathana samajhanA / vizeSa yaha ki ina sabake svasthAna meM bhAvI kaSAyasamudghAta eka se lagA kara haiM aura parasthAna meM asurakumAra ke samAna haiM / pRthvIkAyika jIva ke nAraka yAvat stanitakumAraparyAya meM ananta (kaSAyasamudghAta) atIta hue haiM, usake bhAvI paryAya kisI ko hote haiM kisI ko nahIM jisake hote haiM, usake kadAcit saMkhyAta kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiM / pRthvIkAyika ke pRthvIkAyika yAvat manuSya - avasthA meM (kaSAyasamudghAta) atIta ananta haiM / bhAvI kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote / jisake hote haiM, usake eka se ananta hote haiM / vANavyantara-avasthA meM nAraka-avasthA ke samAna jAnanA / jyotiSka aura vaimAnika-avasthA meM ananta atIta hue haiN| bhAvI kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote / jisake hote haiM, usake kadAcit asaMkhyAta muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 173 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra aura kadAcit ananta hote haiN| isI prakAra manuSyatva taka meM bhI jAnanA / vANavyantaroM, jyotiSkoM, vaimAnikoM ko asura kumAroM samAna smjhnaa| vizeSa ye hai ki svasthAnameM eka se lekara samajhanA tathA vaimAnika ke vaimAnikatva paryanta kahanA sUtra-605 __ mAraNAntikasamudghAta svasthAna meM bhI aura parasthAna meM bhI pUrvokta ekottarikA se samajha lenA, yAvat vaimAnika kA vaimAnikaparyAya meM kahanA / isI prakAra ye caubIsa daNDaka caubIsoM daNDakoM meM kahanA / vaikriyasamudghAta kI samagra vaktavyatA kaSAyasamudghAta ke samAna kahanA / vizeSa yaha ki jisake (vaikriyasamudghAta) nahIM hotA, usake viSaya meM nahIM kahanA / yahA~ bhI caubIsa daNDaka caubIsa daNDakoM meM kahanA / taijasasamudghAta kA kathana mAraNAntikasamudghAta ke samAna kahanA / vizeSa yaha ki jisake vaha hotA hai, usI ke kahanA / isa prakAra ye bhI caubIsoM daNDakoM meM khnaa| eka-eka nAraka ke nAraka-avasthA meM kitane AhArakasamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! nahIM hote / bhAvI AhArakasamudghAta bhI nahIM hote / isI prakAra yAvat vaimAnika-avasthA meM samajhanA / vizeSa yaha ki manuSyaparyAya meM atIta (AhArakasamudghAta) kisI ke hotA hai, kisI ke nahIM hotA / jisake hotA hai, usake jaghanya eka athavA do aura utkRSTa tIna hote haiM / bhAvI AhArakasamudghAta kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote / jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra hote haiM / isI prakAra samasta jIvoM aura manuSyoM meM jAnanA / manuSya ke manuSyaparyAya meM atIta AhArakasamudghAta kisI ke hue haiM, kisI ke nahIM hue / jisake hote hai usake jaghanya eka, do yA tIna,utkRSTa cAra hote haiM / isI prakAra bhAvI bhI jAnanA / isI prakAra ye 24 daNDaka caubIsoM daNDakoM meM yAvat vaimAnikaparyAya meM kahanA / eka-eka nairayika ke nArakatvaparyAya meM kitane kevalisamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! nahIM hue haiM / aura bhAvi meM bhI nahIM hote / isI prakAra vaimAnikaparyAya taka kahanA / vizeSa yaha ki manuSyaparyAya meM atIta kevalisamudghAta nahIM hotA / bhAvI kisI ke hotA hai, kisI ke nahIM hotA hai| jisake hotA hai, usake eka hotA hai| manuSya ke manuSyaparyAyameM atIta kevalisamudghAta kisI ke hotA hai, kisI ke nahIM hotA / jisake hotA hai, usake eka hotA hai| isI prakAra bhAvI meM bhI kahanA / isa prakAra ye 24 daNDaka caubIsoM daNDakoMmeM jAnanA / sUtra-606 bhagavana ! (bahata-se) nArakoM ke nArakaparyAya meM rahate hae kitane vedanAsamadaghAta atIta hae haiM ? gautama ! ananta / bhAvI kitane hote haiM ? gautama ! ananta / isI prakAra vaimAnikaparyAya taka jAnanA / isI prakAra sarva jIvoM ke yAvat vaimAnikoM ke vaimAnikaparyAya meM samajhanA / isI prakAra taijasasamudghAta paryanta kahanA / vizeSa yaha ki jisake vaikriya aura taijasasamudghAta sambhava hoM, usI ke kahanA / bhagavan ! (bahata) nArakoM ke nArakaparyAya meM rahate hae kitane AhArakasamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! eka bhI nahIM / bhAvI (AhArakasamudghAta) kitane hote haiM ? gautama ! nahIM hote / isI prakAra yAvat vaimAnikaparyAya meM kahanA / vizeSa yaha ki manuSyaparyAya meM asaMkhyAta atIta aura asaMkhyAta bhAvI AhArakasamudghAta hote haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha ki vanaspati-kAyikoM ke manuSyaparyAya meM ananta atIta aura ananta bhAvI hote haiM / manuSyoM ke manuSyaparyAya meM kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta evaM bhAvI bhI jAnanA / zeSa saba nArakoM samAna samajhanA / isa prakAra ina caubIsoM ke caubIsa daNDaka hote haiM bhagavan ! nArakoM ke nArakaparyAya meM rahate hue kitane kevalisamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! nahIM hue aura bhAvi meM bhI nahIM hote / isI prakAra vaimAnikaparyAya paryanta kahanA / vizeSa yaha ki manuSyaparyAya meM atIta nahIM hote, kintu bhAvI asaMkhyAta hote haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka samajhanA / vizeSa yaha ki vanaspatikAyikoM ke manuSyaparyAya meM atIta nahIM hote / bhAvI ananta hote haiM / manuSyoM ke manuSyaparyAya meM atIta kevalisamudghAta kadAcit hote haiM, kadAcit nahIM hote / jisake hotA hai, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa zata-pRthaktva hote haiM / manuSyoM ke bhAvI kevalisamudghAta kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hote haiM / isa prakAra ina caubIsa daNDakoM meM caubIsa daNDaka ghaTita karake pRcchA ke anusAra vaimAnikoM ke vaimAnikaparyAya taka kahanA / muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 174 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra sUtra-607 bhagavan ! ina vedanA, kaSAya, mAraNAntika, vaikriya, taijasa, AhAraka aura kevalisamudghAta se samavahata evaM asamavahata jIvoM meM kauna kisase alpa, bahata, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama AhArakasamudghAta se samavahata jIva haiM, (unase) kevalisamudghAta se samavahata jIva saMkhyAtaguNA hai, unase taijasasamudghAta se samavahata jIva asaMkhyAtaguNA hai, unase vaikriyasamudghAta se samavahata jIva asaMkhyAtaguNA hai, unase mAraNAntika-samud ghAta se samavahata jIva anantaguNA hai, unase kaSAyasamudghAta se samavahata jIva asaMkhyAtaguNA hai, unase vedanAsamud ghAta se samavahata jIva vizeSAdhika hai aura (ina sabase) samavahata jIva asaMkhyAtaguNA hai / sUtra-608 ____ bhagavan ! ina vedanA, kaSAya, mAraNAntika evaM vaikriyasamudghAta se samavahata aura asamavahata nairayikoM meM alpabahutva-gautama ! sabase kama mAraNAntikasamudghAta se samavahata nairayika haiM, unase vaikriyasamudghAtavAle asaMkhyAta guNA haiM, unase kaSAyasamudghAtavAle nairayika saMkhyAtaguNA haiM, unase vedanAsamudghAta se samavahata nAraka saMkhyAtaguNA haiM, (ina sabase)asamavahata nAraka saMkhyAtaguNA haiN| bhagavan !ina vedanAsamudghAta se, kaSAya-samudghAta se, mAraNAntika samudghAta se, vaikriyasamudghAta se tathA taijasasamudghAta se samavahata evaM asamavahata asura kumAroM meM alpabahutva0? gautama! sabase kama taijasasamudghAta se samavahata asurakumAra haiM, (unase) mAraNAntika-samudghAta se samavahata asura kamAra asaMkhyAtagaNA haiM, (unase) vedanAsamudaghAta se samavahata asurakumAra asaMkhyAta-guNA haiM, (unase) kaSAyasamud ghAta se samavahata asurakumAra saMkhyAtaguNA haiM, (unase) vaikriyasamudghAta se samavahata asurakumAra saMkhyAtaguNA haiM aura (ina sabase) asaMkhyAtaguNA adhika haiM-asamavahata asurakumAra / isI prakAra stanitakumAroM taka jaannaa| bhagavan !vedanA, kaSAya evaM mAraNAntikasamudghAta se samavahata tathA asamavahata pRthvIkAyikoM meM alpabahutva? gautama! sabase kama mAraNAntikasamudghAta se samavahata pRthvIkAyika haiM, kaSAyasamudghAta se samavahata pRthvIkAyika unase saMkhyAtaguNA haiM, unase vedanAsamudghAta se samavahata pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM aura ina sabase asamavahata pRthvIkAyika asaMkhyAtaguNA haiM / isI prakAra vanaspatikAyika taka samajhanA / vizeSa yaha ki vAyukAyika jIvoM meM sabase kama vaikriyasamudghAta se sahavahata vAyukAyika haiM, unase mAraNAntikasamudghAta se samavahata vAyukAyika asaMkhyAtaguNA haiM, unase kaSAyasamudghAta se samavahata vAyukAyika asaMkhyAtaguNA haiM aura unase vedanAsamudghAta se samavahata vAyukAyika vizeSAdhika haiM tathA (ina sabase) asaMkhyAta-guNA adhika haiM asamavahata vAyukAyika jIva / ina vedanA, kaSAya tathA mAraNAntikasamudghAta se samavahata evaM asamavahata dvIndriya jIvoM meM alpabahutvagautama ! sabase kama mAraNAntikasamudghAta se samavahata dvIndriya haiM / unase vedanAsamudghAta se samavahata dvIndriya asaMkhyAtaguNA haiM, unase kaSAyasamudghAta se samavahata dvIndriya saMkhyAtaguNA aura ina sabase asamavahata dvIndriya saMkhyAtaguNA adhika haiM / isI prakAra caturindriya taka jAnanA / vedanA, kaSAya, mAraNAntika, vaikriya tathA taijasa-samud ghAta samavahata paMcendriyatiryaMcoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hote haiM ? gautama ! sabase kama taijasasamudghAta se samavahata paMcendriyatiryaMca haiM, unase vaikriyasamudghAtavAle asaMkhyAtaguNA haiM, unase mAraNAntikasamudghAta vAle asaMkhyAtaguNA haiM, unase vedanAsamudghAtavAle asaMkhyAtaguNA haiM tathA unase kaSAyasamudghAta se samavahata paMcendriyatiryaMca saMkhyAtaguNA haiM aura ina sabase saMkhyAtaguNA adhika haiM asamavahata pNcendriytiryNc| bhagavan ! vedanA yAvat kevalisamudghAta se samavahata evaM asamavahata manuSyoM meM alpabahutva-gautama ! sabase kama AhArakasamudghAta se samavahata manuSya haiM, unase kevalisamudghAtavAle saMkhyAtaguNA haiM, unase taijasasamudghAta vAle saMkhyAtaguNA haiM, unase vaikriyasamudghAta vAle saMkhyAtaguNA haiM, unase mAraNAntikasamudghAta vAle asaMkhyAtaguNA haiM, unase vedanAsamudghAta vAle asaMkhyAtaguNA haiM tathA unase kaSAyasamudghAta vAle saMkhyAtaguNA haiM aura ina sabase asamavahata manuSya asaMkhyAtaguNA haiM / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke (samudghAta viSayaka alpabahutva kI vaktavyatA) asurakumAroM ke samAna (samajhanI cAhie / ) muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 175 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza/sUtra sUtra-609 __ bhagavan ! kaSAyasamudghAta kitane haiM ? gautama ! cAra-krodhasamudghAta, mAnasasamudghAta, mAyAsamudghAta aura lobhasamudghAta / nArakoM ke kitane kaSAyasamudghAta haiM ? gautama ! cAroM haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA / ekaeka nAraka ke kitane krodhasamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! ananta / bhAvI kitane hote haiM ? gautama ! kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM / jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do athavA tIna aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hote haiM / isa prakAra vaimAnika taka samajhanA / isI prakAra lobhasamudghAta taka samajhanA / ye cAra daNDaka hue| (bahuta) nairayikoM ke kitane krodhasamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! ananta / bhAvI krodhasamudghAta kitane hote haiM? ve bhI ananta / isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA / isI prakAra lobhasamadaghAta taka samajhana eka nairayika ke nArakaparyAya meM kitane krodhasamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! ve ananta hue haiM / vedanAsamudghAta ke samAna krodhasamudghAta kA bhI vaimAnikaparyAya taka kahanA / isI prakAra mAnasamudghAta evaM mAyA mAraNAntikasamudghAta samAna kahanA / lobhasamudghAta kaSAyasamudghAta ke samAna kahanA / vizeSa yaha ki asurakumAra Adi kA nArakaparyAya meM lobhakaSAyasamudghAta kI prarUpaNA eka se lekara karanA / nArakoM ke nArakaparyAya meM kitane krodhasamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! ananta, bhAvi bhI ananta hote haiM / isI prakAra vaimAnikaparyAya taka kahanA / isI prakAra svasthAna-parasthAnoM meM sarvatra lobhasamudghAta taka yAvat vaimAnikoM ke vaimAnikaparyAya taka khnaa| sUtra- 610 bhagavan ! krodha, mAna, mAyA aura lobhasamudghAta se tathA akaSAyasamudghAta se samavahata aura asamavahata jIvoM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama akaSAyasamudghAta se samavahata jIva haiM, unase mAnakaSAyavAle anantaguNe haiM, unase krodhasamudaghAta vAle vizeSAdhika haiM, unase mAyAsam dghAta vAle vizeSAdhika haiM, unase lobhasamudghAtavAle vizeSAdhika haiM aura (ina sabase) asamavahata jIva saMkhyAta-guNA haiM / ina krodha, mAna, mAyA aura lobhasamudghAta se samavahata aura asamavahata nArakoM meM alpabahutva-gautama ! sabase kama lobhasamudghAta se samavahata nAraka haiM, unase saMkhyAtaguNA mAyAsamudghAtavAle haiM, unase saMkhyAtaguNA mAnasamudghAtavAle haiM, unase saMkhyAtaguNA krodhasamudghAta vAle aura ina sabase saMkhyAtaguNA asamavahata nAraka haiN| krodhAdisamudghAta se samavahata aura asamavahata asurakumAroM meM ? gautama ! sabase thor3e krodhasamudghAta se samavahata asurakumAra haiM, unase mAnasamudghAtI saMkhyAtaguNA haiM, unase mAyAsamudghAtI saMkhyAtaguNA haiM aura unase lobhasamud-ghAtI saMkhyAtaguNA haiM tathA ina sabase asamavahata asurakumAra saMkhyAtaguNA haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka sarvadevoM ko jAnanA / krodhAdisamudghAta se samavahata aura asamavahata pRthvIkAyikoM meM ? gautama ! sabase kama mAnasasamud-ghAta se samavahata pRthvIkAyika haiM, unase krodhasamudghAtI vizeSAdhika haiM, unase mAyAsamudghAtI vizeSAdhika haiM aura unase lobhasamudghAtI vizeSAdhika haiM tathA ina sabase asamavahata pRthvIkAyika saMkhyAtaguNA haiM / isI prakAra paMce-ndriyatiryaMca meM jaannaa| manuSyoM samuccaya jIvoM ke samAna haiM / vizeSa yaha ki mAnasasamudghAta se samavahata manuSya asaMkhyAta-guNA hai| sUtra-611 bhagavan ! chAdmasthikasamudghAta kitane haiM ? gautama ! chaha-vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta, vaikriyasamudghAta, taijasasamudghAta aura AhArakasamudghAta / nArakoM meM kitane chAdmasthikasamudghAta haiM ? gautama ! cAra-vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta aura vaikriyasamudghAta / asurakumAroM meM pA~ca chAdmasthikasamudghAta haiM yathA-vedanAsamadghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta, vaikriyasamudghAta aura taijasasamudghAta | ekendriya aura vikalendriya meM gautama ! tIna samudghAta haiM-vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta / kintu vAyukAyika jIvoM meM cAra haiM-vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta aura vaikriyasamudghAta / paMcendriyatiryaMcoM meM pA~ca chAdmasthikasamudghAta haiM - vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 176 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra mAraNAntikasamudghAta, vaikriyasamudghAta aura taijasasamudghAta | bhagavan ! manuSyoM meM kitane chAdmasthikasamudghAta kahe haiM ? gautama ! chaha-vedanA yAvat AhArakasamudghAta / sUtra - 612 bhagavan ! vedanAsamudghAta se samavahata huA jIva samavahata hokara jina pudgaloM ko nikAlatA hai, bhaMte ! una pudgaloM se kitanA kSetra paripUrNa tathA spRSTa hotA hai ? gautama ! vistAra aura sthUlatA kI apekSA zarIrapramANa kSetra ko niyama se chahoM dizAoM meM vyApta karatA hai / itanA kSetra ApUrNa aura itanA hI kSetra spRSTa hotA hai / vaha kSetra kitane kAla meM ApUrNa aura spRSTa huA ? gautama ! eka samaya, do samaya athavA tIna samaya ke vigraha meM ApUrNa huA aura spRSTa hotA hai / una pudgaloM ko kitane kAla meM nikAlatA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrta meN| ve bAhara nikale hue pudagala vahA~ (sthita) jina prANa, bhUta, jIva aura sattvoM kA abhighAta karate haiM, Avarttapatita karate haiM, thor3A-sA chUte haiM, saMghAta karate haiM, saMghaTTita karate haiM, paritApa pahu~cAte haiM, mUrcchita karate haiM aura ghAta karate haiM, he bhagavan ! inase vaha jIva kitanI kriyAvAlA hotA hai ? gautama ! vaha kadAcit tIna, cAra aura kadAcit pA~ca / ve jIva usa jIva se kitanI kriyA vAle hote haiM ? gautama ! ve kadAcit tIna, cAra aura kadAcit pA~ca kriyA vAle / bhagavan ! vaha jIva aura ve jIva anya jIvoM kA paramparA se ghAta karane se kitanI kriyA vAle hote haiM ? gautama ! tIna kriyA, cAra kriyA athavA pA~ca kriyA vAle bhI hote haiN| bhagavan ! vedanAsamudghAta se samavahata huA nAraka samavahata hokara jina pudgaloM ko nikAlatA hai, una pudagaloM se kitanA kSetra ApUrNa tatha spRSTa hotA hai ? gautama ! samuccaya jIva ke samAna kahanA / samuccaya jIva ke samAna hI vaimAnika paryanta kahanA / isI prakAra kaSAyasamadaghAta ko bhI kahanA / sUtra-613 bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta ke dvArA samavahata huA jIva, samavahata hokara jina pudgaloM ko Atma-pradezoM se pRthak karatA hai, una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa tathA spRSTa hotA hai ? gautama ! vistAra aura bAhalya kI apekSA se zarIrapramANa kSetra tathA lambAI meM jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga tathA utkRSTa asaMkhyAta yojana kSetra ApUrNa aura vyApta hotA hai / itanA kSetra ApUrNa tathA vyApta hotA hai / vaha kSetra kitane kAla meM pudgaloM se ApUrNa tathA spRSTa hotA hai ? gautama ! eka samaya, do samaya, tIna samaya aura cAra samaya ke vigraha se itane kAla meM ApUrNa aura spRSTa hotA hai / tatpazcAt zeSa vahI kathana kadAcit pA~ca kriyAeM lagatI haiM; (taka karanA) / samuccaya jIva ke samAna nairayika ko bhI samajhanA / vizeSa yaha ki lambAI meM jaghanya kucha adhika hajAra yojana aura utkRSTa asaMkhyAta yojana eka hI dizA meM ukta pudgaloM se ApUrNa tathA spRSTa hotA hai tathA eka samaya, do samaya yA tIna samaya ke vigraha se kahanA, cAra samaya ke vigraha se nahIM kahanA / asurakumAra ko jIvapada ke mAraNAntikasamudghAta ke anusAra samajhanA / vizeSa yaha ki asurakumAra kA vigraha nAraka ke vigraha ke samAna tIna samaya kA samajha lenaa| zeSa pUrvavat ! asurakumAra ke samAna vaimAnika deva taka kahanA / vizeSa yaha ki ekendriya ko samuccaya jIva ke samAna khnaa| vaikriyasamudghAta se samavahata huA jIva, samavahata hokara jina pudgaloM ko bAhara nikAlatA hai, una pudgaloM se tanA kSetra ApUrNa tathA spaSTa hotA hai ? gautama ! jitanA zarIra kA vistAra aura bAhalya hai, utanA tathA lambAI meM jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga tathA utkRSTa saMkhyAta yojana jitanA kSetra eka dizA yA vidizA meM ApUrNa aura vyApta hotA hai / vaha kSetra kitane kAla meM ApUrNa aura spRSTa hotA hai ? gautama ! eka samaya, do samaya yA tIna samaya ke vigraha se hotA hai / zeSa pUrvavat ! isI prakAra nairayikoM ko bhI kahanA / vizeSa yaha ki lambAI meM jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga tathA utkRSTa saMkhyAtayojana jitanA kSetra eka dizA meM ApUrNa aura spRSTa hotA hai / isakA ApUrNa evaM spRSTa kAla jIvapada ke samAna hai / nAraka ke vaikriyasamudghAta samAna asurakumAra ko samajhanA / vizeSa yaha ki eka dizA yA vidizA meM utanA kSetra ApUrNa evaM spRSTa hotA hai / isI prakAra stanitakumAra paryanta samajhanA / vAyukAyika ko samuccaya jIvapada ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki eka hI dizA meM ukta kSetra ApUrNa evaM spRSTa hotA hai / nairayika ke muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 177 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra samAna hI paMcendriyatiryaMca ko jAnanA / manuSya, vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika ko asurakumAra ke samAna khnaa| taijasasamudghAta se samavahata jIva samavahata hokara jina pudgaloM ko nikAlatA hai, una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa aura spRSTa hotA hai ? gautama ! vaikriyasamudghAta ke samAna taijasasamudghAta meM kahanA / vizeSa yaha ki taijasasamud ghAta nirgata pudgaloM se lambAI meM jaghanyataH aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga kSetra ApUrNa evaM spRSTa hotA hai / isa prakAra vaimAnika paryanta samajhanA / vizeSa yaha ki paMcendriyatiryaMca eka hI dizA meM pUrvokta kSetra ko ApUrNa evaM vyApta karate haiN| __ AhArasamudghAta se samavahata jIva jina pudgaloM ko bAhara nikAlatA hai, una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa tathA spRSTa hotA hai ? gautama ! viSkambha aura bAhalya se zarIrapramANa mAtra tathA lambAI meM jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura utkRSTa saMkhyAta yojana kSetra eka dizA meM hotA hai / una pugaloM ko kitane samaya meM bAhara nikAlatA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta meM / bhagavan ! bAhara nikAle hue ve pudgala vahA~ jina prANoM, bhatoM, jIvoM aura sattvoM kA abhighAta karate haiM, yAvata unheM prANarahita kara dete haiM, bhagavana ! unase usa jIva ko kriyAeM lagatI haiM ? vaha kadAcit tIna, cAra aura pA~ca kriyAoMvAlA hotA hai| AhArakasamudghAta dvArA bAhara nikAle hue pudgaloM se spa hue jIva AhArakasamudghAta karanevAle jIva ke nimitta se bhI itanI hI kriyA-vAlA hotA hai| (AhArakasamudghAtakartA) tathA AhArakasamudghAtagata pudgaloM se spRSTa jIva, anya jIvoM kA paramparA se ghAta kane ke kAraNa kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? gautama ! tIna, cAra athavA pA~ca kriyAvAle bhI hote haiM / isI prakAra manuSya ke AhArakasamudghAta kI vaktavyatA samajha lenI caahie| sUtra - 614 bhagavana ! kevalisamadaghAta se samavahata bhAvitAtmA anagAra ke jo carama nirjarA-padagala haiM, ve padagala sakSma haiM? ve samasta loka ko sparza karake rahate haiM ? hA~, gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! kyA chadmastha manuSya una nirjarA-pud galoM ke cakSu-indriya se varNa ko, ghrANendriya se gandha ko, rasanendriya se rasa ko, athavA sparzendriya se sparza ko jAnatAdekhatA hai ? gautama ! yaha artha zakya nahIM hai| kyoMki-gautama ! yaha jambUdvIpa samasta dvIpa-samudroM ke bIca meM hai, sabase choTA hai, vRttAkAra hai, tela ke pUe ke AkAra kA hai, ratha ke pahiye ke AkAra-sA gola hai, kamala kI karNikA ke AkAra-sA gola hai, paripUrNa candramA ke AkAra sA gola hai, lambAI aura caur3AI meM eka lAkha yojana hai| 316227 yojana, tIna kosa, 128 dhanuSa, sAr3he teraha aMgula se kucha vizeSAdhika paridhi se yukta hai| eka maharddhika yAvat mahAsaukhyasampanna deva vilepana sahita sugandha kI eka bar3I DibiyA ko use kholatA hai / phira vilepanayukta sugandha kI khulI huI bar3I DibiyA ko, isa prakAra hAtha meM le karake sampUrNa jambUdvIpa ko tIna cuTakiyoM meM ikkIsa bAra ghUma kara vApasa zIghra A jAe, to he gautama ! kyA vAstava meM una gandha ke pudgaloM se sampUrNa jambUdvIpa spRSTa ho jAtA hai ? hA~, bhaMte ! ho jAtA hai / bhagavan ! kyA chadmastha manuSya uta ghrANa-pudgaloM ke varNa ko cakSu se, yAvat sparza ko sparzendriya se kiMcit jAna dekha pAtA hai ? he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki chadmastha manuSya una nirjarA-pudgaloM ke varNa ko netra se, yAvat sparza ko sparzendriya se kiMcit bhI nahIM jAna-dekha paataa| ve (nirjarA) pudgala sUkSma haiM tathA ve samagra loka ko sparza karake rahe haiN| sUtra-615 bhagavan ! kisa prayojana se kevalI samudghAta karate haiM ? gautama ! kevalI ke cAra kamoza kSANa nahA hue ha, vedana nahIM kie haiM, nirjarA prApta nahIM hue haiM, vedanIya, Ayu, nAma aura gotra / unakA vedanIyakarma sabase adhika pradezI hotA hai / Ayukarma sabase kamapradezI hotA hai / ve bandhanoM aura sthitiyoM se viSama ko sama karate haiM / bandhanoM aura sthitiyoM ke viSama karmoM kA samIkaraNa karane ke lie kevalI kevalisamudghAta karate haiM / bhagavan ! kyA sabhI kevalI bhagavAn samudghAta karate haiM ? tathA kyA saba kevalI samudghAta ko prApta hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| sUtra-616 jisake bhavopagrAhI karma bandha evaM sthiti se AyuSyakarma tulya hote haiM, vaha kevalI kevalisamudghAta nahIM karatA muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 178 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra sUtra-617 samudghAta kiye binA hI ananta kevalajJAnI jinendra jarA aura maraNa se sarvathA rahita hue haiM tathA zreSTha siddhigati ko prApta hue haiN| sUtra - 618 bhagavan ! AvarjIkaraNa kitane samaya kA hai ? gautama ! asaMkhyAta samaya ke antarmuhUrta kA hai| sUtra - 619 bhagavan ! kevalisamudghAta kitane samaya kA hai ? gautama ! ATha samaya kA, -prathama samaya meM daNDa karatA hai, dvitIya samaya meM kapATa, tRtIya samaya meM manthAna, cauthe samaya meM loka ko vyApta karatA hai, paMcama samaya meM loka-pUraNa ko sikor3atA hai, chaThe samaya meM manthAna ko, sAtaveM samaya meM kapATa ko aura AThaveM samaya meM daNDa ko sikor3atA hai aura daNDa kA saMkoca karate hI zarIrastha ho jAtA hai / bhagavan ! tathArUpa se samudghAta prApta kevalI kyA manoyoga kA, vacanayoga kA athavA kAyayoga kA prayoga karatA hai ? gautama ! vaha kevala kAyayoga kA prayoga karatA hai / bhagavan ! kAyayoga kA prayoga karatA haA kevalI kyA audArikazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai, audArikamizra0, vaikriya0, vaikriyamizra0, AhArakazarIra0, AhArakamizra0 athavA kArmaNazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai ? gautama ! vaha audArikazarIrakAyayoga kA, audArikamizrazarIrakAyayoga kA aura kArmaNazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai| prathama aura aSTama samaya meM audArikazarIrakAyayoga kA, dUsare, chaThe aura sAtaveM samaya meM audArikamizrazarIrakAyayoga kA tathA tIsare, cauthe aura pA~caveM samaya meM kArmaNazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai| sUtra-620 bhagavan ! tathArUpa samudghAta ko prApta kevalI kyA siddha, mukta aura parinirvANa ko prApta ho jAte haiM, kyA vaha sabhI duHkhoM kA anta kara dete haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / pahale ve usase pratinivRtta hote haiM / tatpa-zvAt ve manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga kA bhI upayoga karate haiM / bhagavan ! manoyoga kA upayoga karatA huA kevalisamud ghAta karanevAlA kevalI kyA satyamanoyoga kA, mRSAmanoyoga kA, satyAmRSAmanoyoga athavA asatyA-mRSAmanoyoga kA upayoga karatA hai ? gautama ! vaha satyamanoyoga aura asatyAmRSAmanoyoga kA upayoga karatA hai, mRSAmanoyoga aura satyAmRSAmanoyoga kA nahIM / vacanayoga kA upayoga karatA haA kevalI ? gautama ! vaha satya-vacanayoga aura asatyAmRSAvacanayoga kA upayoga karatA hai, mRSAvacanayoga aura satyamRSAvacanayoga kA nahIM / kAyayoga kA upayoga karatA huA AtA hai, jAtA hai, ThaharatA hai, baiThatA hai, karavaTa badalatA hai, lAMghatA hai, yA vApasa lauTAye jAne vAle pITha, paTTA, zayyA Adi vApasa lauTAtA hai| sUtra-621 bhagavan ! vaha tathArUpa sayogI siddha hote haiM, buddha hote haiM, yAvat sarvaduHkhoM kA anta kara dete haiM ? gautama ! vaha vaisA karane meM samartha nahIM hote / vaha sarvaprathama saMjJIpaMcendriyaparyAptaka jaghanyayoga vAle se asaMkhyAtaguNahIna manoyoga kA pahale nirodha karate haiM, tadanantara dvIndriyaparyAptaka jaghanyayoga vAle se asaMkhyAtaguNahIna vacanayoga kA nirodha karate haiM / tatpazcAt aparyAptaka sUkSmapanakajIva, jo jaghanyayoga vAlA ho, usa se asaMkhyAtaguNahIna kAya-yoga kA nirodha karate haiM / kAyayoganirodha karake ve yoganirodha karate haiM / ayogatva prApta karate haiM / dhIre-se pA~ca hrasva akSaroM ke uccAraNa jitane kAla meM asaMkhyAtasAmayika antarmuhUrta taka hone vAle zailezIkaraNa ko aMgIkAra karate haiM / asaMkhyAta karmaskandhoM kA kSaya kara DAlate haiM / vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra karmoM kA eka sAtha kSaya karate haiM / audArika, taijasa aura kArmaNa zarIra kA pUrNatayA sadA ke lie tyAga karate haiM / RjuzreNI ko prApta hokara aspRzat gati se eka samaya meM avigraha se Urdhvagamana kara sAkAropayoga se upayukta hokara ve siddha, buddha, mukta aura parinivRtta ho jAte haiM tathA sarvaduHkhoM kA anta kara dete haiN| ve siddha vahA~ azarIrI saghanaAtmapradezoM vAle darzana aura jJAna meM upayukta, kRtArtha, nIraja, niSkampa, ajJAna muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 179 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra timira se rahita aura pUrNa zuddha hote haiM tathA zAzvata bhaviSyakAla meM rahate haiM / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM? gautama ! jaise agni meM jale hae bIjoM se phira aMkura kI utpatti nahIM hotI, isI prakAra siddhoM ke bhI karmabIjoM ke jala jAne para punaH janma se utpatti nahIM hotii| sUtra-622 siddha bhagavAn saba duHkhoM se pAra ho cuke haiM, ve janma, jarA, mRtyu aura bandhana se vimukta ho cuke haiM / sukha ko prApta atyanta sukhI ve siddha zAzvata aura bAdhArahita hokara rahate haiN| pada-36-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa (15) prajJApanA-upAMgasUtra -4muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda samApta muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 180 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 15, upAMgasUtra-4, 'prajJApanA' pada/uddeza /sUtra namo namo nimmaladaMsaNassa pUjyapAda zrI AnaMda-kSamAM-lalita-suzIla-sudharmasAgara gurUbhyo nama: ALSA d XXXXXX XXXX AA XXXXXXX prajJApanA AgamasUtra hindI anuvAda [anuvAdaka evaM saMpAdaka] Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] vana sATa:- (1) (2) deepratnasagar.in bhela Dresa:- jainmunideepratnasagar@gmail.com bhonA 09825967397 muni dIparatnasAgara kRt " (prajJApanA) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 181