________________
ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા કથા
1
ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા કથા ::
ઉપમિતિનો અર્થ છે રૂપકો, ભવ એટલે સંસાર, પ્રપંચ એટલે વિસ્તાર. એનો અર્થ થાય છે નાના નાના વર્ણનોવાળાં રૂપકો દ્વારા કહેવાયેલી, સંસારનો વિસ્તાર દર્શાવનારી કથા. કથા શબ્દ કથ પરથી આવ્યો છે. કથ એટલે વાર્તા, કહાણી અને વૃત્તાંત એવો અર્થ થાય છે. પરંપરાનો અર્થ એક પછી એક બે લક્ષણો – સાતત્ય અને સંચય અર્થાત્ સાતત્યપૂર્ણ સંચય.
જૈન દર્શનના સાતત્યપૂર્ણ સંચય દ્વારા આત્માને સંસ્કૃતિ તરફ વાળવાનો પ્રયાસ છે. ભિન્ન પ્રકારની કથા છે. આ ૧૬,૦૦૦ શ્લોકપ્રમાણની કથા છે. દરેક શ્લોકના બે અર્થ થાય છે. ત્રીજો અર્થ આપણે કાઢવાનો છે. જૈન ધર્મનું અને સંસ્કૃત ભાષાનું જ્ઞાન હોય તો જ આ કથાની સમજણ પડે છે. દરેક બાળકે આ કથા આત્મસાત્ કરવી જોઈએ તેમ પંન્યાસપ્રવર ચંદ્રશેખર મહારાજ કહે છે. આનું ભાષાંતર કરતાં શ્રી મોતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડિયાને દસ વર્ષ લાગ્યાં હતાં. આ કથા ઓછામાં ઓછી સાત વાર વાંચવી જોઈએ. તો જ આપણને આત્માની યાત્રાનું જ્ઞાન થાય છે. આ કથા આપણી પોતાની છે તેવું લાગે તો જ સમજણ પડે છે. આઠ દિવસની શિબિરનું કારણ કથામાં આઠ પ્રસ્તાવ છે.
તત્ત્વાર્થનો અધ્યાય ગમે ત્યાંથી શરૂ કરી શકાય પરંતુ આ અત્યંત અઘરી કથા છે. કુલ મળીને આશરે રપ૦૦ પાત્રો કથામાં છે. સંસારના પ્રપંચો એટલે સંસારનો વિસ્તાર દર્શાવતી ક્રિયા. કથા કઠીન છે. તરત સમજણ પડે તેવી નથી. પરંતુ આ કથામાં જે ઉપમાઓ મૂકેલી છે તેને સમજતાં સમજતાં જ્ઞાનોદય થવાની પૂરી શકયતા છે.
આ ગ્રંથના રચયિતા શ્રી સિદ્ધર્ષિગણિના જીવન પર નજર નાંખીએ. અતિ ધનવાન અને સારસ્વત કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયો
