________________
ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા કથા
33
કરે છે. ગધેડે બેસાડી નગરમાં ફેરવી ફાંસીએ લટકાવે છે. દૈવયોગે દોરડું તૂટી જાય છે. બાળ લપાતો છુપાતો ઘેર આવે છે. મધ્યમબુદ્ધિ દયાથી તેને આશ્રય આપે છે પણ તેનો પરિચય છોડી દે છે.
(ચાર પ્રકારના પુરુષો) : તે સમયે નગરની બહાર પ્રબોધન નામના આચાર્ય પધારે છે. ત્રણે ભાઈઓ મંનીષી, મધ્યમબુદ્ધિ અને બાળ આવીને આચાર્ય સમક્ષ બેસે છે. શત્રુમર્દન રાજા તેમના સુબુદ્ધિ મંત્રી અને મદનકુંદળી રાણી સાથે ત્યાં વંદન કરવા આવે છે. આચાર્યશ્રીએ કર્મબંધનાં કારણો અને નિર્વાણ પર વિવેચન કર્યું. સામાન્ય ધર્મદેશના પછી આચાર્યશ્રી ધર્મઆચરણ અને સુખનો સંબંધ બતાવે છે. ધર્મારાધનને અંગે ઇન્દ્રિયો પર વિજયનું મહત્ત્વ બતાવ્યું અને ઇન્દ્રિયનું સ્વરૂપ બતાવતાં તેનું દુયપણું બતાવ્યું. ઉત્તમોત્તમ જીવ ઇન્દ્રિયસંગ ત્યાગીને સંતોષની સાથે સંબંધ બાંધે છે, દીક્ષા લે છે અને નિવૃત્તિનગરી તરફ જાય છે. આવા જીવો બહુ જ થોડા હોય છે. મનીષી સમજી ગયો કે તે આ કક્ષામાં મૂકવા યોગ્ય ભવ્યજંતુ છે. અને જે ઇન્દ્રિયનું વર્ણન કર્યું તે સ્પર્શન છે. મધ્યમબુદ્ધિને તેણે આ અર્થ સમજાવી દીધો. બાળ તો આચાર્યની વાત સાંભળતો પણ નહોતો. તે તો મદનકંદળીને રાગદષ્ટિથી જોઈ રહ્યો હતો. બીજા વિભાગમાં ઉત્તમ પુરુષો હોય છે. તેઓ સ્પર્શેન્દ્રિયથી ચેતતા રહે છે. તેની જાળમાં ફસાતા નથી. આ વિભાગનું વર્ણન મનીષીને મળતું આવ્યું. ત્રીજા વિભાગનાં પ્રાણીઓને આચાર્યશ્રીએ મધ્યમ કહ્યાં. તેવા પ્રાણીઓ કાળક્ષેપ કરે છે, મોટાં પાપ કરતાં નથી અને સંદેહમાં રહે છે. વળી કોઈ સત્ય શિખામણ આપે છે ત્યારે ચોંકે છે. હલકાની સોબત કરે છે તેથી સુખદુ:ખ પામ્યા કરે છે. પ્રસંગ મળતાં તેઓ ઠેકાણે પણ આવે છે. મધ્યમબુદ્ધિને લાગ્યું કે આ વર્ણન પોતાને લાગુ પડે છે. ચોથા જઘન્ય પ્રકારના પુરુષો તે ઇન્દ્રિયના તાબે રહે છે, સર્વ પ્રકારનાં પાપો કરે છે, ઉપદેશ આપનાર તરફ કાન પણ માંડતા નથી, સંસારમાં ઊંડા ઊતરતા જાય છે. આવો પ્રાણી બાળ છે એમ સમજવામાં આવ્યું.
