________________
ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા કથા
વિમર્શ અને પ્રકર્ષ (મામા-ભાણેજ) આ પ્રમાણે ચર્ચા કરી રહ્યા છે. કયા કારણોસર જીવ પીશાચીઓના સંકંજામાં ફસાયો હોવા છતાં મુકત થવાનો પ્રયત્ન કરતો નથી ? તેનો જવાબ છે આટલાં દુ:ખો પડવા છતાં તે કંટાળતો નથી. નિર્વેદનો અભાવ છે. નિર્વેદના અભાવનું કારણ વિવેકપર્વત પર ચડવા દેતું નથી. વિવેક એટલે વિશેષ રૂપે છૂટું પાડવું – સંસારમાંથી સારને ગ્રહણ કરવો અને અસારને છોડી દેવા તેનું નામ વિવેક છે.
56
નિર્વેદ નહિ આવવાનું કારણ કુદૃષ્ટિ અર્થાત્ અનેકાન્તપણાનો અભાવ છે. એકાંતવાદ એટલે મિથ્યાત્વ એટલે એને એનો જ વિચાર સાચો લાગે. વિવેક પર્વત પર પહોંચ્યા પછી સંસારનાં સુખો પૌદ્ગલિક લાગે. પૌદ્ગલિક એટલે પદાર્થથી પ્રાપ્ત થતાં એવાં સુખ કે જે પદાર્થના જવાથી દુ:ખ પામે છે. સ્વઆત્માનું સુખ સંસારના સુખ કરતાં અનંતગણું વધારે છે. સ્વમાં સુખની અનુભૂતિ થાય ત્યારે જ બીજા સુખ ગૌણ લાગે છે.
વિવેકપર્વત પર સાત્ત્વિકચિત્ત નગર છે. ત્યાં સાત્ત્વિક ગુણોવાળું નગર જ્યાં દયા, ક્ષમા, કરુણા રહે છે. અને ચિત્તના સમાધાનરૂપી મંડપનું નામ ચિત્તસમાધાન છે. મંડપમાં નિસ્પૃહતા નામની વેદિકા છે. સ્પૃહા વગરનું જીવન મળે તો ભોગવવાની આસક્તિ રાખવી નહિ આ વિવેક છે. જેની પાસે વસ્તુ હોય અને તે વસ્તુનો ત્યાગ કરે તેને ત્યાગ કહેવાય. વિવેકપર્વત પર પછી જીવ ચિત્તસમાધાન કરી શકે છે. અર્થાત્ સારું-ચિત્ત. નકામી કલ્પના, કુવિકલ્પો, વિકળતા, વૈમનસ્ય રહિત સ્થિરતાવાળું પવિત્ર મન, એવા મનમાં જ સંતોષ સંભવે છે. અહીં સારું મનરૂપી મંડપ ગણવામાં આવ્યો છે. સિંહાસન ઉપર જીવ વીર્ય છે. વીર્ય એટલે પુરુષાર્થ. આટલી બાબત હોય, વિવેકપર્વત હોય, નિસ્પૃહતા હોય... સાથે પુરુષાર્થ હોય તો તે પુરુષ સિદ્ધપુરુષ બની શકે છે.
