________________
(ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા કથા
(93) અમુક શબ્દોની ઓળખ : તિર્યંચઃ એટલે એક (સ્પર્શ) ઇન્દ્રિયવાળા પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, વનસ્પતિ, બે (સ્પર્શ, રસ) ઇન્દ્રિયવાળા પોરા, શંખ વગેરે, ત્રણ(સ્પર્શ, રસ અને ઘાણ) ઇન્દ્રિયવાળા જૂ માંકડ વગેરે, ચાર (સ્પર્શ, રસ, ઘાણ અને ચક્ષુ) ઇન્દ્રિયવાળા વીંછી વગેરે અને પાંચ (સ્પર્શ, રસ, ઘાણ, ચક્ષુ અને શ્રોત્ર) ઇન્દ્રિયવાળાં પ્રાણીઓમાં મગરમચ્છ વગેરે જળચરો, ઘોડા, ગાય, ભેંસ વગેરે સ્થળચરો અને ચોપટ કબૂતર વગેરે ખેચરો, આ સર્વ જીવોને તિર્યંચ કહેવામાં આવે છે. પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા મનુષ્યો, દેવો અને નારકો સિવાય સર્વ પ્રાણીઓ- જીવોનો સમાવેશ તિર્યંચ શબ્દમાં થાય છે. ભવ્ય : એ ખાસ પારિભાષિક જૈન શબ્દ છે. યોગ્ય સામગ્રીના સભાવે મોક્ષમાં જવાની યોગ્યતાવાળા જીવોને ભવ્ય કહે છે. જેઓમાં મોક્ષમાં જવાની યોગ્યતા જ નથી તેઓને અભવ્ય કહે છે. સુમતિ : એટલે જેની સારી મતિ-બુદ્ધિ છે તેવો, સારી બુદ્ધિવાળો. તન્નિયોગઃ એટલે કર્મ અને કાળપરિણતિનો સંબંધ(નિયોગ) કરાવી આપી જીવને યોગ્ય સ્થાન પર લઈ આવે. તે માત્ર દૂતકાર્ય કરે છે. ભવિતવ્યતા : કોઈ પણ કાર્ય થવા માટે પાંચ કારણો એકઠાં થવાની જરૂર પડે છે. એ પાચેને સમવાયી કારણ કહેવામાં આવે છે : (૧) પુરુષાર્થ – ઉધોગ (ર) કર્મ - પ્રારબ્ધ, નસીબ (૩) કાળ - પરિપકવ સ્થિતિનો સમય (૪) સ્વભાવવસ્તુધર્મ (૫) ભવિતવ્યતા : અવશ્ય ભાવી આ રૂપક છે. આ પાંચ સમવાયી કારણોમાંથી એક પણ ગેરહાજર હોય ત્યાં સુધી કોઈ પણ કામ બની શકતું નથી.
