________________
(ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા કથા
(7) કર્મપરિણામ રાજા અને કાળપરિણતિ દેવીને અનેક છોકરાંઓ છે. તેમને કોઈની નજર લાગી જાય તેટલા માટે અવિવેક વગેરે મંત્રીઓએ સંતાડી રાખ્યા છે. હવે રાજા અને રાણી પાસે સિદ્ધાંત નામનો એક મહાપુરુષ છે તે શુદ્ધ સત્ય વચન બોલનાર છે. સર્વ પ્રાણીસમૂહનું એકાંત હિત કરનાર છે. એ સિદ્ધાંત મહાપુરુષને એક સુપ્રબુદ્ધ નામનો શિષ્ય છે. તેમની વચ્ચે આ વાર્તાલાપ થાય છે.
સિદ્ધાંત એટલે જૈન આગમનું રૂપક. આ કર્મના સર્વ રહસ્યને જાણે છે.પ્રબુદ્ધ એટલે અંદર જ્ઞાન છે પણ હજી આવરણ પામેલું છે. એ અવસ્થામાં ઘણાં પ્રાણીઓ હોય છે. ગુરુ અથવા આગમ દ્વારા તેમની શંકાઓ દૂર થાય છે.
સુખદુઃખનું કારણ અંતરંગ રાજ્ય છે. આ રાજ્ય સર્વ પ્રાણીઓ પાસે હોય છે. પ્રાણીને સુખ બહુ ગમે છે અને દુઃખ બિલકુલ ગમતું નથી. તો એ સુખદુઃખનું કારણ શું ? એ બંનેનું કારણ અંતરંગ રાજ્ય છે. સંસારની અંદર રહેતા સર્વ જીવોને તે રાજ્ય તો જરૂર જ હોય છે. જે જીવો અંદરના રાજ્યને સારી રીતે પાળે છે તેઓ સુખ અનુભવે છે. અને જે જીવો અંદરના રાજ્યને સારી રીતે પાળતા નથી તેઓ દુઃખનો અનુભવ કરે છે.
એ મહારાજ્યમાં ત્રણ ભુવનને આનંદ આપે તેવું અને ક્ષીરસમુદ્ર જેવું મહાનિર્મળ ચતુરંગ બળવાન લશ્કર છે. એમાં ગંભીરતા, ઉદારતા, શૂરવીરતારૂપ મોટા મોટા રથો છે. એમાં સુંદર યશવિસ્તાર, સજ્જનતા, પ્રેમ વગેરે મોટા મોટા હાથીઓ છે, એમાં બુદ્ધિનો વિસ્તાર, વાચાળપણું અને નિપુણતા વગેરે ઘોડા છે. એમાં અચપળતા, ચિત્તની પ્રસન્નતા, દાક્ષિણ્ય વગેરે સુંદર પાળાઓ છે. અર્થાત્ માણસમાં ગંભીરતારૂપી રથ હોય તો ઉદારતા, શૂરવીરતા પ્રેમયશરૂપી હાથી ગણવા. રથને દોડાવનાર બુદ્ધિપૂર્વકનો વિચાર બોલવાની કળા, નિપુણતારૂપી ઘોડા ગણવા.
તે ઉપરાંત ત્યાં સંસારી જીવન નામના મહારાજનું હિત કરનારા અને ચાર મુખવાળા ચારિત્રધર્મ નામે પ્રતિનાયક પણ છે. આ
