________________
ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા કથા.
(75)
75
૧.
નિકૃષ્ટ
અધમ
વિમધ્યમ
મધ્યમ
ઉત્તમ
૬. વરિષ્ઠ
વિતર્ક નામના નોકરને તેમનું રાજ્ય કેવું ચાલે છે તે જોવા મોકલી આપ્યો. વિતર્ક એટલે પૃથક્કરણ કરીને તરંગ ઉઠાવનાર, સમજનાર અંદરની બુદ્ધ શક્તિ.
સૌપ્રથમ નિકૃષ્ટને રાજ્ય સોંપવામાં આવ્યું. નિકૃષ્ટ એટલે અધમાઅધમ પુરુષ છે. સિદ્ધિર્ષિગણિતાના કહેવા પ્રમાણે તે ધર્મ, કામ, અર્થ, મોક્ષ ચારેથી રહિત છે મહાપાપી છે. ધર્માદિ પુરુષાર્થથી દૂર છે. દોષનું ઘર છે. આત્માની સર્વ શક્તિઓ શૂન્ય થઈ ગઈ છે. નિકૃષ્ટ રાજા ઘણો અધમ નીકળ્યો.
- બીજે વર્ષે અધમને રાજ્ય મળે છે. અધમરાજા ભવના ભોગમાં આસક્ત છે. ધર્મ અને મોક્ષનો દ્વેષી છે. અર્થ અને કામમાં આસક્ત છે. એટલે રાજ્યમાં તેનો પ્રવેશ થવા નહીં દેવાની, પ્રયત્ન કરવાની જરૂર લાગી. આ કામ વિષયાભિલાષ મંત્રીની દીકરી દષ્ટિદેવીને આપ્યું. આ દષ્ટિદેવીને ખાસ સ્થાન આપવાનું છે. આ પ્રસ્તાવનામાં ચોથી ચક્ષુરિન્દ્રિયનું વર્ણન આપવાનું છે જેથી આ કામ સિદ્ધ થાય છે. અધમ જેવાને મોહરાયના સૈન્યનું એક માણસ છોકરી પણ બાહ્ય પ્રદેશમાં રાખી શકે એ બતાવવાનો ઉદ્દેશ જણાય છે.
આમ રાજાના હુકમથી દષ્ટિ અદશ્ય થઈને રાજાની આંખોમાં વસી ગઈ. તેના પ્રતાપથી અધમ રાજા સ્ત્રીઓનાં રૂપ જોવામાં ઘણો આસક્ત થયો. એના સિવાય બીજું કોઈ સુખ જ નથી તેમ માનવા
