________________
ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા થા
55
કારભાર રાગકેસરીને સોંપેલ છે તે સિંહાસન પર છે. તેના ત્રણ મિત્રો છે દૃષ્ટિરાગ, સ્નેહરાગ અને વિષયરાગ. કોઈ પ્રત્યે વધારે રાગ થઈ જાય તે સ્નેહરાગ, કોઈના રૂપ પ્રત્યે મોહી પડે તે દૃષ્ટિરાગ અને કોઈ પણ એક વસ્તુ જેવી કે સ્વાદ, કામ, સંચય તેના પ્રત્યે રાગ થઈ જાય તે વિષયરાગ. રાગકેસરીની પત્ની મૂઢતા. ડાબી બાજુ દ્વેષ ગજેન્દ્ર અને તેની પત્ની અવિવેકિતા છે. તેમની પાછળ એક પુરુષ છે તે મકરધ્વજ છે અને તેની પત્ની રતિ છે. મંત્રી વિષયાભિલાસની પત્ની ભોગતૃષ્ણા અને મિથ્યાભિમાનનાં પાંચ બાળકો છે. રસનાનું મૂળ વિષયાભિલાસ છે.
સૌથી પહેલાં તો મનુષ્યએ જાણવું જરૂરી છે કે મનુષ્યભવ દુર્લભ છે. લોલાક્ષ એટલે લોલકની જેમ ફરનારો. જેને રૂપમાં અત્યંત આસક્તિ છે તે લોલાક્ષ. દારા એટલે સ્ત્રી. દારૂ દારાને આકર્ષે છે. ઇચ્છાઓ અનંત છે તેથી આકાશ સાથે સરખાવી છે. જેમ ઉપર ચઢીએ તેમ આકાશ ઊંચું અને ઊંચું જતું જાય છે તેવી રીતે જેમ ઇચ્છાઓ સંતોષાતી જાય છે તેમ નવી અને નવી થતી જાય છે.
પર્વતની ટોચ ઉપરથી રગડતો રગડતો પથ્થર લીસો અને ઘાટમાં થતો નીચે આવતો હોય તો ભવિતવ્યતાની જરૂર શી છે ? કર્મ અને પુરુષાર્થ બંને ભેગાં હોય છે. તેમને જાગ્રત કરવાની જરૂર હોય છે. તેવો પુરુષાર્થ કે જે કર્મને હળવું કરે છે. પુરુષાર્થનું કર્તવ્ય વિવેક પર્વત પર પહોંચ્યા પછી જ શરૂ થાય છે. વિવેક પર્વત (ઉન્નતિ) ઉપર ગયા પહેલાંનાં બધા જ કર્મો ભવિતવ્યતાને આભારી છે. પુરુષાર્થના સાથ માટે વિવેક પર્વત પર જવું. આકાશ સુધી ઊંચા જવાથી સ્વમાં જવાય છે. સ્વમાં આનંદ છે તેવી અનુભૂતિ નથી થતી. પરને છોડીને સ્વમાં જવાથી રસ પડશે ? એવી શંકા એટલે નિર્વેદ. અને નિર્વેદનો અર્થ સંસારના સ્વરૂપનું ચિંતન કર્યા પછી પણ સંસારનાં સુખો પર કંટાળો નથી આવતો તે. નિર્વેદનો અભાવ એટલે કંટાળાનો અભાવ.
