________________
(40)
ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા કથા) તપ, સતોષઁદ આ બધા અંગત માણસો છે તે પહેલું કુટુંબ છે. બીજા કુટુંબમાં ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, રાગ, દ્વેષ, અજ્ઞાન, શોક, ભય, અવિરતિ આદિ આ બધા અંગત માણસો છે. ત્રીજા કુટુંબમાં આ શરીરને ઉત્પન્ન કરનાર માતા, પિતા, ભાઈ, બહેન, પુત્ર, પુત્રી, સ્ત્રી આદિ માણસો છે,
આ ત્રણમાં જે પ્રથમ કુટુંબ છે તે જીવોનું સ્વાભાવિક કુટુંબ છે, અનાદિ કાળથી જીવની સાથે રહેલું છે અને જીવોનું હિત કરવામાં તે નિરંતર તત્પર રહે છે. તે કોઈક વાર પ્રગટ થાય કોઈક વાર અંદર છુપાયેલું રહે છે. વળી મોક્ષની પ્રાપ્તિમાં મદદગાર થઈ શકે તેવી તેનામાં શક્તિ છે. '
બીજું ક્રોધાદિ કુટુંબ તે સ્વાભાવિક નથી, છતાં વસ્તુતત્ત્વને ન સમજનારા લોકો તેને પોતાનું અંગત કુટુંબ હોય તેવું માને છે અને તેના તરફ પ્રેમ રાખે છે. આ કુટુંબ પ્રાણીઓનું અહિત કરનાર છે. પણ જો વસ્તુતત્ત્વને સમજીને પુરુષાર્થ કરવામાં આવે તો તે જીવથી અલગ થઈ શકે તેવું પણ છે. સંસારની વૃદ્ધિ કરવી અને જીવોને દુ:ખ દેવું એ તેનો સ્વભાવ છે.
ત્રીજું કુટુંબ તો થોડા સમયથી જ પ્રાપ્ત થયેલું છે. આ દેહમાં જન્મ પામ્યા ત્યારથી જ તેનો સંબંધ કોઈપણ રીતે સ્થિર કે કાયમી છે જ નહિ. આ કુટુંબ કોઈક વાર નિર્વાણના માર્ગમાં મદદરૂપ થાય છે તો કોઈક વાર માર્ગમાં વિઘ્ન કરનાર બને છે. આ કુટુંબ ક્રોધ, માન, માયાદિ કુટુંબને વિશેષ પ્રકારે પોષણ કરવામાં મદદરૂપ થાય છે. તેનાથી સંસારવૃદ્ધિ શક્ય બને છે. કોઈ આત્મભાનમાં જાગૃતિવાળું હોય તો મોક્ષમાર્ગમાં મદદરૂપ પણ થાય છે અને કોઈક વાર જીવ પાસે હિંસામય પ્રવૃત્તિ કરાવીને દુર્ગતિ તરફ લઈ જાય છે.
અરિદમન રાજા પૂછે છે : પ્રભુ ! ક્ષમાદિ કુટુંબ હિતકારી છે, મોક્ષે લઈ જનાર છે તો જીવો શા માટે આદર નહીં કરતા હોય?
