________________
51
(ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા કથા
શુભોદયની પત્ની બીજચારુતા અર્થાત્ શુભનો ઉદય અને બીજ = પોતે, ચારુતા = સુંદરતા એટલે સારપ, સારાપણું ; તેમનો પુત્ર એ વિચક્ષણ અર્થાત્ વિચક્ષણતા અને પત્ની બુદ્ધિ અર્થાત્ વિચક્ષણતા સાથે બુદ્ધિ ભળે તો ઉત્કર્ષ પેદા થાય. અશુભોદય એટલે અશુભભાવ; સ્વયયોગ્યતા એટલે સ્વ=પોતે, યોગ્યતા એટલે બડાઈ. પોતે જ માની લેવું કે પોતે એકદમ યોગ્ય છે. તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલો પુત્ર જડ અને તેની પત્ની રસના. વિમર્શ એટલે વિચાર. બુદ્ધિ સામે વિચાર આવે ત્યારે વિચક્ષણતામાં ખામી રહે નહીં. અત્યંત ઊંચો ભાવ સમજવો. પ્રકર્ષ એટલે ઉચ્ચતા. આગળ વધવાપણું
એક દિવસ વિચક્ષણ અને જડ બંને પિતરાઈ ભાઈઓ પોતાના વદનકોટર નામના બગીચામાં સાથે ગયા. વદનકોટર બગીચો એટલે વદન અર્થાત્ મોટું અને કોટર એટલે કાણું. આનો અર્થ થાય છે તેઓ જીભ નજીક આવ્યા. આલંકારિક ભાષામાં આખી વાર્તા છે. મોઢામાં દાંતની બે હારો છે તેનું આ રૂપક છે. તાળવું અને નીચેના ભાગનો પોલાણનો ભાગ. અહીં રસનાનો રસેન્દ્રિય સાથે મેળાપ થાય છે.
જડ લોલતા (સુંદરદાસી)ને જોઈને પ્રેમમાં પડી જાય છે. વિચક્ષણ પરસ્ત્રી ધારીને ખસી જવાનું કહ્યું. 'દાસી લોલતા કુમારોને બૂમ પાડી બોલાવે છે અને રસના સાથે ઓળખાણ કરાવે છે. જડ વધારે ફસાતો. જાય છે. વિચક્ષણ વિચારપૂર્વક જોયા કરે છે. જડ રસનાને તૃપ્ત કરવામાં વધારે ને વધારે લુબ્ધ થતો જાય છે. વિચક્ષણ આસક્તિ વગર તેને પોષે છે પણ લોલતાથી લેવાઈ જતો નથી. જડના કુટુંબીઓને જડનું રસના સાથેનું વર્તન ગમે છે. વિચક્ષણનાં માતાપિતા તપાસ કરવાની સલાહ આપે છે. છેવટે રસના કોણ છે તેનું મૂળ શોધવાનો નિર્ણય થયો. બુદ્ધદેવીના ભાઈ વિમર્શે તે કામ હાથમાં લીધું. પ્રકર્ષ (ભાણેજ) જિજ્ઞાસાથી સાથે જવા તૈયાર થયો. આમ મામા-ભાણેજ એક વર્ષનો સમય લઈને રસનાનું મૂળ શોધવા નીકળ્યા.
