________________
27
(ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા કથા
એટલામાં નોબત વાગે છે એટલે સમય જણાવનાર કાળનિવેદક કહે છે કે, આ દુનિયામાં તેજની વૃદ્ધિ ક્રોધ કરવાથી થતી નથી, પણ મધ્યસ્થ ભાવથી થાય છે. એમ સંદેશ આપતો સૂર્ય મધ્યસ્થપણાને પામ્યો છે. આ એક સુંદર નાનકડું રૂપક છે. અર્થ થાય છે સવાર કરતાં બપોરે સૂર્યના તેજમાં વધારો થાય છે તેનું કારણ તેનો મધ્યસ્થ ભાવ – તટસ્થ ભાવ છે. તે ભાવ રાખવાથી તેજ વધે છે, નહિ કે ક્રોધ કરવાથી.
રાજા કુમારને સુધારવા બનતો પ્રયત્ન કરે છે અને વિદુરને દરરોજ ત્યાં જઈ પોતાને અહેવાલ આપવાનું કહે છે. એક દિવસ વિદુર જતો નથી. પછી જ્યારે જાય છે ત્યારે કુમાર (સંસારીજીવ નંદિવર્ધન) તેને ન આવવાનું કારણ પૂછે છે. ત્યારે વિદૂર તેને ઘણી લાંબી વાર્તા કહે છે અને સંસારીજીવ સાંભળે છે. આ વાત લાંબી છે તેને સ્પર્શન કથાનક કહેવામાં આવ્યું છે. તેમાં સ્પર્શેન્દ્રિયને વશ થવાથી કેવા ભયંકર પરિણામ થાય છે તે બતાવવા આ કથા કહેવામાં આવી છે. વિદુર આ વાત નંદિવર્ધનને કહે છે અને નંદિવર્ધન (સંસારીજીવ) સદાગમ સમક્ષ અગૃહીતસંકેતાને ઉદ્દેશીને કહે છે.
એક ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નામે નગર હતું. આ નગરમાં કર્મવિલાસ નામનો રાજા હતો. કર્મવિલાસ એટલે કર્મ પ્રમાણે ભોગ આપનારો. તેની બે રાણીઓ શુભસુંદરી અને અકુશળમાળાને અનુક્રમે મનીષી અને બાળ નામના પુત્ર થયા હતા. નામ પ્રમાણે શુભસુંદરી એટલે શુભનો પુત્ર મનીષી અર્થાત જ્ઞાની. અકુશળમાળા એટલે અશુભનો પુત્ર બાળ અને બાળક બુદ્ધિ. સારાનરસાનો ભેદ ન કરી શકે. વિવેકબુદ્ધિ જાગ્રત ના હોય પરંતુ ધીમે ધીમે જાગ્રત થઈ શકે તેને બાળ બુદ્ધિ કહેવાય. મનીષી એટલે વિવેકપણું અને બાળ એટલે અવિવેકપણું. બંને ભાઈઓ મોટા થાય છે. સ્વદેહ નામના બગીચામાં બંને ભાઈઓ એક દિવસ રમતા હતા ત્યાં કોઈ પુરુષ ફાંસીએ લટકવાની તૈયારીમાં દેખાયો. બાળે દોડીને દોરડું કાપી નાંખ્યું અને આપઘાતનું કારણ પૂછયું ત્યારે આ માણસ બાળ સમક્ષ તેની કથની કહે છે. "
