Siddhhemchandra Shabdanushasan Laghuvrutti Vivran Part 03

Author(s): Chandraguptavijay
Publisher: Mokshaiklakshi Prakashan

Page 37

અર્થક્રમશઃ - રૂપને અનુસાર ચેષ્ટા કરે છે - પ્રવર્તે છે. વૃદ્ધોના ક્રમે પૂજા કર. સૂત્રનું ઉલ્લંઘન કર્યા વિના. ગયેતિ વિમ્ ? = આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ થા પ્રત્યયાન્ત યથા થી ભિન્ન જ યથા અવ્યયને નામની સાથે નિત્ય અવ્યયીભાવ સમાસ થાય છે. તેથી યથા ચૈત્રસ્તથા મૈત્ર: અહીં યા પ્રત્યયાન્ત યથા અવ્યયને ચૈત્ર નામની સાથે આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થતો નથી. અર્થ - જેવો ચૈત્ર, તેવો મૈત્ર. અહીં યાદ રાખવું જોઇએ કે ‘પ્રજારે થા ૭-૨-૧૦૨’ થી થા પ્રત્યયાદિ કાર્યથી નિષ્પન્ન થયા અવ્યયને છોડીને અન્ય વ્યુત્પન્ન થા અવ્યયને ઉપર જણાવ્યા મુજબ સમાસ થાય છે. યથાવૃદ્ધમર્જાય આ વાક્યનો ‘જે જે વૃદ્ધ છે તેની તેની પૂજા કર' - આવો પણ અર્થ થાય છે... ઇત્યાદિ અન્યત્ર અનુસન્ધેય છે. થા પ્રત્યયાન્ત યથા અવ્યય સાદૃશ્ય ભિન્ન અર્થમાં પ્રાયઃ વપરાતું નથી. ॥૪॥
ગતિવન્યત્તત્પુરુષ: ૩/૧/૪૨॥
ગતિ સંજ્ઞાવાળા નામને અને હ્ર અવ્યયને નામની સાથે; બહુવ્રીહિ સમાસાદિ અન્ય સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોય તો નિત્ય તત્પુરુષ સમાસ થાય છે. રી + ા; લાર્ + òી; ત્ર + ત્યા; અને ારિા + ા આ અવસ્થામાં ऊरी 'खाट् અને પ્ર નામને ઘનુ૦ રૂ-૧-૨' થી ગતિ સંજ્ઞા. તેમ જ ‘વ્હારિજા સ્થિત્યાવી ૩-૧-૩' થી ારિા નામને ગતિ સંજ્ઞા. આ સૂત્રથી તિ સંજ્ઞાવાળા ઝરી હાર્ ત્ર અને ારિા નામને ત્વા નામની સાથે તત્પુરુષ સમાસ. ‘ઞનગ:૦ ૩-૨-૧૫૪’ થી વક્ત્વા ને યપુ (5) આદેશ. -હસ્વસ્ય ત:૦ ૪-૪-૧૧૩ થી યની પૂર્વે ત્ નો આગમ વગેરે કાર્ય થવાથી રીત્ય સાત પ્રત્ય અને કારિત્વ આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થક્રમશઃ- સ્વીકાર કરીને, ખાટ્ આવો અવાજ કરીને. કરીને. મર્યાદા બનાવીને, ત્સિતો બ્રાહ્મણઃ આ અર્થમાં ૐ (પાપાર્થક) અવ્યયને બ્રાહ્મળ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરુષ સમાસ વગેરે કાર્ય થવાથી બ્રાહ્મળ: આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ - ખરાબ બ્રાહ્મણ. આવી જ રીતે દ્રુષ્ણમ્ આ અર્થમાં ૐ (અલ્પાર્થક) અવ્યયને ૩ા નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરુષ સમાસાદિ કાર્ય
३४