Book Title: Siddhhemchandra Shabdanushasan Laghuvrutti Vivran Part 03
Author(s): Chandraguptavijay
Publisher: Mokshaiklakshi Prakashan
View full book text
________________
कालो द्विगौ च मेयैः ३/१/५७||
એકવચનાન્ત તિ વાચક નામને; તેમ જ દ્વિનુ સમાસનો વિષય હોય તો સામાન્યથી (એક - દ્વિ - બહુવચનાન્ત) ાન વાચક નામને મેય વાચક (માપવા યોગ્યાર્થક) નામની સાથે તત્પુરુષ સમાસ થાય છે. માસો નાતસ્ય આ વિગ્રહમાં એકવચનાન્ત કાલ વાચક માસ નામને મેયવાચક નાત નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરુષ સમાસ. ‘પેાર્થે ૩-૨-૮’ થી સ્યાદિ વિભક્તિનો લોપ.... વગેરે કાર્ય થવાથી માતખાત: આવો પ્રયોગ થાય છે. દ્વિૌ (દ્વિગુના વિષયમાં) - વો માતો ખાતસ્ય અને દ્રે બહની મુખ્તસ્ય આ વિગ્રહમાં નામને માસ નામની સાથે અને દ્વિ નામને ગહન્ નામની સાથે અનુક્રમે તેનાથી પરમાં જ્ઞાત અને સુત્ત ઉત્તરપદ હોવાથી ‘સફળ્યા સમાહરે ૬૦ રૂ-૧-૧૬' થી દ્વિષ્ણુ સમાસના વિષયમાં આ સૂત્રથી ઘુ અને માસ નામને ખાત નામની સાથે તેમ જ દ્વિ અને ગહન્ નામને સુપ્ત નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરુષ સમાસ. ‘પેવાર્થે રૂ-૨-૮’ થી સ્યાદિ વિભક્તિનો લોપ.
બહન્ નામને ‘સર્વાંગ૦ ૭-૩-૧૧૮’ થી ગટ્ (બ) પ્રત્યય; બન્ ને ગન આદેશ. ‘ઝવñ૦ ૭-૪-૬૮' થી અદ્ન ના અન્ય એઁ નો લોપ..... વગેરે કાર્ય થવાથી ઘુમાતખાતઃ અને દ્બનનુપ્ત: આવો પ્રયોગ થાય છે. અહીં યાદ રાખવું જોઇએ કે મેયવાચક જ્ઞાાહિ નામાર્થ કાલવાચક મહિ નામાર્થનું વિશેષણ હોવા છતાં શબ્દશક્તિસ્વભાવથી જ માતાત અથવા માસનાંત વગેરે નામોના લિગ સખ્યાદિ, નાતાવિ (મેવવાત્તિ) નામોના લિગ સંખ્યાદિની જેમ મનાય છે. તેથી માસો ખાતાવા કૃતિ માતખાતા વગેરે પ્રયોગો થાય છે. માસો ખાતો હ્ય આ વિગ્રહમાં બહુવ્રીહિસમાસાદિ કાર્યથી પણ માસનાત વગેરે પ્રયોગો થઇ શકતા હોવા છતાં, આ સૂત્રનું જે પ્રયોજન છે - તે અન્યત્ર અનુસન્ધેય છે. અર્થક્રમશઃ - જન્મેલાનો એક માસ. જન્મેલાનો એક માસ. સુતેલાના બે દિવસ. અર્થાત્ એક મહિના પૂર્વે જન્મેલો. એક મહિના પૂર્વે જન્મેલો. બે દિવસથી ઉંધેલો. ાન કૃતિ વિમ્ ? આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ મેય વાચક નામની સાથે એકવચનાન્ત કાલવાચક જ નામને તેમ જ દ્વિગુ સમાસના વિષયમાં સામાન્યતઃ કાલવાચક જ નામને તત્પુરુષ સમાસ થાય છે. તેથી દ્રોળો ધાન્યસ્ય આ વિગ્રહમાં મેય વાચક ધાન્ય નામની સાથે; દ્રોણ નામને તે નામ કાલવાચક ન હોવાથી આ સૂત્રથી તત્પુરુષ સમાસ થતો નથી.
=
४६
