Shaktivadadarsha

Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Khemraj Shrikrushnadas Shreshthi Mumbai

Page 20

(१२) सादर्श:
[सामान्यएवेति संप्रदायस्तदपि तुच्छम्- अक्लप्तस्य तादृशेच्छाविषयत्वस्य संबन्धतोपगमे तादृशज्ञानविषयत्व-स्वसमानकालीनज्ञानविषयत्वादिपरम्पराया आप विनिगमनाविरहेण संबन्धताप्रसङ्गगातू, तस्मात् पदपदार्थयोः संबन्धान्तरमेव वाच्यवाचकभाव इति वदन्ति ।। __ यत्तु ज्ञाने पदानां शक्तिर्नत्वर्थ तथा च तज्ज्ञानशक्तत्वं तवाचकत्वं तच्च तद्विष. यकशान्दधीजनकतावच्छेदकधर्मवत्वम्, स च धर्मो वयादिनिष्ठदाहाधनुकूलशक्तिवत् पदार्थान्तरमेव । लाक्षणिकं च नानुभावकमेवेति न तत्र शक्तिः । वापत्तिरित्यर्थः । परिहरति-तदपि तुच्छमिति । विनिगमनाविरहाद् दोषमाह-अक्लुप्तस्येति, स्वजन्येत्यायुक्तसंबन्धः क्लुप्तस्तु नास्ति किं तु लया कल्प्यते तथा चाऽक्लप्तस्य तादृशेच्छाविषयत्वस्य-स्वजन्यज्ञानविषयत्वप्रकारकेच्छाविशेष्यत्वस्य संबन्धत्वस्वीकारे विनिगमनाविरहात ताशज्ञानविषयत्वस्य नाम पदजन्यबोधनिरूपितार्थनिष्ठविषयत्वनिष्टप्रकारतानिरूपितभगवज्ञानीयविशेष्यत्वस्यापि संबन्धत्वं स्यात् पदपदार्थयोर्भगवज्ञानीय विशेष्यताया अपि सत्त्वात् तथा स्वसमानकालीनज्ञानविषयत्वस्यापि संबन्धत्वं स्यादेव–अर्थसमानकालिकं यद् भगवज्ञानं तद्विषयत्वस्य पदे पदसमानकालिकभगवज्ञानविषयत्वस्य चार्थे सत्त्वादित्यर्थः । तस्मात्तार्किकोक्तसरन्धानामुपपत्त्यभावात् पदपदार्थयोर्वाच्यवाचकभाव एवं संबन्धः स्वीकार्य इति मीमांसकः स्वाभिप्रायमुद्घाटयति-तस्मादिति । "वदन्ति" इत्यस्य पूर्वोक्तेन “अत्र मीमांसकानुयायिनः" इत्यनेनान्वयः ।
उक्तरीत्या मीमांसकाभिप्रायमनूद्य पुनरपि मीमांसकमतमनुवदति- यत्त्विति, जन्यनिरूपिता हि जनके शक्तिर्भवति यथा वह्नौ वह्निजन्यदाहपाकादिनिरूपिता, पदज्ञानेन चार्थज्ञानमेव जन्यते नत्वर्थस्तस्य पूर्वमेव सिद्धत्वादिति ज्ञाने-पदार्थज्ञाने ( निरूपितत्वं सप्तम्यर्थः) पदानाम् पदज्ञानस्य शक्तिरित्यर्थः । वाचकत्वलक्षणमाह-तज्ज्ञानमिति, तज्ञानशक्तत्वं नाम घटादिपदार्थविषयकज्ञानोत्पादकशक्तिमत्त्वम् । ननु यदि तद्विषयकज्ञानोत्पादकशक्ति. मत्त्वं वाचकत्वं तदा धूमस्यापि वहिवाचकत्ये स्याद् धूमज्ञानेन वहिज्ञानस्य जायमानत्वादित्याशङ्कयाह-तच्चेति, तद्विषयकेति-यथा घटविषयकशाब्दबोधजनकता घटपदेस्ति तत्र तादृशशाब्दबोधानुकूला शक्तिरप्यस्तीति सा शक्तिस्तादृशशाब्दबोधजनकताया अवच्छेदिका जातेति ताद शशाब्दबोधजनकतावच्छेकदकशक्तिरूपो यो धर्मस्तद्वत्त्वं पदेऽस्त्येव तदेव तद्वाचकत्वम्, धूमे । न वह्निविषयकशाब्दबोधजनकत्वमिति न धूमस्य वह्निवाचकत्वापत्तिः । तथा च तद्विषयकशाब्द बुद्धित्वावच्छिन्नजन्यतानिरूपितजनकतावच्छेदकशक्तिमत्वं तद्वाचकत्वमिति सिद्धम् । उक्तजन कतावच्छेदकधर्मस्वरूपमाह-सचेति । मीमांसकः शक्तेः पदार्थान्तरत्वस्वीकारादुक्तम्-पदार्धा न्तरमिति । नन्वेवं लाक्षणिकस्य गल्लादिपदस्यापि तीरादिवाचकत्वं स्यात्-तीरादिविषयकशा ब्दबोधजनकशक्तिमत्त्वादित्याशङ्कयाह-लाक्षणिकमिति, लाक्षणिकपदस्य लक्ष्यार्थविषयकशाब्द बोधजनकत्वमेव नास्तीति न गङ्गादिपदस्य तीरादिवाचकत्वापत्तिरित्यर्थः । अनुभावकम्= शाब्दबोधजनकमितियावत् ।