Book Title: Shaktivadadarsha
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Khemraj Shrikrushnadas Shreshthi Mumbai
View full book text
________________
( ११८ )
सादर्श:
[ विशेषकाण्डे --
न वाक्यान्तरजन्यत्वोपरक्तप्रतिपत्तिविषयतया वक्तृबुद्धिस्थत्वस्यैव क्रियायां विशेषणत्वोपगमात् प्रतिपत्तेः पूर्वमपि प्रकरणादिना तादृशवबुद्धेर्यहसंभवेनाऽन्योन्याश्रमानवकाशात् ।
स्वार्थघटितवाक्यार्थविषयकत्वान्वितक्रियाकर्तृतया वाक्यान्तरप्रतिपाद्यत्वेन या वक्तृबुद्धिस्तद्विषयतावच्छेदकत्वं प्रवृत्तिनिमित्तानुगमकमिति तु सारम्, एवं च बुद्धिविषयतावच्छेदकत्वस्य प्रवृत्तिनिमित्तानुगमकत्वमवादोपि संगच्छते । उच्चारणकर्तृत्वानुगमकशरीरेपि मिश्राणां बुद्धिस्थत्वनिवेशबीजं तु नावधारयामः ।
6
परिहरति--नेति, यादृश क्रियाकर्तर्यस्मत्पदस्य शक्तिरुक्ता तादृशक्रियायां वाक्यान्तरजन्यत्रो - परक्ता = वाक्यान्तरजन्यत्वविशिष्टा या प्रतिपत्तिस्तादृशप्रतिपत्तिविषयतया वक्तबुद्धिस्त्वमेव विशेपण विज्ञेयं तथा च ' इत्युवाच' इत्यादिवाक्यान्तरजन्यं यद् ज्ञानं तादृशज्ञानविषयोभूता नाम ' इत्युवाच' इत्यादिवाक्यान्तरप्रतिपाद्या वक्तृबुद्धिस्था च या किया तादृशक्रियाकर्तर्यस्मत्पदस्य शक्तिस्तथा च प्रतिपत्तेः उक्तवाक्यार्थप्रतिपत्तेः पूर्वमपि प्रकरणादिना तादृशवबुद्धेः क्रियायां यद्वाक्यान्तरप्रतिपाद्यत्वं विशेषणं तादृशवाक्यान्तरप्रतिपाद्यत्वविषयक वक्तृबुद्धेर्यहसंभवेन प्रदर्शिता - न्योन्याश्रयस्यावकाशो नास्तीत्यर्थः । " वाक्यान्तरजन्यत्वोपरक्तप्रतिपत्तिविषयतया" इत्यत्र "वाक्यान्तरप्रतिपाद्यतया" इत्यपि क्वचित्पाठः स च सुलभार्थस्तत्र 'वाक्यान्तरप्रतिपाद्यत्वेन रूपेण वक्तृबुद्धिस्था या 'उवाच' इत्यादिक्रिया तत्कर्तर्यऽस्मत्पदस्य शक्तिरित्यर्थः' ।
निष्कर्षमाह - स्वार्थेति - स्वार्थघटित :- अस्मत्पदार्थघटितो यः " मया त्वयि" इत्यादिवाक्यप्रतिपाद्योर्थस्तद्विषयकत्वेनान्विता = विशिष्टा नाम स्वार्थघटितवाक्यार्थकर्मिका या 'उवाच' इत्यादिक्रिया तादृशक्रियाकर्तृत्वेन रूपेण यद् "देव्युवाच " इत्यादिवाक्यप्रतिपाद्यत्वं तेन रूपेगोक्तकर्तृविपयिका या वक्त्तबुद्धिस्तद्विषयतावच्छेदकत्वमेवास्मत्पदप्रवृत्तिनिमित्तानां चैत्रदेवीदीनामनुगमकं बोध्यं तथा चोक्तवक्तृबुद्धिविषयतावच्छेदकत्वोपलक्षितधर्मावच्छिन्ने स्वतन्त्रोच्चारणहितस्यास्मरपदस्य शक्तिरित्यत्र प्राप्तम्, तादृशवबुद्धिविषयतावच्छेदकत्वोपलक्षितधर्मश्च " मया स्वयि" इत्यत्र देवीत्वमेवेत्यत्रास्मत्पदेन देव्याः प्रतीतिरुपपन्ना | 'अहं पण्डित इतिविद्वांस परय' इत्यत्र स्वार्थघटितवाक्यार्थकर्मिका क्रिया विदिक्रिया तत्कर्तुः पण्डितंमन्यस्यास्मत्पदार्थत्वं विज्ञेयम् । एतत्परिष्कारस्य फलान्तरमाद- एवं चेति, अस्मत्पदस्थलेपि बुद्धिविषयतावच्छेदकत्वं प्रवृत्तिनिमित्तानुगमकमस्तीति यः प्रवादोस्ति तस्यापि संगतिर्जातेत्यर्थः । मुरारिमिश्रैस्तु " उच्चारथि - तृतावच्छेदकबुद्धिप्रकारावच्छिन्नेऽस्मत्पदस्य शक्तिः" इत्युक्तं नाम उच्चारयितृतावच्छेदको यो बुद्धिविषयतावच्छेदकत्वोपलक्षितश्चैत्रत्वादिधर्मस्तदवच्छिन्नेऽस्मरपदस्य शक्तिः, अत्र च बुद्धिस्त्वनिवेशस्य प्रयोजनं नैवावगम्यते व्यर्थत्वप्रतिसंधानादिति मिश्रमतमाक्षिपति- उच्चारणेति ।
संप्रति युष्मत्पदशक्तिनिरूपणाय ' स्वसंबोध्यतावच्छेदकत्वोपलक्षितधर्मविच्छिन्ने युष्मत्पदस्य शक्तिः ' इत्यत्र युष्मत्पदप्रवृत्तिनिमित्तानुगमकं यत् स्वसंबोध्यतावच्छेदकत्वं तद्गर्भप्रविष्टं

Page Navigation
1 ... 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216