Shaktivadadarsha

Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Khemraj Shrikrushnadas Shreshthi Mumbai

Page 180

र १७२) सादर्शः
[विशेषकाण्डेकारको बोधः । शक्यतावच्छेदकानुगमश्वोक्तदिशा चिन्तनीयः ।
'अयं फलमेकं भुङ्क्ते' 'फलमेकं भुनानस्तिष्ठति' इत्यादौ विधेयतावच्छेदककोटिप्रविष्टार्थकैकपदाच्च याशार्थविशेषणतापने यदवच्छिन्ने स्वार्थान्वयिनो विशेषणत्वं तादृशार्थानुयोगिकान्वयप्रतियोगित्वविशिष्टतद्रूपावच्छिन्नानुयोगिकान्वयप्रतियोगिनिष्ठभेदाप्रतियोगित्वरूपकैवल्यं प्रतीयते, अतस्तत्रैतत्कर्तृकभोजना
मदबोध्यव्यक्तावस्त्येव अन्यत्र च नास्तीति न कोपि दोषो न वा लक्षणघटकपदार्थानामप्रसिद्विरपि । शक्यतेति-'अयमेकः' इत्यादी कैवल्यविशिष्टयन चैत्रादेरेव वाचकमेकपदं भवतीति
चैत्रत्वादिकं शक्यतावच्छेदकं तदनुगमकं च सजातीयनिष्ठभेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्वमुपलक्षण-विधया विज्ञेयं तथा च स्वजातीयनिष्ठभेदप्रतियोगितानवच्छेदकबोफ्लक्षितधर्मावच्छिन्ने एकप• दस्य शक्तिरिति कल्प्यते । “स्वार्थान्वयितावच्छेदकधर्मावच्छिन्नोद्देश्यतानिरूपितविधेयतावच्छेदक• लोपलक्षितधर्मावच्छिन्नवन्निष्टभेदाप्रतियोगित्वावच्छिन्ने एकपदस्यशक्तिः” इतिमाधवाभिप्रायः, अत्र स्वमेकपदम्, विधेयता चोक्तभोजनकर्तृत्वे विधेयतावच्छेदकत्वं चोक्तभोजनकर्तृतात्वे तदुपलक्षितधर्म उक्तभोजनकर्तृतात्वं तदवच्छिन्नमुक्तभोजनकर्तृत्वं तद्वान् भोजनकर्ता तनिष्ठभेदाप्रतियोगिस्वापच्छिन्ने एकपदस्य शक्तिरिति तदर्थः ।
विधेयविशेषणवाचकैकपदमुदाहरति-अयमिति । 'अयं फलमेकं भुङ्क्ते' इत्यत्रेदम्पदबोभ्यव्यक्तिमुद्दिश्यैकफलकर्मकभोजनकर्तृत्वं विधीयते, द्वितीयोदाहरणे चेदम्पदबोध्यव्यक्तिमुद्दिश्यैकफल. कर्मकभोजनकर्तृत्वविशिष्टा स्थितिर्वा तादृशभोजनकालिका स्थितिर्वा विधीयते इत्येकपदं विधेयतावच्छेदककोटिप्रविष्टकैवल्यविशिष्टार्थकम् । एतादृशैकपदाद् यादृशं कैवल्यं प्रतीयते तम्निषक्ति-- यादृशेति, अत्रदम्पदबोध्यकर्तृकभोजनकर्मभूतमेव सजातीयं संभवतीति तादृशसजातीयद्वितीयरा. हित्यलक्षणं यत्कैवल्यं तादृशकैवल्यविशिष्टफलस्य द्वितीयार्थकर्मत्वेऽन्वयः कर्मत्वस्य च स्वनिरूपकत्वसंबन्वेन भोजनव्यापारे तस्याश्रयत्वे तस्येदम्पदबोध्यव्यक्तावन्वयस्तथा च यादृशार्थपदेना. त्रैतत्कर्तृकभोजनं ग्राह्य तत्र विशेषणतापने कर्मत्वे यदवच्छिन्ने कर्मतात्वावच्छिन्ने स्वार्थान्वयिनः= एकपदार्थकैवल्यान्त्रयिनः फलस्य विशेषणत्वं तादृशार्थानुयोगिकः एतत्कर्तृकभोजनपदार्थानुयोगिको योऽन्वयः कर्मत्वान्वयस्तादृशान्वयप्रतियोगित्वविशिष्टं यत् तदपावच्छिन्नम् कर्मतात्वाव. च्छिन्नं कर्मत्वं तदनुयोगिको योऽन्वयः फलान्वयस्तादृशान्वयप्रतियोगिभूतं यत् फलान्तरं तन्नि. टभेदस्थाऽप्रतियोगित्वरूपं कैवल्यमत्रैकपदेन प्रतीयते इत्यन्वयः । अत्र भोजनपदार्थे कर्मत्वस्य योऽन्वयस्तस्यानुयोगि भोजन प्रतियोगि च कर्मत्वम्, कर्मत्वे च यः फलान्वयस्तस्यानुयोगि कर्मत्वं प्रतियोगि च फलम् । समन्वयमाह-अत इति, तत्र उक्तोदाहरणयोः, एतत्कर्तृकभोजननिष्ठो यः कर्मत्वसंसर्गस्तत्प्रतियोगिभूतं यत् कर्मत्वं तनिष्ठो यो भोज्यफलादिसंसर्गस्तत्प्रतियोगिभूतं यत् भोज्यफलादिकं तन्निष्ठभेदस्याऽप्रतियोगित्वं फलादौ प्रतीयते इत्यन्वयः । अत्रा