Book Title: Shaktivadadarsha
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Khemraj Shrikrushnadas Shreshthi Mumbai
View full book text
________________
एकपदम्.] शक्तिवादः ।
(१७१) एकशब्दस्य कैवल्यादिविशिष्टे शक्तिः । कैवल्यं च सजातीयद्वितीयराहित्यम्, तच्च सजातीयनिष्ठभेदाऽप्रतियोगित्वम् । सजातीयत्वं चोद्देश्यविशेषणवाचकैकशब्दात् कैवल्यघटकत्वेन प्रकृतविधेयवत्त्वरूपं प्रतीयते तथा च 'अत्रायमेको भुङ्क्ते' इत्यादौ 'एतद्देशाधिकरणकभोजनकर्तृनिष्ठभेदाप्रतियोग्यध्यमत्र भुङ्क्ते' इत्यायानसादौ च तादृशधूमादिव्यत्यभावम्य बाधात् 'महानसे स्वव्यापकवह्निकालिकद्रव्यं नास्ति' इतिप्रयोगापत्तिर्नास्ति । क्षेत्रण स्वपुत्रो दृश्यते' इत्यादावाल्यातार्थकर्मत्वस्य स्वाऽऽश्रयत्वस्वनिरूपकदर्शनकर्तृजन्यत्वैतदुभयसंबन्धेन पुत्रादावन्वयः । 'चैत्रः स्वधनं पश्यति' इत्यादौ स्वाश्र
स्वस्वनिरूपकदर्शनविषयधनस्वामित्वैतदुभयसंवन्धेन कर्तत्वादेश्चैत्रादावन्वयः । 'ब्राह्मणः स्वं पश्यति' इत्यादौ स्वाश्रयत्वस्वनिरूपकदर्शनविषयव्यक्त्यभिन्नत्वसंबन्धेन ब्राह्मणादौ कर्तृत्वाद्यन्वयस्तेन ब्राह्मणेन ब्राह्मणान्तरदर्शनदशायामपि 'ब्राह्मणः स्वं न पश्यति' इत्यादिप्रयोगानुपपत्तिर्नास्तीत्यादि स्वयमनुसंधेयम् ॥ इति स्वपदम् ॥
अथ ॥ एकपदम् ॥
एकशब्दस्य शक्तिमाह-एकेति । केवलस्य भावः कैवल्यम् । आदिपदादेकत्वादिविशिष्टेपि शक्तिः । “एके मुख्यान्यकेवलाः' इत्यमरः । कैवल्यपदार्थमाह- कैवल्यं चेति ! सजातीयद्वितीयराहित्यपदार्थमाह- तच्चेति । अनेकव्यक्तिका बटादयः परस्परं सजातीया भवन्तीति तत्रान्यघटव्यक्तिनिष्ठैतद्बटव्यक्तिप्रतियोगिकभेदस्य प्रतियोगित्वमेतद्धटव्यक्तौ वर्तते. यस्य च सजातीयं द्वितीयं न भवति तत्र सजातीयनिष्ठस्वप्रतियोगिकभेदप्रतियोगित्वमपि न भवति यथा ब्रह्मणि । भेदपदेन चात्र तद्व्यक्तित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताको भेदो ग्राह्य इति न द्वित्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदमादाय दोषापत्तिः । एकपदं चोद्देश्यविशेषणवाचकमपि भवति विधेयविशेषणवाचकमपि भवति तत्रोद्देश्य विशेषणवाचकैकशब्दार्थीभूतकैवल्यघटकं साजात्यपदार्थमाह-सजातीय त्रमिति । कैवल्यघटकल्वेनेति-उद्देश्यविशेषणवाचकैकशब्दार्थभूतं यत्कैवल्यं तद्घटक यत् सजातीयत्वं तत् प्रकृतविधेयवत्त्वरूपं प्रतीयते इत्यर्थः । उदाहरति-अत्रेति, 'अत्रायमेको भुङ्क्ते' इत्यत्रेदम्पदबोभ्यव्यक्तिमुद्दिश्यैतदेशाधिकरणकभोजनकर्तृत्वं विधीयते तत्रेदम्पदबोध्यव्यक्तावेवैकपदार्थः कैवव्यं विशेषणमस्तीत्यत्रोद्देश्यविशेषणवाचकमेकपदम् । उक्तवाक्यजन्यशाब्दबोधस्वरूपमाह-एतदेशेति । अत्रैतदेशाधिकरणकभोजनकर्तृत्वं प्रकृतविधेयमस्तीति तादृशभोजनकर्तृत्ववांस्तादृशमोजनकर्ता सजातीयः संभवति स चात्र नास्त्येव-द्वितीयस्यैतद्देशाधिकरणकभोजनकर्तरभावादिति ताशसजातीयनिष्ठभेदाप्रतियोगित्वमिदम्पदबोध्यव्यक्तौ प्राप्तं तदेव कैवल्यमित्यर्थः । अत्र सजातीयाऽप्रसिया सकललक्षणाप्रसिद्धिरित्यनुसन्धेयम् । अत्र 'प्रकृतविधेयवत्त्वेनैकत्वसंख्यायत्त्वं कैवल्यम्' इत्यपि वक्तुं शक्यते एतद्देशाधिकरणकभोजनकर्तृत्ववत्त्वेनेकत्वसंख्यावत्वं चेद

Page Navigation
1 ... 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216