Book Title: Shaktivadadarsha
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Khemraj Shrikrushnadas Shreshthi Mumbai
View full book text
________________
यत्पदम्.] शक्तिवादः।
( १६१) इयं च व्युत्पत्तिः प्रक्रम्यमाणपरामर्शकयच्छब्दस्य-'चैत्रः समागतो.यस्तत्रावलोकितः' इत्यादौ चैत्रादिपदेनाप्युपस्थापितस्य यच्छब्देन बोधनात्, अत एव " साधु चन्द्रमसि पुष्करैः कृतं मीलितं यदभिरामताधिक" इत्यादौ तत्पदासलेपि न दोषः- पूर्वप्रकान्तस्य कृतपदोपस्थाप्यव्यापारस्यैवाऽभेदेन मीलनान्व यितया यच्छब्देन बोधनात् । एवम् “यं सर्वशैलाः" इत्यादावपि, तदनुरोधेन पूर्वप्रयुक्तपदोपस्थापितेपि तस्य शक्त्यन्तरं स्वीकरणीयम् । अतिप्रसङ्गश्च स्वप्रयोः जकबुद्धिस्थत्वमन्तर्भाव्य वारणीयः। क्षयाऽन्योन्याश्रयदोषः स्यादित्याशङ्कय समाधत्ते-तच्छन्दजन्येति, तत्प्रतिपाद्यतया तत्पदप्रतिपाद्यतया । यत्पदशक्तिप्रहे तत्पदसमभिव्याहारज्ञानस्यापेक्षितत्वेपि तत्पदजन्यतदर्थप्रतीतेरपेक्षा तु नास्ति- तत्पदप्रतिपाद्यत्वानुकूलवक्तृतात्पर्यस्य तत्पदजन्यप्रतीतेः पूर्वमपि प्रकरणादिना सुग्रहत्वात् तथा च प्रकरणादिगृहीततत्पदप्रतिपाद्यत्वानुकूलवक्तृतात्पर्य विषये यत्पदशक्तिप्रहे नोक्तदोषापत्तिरित्यर्थः । अभिसन्धिः तात्पर्यम् ।
इयं चेति-उक्ता व्युत्पत्तिः प्रक्रम्पमाणपरामर्शकस्यैव यत्पदस्यास्ति न तु प्रक्रान्तपरामर्शकस्यापि- प्रक्रान्तपरामर्शकयत्पदस्य नियमन तत्पदापेक्षाऽभावात् । उक्त हेतुमाह-चैत्र इति, अस्मिन् वाक्ये यत्पदं प्रक्रान्सपरामर्शकमेव न तु प्रक्रम्यमाणपरामर्शकमऽत एव चैत्रपदेनाप्युपस्थापितस्य चत्रस्य यत्पदेन बोधो जायते. यद्युक्ता व्युत्पत्तिः प्रक्रम्यमाणपरामर्शकमात्रयत्पदस्य न स्यात्तदा " चैत्रः" इत्याद्युदाहरणेषु तत्पदाभावाच्चैत्रादिपदेनोपस्थापितस्य यत्पदेन परामर्शो न स्यादेव न चैत्रमस्तीत्युक्ता व्युत्पत्तिः प्रक्रम्यमाणपरामर्शकस्यैव यस्पदस्येतिसिद्धम् । अत एवेति-- यत उक्ता व्युत्पत्तिः प्रक्रम्यमाणपरामर्शकस्यैव यत्पदस्य अत एव “ साधु " इत्युदाहरणे न तत्पदापेक्षेत्यर्थः । उक्त हेतुमाह-पूर्वेति, पूर्वप्रक्रान्तस्य कृतमितिपदोपस्थाप्यस्यैव व्यापारस्याऽभेदेन मीलितपदोपस्थाप्यमीलनान्वयितया यच्छन्देन बोधनात् , अत्र कृतमितिपदोपस्थाप्यव्यापा. रस्य मीलितमितिपदोपस्थाप्ये मीलनेऽभेदसंबन्धेनाऽन्वयो भवति, मीलनाभिन्नव्यापारकर्तृणि पुष्कराणीत्यन्वयबोधः । ' स्वापेक्षयाऽभिरामताधिके चन्द्रमस्युदयं प्राप्ते सति पुष्करैः कमलैयेद् मीलितं तत् साधु कृतम् ' इत्युदाहरणार्थः । एवम् " यं सर्वशैलाः प्रविकल्प्य वत्सम् " इत्यत्रापि यत्पदं प्रक्रान्तपरामर्शकमेव न तु प्रक्रम्यमाणपरामर्शकमिति पूर्वपद्यघटकहिमालयपदोपस्थाप्यन्यापि हिमालयस्य यत्पदेन बोधो जायते इत्याह- एवमिति । तदनुरोधेन तत्पदं विनाप्युक्तोदाहरणेषु यत्पदेन जायमानप्रक्रान्तविषयकबोधानुरोधेन तस्य-प्रक्रान्तपरामर्शकस्य यत्पदस्य पूर्वश्युक्तेन तत्पदातिरिक्तपदेनोपस्थापिते शक्यन्तरं स्वीकार्यमित्याह-तदनुरोधेनेति । ननु यदुकम् ' पूर्वप्रयुक्तपदोपस्थापिते यत्पदस्य शक्तिः । तत्र पूर्वप्रयुक्तानि बहूनि पदानि भवन्ति तदुपस्थाप्यार्था अपि बहव इति कथमभीष्टे हिमालयादाक्षेत्र यत्पदशक्तिनियमः स्यादित्याशङ्कयाहअतिप्रसङ्गश्चेति, अमीष्टातिरिक्ते यत्पदशक्त्यतिप्रसङ्गश्च स्व ( यत्पद ) प्रयोजकबुद्धिस्थत्वमन्त.

Page Navigation
1 ... 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216