Shaktivadadarsha

Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Khemraj Shrikrushnadas Shreshthi Mumbai

Page 168

( १६०)
सादर्शः
[ विशेषकादिनकारिका 'धनमिदं किं चैत्रस्य' इत्यादावाऽऽश्रयत्वादिसंबन्धेन चैत्रस्वत्वादिप्रकारिका संभावना नियमतः प्रतीयते । 'किमिन्दुः' इत्यादौ संभावनाबोधोत्तर तत्प्रयोजकाल्हादकत्वादिसाधर्म्यप्रतीतिस्त्वर्थादिति ।
कुत्सार्थकमपि क्वचित् किंपदं यथा 'कि गौः' इत्यादौ ॥ तत्पदप्रतिपाद्यतया वक्तृबुद्धिविषयतावच्छेदकत्वोपलक्षितधर्मावच्छिन्ने यत्प; दस्य शक्तिः. अत एव यत्पदेनार्थप्रत्यायने नियमतस्तत्पदाऽपेक्षा- तत्पदसमभिव्याहारज्ञानं विनोक्तानुगमकवर्माऽग्रहेण शक्तिपरिच्छेदस्यैवासंभवात् । तच्छब्दजन्यप्रतिपत्तिपूर्वमपि तत्प्रतिपाद्यतया वक्तुरभिसन्धिः प्रकरणादिना सुग्रह इति न तच्छब्दजन्यप्रतीतर्यत्पदशक्तिग्रहेऽपेक्षा । न्वेन चैत्रस्वत्वस्य किंपदार्थसंभावनायां तादृशसंभावनायाश्च विशेष्यतासंबन्धेन विशेष्येधनेऽन्वयो भवतीत्यत्राश्रयत्वसंबन्धेन चैत्रस्त्रत्वप्रकारिका संभावना नियमन प्रतीयते इत्यन्वयः । "किमिन्दुः" इत्यादौ तादृशसंभावनाबोधोत्तरं या तादृशसंभावनाप्रयोजिका मुखचन्द्रयोराल्हादकत्वादिसाधर्म्यप्रतीतिर्जायते साऽर्थादेव जायते न तु व्यञ्जनया येन व्यञ्जनाख्यवृत्तेरस्माकं स्वीकारापत्तिः स्यादित्याह-किमिन्दुरिति ।
निन्दार्थकार्किपदमाह-कुत्सार्थकमिति । किं गौः-निन्दितो गौरित्यर्थः ।
अत्र च 'उक्तजिज्ञासितविषयकत्वस्वजन्यत्वैतदुभयसंबन्धेन किंपदविशिष्टो बोधो भवतु' इत्याकारकं पदप्रकारकबोधविशेष्यकशक्तिज्ञानं विज्ञेयमिति ॥ ॥ इति किंपदम् ।।
अथ
॥ यत्पदम् ॥
संप्रति यत्पदशक्तिनिरूपणमारभते- तत्पदेति । निगव्याख्यातोयं ग्रन्थः । यच्छब्दः प्रक्रम्यमाणपरामर्शकः प्रक्रान्तपरामर्शकश्च भवति तत्र प्रथमस्यार्थमाह-- तत्पदेति । वर्तमानकालिकोपक्रमविषयः प्रक्रम्यमाणः, भूतकालिकोपक्रमविषयः प्रक्रान्त इतिविवेकः । तत्पदप्रतिपाद्यः सन् यो वक्तबुद्धिविषयतावच्छेदकत्वोपलक्षितधर्मेण-घटत्वादिनाऽवच्छिन्नस्तस्मिन् प्रक्रम्यमाणपरामर्शकयत्पदस्य शक्तिरितिसारः । अत एवेति- यतस्तत्पदप्रतिपाद्यतयैव वक्तबुद्धिविषयतावच्छेदकत्वोपलक्षितधर्मावच्छिन्न यत्पदस्य शक्तिरत एवेत्यर्थः । तत्पदापेक्षायां हेतुमाह- तत्पदेति, तत्पदसमभित्र्याहारज्ञानम् यत्पदघटितवाक्यघटकत्वेन तत्पदश्रवणं विनेतियावत्, उक्तानुगमकथमाग्रहेण तत्पदप्रतिपाद्यत्वरूपधर्माग्रहेण । शक्तिपरिच्छेदस्य-शक्तिग्रहस्य । तत्पदश्रवणानन्तरमेव घटादौ तत्पदप्रतिपाद्यत्वग्रहः संभवति तत्पदप्रतिपाद्यत्वप्रहे जाते एव च यत्पदशक्तिमहः संभवति-- तत्पदप्रतिपाद्य एव प्रक्रम्यमाणपरामर्शकयत्पदस्थ शक्तिस्वीकारादित्यर्थः । ननु तत्पदप्रतिपाये यत्पदस्य यत्पदप्रतिपाद्ये च वक्ष्यमाणरीत्या तत्पदस्य शक्तिरिति परापरशक्तिप्रहे परस्परार्थज्ञानापं