Shaktivadadarsha

Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Khemraj Shrikrushnadas Shreshthi Mumbai

Page 97

तत्पदम्. ]
शक्तिवादः ।
(८९)
.
तदैक्या देवाऽवच्छेद्यैक्यात बुद्धिस्थत्वस्य चान्तथात्वात् उपलक्षणैक्येन शक्तेरैक्ये हर्यादिपदशक्यतावच्छेदकानामप्युपलक्षणी भूतेनाऽन्ततो बुद्धिविशेषविषयत्वादिनाऽनुगमसंभवेन नानार्थमात्रोच्छेदप्रसङ्गात् ।
एवम् ' बुद्धिस्थप्रकारवान् तत्पदशक्यः' इत्याकारकशक्तिज्ञानात् स्वरूपतो घटत्वादिप्रकारकस्मरणशाब्दबोधौ न संभवतः - ' जातिमान हस्तिपकर्स - बन्धी ' इत्यादिज्ञानात् स्वरूपतो हस्तित्वादिप्रकारकस्मरणानुयात्- स्वरूपतस्तद्धर्मप्रकार कस्मरणे स्वरूपतस्तद्धर्मप्रकारेण यस्य संबन्धो गृहीतस्तादृशसंबन्धिज्ञानस्य कारणत्वात्, यथा ' याभ्यां रूपाभ्यां धर्मिणोः संबन्धो गृहीतस्तशक्यतावच्छेदकं जातमिति तदैक्यादेवावच्छेद्यायाः शक्तेरैक्यं संभवति एवमेव लोमत्वादेरपि परम्परया शक्यतावच्छेदकत्वम्, बुद्धिस्थत्वं च न साक्षात् न वा परम्परयापि शक्यतावच्छेदकम् - उपलक्षणत्वाद् विशेषणत्वास्वीकारेणाऽतथात्वात् = शक्यतानवच्छेदकत्वादिति बुद्धिस्त्वस्यै क्यादपि तदादिपदनिष्टशक्तेरैक्यं न संभवतीति नानाशक्तिमत्त्वाद् नानार्थत्वं दुष्परिहरमेत्र, बुद्धिस्थत्वेन येषां त्वपटत्वादिधर्माणामनुगमः क्रियते तान्यपि नानैवेत्यर्थः । विपक्षे बाधकमाहउपलक्षणेति, उपलक्षणीभूतस्य बुद्धिस्थत्वस्यैक्येन यदि तदादिपद निष्टशक्तेरेक्थं स्यात्तदा नानार्थहर्यादिपदशक्यतावच्छेदकानां विष्णुत्व सिंहत्यादीनामप्यऽन्ततः = अन्यधर्मोपलम्भाभावे उपलक्षणीभूतेन बुद्ध विशेष विषयत्वादिना = बुद्धिविशेषविषयतावच्छेदकत्वादिनाऽनुगमः संभवत्येवेति तादृशोपलक्षणीभूतस्य बुद्धिविशेषविषयत्वादेरक्येन नानार्थहर्यादिपद निष्टशक्तेरप्यैक्यं स्यादिति नानार्थमात्रोच्छेदः हः स्यात् तथा च नोपलक्षणीभूतबुद्धिस्थत्वस्यैक्येन तदादिपद निष्ठशक्तेरैक्यं संभवतीति नानार्थत्वं स्यादेवेत्यर्थः ।
दोषान्तरमाह - एवमिति, हस्ती हस्तिपकसंबन्धी' इत्याकारकज्ञानेन स्वरूपतो हस्तित्वप्रकारकहस्तिविशेष्यक मरणे जायमानेपि यथा ' जातिमान् हस्तिपकसंबन्धी ' इत्याकारकज्ञानात् स्वरूपतो, हस्तित्वप्रकारक हस्तिस्मरणं न जायते किं तु ' जातिमान् ' इत्यस्य ' हस्तित्वरूपजातिमान् ' इत्येवार्थ इत्यत्र हस्तित्वस्य जातित्वेनैव रूपेणोपस्थितिर्भवतीति जातित्वविशिष्टहस्तित्वप्रकारकमेव हस्तिस्मरणं जायते 'घट: ' इत्यनेन घटत्वविशिष्टघटस्मरणवत् तथा 'बुद्धिस्थप्रकावान् तत्पदशक्यः ' इत्याकारकमेव त्वया शक्तिज्ञानं स्वीकार्य तादृशशक्तिज्ञानाच स्वरूपतो घटत्वादिप्रकारको स्मरण ( उपस्थिति ) शाब्दबोधौ न संभवतः किं तु ' बुद्धिस्थप्रकारवान् ' इत्यस्य ' बुद्धिस्थप्रकारभूतं यद् घटत्वादिकं तद्वान् ' इत्येवार्थ इति घटत्वस्य बुद्धिस्थत्वेन रूपेणावगाहनाद् बुद्धिस्थत्व विशिष्टघटत्वप्रकारकावेव स्मरणशाब्दबोधौ संभवतः न चैतदिष्टमि
त्यर्थः । उक्ते हेतुमाह-स्वरूपत इति, स्वरूपतस्तद्धर्मप्रकारकस्मरणे=स्वरूपतस्तद्धर्मप्रकारकस्मरणं
प्रति स्वरूपतस्तद्धर्मप्रकारेण यथा स्वरूपतो हस्तित्वप्रकारको यस्य हस्तिनो हस्तिपकेन संबन्धो गृहीतस्तादृशसंबन्धिज्ञानस्य - स्वरूपतो हस्तित्वप्रकार कहस्तिज्ञानस्य कारणत्वमस्ति ' जातिमान्
1