________________
૩૬
ગુણની એક – એક પર્યાય પણ સ્વતઃ સિદ્ધ અને સ્વસહાય (સ્વતંત્ર) છે. આ પર્યાયનો સ્વામી એ દ્રવ્ય જ છે, અન્ય કોઈપણ દ્રવ્યનો એમાં કોઈપણ પ્રકારે હસ્તક્ષેપ સંભવ નથી.
એક પદાર્થમાં બીજા પદાર્થના અસ્તિત્ત્વનો અભાવને અભાવ કહે છે. આના ચાર પ્રકાર છે
૧.પ્રાગભાવ ૨.પ્રધ્વસંભાવ ૩.અન્યોન્યાભાવ ૪.અત્યંતાભાવ.
* વસ્તુના સ્વભાવને ધર્મ કેમ કહેવામાં આવ્યો છે.
-
વસ્તુનો સ્વભાવ જ એ વસ્તુનો ધર્મ છે. આ વાત ને સમજવા માટે વસ્તુ શું છે અને વસ્તુનો સ્વભાવ શું છે એ જાણ્યું. હવે એ સમજવું છે કે પોતાના સ્વભાવમાં જ રહેવું દરેક વસ્તુનો પોત પોતાનો સ્વભાવ છે.
• આપણે એ સમજી ચૂક્યા છીએ કે આ લોકમાં વસ્તુઓ જાતિ અપેક્ષા એ છ પ્રકારની હોવા છતાં સંખ્યા અપેક્ષાએ અનંત છે. એમાં દરેક વસ્તુમાં પોત પોતાના સ્વભાવ અથવા ગુણ અનંત-અનંત છે તથા પ્રત્યેક સમયમાં વસ્તુ પોતે ટકીને, સ્વયં પલટતી પણ રહે છે. અર્થાત તે દ્રવ્યના દરેક ગુણ પરિણમન થતો હોવાથી પૂર્વ અવસ્થાને છોડી નવીન-નવીન અવસ્થા એટલે પર્યાય ધારણકરતો રહે છે. આ દરેક દ્રવ્ય અથવા વસ્તુનો સ્વભાવ છે.
• આજે પલટાય છે – તેમાંવસ્તુ, જે પોતાનો સ્વભાવ છે તે તે સ્વભાવ જેવો જ નવીન – નવીન પર્યાયોરૂપથી પલટાતો રહે અર્થાત ઉત્પાદ કરતો રહે – એને જ એ વસ્તુનો ધર્મ કહેવામાં આવે છે.
- ધર્મ-અધર્મ- આકાશ-કાળ-પુદ્ગલ અને જીવ દ્રવ્ય સ્વરૂપ લોકમાં સર્વત્ર જે કાંઈ પદાર્થ છે એ બધા વાસ્તવિકતાથી, નિશ્ચયથી એકત્ત્વ નિશ્ચયને પ્રાપ્ત હોવાથી સુંદરતાને પ્રાપ્તકરેછે. ટંકોકીર્ણની જેમ શાશ્વત સ્થિત રહે છે.
• આનાથી એમ સમજવામાં આવે છે કે દરેક વસ્તુનો પોત-પોતાના સ્વભાવ જેવી નવીન - નવીન પર્યાય કરતા રહે આ જ દરેક વસ્તુનો ધર્મ અથવા સ્વભાવ છે અને એમાં જ એ વસ્તુની શોભા છે.
• આ પણ સિદ્ધ જ છે કે દરેક વસ્તુ અધિક સમય તો પોતાના સ્વભાવરૂપ જ રહે છે – પરંતુ પોતાના સ્વભાવની વિપરીત દશામાં વધારે વખત ટકી રહે એ બનવું સંભવીત નથી.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
