________________
ભેદ વિજ્ઞાન આત્મા ઉપયોગ સ્વરૂપ છે, રાગાદિ પર ભાવોથી તે ભિન્ન છે, એમ ઉપયોગને અને રાગાદિને સર્વ પ્રકારે અત્યંત જુદા જાણીને રાગથી ભિન્નપણે અને ઉપયોગમાં એકતાપણે જ્ઞાન પરિણમે તે ભેદવિજ્ઞાન છે. જીવ અને દેહને-પુદ્ગલને જુદા જાણે એટલેવિકાર પણ આત્માના સ્વભાવથી જુદો છે તેમ તેમાં આવી જાય છે. પુદ્ગલથી અને વિકારથી ભિન્ન આત્માના સ્વભાવને જાણવો-અનુભવવો તે બાર અંગનો સાર છે. બાર અંગમાં આત્માની અનુભૂતિ કરવાનું કહ્યું છે. ભેદ વિજ્ઞાન એ જ અનૂભૂતિ છે. ધર્માત્મા પોતાના ભેદ વિજ્ઞાનની શક્તિ વડે નિજ મહિનામાં લીન થાય છે; તેઓરાગરૂપે જરાપણનથી પરિણમતા, જ્ઞાનરૂપે જ રહે છે. જ્ઞાનીને રાગાદિ શરીરની જેમ અત્યંત ભિન્ન દેખાય છે. રાગ હોવા છતાં રાગ તે આત્મા છે એવી બુદ્ધિ તે ધર્માત્માને નથી થતી, એટલે રાગ સાથે આત્માની એકતારૂપે તેઓ પરિણમતા નથી પણ રાગથી જુઠા જ્ઞાનપણે જ પરિણમે છે. ભેદ જ્ઞાની ધર્માત્મા સર્વ પ્રસંગે જાણે છે કે “જ્ઞાનસ્વભાવ જ હું ગમેતેવી પ્રતિકુળતાથી ઘેરાઈ જાય તો પણ જ્ઞાનસ્વભાવ જ છું એવી શ્રદ્ધા તેમને છૂટતી નથી. આ રીતે સર્વ પ્રસંગે પોતાને ચેતન્યસ્વભાવપણે જ અનુભવતા હોવાથી ધર્માત્મા જ્ઞાનરૂપે જ રહે છે. સુખ-દુઃખ, હર્ષ-શોક આદિ જીવની પર્યાયમાં થાય છે. પણ ત્યાં તો દ્રવ્ય દષ્ટિપ્રગટ થઈ છે એવા જ્ઞાની જીવની દ્રષ્ટિ દ્રવ્ય ઉપર પડી છે, એની દષ્ટિ આત્માના આનંદમાં છે. એ જીવસુખ-દુઃખની કલ્પનાને કેમ ભોગવે? તેથી જ્ઞાનીના સુખ-દુઃખના રાગ-પરિણામને પુગલના પરિણામકહ્યાં છે અને એ સુખ-દુઃખના પરિણામની આદિ, મધ્ય અને અંતમાં અંતવ્યાપક થઈને પુદ્ગલ દ્રવ્ય તેને ગ્રહણ કરે છે, ભગવાન આત્મા તેને ગ્રહણ કરતો કે ભોગવતો નથી. કેમકે આત્માનું સ્વરૂપ શાયક છે; કલ્પનાના સુખ-દુઃખનું ભોગવવું તેનું સ્વરૂપ નથી. પર્યાયમાં સુખ-દુઃખની કલ્પના થાય છે પણ દ્રવ્ય દષ્ટિવંત શાની તેનો કર્તા-ભોક્તા થતો નથી. • ચેતન્યમાં અંદર ગયો એટલે પુણ્ય-પાપ ભાવનો સાક્ષી થઈ ગયો તેથી તે
ભાવે જુદા છે, કાળે જુદા છે, ક્ષેત્રે પણ જુદા છે, વસ્તુ જુદી જ છે. આત્મા તો એકલો જ્ઞાનઘન ચેતન્યjજ છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
