________________
२२४
•
ધર્મભાવના : નિજ આત્માકો જાનના, પહિચાનના હી ધર્મ હૈ | નિજ આત્મા કી સાધના આરાધના હી ધર્મ છે ! શુદ્ધાત્મા કી સાધના આરાધના કો મર્મ હૈ | નિજ આત્મા કી ઔર બઢતી ભાવના હી ધર્મ છે ! બાર ભાવના વિસ્તૃત ‘દ્વાદશ અનુપ્રેક્ષા” અર્થાત્ બાર ભાવના વીતરાગ જૈન ધર્મમાં આધ્યાત્મિક સાધનાનું એક મહત્વપૂર્ણ ઉત્તમ અંગ છે. જિનાગમમાં તેનો સંવરના ઉપાયમાં અંતર્ભાવ કરવામાં આવ્યો છે. તેની એક મહત્વપૂર્ણ વિશેષતા એ છે કે અઢી દ્વીપની-પાંચ ભરત, પાંચ ઐરાવત અને પાંચ વિદેહ-એ પંદરેયકર્મભૂમિમાં થનારા ત્રણે કાળના સર્વ તીર્થકરો, ગૃહસ્થ દશામાં નિરપવાદ નિયમથી,આ ‘બાર ભાવના' ના ચિંતવનપૂર્વક જ વૈરાગ્યની સાતિશય વૃદ્ધિ પામીને, લોકાંતિક દેવો દ્વારા નિયોગજનિત અનુમોદના થતાં, સ્વયં દીક્ષિત થાય છે.
અનુપ્રેક્ષા એટલે ભાવના, ચિંતવન, મનોગત અભ્યાસ, પરિશીલન, વૈરાગ્યભાવના. સંસાર, શરીર, તેમજ ભોગ વગેરેના અનિત્ય, અશુચિ, અશરણ આદિ સ્વભાવનું-અંતરમાં નિત્ય, શરણ અને પરમ શુચિસ્વરૂપ નિજત્રિકાળશુદ્ધ જ્ઞાયક આત્માના લક્ષ તેમજ સાધના સહિત-સંગ તેમજ વૈરાગ્ય અર્થે ફરી ફરી ચિંતવન કરવું તે અનુપ્રેક્ષા છે. ૧. અનિત્ય ૫. અન્યત્ત્વ ૯. નિર્જરા ૨. અશરણ ૬. અશુચિવ ૧૦. લોક ૩. સંસાર
૭. આસવ ૧૧. બોધિદુર્લભ ૪. એકત્ત્વ ૮. સંવર ૧૨. ધર્મ-અનુપ્રેક્ષા એ પ્રમાણે અનુપ્રેક્ષાના બાર ભેદ છે. આ બારેય સ્વરૂપનું ભવદુખશામક જ્ઞાન વૈરાગ્યની વૃદ્ધિ અર્થે વારંવાર અનુચિંતન અવશ્ય કર્તવ્ય છે.
બાર અનુપ્રેક્ષાઓમાં પ્રત્યેક અનુપ્રેક્ષા દ્રવ્ય-અનુપ્રેક્ષા અને ભાવ-અનુપ્રેક્ષાના ભેદથી બે પ્રકારે છે. સાધકભાવ શુદ્ધ પરિણતિમય અંતરંગ વિરક્તિની પુષ્ટિ અર્થે ભવ-તન-ભોગના અધુવ, અશરણ અને અશુચિપણાનું તેમજ સંસાર વગેરેનું વિકલ્પયુક્ત ચિંતન તેદ્રવ્ય-અનુપ્રેક્ષા છે અને વિકલ્પ યુકત ચિંતન સાથે જ્ઞાનીને અંતરમાં જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવી આત્માના અવલંબનને વર્તતી જે વિકલ્પાતીત વીતરાગ શુદ્ધ પરિણતી તે
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
