________________
૧૧૧
શાસ્ત્રીય વિચારોની ખાણ છે. તે જ તેનું મહત્વ છે. કર્મ શબ્દનો અર્થ તેનું સ્વરૂપ આદિ વિષયથી પરિચિત થઈ – આત્મતત્ત્વ સ્વતંત્ર છે એ જાણી લેવું. કર્મ શબ્દનો અર્થ : ખાવું, પીવું, હાલવું, ચાલવું, આદિ કોઈપણ પ્રકારની હલનચલન માટેની વાત છે. જીવકે અજીવ હોય સર્વના કાર્ય અને ક્રિયા માટે કર્મ શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે.
પરંતુ જૈન શાસ્ત્રમાં મિથ્યાત્ત્વ, અવ્રત, પ્રમાદ, કષાય અને યોગથી જીવ દ્વારા જે કાંઈ કરવામાં આવે છે તેને કર્મ કહે છે. આત્માના વિકારી ભાવો-રાગ-દ્વેષાત્મક ક્રિયાથી જેટલા આકાશ પ્રદેશ જીવે અવગાહયા હોયતે આકારા પ્રદેશમાં વિદ્યમાન અનંતાનંતર્મના સૂક્ષ્મ પુદ્ગલો લોહચુંબકની માફક આકર્ષિત થઈને આત્માના પ્રદેશો સાથે ચીટકી જાય છે તેને કર્મકહે છે. કર્મ એક પાગલીક ચીજ છે. જેમાં રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ હોય તેને પુદ્ગલ કહેવાય છે. કર્મ બનવા યોગ્ય પુદ્ગલો જયારે જીવ દ્વારા ગ્રહણ કરવામાં આવે છે ત્યારે તેને કર્મ કહેવાય છે. જીવ અને કર્મ નો સંબંધ અનાદિ કાળથી ચાલ્યો આવે છે. કર્મ બે પ્રકારના છે. દ્રવ્ય અને ભાવ. જ્ઞાનાવરણ આદિરૂપ પાગલીક પરમાણુઓના પીંડ તે દ્રવ્યકર્મ અને તેની શક્તિથી ઉત્પન્ન થયેલ અન્નાનાદિ તથા રાગાદિ ભાવોને ભાવકર્મ કહે છે.
કષાય જ કર્મ બંધનું કારણ છે. રાગ અને દ્વેષ એ બે પ્રકાર કર્મનો બંધ ચાર પ્રકારે થાય છે.
* પ્રકૃતિબંધ (સ્વભાવ)
* સ્થિતિબંધ (કાળ)
* રસબંધ (ઓછી-વધી શકિત)
*
પ્રદેશબંધ (આત્માના પ્રદેશો સાથે વિસ્તાર અને સંખ્યા) કર્મની મૂળ પ્રકૃત્તિઓના આઠ ભેઠ છે.
૧. જ્ઞાનાવરણીય
૨. દર્શનાવરણીય
૩. મોહનીય
૪. અંતરાય
૫. નામ
૬. ગોત્ર
૭. આયુષ્ય ૮. વેઠનીય
જીવમાં જ્ઞાન-દર્શન-વીર્ય- સુખ આદિ જે અનંત ગુણો વિદ્યમાન છે તે અનંત ગુણોને આવૃત કરવાની સાથોસાથ જન્મ-મરણ કરાવવામાં તથા ઉંચ-નીચ આદિ કહેવરાવવામાં નિમિત્ત કારણ કર્મ બને છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
