________________
૨૦૦
• યોગ્યતા જ વિષયનું પ્રતિનિયામક કારણ છે.
ખરેખરકોઈ કાર્યવવામાંકનથવામાં તેની યોગ્યતાજ સાક્ષાતસાધક હોય છે. યોગ્યતા એટલે સ્વાભાવિક શક્તિ. દ્રવ્યના પરિણામનમાં તેની સ્વભાવગત યોગ્યતા જ કારણ છે. અમુક વખતે અમુક પ્રકારની પર્યાય કેમ થઈ? ‘એવી જ તે ઉપાદાનની યોગ્યતા આ ઉપાદાનની યોગ્યતા” તે ત્રિકાળી શક્તિ રૂપ નથી. પણ એક સમયની પર્યાય રૂપ છે, એકેક સમયની પર્યાયમાં પોતાની સ્વતંત્ર તાકાત છે. તેને ‘ઉપાદાનની યોગ્યતા કહેવામાં આવે છે. સમય સમયનીપર્યાયના સ્વતંત્ર ઉપાદાનની લોકોને ખબર નથી, એટલે નિમિત્ત આવે તો પર્યાય થાય એમ ભ્રમ થી માને છે. તેમા એકલી સંયોગી પરાધીન દૃષ્ટિ છે. અહો! એકેક સમયની પર્યાયનું સ્વતંત્ર ઉપાદાન! તેનો નિર્ણય કરવામાં આવેતો વીતરાગદષ્ટિ થઈ જાય છે. વસ્તુ સ્વરૂપ જ આ છે. ઉપાદાનની યોગ્યતા કહો, પર્યાયની તાકાત કહો, અવસ્થાની લાયકાત કહો, પર્યાય ધર્મ કહો, સ્વકાળ કહો, કાળ લબ્ધિ કહો, પોતાનો ઉત્પાદ કહો, ક્રમબદ્ધપર્યાય કહો, નિયત કહો કે તે પ્રકારનો પુરુષાર્થ કહો - એ બધું એક જ છે.
જ્યાં જ્યાં જે જે કાર્ય થાય છે ત્યાં ત્યાં તે પ્રમાણેની ઉપાદાનની લાયકાતથી જ થાય છે. સમય સમયનું ઉપાદાન સ્વાધીન-સ્વયંસિદ્ધ છે. ઉપાદાનની સ્વાધીનતાનો જેનો નિર્ણયનથી તેને સમ્યગ્દર્શન પામવાની યોગ્યતા નથી.
સમ્યગ્દર્શનમાં આત્માના અભેદ સ્વભાવ ને આશ્રય એવો જ એક પ્રકાર છે. ભેદના આશ્રયે અભેદ આત્માનો નિર્વિકલ્પ અનુભવ થતો નથી. જો ભેદના આશ્રયે લાભ માને તો મિથ્યાત્વ છે.
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે, જે જે જયાં જયાં યોગ્ય છે, તે સમજવું ત્યાં; તે તે પ્રમાણે આયરે, આત્માર્થી જન એહ. આનો સામાન્ય અર્થ એ છે કે વસ્તુ સ્થિતિનો જો સહજ સ્વીકાર જ્ઞાન કરી લે અને એની જો યથાર્થ શ્રદ્ધા થઈ જાય તો સમ્યગ્દર્શન થાય જ. કાર્યની ઉત્પત્તિ-પાંચ સમવાય મળવાથી થાય છે. (૧) સ્વભાવ (૨) નિયતી (હોનાહાર) (૩)નિમિત્ત (૪) કાળલબ્ધિ (૫) પુરુષાર્થ.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
