Bruhad Jain Thoak Sangraha

Author(s): Kantilal J Gandhi, Jashwantlal S Shah
Publisher: SuDharm Prachar Mandal Ahmedabad

Page 33

શ્રી બૃહદ જૈન થોક સંગ્રહ ૧૧ પુદ્ગલાસ્તિકાયને સ્કંધ, ૧૨ દેશ, ૧૩ પ્રદેશ ૧૪ પરમાણુ પુદ્ગલ. (ભગવતી શતક ૨, ઉ. ૧૦)
વ્યવહાર વિસ્તાર નયે કરી પ૬૦ ભેદ
અજીવ તત્ત્વના કહે છે. ધર્માસ્તિકાયના પાંચ : ૧ ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યથકી એક, ર ક્ષેત્રથકી આખા લોક પ્રમાણે, ૩ કાળથકી અનાદિઅનંત, ૪ ભાવથકી અવર્ષે,
સ્કંધ, દેશ – પ્રદેશની સમજણ પ્રદેશના સમૂહને અસ્તિકાય કહે છે. ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય લોક વ્યાપક અને આકાશાસ્તિકાય લોકાલોક વ્યાપક છે. એ ત્રણે સંપૂર્ણ દ્રવ્યોને સ્કંધ કહેવાય છે. તેથી કાંઈક ઓછો હોય તેને દેશ કહે છે. તેનો નિર્વિભાજ્ય, અવિભાજ્ય ભાગ હોય તે પ્રદેશ કહેવાય છે.
ચાર દ્રવ્યોની દૃષ્ટાંતથી સમજણ ૧. જેમ માછલાંને ગતિ કરતાં પાણીનો આધાર અને પાંગળાને લાકડીનો આધાર તેમ જીવ પૂગલને ગતિ પરિણમ્યાને ધર્માસ્તિકાયનો આધાર. ૨. જેમ ઉષ્ણ કાળે તૃષાએ પીડિત પંખીને વૃક્ષની છાયાનો આધાર તેમ સ્થિત પરિણમ્યા જીવ, પુગલને અધર્માસ્તિકાયનો આધાર. ૩. જેમ ઓરડામાં એક દીવાની જ્યોતની પ્રભા પણ સમાય છે અને હજાર દીવાની પ્રભા પણ સમાય. અથવા ભીંતમાં ખીલો પેસે તેનું કારા: આકાશની અવગાહના (જગ્યા) દાન શક્તિ છે. ૪. જેમ કોઈક બાળક જન્મ્યો હોય, તે બાલ્યાવસ્થાવાળો થાય, પછી યુવાન થાય. પછી વૃદ્ધ થાય. જો કે જીવ તો સદાય સરખો છે, પણ બાળ, યુવાન તથા વૃદ્ધાવસ્થાનો કરનાર કાળ છે.
પુદ્ગલદ્રવ્યનું પાધિક લક્ષણ કહે છે સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર એ ત્રણ પ્રકારમાં ગમે તે પ્રકારનો શબ્દ. અંધકાર તથા રત્ન પ્રમુખનો પકાશ તથા ચંદ્રમા પ્રમુખની જ્યોતિ તથા છાયા અને સૂર્ય પ્રમુખનો આતાપ, વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ એવા ગુણોવાળો