Book Title: Bharat Bhaishajya Ratnakar Part 02
Author(s): Nagindas Chaganlal Shah, Gopinath Gupt, Nivaranchandra Bhattacharya
Publisher: Unza Aayurvedik Pharmacy
View full book text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
द्वितीयो भाग : ।
गुग्गुलुप्रकरणम् ]
ततस्तु गुटिकां कृत्वा प्रयुञ्ज्याद्वह्नयपेक्षया । भगन्दरं गुल्मशोथावसि च विनाशयेत् ॥
त्रिफलाका चूर्ण ३ पल, पीपलका चूर्ण १ पल ( ५ तोले ) और गूगल ५ पल लेकर सबको एकत्र कूटकर गोलियां बना लीजिए ।
इनके सेवन से भगन्दर, गुल्म, शोथ और अर्श रोग नष्ट होता है ।
( मात्रा - ३ माशे । अनुपान त्रिफलाकाथ, गोमूत्र या उष्ण जल । ) नोट - योगरत्नाकर में यही प्रयोग अन्तर्विद्रध्यधिकार में लिखा है, उसमें पीपल २ पल लिखी हैं । गुणोंके विषयमें लिखा है कि इसके सेवनसे अत्यन्त पीपवाली पकविद्रधि, नासूर और गण्डमाला नष्ट होती है । पथ्य - घृत युक्त आहार ।
(२४२४) त्रिफलादिगुग्गुलुः
(वृ. नि. र. ऊरु.; वं. से . । गण्डमा ; ग ; नि. । गुटि . ) त्रिफलात्रिवृतादन्तीनी लिनीचतुरङ्गलैः । पञ्चविंशतिसंख्यातैः प्रत्येकं पलमात्रया || Safed कुट्टि चैभिचतुर्द्रोणे प्रमाणतः । पवेत्तत्सलिले तावद्यावद्द्द्रोणावशेषितम् ॥ पञ्चाशतत्र निक्षिप्य गुग्गुस्तु पलान्यपि । कथयेद्धि धनं यावत्तावत्पूर्ववत्पचेत् ॥ तावतास्मिन् घनीभूते त्वगेलानागकेसरम् । त्रिकटु त्रिफला पत्रं यवानी जीरकाणि च ॥ पिप्पी दहनचैव हपुषा कृष्णजीरकम् । वाष्पिका साजमोदा च तिन्तडीचाम्लवेतसौ ॥ सौवर्चलयुता कृत्वा श्लक्ष्णचूर्ण विनिःक्षिपेत् । प्रत्येक मेकप लिकैर्भागैः ः सम्यक् विचक्षणैः ॥
भा० ४६
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
[ ३६१ ] ततोक्षमात्रा गुटिका भक्षयेत्तु दिने दिने । ऊरुस्तम्भोरुग्रन्थितगण्डमालोदरार्दितः ।।
हर्र, बहेड़ा, आमला, निसोत, दन्तीमूल नीलीनि और अमलतास । इनमें से प्रत्येकका चूर्ण २५ पल ( १ सेर ९ छटांक ) लेकर सबको १२८ सेर पानी में पकाइये, जब ३२ सेर पानी शेष रहे तो छानकर उसमें ५० पल गूगल मिलाकर पुनः पकाइये और जब वह गाढ़ा हो जाय तो उसमें १ - १ पल ( ५ - ५ तोले ) दालचीनी, इलायची नागकेसर, सोंठ, मिर्च, पीपल, हर्र, बहेड़ा, आमला, तेजपात, अजवायन, जीरा, पीपल, चीता; हाउबेर, कालाजीरा, हिङ्गुपत्री, अजमोद, तिन्तडीक, अम्लवेत और सौंचल ( काला नमक ) का चूर्ण मिलाकर अच्छी तरह कूटकर १-१ कर्ष ( १ 1 तोले ) की गोलियां बना लीजिए ।
इनके सेवन से ऊरुस्तम्भ, ऊरुग्रन्थि, गण्डमाला और उदररोग नष्ट होते हैं ।
( व्यवहारिक मात्रा २ - ३ माषे । अनुपानउष्ण जल )
(२४२५) त्रिफलाद्यो गुग्गुलुः
( ग. नि. । गुटिकाधिकार . ) पलानि कथयेत्षष्टिं त्रिफलायास्तु गुग्गुलोः । पलैः शोडषभिः सार्धमपां द्रोणद्वयेन तु ॥ चतुर्भागावशेषन्तु कृत्वा भूयोऽप्यधिश्रयेत् । घनीभूतं कषायन्तु ज्ञात्वा चोद्धृत्य निःक्षिपेत् ॥ छिन्नाविडङ्गव्योषाणां चूर्णानि पलिकानि च । ततो मात्रां बलापेक्षी भक्षयेद्वातरक्तिनम् ॥ कुष्ठिनं श्वित्रिणञ्चैव गुल्मिनं मेहिनन्तथा । बलं मेघां स्मृतिं ज्ञानं तेज आयुर्विवर्धयेत् ॥ ६० पल ( ३०० तोले ) त्रिफलाको
For Private And Personal