Aspect of Jainology Part 2 Pandita Bechardas Doshi

Author(s): M A Dhaky, Sagarmal Jain
Publisher: Parshwanath Vidyapith

Page 112

રમેશ બેટાઈ
૨૫ “ Metaphor occurs when a word applying to one thing is transferred to another, because the similarity seems to justify the transference...They say that a metaphor ought to be restrained so as to be a transition with good reason to a kindred thing, and not seem an indiscriminate, reckless and precipitate leap to an unlike thing."3
અહીં ઉપચારનાં આટલાં લક્ષણો જોવા મળે છે–એક પદાર્થોને લાગુ પડતો શબ્દ બીજા પ્રતિ ગતિ કરે છે, સાદગ્યને કારણે આ ગતિ અત્યન્ત આત્મીય લાગે છે, ઉપચાર અત્યંત સંયમિત હે ધરે, તે કદી પણ કાળજી વિનાના પ્રયોગરૂપે ન હેય. આ જ વાત સંસ્કૃત કાવ્યમીમાંસાની પરિભાષામાં રજુ કરીએ તે કહી શકાય કે કાવ્યના સૌન્દર્યની સિદ્ધિને માટે બે વસ્તુ વચ્ચેની અતિ ગરવી આત્મીયતા એટલે રૂપક, જે પૂરી કાળજી સાથે પ્રયોજાય, અર્થાત તે તેના પિતાને અલંકારચિત્યથી સર્વથા સમ્પન હેય. કવિકલ્પનાથી મડિત તે સહૃદય વાચકને પ્રભાવશાળી, હૃદયસ્પર્શી, ચેતનામય લાગે. પશ્ચિમની આલોચનામાં વોલેસ સ્ટીવન્સ આ જ પ્રકારની વાત રજૂ કરે છે
“Metaphor creates a new reality from which the original seems to be unreal."
મેટેફર થકી નવી અને ચેતનાસભર એવી જે વાસ્તવિકતા ઊભી થાય છે તેની પાસે મૂળ વાસ્તવિકતા ઝાંખી લાગે છે. એ ભવ ભારતીય કાવ્યમીમાંસકે એ અર્થમાં રજૂ કરે છે કે અલંકારનું અલંકારત્વ, તેનું સૌંદર્ય રહસ્ય કવિની કલ્પનાશક્તિએ સજેલા નવા સોંદર્યમાં એટલે કે નવી ચેતનામાં છે. સ્ટીવન્સની વ્યાખ્યા એ મેટફરને માત્ર અલંકાર તરીકે રજૂ કરતી નથી. છતાં આપણને એ સુવિદિત છે કે ભારતીય કાવ્યશાસ્ત્રીઓના મતે અલંકારોના ઉપનામૂલક, વિરોધમૂલક, તર્કન્યાયમૂલક, ભણિતિમૂલક વગેરે પ્રકારે પાડવામાં આવે છે ત્યારે આ ઓપમ્ય, તર્કવાય, વિરોધ, ભણિતિ એ વ્યવહારની વાસ્તવિકતા નહીં પરંતુ કવિક૯૫નાની કવિજગતની વાસ્તવિકતા ધરાવે છે. સ્ટીવન્સના મેટેફરના ખ્યાલને આપણે નિશેના જીવનની પેલી ઘટનામાં સાકાર થતા ગણી શકીએ, ચાબુકથી પિતાના ઘડાને ફટકારતા ઘડાના માલિકના હાથમાંથી ચાબૂક ઝૂંટવી લઈ નિટશે ઘોડાને ભેટયો અને તેને “ Brother ' એવું સંબોધન કર્યું..
આટલી ચર્ચા પરથી એ સિદ્ધ થાય છે કે એક અર્થાલંકાર તરીકે મેટફરે તેનું સૂદઢ અને સુનિશ્ચિત સ્થાન કાવ્યોમાં અલંકારોને અલંકાર તરીકેનું સ્થાપિત કર્યું છે. આ છતાં આટલા ચર્ચા પછી પણ મેટેફર એટલે કે ઉપચાર પોતાના અલંકાર તરીકેના સ્થાનની મર્યાદા બહાર વ્યાપ્ત થતી નથી. અલબત્ત, સ્ટીવન્સની વ્યાખ્યામાં તેનાં બીજ તે છે જ. આથી હોકસ યોગ્ય જ
“The effect of mataphor properly' used is by combining the familiar with the unfamiliar, it adds charm and distinction to clarity, clarity comes from the intellectual pleasure afforded by the new resemblances noted in the metaphor, distinction from the surprising nature of some of the resemblances discerned. The proper use of metaphor also involves the principle of dewrum. Metaphors should be fitting ', i.e., in keeping