Book Title: Tattvartha Sutra Jainagam Samanvay
Author(s): Atmaram Maharaj, Chandrashekhar Shastri
Publisher: Lala Shadiram Gokulchand Jouhari
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022531/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajainA''gama-samanvaya [jainAgama mUlapATha, saMskRtacchAyA, bhASATIkA sahita] samanvaya kartA. jaina dharma divAkara upAdhyAya muni zrI AtmArAmajI mahArAja (paMjAbI) tatvArtha bhASAkAraprophesara candrazekhara zAstrI M.O. Ph. kAvya-sAhitya-tIrtha-prAcArya, prAcyavidyAvAridhi, AyurvedAcArya, bhUtapUrva prophesara kAzI hiMdU vizvavidyAlaya prakAzakalAlA zAdIrAma gokulacaMda jauharI cAMdanI cauka, dehalI. mada mudraka paM0 sItArAma bhArgava, lakSmI presa, espleneDa roDa, dehalI. mahAvIra nirvANa samvat 2461. / mUlya sajilda ) san 1934 IsvI. binA jild)| prathama pAra / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlA gokalacanda jI nAhara jauharI saMkSipta paricaya - isa khAnadAna ke pUrvajoM kA mUla nivAsa sthAna lAhaura thA yahAM se isa khAnadAna ke pUrva puruSa pUjya lAlA nidhUmala jI dehalI Aye / tabahI se yaha khAnadAna dehalI meM hI nivAsa kara rahA hai| tathA Aja bhI lAhaurI ke nAma se prasiddha hai / lAlA nidhUmala jI ke putra lAlA sIdhUmala jI nAmaka huve / Apake putra jItamala jo ke budhasiMha jI tathA cunnIlAla jI nAmaka do putra huve / lAlA budhasiMha jI ke zAdIrAma jI nAmaka eka pusune lAlA zAdIrAma jI kA saM0 1885 meM janma huA Apane choTI umara se hI apane vyApAra meM bhAga lenA prArambha kara diyA thaa| Apane goTe kinArI kA kAma zurU kiyA . isa vyApAra meM Apako bahuta lAbha huaa| ApakA saM0 1938 meM svargavAsa huaa| Apake 2 putra lAlA bhairoMprasAda jI va lAlA gokalacanda jI huve, lAlA bhairoMprasAda jI kA janma saM0 1917 meM huaa| __ lAlA gokalacaMda jI kA janma saM0 1924 meM huA, Apa sthAnakavAsI samAja meM bar3e pratiSThita sajjana haiN| Apane saM0 1946 meM javAharAta kA vyApAra zurU kiyaa| isa . vyApAra meM Apako kAphI saphalatA prApta huii| isa samaya Apako pharma para javAharAta tathA kirAye vyAja kA vyavasAya hotA hai| ApakI dhArmika bhAvanA bar3hI car3hI hai Apane kaI dhArmika kAryo meM sahAyatAyeM . pradAna kI haiN| Apako saM0 1962 meM dillI kI jaina samAja ne jaina bArAdarI kA kAma supurda kiyaa| jisa samaya yaha kAma sauMpA gayA thA, usa samaya usa saMsthA meM 18) ru0 mAsika Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] kI AmadanI thI, Apane apanI buddhimAnI se bhAmadanI bar3hAkara karIba 1200) mahInA kI karadI tathA dehalI meM bahuta vizAla sthAnaka banavAyA isa sthAnaka ke liye nApane kisI se bhI candA nahIM liyaa| aba taka isa sthAnaka meM do lAkha rupaye laga cuke haiM, abhI makAna bana rahA hai| dhArmika prama ke sAtha hI sAtha ApakA vidyAdAna kI tarapha vizeSa lakSya rahatA hai Apane san 1920 meM mahAvIra jaina miDila skUla sthApita kiyaa| jo san 1928 meM hAI skUla ho gayA / jisakA mAsika kharca 1200) hai / isa prakAra Apake prayatnoM se mahAvIra jaina lAibrarI, mahAvIra jaina kanyA pAThazAlA, mahAvIra jaina vidyAlaya Adi sArvajanika saMsthAyeM sthApita huii| jinase dehalI kI janatA bahuta lAbha uThA rahI hai| ... Apane sonIpata meM vahAM ke sthAnakavAsI bhAIyoM ke liye 11500) 20 meM eka makAna kharIda kara sthAnaka sthApita kiyaa| mahAvIra jaina lAibrarI (mahAvIra bhavana ) cAMdanI cauka meM san 1924 meM sthApita kI gaI, pustakAlaya meM karIba 5000 pustakeM aura hasta likhita grantha haiN| 400 varSa pahile ke hasta likhita zAstra haiM, aura 100 sAla taka ke chApe ke grantha haiM / pustakAlaya ke vyavasthApaka sarva zrImAn lAlA gokalacanda jI sAhaba kI hArdika zubha kAmanAoM se isa 10 varSa meM bahuta unnati kI hai aura AzA hai ki AgAmI ko bhI aisI hI unnati hotI rhegii| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha bhASAkAra ke do zabda tanvArthasUtra ke sUtroM kI jaina Agama pAThoM se tulanA karane vAle isa "tattvArthasUtra jainAgamasamanvaya" grantha ko pAThakoM ke sammukha upasthita kiyA jAtA hai| pUjya upAdhyAya jI mahArAja kA yaha prayatna atyanta prazaMsanIya hai| kyoMki Agama granthoM se tattvArthasUtra ke samanvaya karane kA yaha saubhAgya saba se prathama Apa ko hI prApta huA hai| AzA hai ki Apa ke isa prayatna se sthAnaka vAsiyoM tathA zvetAmbaroM meM tattvArthasUtra kA adhika parizIlana aura digAmbaroM meM jaina bhAgamoM ke adhyayana evaM svAdhyAya kA acchA pracAra ho jaavegaa| ___ isa grantha meM isa bAta ke liye vizeSa prayatna kiyA gayA hai ki yaha vidyArthiyoM aura svAdhyAya premI donoM ke liye upayogI ho ske| ataeva isako saMskRta chAyA meM atyanta sugama sandhiyAM hI dI gaI haiN| prAyaH sthala, binA saMdhiyoM ke hI rakhe gaye haiN| mala grantha meM Upara tatvArthasUtra ke satroM ko dekara unake nIce prAkRta Agama pramANa diye gaye haiM / unake nIce gna pAThoM kI saMskRta chAyA, phira unakI bhASA TIkA aura anta meM Avazyaka sthAnoM para sUtra aura Agama pAThoM kA samanvaya karane vAlI saMgati dI gaI hai| jo bhAgama pATha zIghratA ke kAraNa mala grantha meM chapate samaya nahIM diye jA sake the, unako pariziSTa naM0 1 meM diyA gayA hai / pariziSTa naM0 2 meM merA likhA huA, tatvArtha sUtra bhASA hai / isameM tattvArthasUtra ke sUtroM kA artha sarala hindI bhASA meM satroM ke aMka de 2 kara isa prakAra se likhA gayA hai ki yaha bhI eka svatantra graMtha sA hI bana gayA hai / isameM bhAva kholane vAle zabda choTe koSTaka -()- meM aura vAkya pUre karane vAle zabda bar3e koSTaka -[]- meM diye gaye haiN| pariziSTa naM03 meM digambara sUtra pATha aura zvetAmbara sUtrapAThoM kA aMtara dikhavAyA gayA hai / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa graMtha kI viSAnukramaNikA bhI eka vizeSatA hai| sUtroM kI viSayAnukramaNikA meM prAyaH sUtroM ko hI dene kI eka paripATI hai| kiMtu yahAM pratyeka adhyAya kA moTe 2 viSayoM meM vibhAga karake vahI viSaya viSayAnukramaNikA aura pariziSTa naM0 2 donoM sthAna meM diye gaye haiM / isase eka bar3A lAbha yaha bhI hai ki prantha kA viSaya ( Analysis ) bilkula spaSTa ho jAtA hai| anta meM itanA nivedana hai ki isameM kahIM mere pramAdavaza tathA kahIM presa kI kapA se prapha sambandho bhUleM raha gaI hai| AzA hai ki pAThaka unake liye kSamA kreNge| isake atirikta yadi koI mahAnubhAva isa samanvaya ke viSaya meM Agama pATha saMbaMdhI yA aura koI vizeSa sUcanA deM to usakA bhI svAgata kiyA jaavegaa| isa prakAra ko truTiyoM kI sUcanA milate rahane se unako isa grantha ke agale saMskaraNa meM dUra karane kA prayala kiyA jaavegaa| candrazekhara zAstrI M. O. Ph., kAvya-sAhitya-tIrtha-AcArya, tA.1 navambara san 1934 I. prAcyavidyAvAridhi, AyurvedAcArya bhUtapUrva prophesara banArasa hindU yUnIvarsiTI. dehalI, Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA priya suna puruSoM ! isa anAdi saMsAra cakra meM paribhramaNa karate hue mAtmA ko manuSya janma aura Aryatva bhAva kI prApti ho jAne para bhI zrutidharma kI mApti durlabha hI hai / isake atirikta samyagdarzana kI nirbharatA bhI samyaka zruta para hI hai / ataeva ukta sarva sAdhana mila jAne para bhI samyagdarzana kI prApti ke liye samyaka zruta kA adhyayana avazya karanA cAhiye / aba yaha prazna upasthita hotA hai ki ukta prApti ke liye adhyayana karane yogya kauna 2 grantha aise haiM jinako samyakazruta kA pratipAdaka kahA jAnA cAhiye / isake liye yaha uttara atyanta yukti pUrNa hai ki jina graMthoM ke praNetA sarvajJa athavA sarvajJa sadRza mahAnubhAva haiM vaha bhAgama hI adhyayana karane yogya haiM / kyoMki jisakA vaktA prApta (sarvajJa) hotA hai vahI bhAgama samyagdarzana kI prApti meM kAraNa hotA hai| yadyapi samyagdarzana kI utpatti kSAyika, tAyopazamika athavA aupatramika bhAva para nirbhara hai tathApi samyaka zruta ko usakI utpatti meM kAraNa mAnA gayA hai| ataeva siddha humA ki samyak zruta kA adhyayana avazya karanA cAhiye / __ zvetAmbara-sthAnakavAsI sampadAya ke anusAra samyaka zruta kA pratipAdana karane vAle 32 zrAgama hI pramANakoTi meM mAne jAte haiM, jo nimna prakAra haiM: 11 aGga, 12 upAGga, 4 mUla, 4 cheda aura 32 vAM Avazyaka sUtra / ___ inake atirikta ina AgamoM ke AdhAra se evaM inake aviruddha bane hue graMthoM ko na mAnane meM bhI ukta sampradAya AgrahazIla nahIM hai| ukta zAstroM ke viSaya meM vizeSa paricaya prApta karane ke liye isa viSaya ke jaina aitihAsika graMtha dekhane caahiyeN| .. - aneka mahAnubhAvoM ne ukta AgamoM ke AdhAra para aneka prakAra ke granthoM kI racanA kI hai| jinakA adhyayana jaina samAja meM atyanta Adara aura pUjya bhAva se Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ca] kiyA jA rahA hai| ina lekhakoM meM se bhI jina mahAnubhAvoM ne zrAgamoM meM se zrAvazyaka viSayoM kA saMgraha kara janatA kA paramopakAra kiyA hai unako atyanta pUjya dRSTa se dekhA jAtA hai aura unake graMtha jaina samAja meM atyanta AdaraNIya sama jAte haiN| vartamAna graMtha tattvArthasUtra ( mokSa zAstra ) kI gaNanA unhIM AdaraNIya graMthoM meM hai / isa graMtha meM isake racayitA ne AgamoM meM se Avazyaka viSayoM kA saMgraha kara janatA kA paramopakAra kiyA hai / isameM tattvoM kA saMgraha samayopayogI tathA sUkSma dRSTi se kiyA gayA hai / isake kartA ne AgamoM kI mUla bhASA arddha mAgadhI se viSayoM kA saMgraha kara unako saMskRta bhASA ke sUtroM meM pragaTa kiyA hai / isase jAna par3atA hai ki usa samaya saMskRta bhASA meM sUtra rUpa meM likhane kI prathA vidvAnoM meM Adara pAne lagI thI / sUtrakAra ne apane graMtha meM jaina tattvoM kA digdarzana vidvAnoM ke bhAvAnusAra saMskRta bhASA meM kiyA / prAyaH vidvAnoM kA mata hai ki tattvArthasUtra ke racayitA kA samaya vikrama kI prathama zatAbdI hai / saMskRta bhASA usa samaya vikasita ho raho thI / jisa prakAra isa graMtha ke kartA ne isa saMgraha meM apanI anupama pratibhA kA paricaya diyA hai, usI prakAra aneka vidvAnoM ne isake Upara bhinna 2 TIkAoM kI racanA karake jaina tattvoM kA mahatva pragaTa kiyA hai / aura isa graMtha ko Agama ke samAna hI pramANa koTi meM sthAna dekara isake mahatva ko bahuta adhika bar3hA diyA hai / pUjyapAda umAsvAti jI mahArAja ne jaina tattvoM ko AgamoM se saMgraha kara jaina aura jainetara janatA kA bar3A bhArI upakAra kiyA hai / yadyapi isa sUtra ko saMgraha hI mAnA gayA hai, kintu yaha grantha sUtrakAra kI kAlpanika racanA nahIM hai / kAraNa ki isa grantha meM jina 2 viSayoM kA saMgraha kiyA gayA hai una saba kA AgamoM meM spaSTa rUpa se varNana hai / ataH svAdhyAya premiyoM ko yogya hai ki vaha bhakti aura zraddhA pUrvaka Agama tathA sUtra donoM kA hI svAdhyAya kareM / jisase bheda bhAva miTakara jaina samAja unnati ke zikhara para pahu~ca jAve / aba rahA yaha prazna ki kyA yaha grantha vAstava meM saMgraha graMtha hai ? so Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamoM kA svAdhyAya karane vAle to isa grantha ko AgamoM se saMgraha kiyA huA mAnate hI haiM / isake atirikta AcAryavarya hemacandrari ne apane banAye hue 'siddhahemazabdAnuzAsana' nAma ke vyAkaraNa meM pUjyapAda umAsvAti jI mahArAja ko saMgraha kartAoM meM utkRSTa saMgraha kartA mAnA hai / jaisA ki unhoMne ukta grantha kI svopajJavRtti meM kahA hai / . utkRSTa 'nUpena 2 / 2 / 36 uskRSTArthAdanUpAbhyAM yuktAdvitIyA syAt / anusiddhasenaM kavayaH / upomAsvAti saMgrahotAraH // 3 // svopajJa vRhadvRtti meM bhI ukta AcAryavarya ne ukta sUtra kI vyAkhyA meM "utkRSTa 'theM vartamAnAt anUpAbhyAM yuktAd gauNAnAmno dvitIyA bhavati / anusiddhasenaM kavayaH / anumallavAdinaM tArkikAH / upomAsvAti saMgRhItAraH / upajinabhadrakSamAzramaNa vyAkhyAtAraH / tasmAdanye hInA ityarthaH // 35 // " ____AcArya hemacandra kA samaya vikama ko 12 vIM zatAbdI sabhI vidvAnoM ko mAnya hai| Apake kathana se yaha bhalIprakAra siddha ho jAtA hai ki pUjya pAda umAsvAti saMgraha karane vAloM meM sabase bar3hakara saMgraha karane vAle mAne gaye haiN| AgamoM se saMgraha kiyA jAne se yaha grantha bhI saMgraha graMtha mAnA gayA hai| aba prazna yaha upasthita hotA hai ki bhagavAn umAsvAti ne saMgraha kisa rUpa meM kiyA hai / so isakA uttara yaha hai ki isa grantha meM do prakAra se saMgraha kiyA gayA hai| kahIM para to zabdazaH saMgraha hai, arthAt Agama ke zabdoM ko saMskRta rUpa de diyA gayA hai aura kahIM para arthasaMgraha hai, arthAt Agama ke artha ko lakSya meM rakhakara sUtra kI racanA kI gaI hai| kahIM 2 para Agama meM Aye hue vistRta viSayoM ko saMkSepa rUpa se varNana kiyA gayA hai| 'AgamoM se kisa prakAra isa zAstra kA uddhAra kiyA gayA hai ?' isa viSaya ko spaSTa karane ke liye hI vartamAna grantha vidvatsamAja ke sanmukha rakhA nA rahA hai / isa kA yaha bhI uddezya hai ki vidvAn loga AgamoM ke svAdhyAya kA lAbha uThA skeN| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ a ] isa graMtha meM sUtroM kA AgamoM se samanvaya kiyA gayA hai| isameM pahile tattvArtha sUtra kA sUtra, phira zrAgama pramANa, usake pazcAt usa Agama pATha kI saMskRta chAyA aura aMta meM Agama pATha kI bhASA TIkA dI gaI hai, jisase pAThakavarga Agama aura sUtra ke zabda aura arthoM kA bhalI prakAra jJAna prApta kara sakeM 1 sUtroM ke sAmAnya artha isa graMtha ke aMta meM pariziSTa naM0 2 meM de diye gaye haiM / yahAM yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki isa grantha meM diye hue Agama pramANa AgamoddhAra samiti dvArA mudrita hue AgamoM se diye gaye haiM / pAThakoM ke sanmukha sUtra ke pATha se AgamoM ke pATha kA yaha samanvaya upasthita kiyA jAtA hai / yadi Agama graMtha ke koI vidvAna samanvaya meM kahIM truTi samajheM to usako svayaM samanvaya kara pUrNa pATha se avagata karane kI kRpA kareM / kyoMki - 'sarvArambhAhi doSeNa dhUmenAgnirivAvRtAH / ' yaha grantha itanA mahattvapUrNa hai ki pratyeka vyakti ke svAdhyAya karane yogya hai / vAstava meM yaha tatvArthasUtra AgamagranthoM kI kuMjI hai / ataH jina 2 vidyAlayoM, hAIskUloM aura kAlejoM meM tattvArthasUtra pAThyakrama meM niyata kiyA huA hai una 2 saMsthAoM ke adhyakSoM ko yogya hai ki vaha sUtroM ke sAtha hI sAtha bAlakoM ko Agama ke samanvaya pAThoM kA bhI adhyayana karAveM / jisase una bAlakoM ko zrAgamoM kA bhI bhalI bhAMti jJAna ho jAve / kucha loga yaha zaMkA bhI kara sakate haiM ki 'saMbhava hai ki zvetAmbara AgamoM meM tasvArthasUtra ke ina sUtroM kI hI vyAkhyA kI gaI ho / ' so isa viSaya meM yaha bAta smaraNa rakhane kI hai ki jaina itihAsa ke anveSaNa se yaha bAta siddha ho cukI hai ki Agama granthoM kA astittva umAsvAti jI mahArAja se bhI pahile thA / isake atirikta tasvArthasUtra aura jaina AgamoM kA adhyayana karane se yaha svayaM hI pragaTa ho jAvegA ki kauna kisa Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 9 ] kA anukaraNa hai / ataeva siddha huA ki bhAgamoM kA svAdhyAya avazya karanA cAhiye, jisa se samyagdarzana, jJAna aura cAritra kI prApti hone para nirvANapada kI prApti ho ske| zrI zrI zrI 1008 AcAryavarya zrI pUjya pAda motIrAma jI mahArAja, unake ziSya zrI zrI zrI 1008 gaNAvacchedaka tathA sthavira pada vibhUSita zrI gaNapati rAya jI mahArAja, unake ziSya zrI zrI zrI 108 gaNAvacchedaka zrI jayarAma dAsa jI mahArAja aura unake ziSya zrI zrI zrI 108 pravartaka pada vibhUSita zrI zAligrAma jI mahArAja kI hI kapA se una kA ziSya meM isa mahattvapUrNa kArya ko pUrNa kara sakA hU~ / gurucaraNaraja sevIjainamuni-upAdhyAya-AtmArAma. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aAvazyaka sUcanA pAThakoM se savinaya nivedana hai ki sampAdaka jI kI rugNAvasthA ke kAraNa prUpha Adi ke ThIka na dekhane se, katipaya sthaloM meM truTiyeM rahagaI haiM, ataH yadi sujJa pAThakoM dvArA hameM sUcanAeM milatI raheM to hama dvitIya saMskaraNa meM ThIka karane kI ceSTA kareMge / ____ tathA--yadi koI AgamAbhyAsI Agama pAThoM se aura bhI sucAru rUpa se samanvaya karane kI kRpA kareM, to hamako sacita karadeM jaise ki--tattvAthasUtra ke 5 adhyAya ke 26 vA~ sUtra, " egatteNa puhatteNa khaMdhAya paramANu ya(ekatvena pRthakatvena skandhAzcaparamANAvazca ) uttarAdhyayana sUtra pra0 36 gAthA 11--isa pATha se sambandha rakhatA hai / isI prakAra kI anya sUcanAoM se bhI sUcita kareM, tAki una para Avazyaka dhyAna diyA jA sake / __ grantha ke aMtima bhAga meM tattvArtha sUtra bhASA ke nAma se pariziSTa diyA gayA hai| usameM tatvArtha ke mUlasUtroM kA artha kiyA gayA hai / parantu satvaratAdi kAraNoM se artha sambandhI katipaya sthala saMdigdha evaM aspaSTa se raha gaye haiM / ataH vAcaka mahodaya una 2 sthaloM ko sAvadhAnI se par3heM / ___ samanvayakartA ne jo digambara sUtra pAThoM ke sAtha samanvaya kiyA hai, yaha unake apane udAra bhAvoM kA saMsUcaka hai / jisase digambara vidvAna bhI AgamoM ke svAdhyAya se lAbha paThAyeM aura paraspara premabhAva sampAdana kara jaina dharma kA saMgaThita zakti se pracAra kareM / jisa se janatA jainadharma ke tatvoM ko bhalI bhA~ti dhAraNa kara ske| prakAzaka. --------:0 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthasUtra jainA''gamasamanvaya viSayAnukramaNikA kI viSaya prathama adhyAya mokSa mArga kA varNana samyagdarzana tIna janma pAMca zarIra sAta tatva unako jAnane ke sAdhana pAMcoM jJAna kA varNana tIna ajJAna sAta naya dvitIya adhyAya jIva ke pAMca bhAva nIva kA lakSaNa jIvoM ke bheda indriyA~ pAMcoM indriyA~ aura unake viSaya SaTkAya jIva vigrahagati jIvoM ke veda paripUrNa Ayu vAle jIba . sUtra saMkhyA 1-33 1 2-3 4 5-8 9-30 31-32 33 1-53 1-7 8- 9 10- 14 15 - 18 16-21 22-24 25-30 31-35 36-43 50-52 53 pRSTha 0 jainA ''gamasamanvaya 1 1 5 6 9 26 27 28 28 41 43 45 47 48 43 53 55 64 drupa pRSTha bhASA sUtra 244 19 "" "" "" 345 247 99 39 "" 248 29 246 33 "2 250 39 251 252 39 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 7 ] viSaya pRSTha ta. jainA sUtra saMkhyA ''gama- - - samanvaya bhASA sUtra 1-36 67 253 " 254 9-32 33-36 1-42 256 . " tRtIya adhyAya sAta naraka madhyaloka kA varNana jambUdvIpa aDhAI dvIpa kA varNana caturtha adhyAya cAra prakAra ke deva devoM ke indra Adi daza bheda deSoM kA kAma sevana devoM ke AvAntara bheda svarga aura unake Upara kI racanA laukAntika deva tiyaJca jIva devoM kI Ayu pazcama adhyAya 257 257 102 106 257 18-23 24-26 258 28-kara 112 112 123 12-15 127 12 dravyoM ke pradeza dravyoM kA avagAha jIva ke choTe bar3e zarIra ko grahaNa karane kA dRSTAnta ... dravyoM kA upakAra pudgala dravya kA varNana dravya kA lakSaNa skandhoM ke bandha kA varNana dravya kA dUsarA pakSaNa kAla dravya 17-22 23-28 29-32 33-37 38 39-40 137 131 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa kA lakSaNa paryAya kA lakSaNa viSaya SaSTha adhyAya va kA varNana sAmparAyika Asrava ke bheda Asrava ke adhikaraNa jIvAdhikaraNa ke 108 bheda ajIvAdhikaraNa ATha karmoM ke Asrava ke kAraNa saptama adhyAya pAMcoM vrata aura unakI bhAvanAeM pAMcoM pApoM ke lakSaNa aNuvratI zrAvaka vratoM aura ziloM ke atIcAra dAna kA varNana aSTama adhyAya anubhAga bandha pradeza bandha baMdha ke kAraNa baMdha kA svarUpa baMdha ke bheda prakRtibaMdha - AThoM karmoM kI prakRtiyAM sthitibandha [ Da] ::::: sUtra saMkhyA 41 42 1-27 1-4 5-6 6 'S 8 ng 10- 27 1-36 1-12 13-19 20-22 23-37 38-36 1-26 1 2 mr 3 4-13 14-20 21-23 24 pRSTha ta0 jainA ''gamasamanvaya 140 99 141 = = = 142 145 146 157 19 163 165 167 177 176 23 " 180 " 194 166 167 pRSTha bhASA sUtra 35 22 35 "" 23 264 "" s " 266 " 19 267 268 99 "" 266 270 39 "" "" "" "" 272 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] pRSTa ta0 janA praSTa viSaya sUtra saMkhyA ''gama samanbaya mASA sUtra puNya tathA pApa prakRtiyAM 25-26 1-47 198 200 201 8-17 205 navama adhyAya saMvara kA lakSaNa saMvara ke kAraNa nirjarA ke kAraNa tIna guptiyAM pAMca samitiyA~ daza dharma bAraha bhAvanAeM bAIsa parISaha jaya pAMca prakAra kA cAritra bAraha prakAra ke tapoM kA varNana dhyAna kA varNana cAra prakAra ke ArtadhyAna cAra prakAra ke raudradhyAna dharma dhyAna ke cAra bheda cAra prakAra ke zukla dhyAna kA varNana nirjarA kA parimANa muniyoM ke bheda dazama adhyAya kevala jJAna kA utpatti krama mokSa prApti krama Urdhva gamana kA kAraNa : :: :: :: :: :: :: :: : 19-26 27-26 30-34 214 218 216 221 37-44 223 227 46-47 " 1-6 278 1 231 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ Na ] pRSTa ta0 janA praSTa sUtra saMkhyA ''gamasamanvaya bhASA sUtra 235 278 viSaya viSaya aloka meM na jAne kA kAraNa siddhoM ke bheda pariziSTha naM. 1 pariziSTha naM. 2 pariziSTha naM. 3 236 236. 244 276 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubha-saMvAda atIva harSa ke sAtha, sUcita kiyA jAtA hai ki-vikramAbda 1661 kArtika zuklA caturdazI-cAturmAsya samApti ke dina mahAvIra bhavana meM, prAkRta sAhitya evaM jainAgamoM ke pratiSThA prApta vidvAn upAdhyAya jainamuni zrI AtmArAmajI mahArAja (paMjAbI), zrI zvetAmbara sthAnaka bAsI jaina saMgha dehalI dvArA 'jaina dharma divAkara' pada se vibhUSita kiye gaye haiN| nivedakazAdIrAma gokulacaMda jauharI dhanyavAda [1] 250) ru0 ke mUlya kI pustakoM ke grAhaka zrImAna seTha choTelAla jI pahalAvata, malavara / [2] 500 prati ke kAgaja kA mUlya zrImAn lAlA kundanalAla jI pArakha suputra lAlA zAdIrAma jI mAlika pharma mAnasiMha jI motIrAma jI jauharI mAtIvAr3A dehalI ne diyaa| zeSa sampUrNa vyaya zrI mahAvIra jaina bhavana cAMdanI cauka dehalI ke koSa meM se diyA gayA hai| - bhavadIyagokulacaMda naahr| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // namo'tyu NaM samaNassa magavao mahAvIrassa // jainamuni-upAdhyAya-zrImadAtmArAma mahArAja saMgRhItaH tttvaarthsuutrjainaa''gmsmnvyH| am prthmaadhyaayH| samyagdarzanazAnacAritrANi mokSamArgaH / __ tatvArthasUtra adhyAya 1, sUtra 1, nAdaMsaNissa nANaM, nANeNa viNA na hunti caraNaguNA / aguNissa natthi mokkho, nasthi amokkhassa nivvANaM // uttarAdhyayana sUtra adhyayana 28 gAthA 30 tividhe samme paNNatte, taMjahA-nANasamme daMsaNasamme crittsmme| sthAnAGgasUtra sthA0 3 uddeza 4 sUtra 164. + sammadaMsaNe duvihe paeNate, taM jahA-NisaggasammaiMsaNe ceva abhigamasammaiMsaNe ceva / NisaggasammaiMsaNe duvire paeNate, taM jahA-paDivAI ceva apaDivAI ceva / abhigamasammaiMsaNe duvihe paraNate, ta jahA-paDivAI ceva apaDivAI ceva / sthAnAGga sUtra, sthAna 2 uha01sUtra 70. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH mokkhamaggagaI taccaM, suNeha jiNabhAsiyaM / caukAraNasaMjuttaM, nANadasaNalakkhaNaM // nANaM ca daMsaNaM ceva, carittaM ca tavo tahA / ___esa maggu tti pannatto, jiNehiM varadaMsihiM // nANaM ca daMsaNaM ceva, caritaM ca tavo tahA / eyaM maggamaNuppattA, jIvA gacchanti soggii|| uttarAdhyayana sUtra adhyayana 28 gAthA 1-3 duvihe nANe paeNatte, taM jahA-paJcakkhe ceva parokkhe ceva 1 / paJcakkhe nANe duvihe pannatte, taM jahA- kevalanANe ceva NokevalanANe ceva 2 / kevalaNANe duvihe paeNatte, taM jahA - bhavatthakevalanANe ceva siddhakevalaNANe ceva 3 / bhavatthakevalaNANe duvihe paNNatte, taM jahA-sajogibhavatthakevalaNANe ceva, ajogibhavatthakevalaNANe ceva 4 / sajogibhavatthakevalaNANe duvihe paeNate, taM jahA-paDhamasamayasajogibhavatthakevalaNaNe ceva, apaDhamasamayasajogibhavatthakevalaNANe ceva 5, ahavA carimasamayasajogibhavatthakevalaNANe ceva acarimasamayasajogibhavatthakevalaNANe ceva 6 / evaM ajogimavatthakevalanANe'vi 7-8 / siddhakevalaNANe duvihe paeNatte, taM jahA-aNaMtarasiddhakevalaNANe ceva paraMparasiddhakevalaNANe ceva / / aNaMtarasiddhakevalanANe duvihe paeNatte, taM jahA-ekkANaMtarasiddhakevalaNANe aNakkANaMtarasiddhakevalaNANe ceva 10 / paraMparasiddhakevalaNANe duvihe paNNatte, taM jahAekkaparaMparasiddhakevalaNANe ceva aNekkaparaMparasiddhakevalaNANe va 11 / NokevalaNANe duvihe paeNate, taM jahA-ohiNANe ceva maNapajjavaNANe ceva 12 / ohiNANe duvihe paeNatte, taM jahA-bhavapaJcaie ceva khovasamie ceva 13 / doNhaM bhavapaJcaie pannatte, taM jahA - devANaM ceva neraiyANaM ceva 14 / doNhaM khovasamie paeNatte, taM jahAmaNussANaM ceva paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM ceva 15 / maNapajjavaNANe duvihe paeNatte, taM jahA- ujjumati ceva viulamati ceva 16 / parokkhe NANe duvihe paNNatte, taM jahAAbhiNibohiyaNANe ceva suyanANe ceva 17 / AbhiNibohiyaNANe duvihe paraNatte, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAya: [ 3 chAyA- nAdarzinino jJAnaM, jJAnena vinA na bhavanti cAritraguNAH / aguNino nAsti mokSaH, nAstyamokSasya nirvANam // trividhaM samyag prajJaptaM tadyathA jJAnasamyag darzanasamyak cAritrasamyag / mokSamArgagati tathyAM, zRNuta jinabhASitAm / catuHkAraNasaMyuktAM, jJAnadarzanalakSaNAm // jJAnaM ca darzanaM caiva, cAritraM ca tpstthaa| eSa mArga iti prajJapsa :, jinairvrdrshibhiH|| jJAnaM ca darzanaM caiva, cAritraM ca tapastathA / etaM mArgamanuprAsAH, jIvA gacchanti sugtiN|| taM jahA-suyanissie ceva asuyanissie ceva 18 / suyanissie duvihe paeNatte, taM jahAatthoggahe ceva baMjaNoggahe ceva 16 / asuyanissite'vi emeva 20 / suyanANe duvihe paeNate, taM jahA - aMgapavi? ceva aMgabAhire ceva 21 / aMgabAhire duvihe paeNatte, taM jahA - Avassae ceva Avassayavairitte ceva 22 / Avassayavatiritte duvihe paeNate, taM jahA - kAlie ceva ukkAlie ceva 23 // ___ sthAnAGgasUtra0 sthAna 2, udde0 1 sUtra 71. duvihe dhamme paeNate, taM jahA - suyadhamme ceva carittadhamme ceva / suyadhamme duvihe paeNate, taM jahA-suttasuyadhamme ceva atthasuyadhamme cev| carittadhamme duvihe paeNatte, taM jahA - AgAracarittadhamme ceva aNagAracarittadhamme ceva / duvihe saMjame paeNate,* taM jahA - sarAgasaMjame ceva vItarAgasaMjame ceva / sarAgasaMjame duvihe paeNate, taM jahA - suhumasaMparAyasarAgasaMjame ceva bAdarasaMparAyasarAgasaMjame ceva / suhumasaMparAyasarAgasaMjame duvihe paNNatte, taM jahA-paDhamasamayasuhumasaMparAyasarAgasaMjame ceva apaDhamasamayasu0 / athavA caramasamayasu0 acarimasamayasu0 / ahavA suhumasaMparAyasarAgasaMjame duvihe paNNate, ta jahA - saMkilesamANae ceva visujjhamANae ceva / bAdara * 'aNagAracarittadhamme duvihe paraNatte,' ityapi pAThAntaram / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH bhASATIkA-samyagdarzana ke binA samyagjJAna honA asambhava hai, jJAna ke binA cAritra ke guNa pragaTa nahIM ho sakate, cAritraguNa hIna kA karmo se mokSa nahIM ho sakatA aura binA karmo kA mokSa ( chuTakArA ) hue nirvANa honA asambhava hai| samyak tIna prakAra kA kahA gayA hai / jJAnasamyak , darzanasamyak aura caaritrsmyk| jinendra bhagavAn kI kahI huI vAstavika mokSa mArga kI gati ko suno / vaha gati nimnalikhita cAra kAraNoM se yukta hai aura jJAna tathA darzana usake lakSaNa haiN| lokAloka ko dekhane vAle jina bhagavAn ne jJAna, darzana, cAritra aura tapa yaha cAra kAraNa usa mokSa mArga ke batalAye haiN| ___ una jJAna, darzana, cAritra, aura tapa ke mArga ko prApta karane vAle jIva utkRSTa gati (mokSa) ko prApta karate haiN| saMparAyasarAgasaMjame duvihe paeNatte, taM jahA- paDhamasamayabAdara0 apddhmsmybaadrsN0| ahavA carimasamaya0 acarimasamaya0 / ahavA bAyarasaMparAyasarAgasaMjame duvihe paeNate, taM jahA-paDivAti ceva apaDivAti ceva / vIyarAgasaMjame duvihe paeNatte, taM jahAuvasaMtakasAyavIyarAgasaMjame ceva khINakasAyavIyarAgasaMjame ceva / uvasaMtakasAyavIyarAgasaMjame duvihe paeNatte, taM jahA-paDhamasamayauvasaMtakasAyavItarAgasaMjame ceva apaDhamasamayauva0 / ahavA carimasamaya0 acarimasamaya0 / khoNakasAyavIvarAgasaMjame duvihe paeNatte, taM jahA- chaumatthakhIekasAyavIyarAgasaMjame ceva kevalikhINakasAyavIyarAgasaMjame cev| chaumatthakhINakasAyavIyarAgasaMjame duvihe paeNatte, taM jahA-sayaMbuddhachaumatthakhINakaSAya. buddhabohiyachaumattha0 / sayaMbuddhachaumattha0 duvihe paeNatte, taM jahA- paDhamasamaya0 apaDhamasamayaH / athavA carimasamaya0 acarimasamaya0 / kevalikhINakasAyavItarAgasaMjame duvihe paraNate, taM jahA-sajogikevalikhINakasAya. ajogikevalikhINakasAyavIyarAga0 / sajogikevalikhINakasAyasaMjame duvihe paeNate, taM jahA- paDhamasamaya0 apaDhamasamaya0 / ahavA carimasamaya0 acarimasamaya0 / ajogikevalikhINakasAya0 saMjame duvihe paNNate, taM jahA-paDhamasamaya0 apaDhamasamaya0 / ahavA carimasamaya0 acarimasamaya0 // sthAnAMgasUtra sthAna 2 udde0 1 sUtra 72. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyaH [ 5 tatvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // ta. sU. 101, sU02 tahiyANaM tu bhAvANaM, sabbhAve uvaesaNaM / bhAveNaM saddahantassa, sammataM taM viyAhiyaM // uttarA0 a0 28 gAthA 15 chAyA- tathyAnAM tu bhAvAnAM, sadbhAva upadezanam / bhAvena zraddadhataH samyaktvaM tad vyAkhyAtam // bhASA TIkA-vAstavika bhAvoM ke astitva ke upadeza dene tathA usI bhAva se usakA zraddhAna karane ko samyaktva kahA gayA hai| saMgati-jIva, ajIva Adi tattvoM ke usI svarUpa kA upadeza denA jo vAstavika hai aura jisakA jaina zAstroM meM varNana kiyA gayA hai| isake atirikta jisa rUpa se usako jAnakara unakA upadeza kiyA jAtA hai usI bhAva se unameM zraddhAna rakhanA samyagdarzana hai| tnnisrgaaddhigmaadvaa|| ta0 sU0 a0 1, sU03 sammaisaNe duvihe paNNatte, taM jahA-NisaggasammahasaNe ceva abhigamasammadasaNe ceva // sthAnAGga sUtra sthAna 2, uheza 1, sUtra 70 chAyA- samyagdarzanaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-nisargasamyagdarzanaM caiva ___ abhigamasamyagdarzanaM caiva // bhASA TIkA-vaha samyagdarzana do prakAra kA hotA hai, eka nisarga samyagdarzana dUsarA abhigama smygdrshn| saMgati-nisarga zabda kA artha svabhAva hai, aura abhigama zabda kA artha jJAna hai| jo samyagdarzana pichale bhava athavA uttama saMskAra Adi ke svabhAva se svayaM hI mAtmA meM pragaTa ho use nisarga samyagdarzana kahate haiM, kintu jo samyagdarzana bhAcArya, - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : guru, uttama upadeza dene vAle Adi ke dvArA jJAna prApta karake ho use abhigama athavA adhigama samyagdarzana kahate haiN| jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // a01, sU04 nava sambhAvapayatthA paeNatte, taM jahA-jIvA ajIvA puNNaM pAvo Asavo saMvaro nijarA baMdho mokkho sthAnAGga sthAna 1, sUtra 665 chAyA- nava sadbhAvapadArthAH prajJaptAstadyathA jIvA : ajIvA : puNyaM pApa : Asrava : saMvaraH nirjarA bandha : mokssH|| bhASA TIkA-sadbhAva padArtha nau prakAra ke batalAye gaye haiM, aura vaha isa prakAra haiM-jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa / saMgati- 'tattva' zabda kA mUla 'tat' hai / jisakA artha vaha hotA hai / ataeva 'tat panA' athavA 'vaha panA' 'tattva' hai| dUsare zabdoM meM tattva zabda kA artha sadbhAva athavA astitva hai / saMkSepa se sAta tattva rUpa se varNana kiye jAne meM yaha tattva kahalAte haiM aura vizeSa rUpa se varNana karane meM yaha padArtha kahalAte haiN| usa samaya Asrava aura bandha se pApa aura puNya prathaka kara liye jAte haiN| saMkSepa vivikSA meM pApa aura puNya kA Asrava aura bandha meM antarbhAva kara diyA gayA hai| sthAnAGga meM vistRta kathana hone se nau padArthoM kA varNana kiyA gayA hai| kintu sUtroM meM saMgraha naya ke Azrita hokara hI saMkSepa se kathana kiyA gayA hai| ata: yahAM sAta tatvoM kA varNana hai| naamsthaapnaadrvybhaavtstnnyaasH|| a01, sU05 jattha ya ja jANejjA nikkhevaM nikkhive niravasesaM / jatthavi a na jANejA caukkagaM nikkhive tattha // AvassayaM cauvvihaM paNNatte, taM jahA-nAmAvassayaM ThavaNAvassayaM davvAvassayaM bhAvAvassayaM // anuyogadvAra sUtra, sUtra 8 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAyA prathamAdhyAyaH yatra ca yaM jAnIyAt nikSepaM nikSipet niravazeSaM / yatrApi ca na jAnIyAt catuSkaM nikSipet tatra // AvazyakaM caturvidhaM prajJa, tadyathA - nAmAvazyakaM, sthApanAvazyakaM, dravyAvazyakaM, bhAvAvazyakaM / bhASA TIkA - jisakA jJAna ho usako pUrNa rUpa se nikSepa ke rUpa meM rakkhe / kintu yadi kisI vastu kA jJAna na ho to usako bhI nimnalikhita cAra prakAra se varNana kare - - Avazyaka cAra prakAra ke kahe gaye haiM- nAmAvazyaka, sthApanAvazyaka, dravyAvazyaka aura bhAvAvazyaka / [ 7 saMgati - nikSepa 'rakhane ' athavA ' upasthita karane' ko kahate haiN| jaina zAstroM meM vastu tasva ko zabdoM meM rakhane, upasthita karane athavA varNana karane ke cAra DhaMga batalAye gaye haiM / jinheM nikSepa kahate haiM / anuyoga dvAra sUtra kA itanA vizeSa kathana hai ki jisako jAne usakA bhI nikSepa rUpa meM varNana kare aura jisako na jAne usako jitanA bhI samajhe kama se kama utane kA avazya cAra nikSepa rUpa meM varNana kare / kyoM ki isa prakAra vastutattva acchA samajha meM A jAtA hai / pramANanayairadhigamaH // davvANa savvabhAvA, savvapamANehiM jassa uvaladvA savvAhiM nayavihIhiM, vitthArarui ti nAyavvo / chAyA a0 1, sU0 6 / uttarAdhyayana a0 28 gA0 24 dravyANAM sarvebhAvAH, sarvapramANairyasyopalabddhAH / sarvairnayavidhibhiH vistAraruciriti jJAtavya: / / bhASA TIkA - jisako dravyoM ke saba bhAva saba pramANoM aura saba nayoM se prApta (jJAta) ho cuke haiM, [usako ] vistAra ruci jAnanA cAhiye / saMgati - samyagdarzana Adi ratnatraya tathA jIva Adi sAta tatvoM ko cAroM nikSepoM ke atirikta pramANa aura naya bhI jAna sakate haiM / kintu pramANa meM samagra kathana Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH hotA hai aura nayoM meM vizeSa kathana hotA hai| eka 2 naya meM eka 2 apekSA se bahuta vizeSa kathana kiyA jAtA hai| ata: pramANa se vicAra karane ke uparAnta vistAra se vicAra karane ke liye nayoM ke saba bhedoM se vicAra kre| kyoMki pramANa vastu ke sarvadeza kA sAmAnya varNana karatA hai aura naya vastu ke eka deza kA vizeSa varNana karatI hai| ___ aba ratnatraya tathA sAta tatvoM para vicAra karane kA eka aura prakAra batalAte haiM - nirdeshsvaamitvsaadhnaadhikrnnsthitividhaantH|| a01, sU07 niha se purise kAraNa kahiM kesu kAlaM kaivihaM // anuyogadvAra sUtra sU0 151 chAyA- nirdezaH puruSaH kAraNaM kutra keSu kAla : katividhaM / bhASA TIkA-nirdeza, puruSa, kAraNa, kahA~ (kisa sthAna meM ), kinameM, kAla, kitanI prakAra kaa| saMgati-sUtra meM nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti aura vidhAna kA varNana hai, anuyogadvAra sUtra meM pRSTha 294 meM isa viSaya kA bahuta adhika vistAra se varNana kiyA gayA hai, yahAM to kevala thor3e se nAma chAMTa liye gaye haiM, kintu to bhI inameM aura unameM vizeSa bheda nahIM hai| nirdeza to donoM meM hai hI, svAmitva aura puruSa meM, sAdhana aura kAraNa meM, adhikaraNa aura kahA~ meM, sthiti aura kAla meM tathA vidhAna aura kitanI prakAra meM koI vizeSa antara na hokara kevala zAbdika aMtara hai| vo bhI anuyoga ke dvAra vAkyoM meM 'kinameM ' zabda adhika hai| kyoMki Agama meM vizeSa kathana aura sUtra meM sUkSmakathana hotA hai| satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // a0 1, sU00 se kiM taM aNugame ? navavihe paNNatte, taM jahA-saMtapayaparUvaNayA 1 davvapamANaM ca 2 khitta 3 phusaNA ya 4 kAlo ya 5 aMtaraM 6 bhAga 7 bhAva 8 appAbahu~ ceva / anuyoga dvAra sU0 80 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAya: chAyA- atha kiM tat anugama:? navavidhaM prajJaptaM, tadyathA-satpadaprarUpaNatA dravyapramANaM ca kSetraM sparzanaM ca kAlazca antaraM bhAgaH bhAva: alpabahutvaM caiva / prazna-anugama (jJAna hone kA prakAra) kyA hai ? uttara- vaha nau prakAra kA kahA gayA hai satpadaprarUpaNatA, dravyapramANa, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAga, bhAva aura alpabahutva / saMgati-sat aura satpadaprarUpaNatA meM bheda nahIM hai / dravyapramANa aura saMkhyA bhI prathak bhAva vAle nahIM haiN| tatvArthasUtra ke zeSa pada Agama meM vaise ke vaise hI haiN| agama vAkya meM bhAga adhika hai, jisakA sUtrakAra ne saMkSepa se varNana karane ke kAraNa dravya pramANa ke sAtha saMkhyA meM antarbhAva kiyA hai / isa prakAra Agama tathA sUtra donoM meM kucha bhI bheda nahIM hai| matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam // bha01 sUtra paMcavihe NANe paNNatte, taM jahA-AbhiNibohiyaNaNe suyanANe ohiNANe maNapajjavaNANe kevalaNANe // sthAnAMgasUtra sthAna : udde0 3 sU0 463 anuyogadvAra sUtra 1 nandisUtra 1 bhagavatIsUtra zataka 8 uddeza 2 sUtra 318 chAyA- paJcavidhaM jJAnaM prajJaptaM, tadyathA-AbhinibodhikajJAnaM zrutajJAnaM avadhijJAnaM manaHparyayajJAnaM kevalajJAnam // bhASA TIkA-jJAna pAMca prakAra kA kahA gayA hai-zrAbhinibodhika jJAna, zruta jJAna, avadhijJAna, manaHparyaya jJAna aura kevalajJAna / saMgati- isa Agama vAkya tathA sUtra meM matijJAna ke atirikta aura koI antara nahIM hai / so yaha antara bhI kucha antara nahIM hai / kyoMki tatvArthasUtra ke isI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : adhyAya ke terahaveM sUtra meM mati kA nAma abhinibodha bhI mAnA gayA hai / ataeva abhinibodha sambandhI jJAna svabhAva se hI Abhinibodhika jJAna huA / tatpramANe / a0 1 sU0 10 Adye parokSam / a0 1 sU0 11 pratyakSamanyat / a0 1 sU0 12 se kiM taM jIvaguNappamANe 1, tivihe paNNatte, taM jahAgANaguNappamANe daMsaNa guNappamANe - carittaguNappamANe / anuyogadvArasUtra 144 duvihe nANe paNNattaM taM jahA - paccakkhe caiva parokkhe caiva 1, paccakkhe nANe duvihe paNNatte, taM jahA - kevalaNANe ceva gokevalaNANe ceva 2, gokevalaNANe duvihe paNNatte, taM jahAohiNANe ceva maNapajjavaNANe ceva, parokkhe gANe duvihe paNa, taM jahA - AbhiNibohiyaNANe ceva, suyaNANe ceva / chAyA sthAnAMgasUtra sthAna 2 udde0 1 sU0 71. atha kiM tat jIvaguNapramANam ? trividhaM prajJaptaM, tadyathA - jJAnaguNapramANaM darzanaguNapramANaM cAritraguNapramANam // dvividhaM jJAnaM prajJaptaM, tadyathA-- pratyakSaM caiva parokSaJcaiva / pratyakSaM jJAnaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA - - kevalajJAnaJcaiva nokevalajJAnaJcaiva / nokevalajJAnaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-- avadhijJAnaM caiva manaHparyayajJAnaJcaiva / parokSaM jJAnaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA - zrabhinibodhikajJAnaM caiva zrutajJAnaM caiva // prazna - jIva kA guNa pramANa kyA hai ? uttara - vaha tIna prakAra kA hai, jJAnaguNapramANa, darzana guNapramANa, aura cAritra - guNapramANa / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAya: [ 11 jJAna do prakAra kA kahA gayA hai-pratyakSa aura parokSa / / pratyakSa jJAna bhI do prakAra kA kahA gayA hai kevala jJAna aura nokevalajJAna / nokevalajJAna bhI do prakAra hai-avadhijJAna aura manaHparyaya jJAna / parokSajJAna do prakAra kA kahA gayA hai-zrAbhinibodhikajJAna aura zrutajJAna / saMgati-sUtrakAra kI apekSA AgamoM meM sadA hI vistAra se varNana kiyA gayA hai / sUtrakAra kevala jJAna ko hI pramANa mAnate haiN| kintu Agama ne jJAna, darzana aura cAritra tInoM ko hI prathaka 2 pramANa mAnA hai| anekAnta naya ko mAnane vAle jainadharma kI yaha kaisI uttama sundaratA hai| pramANa rUpa meM jJAna ke bhedoM meM Agama aura sUtra meM kucha bhI antara nahIM hai / Agama meM eka sundaratA vizeSa hai, vaha haiM pratyakSa ke do bheda-kevalajJAna aura nokevalajJAna / kyoMki jaina zAstra ke anusAra nizcaya naya se to kevalajJAna hI pratyakSa ho sakatA hai / avadhi aura manaH paryayajJAna vAstava meM nokevalajJAna hI haiM / ataH yaha nizcayanaya se nahIM, varan sadbhUta vyavahAra naya se pratyakSa pramANa haiN| pratyakSa ke kSetra ko vidharmiyoM kI dRSTi se sadA bar3hAne kI AvazyakatA par3atI raho / yahAM taka ki kAlAntara meM parokSajJAna mati jJAna ke eka rUpa ko bhI vyavahAranaya se saMvyavahArika pratyakSa kaha kara mAnanA par3A / ataH yahAM sUtrakAra aura Agama meM kucha bhI antara nahIM hai| "matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanAntaram" // IhAapohavImaMsAmaggaNA ya gvesnnaa| sannA saI maI pannA savvaM aabhinnikohiaN|| nandisUtra prakaraNa matijJAnagAthA 80 chAyA- IhA'yohavimarzamArgaNAH ca gaveSaNA / saMjJA smRtiH matiH prajJA sarva Abhinibodhikam // bhASA TIkA-IhA, apoha, vimarza, mArgaNA, gaveSaNA, saMjJA, smRti, mati, aura prajJA yaha saba Abhinibodhika jJAna hI haiN| saMgati-Agama vAkya aura sUtra meM mati, smRti, saMjJA, aura abhinibodha to donoM 1. 13. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] tatvArtha sUtrajainA''gamasamanvaya : jagaha milate haiM / zrAgama ke zeSa vAkyoM kA svarUpa eka prakAra ke vicAra karane kA hai| kyoM ki ' IhanamIhA' jAnane kI vizeSa icchA karanA IhA, vizeSa talAza karanA apoha, vizeSa vicAranA vimarza tathA vizeSa talAza karanA mArgaNA kahalAtA hai| kisI vastu ke Upara ' cintanam ' cintA karanA - vicAra karanA cintA kahalAtA hai| ataeva jAna par3atA hai ki sUtrakAra ne ciMtA pada se uparokta saba zabdoM ko pragaTa kiyA hai| AgamavAkya meM vizeSa kathana hone ke kAraNa prajJA zabda adhika hai, kintu vaha bhI mati kA hI paryAya vAcI hai| 'tadindriyA'nindriyanimittam // " 1. 14. se kiM taM paccakkhaM ? paccakkhaM duvihaM paNNattaM taM jahA - indiyapaccakkhaM noindiyapaccakkhaM ca / " 66 nandasUtra 3, anuyogadvAra 144, chAyA- atha kiM tat pratyakSaM 1 pratyakSaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA - indriyapratyakSaM noindriyapratyakSazca // prazna - vaha pratyakSa kyA hai ? uttara- vaha pratyakSa do prakAra kA hai - indriyapratyakSa aura noindriyapratyakSa / saMgati - sUtra meM matijJAna ke utpanna hone ke kAraNa batalAye gaye haiM ki vaha matijJAna indriya (pAMca) aura anindriya ( mana ) se utpanna hotA hai / phira yahI hai kAraNa matijJAna ke 336 bhedoM meM gina liye gaye haiM / Agama ne kAraNa vivikSA na dekara bhedavivikSA se vahI kathana kiyA hai / yaha Upara dikhalA diyA gayA hai ki matijJAna ko (sAMvyavahArika ) pratyakSa bhI kahA jAne lagA thA / " avagrahehAvAyadhAraNAH // " 1. 15. se kiM taM sunissimaM ? cauvvihaM paNNattaM taM jahA 35 uggaha 1 hA 2 vA 3 dhAraNA 4 nandasUtra 27 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAya: chAyA- atha kiM tat zrutaniHsRtam ? caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA-avagraha : IhA avAyaH dhaarnnaa| bhASA TIkA-vaha zruta niHsRta kyA hai ? vaha cAra prakAra kA kahA gayA haiavagraha, IhA, avAya, aura dhAraNA / saMgati--yahAM ina cAroM kA jJAna hone kI apekSA se matijJAna ko zrutaniHsRta arthAt suna kara nikalA huA athavA zAstra suna kara jAnA huA mAnA gayA hai| "bahubahuvidhakSiprAniHsRtAnuktadhruvANAM setraannaam"| ___chavvihA uggahamatI paNNattA, taM jahA-khippamogirahati bahumogiNhati bahuvidhamogiNhatidhuvamogiehati aNissiyamogiNhai asaMdiddhamogiNhai / chavvihA IhAmatI paNNattA, taM jahAkhippamohati bahumIhati jAva asaMdiddhamIhati / chavidhA avAyamato paNNattA, taM jahA-khippamaveti jAva asaMdiddhaM aveti| chavidhA dhAraNA paNNatA, taM jahA-bahuM dhArei porANaM dhAreti duddharaM dhAreti aNissitaM dhAreti asaMdiddhaM dhAreti / " sthAnAMga sthAna 6, sUtra 510 jaM bahu bahuviha khippA aNissiya nicchiya dhuve yara vibhinnA, puNaroggahAdao to taM chattIsattisayabhedaM / / iyi bhAsayAreNa, chAyA- SaDvidhA avagrahamatiH prajJaptA, tadyathA-kSipramavagRhNAti bahumava gRhNAti bahuvidhamavagRhNAti dhruvamavagRhNAti aniHsRtamavagRhNAti asaMdigdhamavagRhNAti / SaDvidhA IhAmatiH prajJaptA,tadyathA-kSipramIhati bahumIhati yAvadasaMdigdhamIhati / SaDvidhA avAyamatiH prajJaptA, tadyathA-kSipramavaiti yAvadasaMdigdhamavaiti / SaDvidhA dhAraNA prajJaptA, Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH tadyathA-bahuM dhArayati bahuvidhaM dhArayati purANaM dhArayati durddharaM dhArayati anizritaM dhArayati asaMdigdhaM dhArayati / yat bahubahuvidhakSiprAnizritanizcitadhruvetaravibhinnA / yatpunaravagrahAdayo'tastatpatriMzadadhikatrizatabhedaM // iti bhASyakAreNa. bhASA TIkA-avagraha mati jJAna chai prakAra kA hotA hai-kSipra, bahuvidha, dhruva, aniHsRta aura asaMdigdha / isI prakAra IhAmati ke bhI chai bheda hote haiM / avAyamati ke bhI yahI chai bheda haiM aura dhAraNA ke nimnalikhita chai bheda haiM-bahu, bahuvidha, purANa, durddhara, aniHzrita aura asaMdigdha / avagraha Adi ke ina chai bhedoM ke atirikta chai inake unaTe bheda bhI haiM-bahu kA alpa, bahuvidha kA ekavidha, kSipra kA akSipra, aniHsRta kA niHsRta, nizcita kA anizcita tathA dhruva kA adhruva / ina saba bhedoM ko jor3ane se matijJAna ke 336 bheda hote haiN| aisA bhASyakAra ne kahA hai| saMgati-uparokta bhedoM meM dhAraNA ke bhedoM meM kSipra tathA dhruva ke sthAna meM purANa aura durddhara AtA hai / bhASyakAra ke bhedoM meM anukta ke sthAna meM nizcita AtA hai| kintu yaha bheda koI bar3A bheda nahIM hai| matijJAna se bAhira na yaha haiM na vaha haiN| mukhya bAta matijJAna ke bheda sambandhI hai, jisake viSaya meM Agama aura tattvArthasUtra donoM eka mata haiN| ataeva isameM kucha bhI bheda nahIM samajhanA caahiye| "arthasya" // se kiM taM atthuggahe ? atthuggahe chavvihe paNNatte, taM jahAsoindiyaatyugahe, cakkhidiyaatthuggahe, ghANiMdiyaatyuggahe, jibhidiyaatyuggahe, phAsiMdiya atyuggahe, noindiya atthugghe| nandisUtra 30. chAyA- atha kiM saH arthAvagrahaH? arthAvagrahaH SaDvidhaH prajJaptastadyathA zrotrendriyArthAvagrahaH, cakSurindriyArthAvagrahaH, ghrANendriyArthAvagrahaH, jihva Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 15 ndriyArthAvagrahaH, sparzanendriyArthAvagrahaH, noindriyArthAvagrahaH / / prazna - arthAvagraha kyA hai / uttara - arthAvagraha chai prakAra kA kahA gayA hai -karNa indriya arthAvagraha, cakSu indriya arthAvagraha, nAsikA indriya arthAvagraha, rasanA indriya arthAvagraha, sparzana indriya arthAvagraha aura no indriya ( mana ) arthAvagraha | prathamAdhyAya : saMgati - matijJAna ke uparokta saba bheda 'artha' athavA pragaTarUpa padArtha ke haiN| sUtra meM artha ko prarUpa padArtha aura vyaJjana ko apragaTa rUpa padArtha kahA gayA hai| isa sUtra meM pragaTa rUpa padArtha kA upasaMhAra kiyA gayA hai / astu, pragaTa rUpa padArtha ke bhedoM kA vistAra nimnalikhita hai / matijJAna ke avagraha, IhA, avAya, dhAraNA yaha cAra bheda haiM / phira pratyeka ke bahu bahuvidha Adi ke bheda se bAraha 2 bheda haiM, jo bAraha ko cAra se guNA dene se ar3atAlIsa hue| inameM se pratyeka bheda kA jJAna pAMcoM indriya aura mana kI apekSA cha 2 prakAra se hotA hai / astu ar3atAlIsa ko chai meM guraNA dene se 288 bheda pragaTa rUpa (artha) matijJAna ke hue| agale sUtroM meM batalAyA jAvegA ki apragaTa rUpa padArtha ke 48 bheda hote haiM / jinako 288 meM jor3ane se matijJAna ke kula bheda 336 hote haiM / 66 "" vyaJjanasyAvagrahaH // 1. 18 cakSuranindriyAbhyAm " // " na 1. 18 suya nissie dubihe paNatte, taM jahA - atthoggahe ceva baMjaNovaggahe ceva // sthAnAMga sthAna 2 uddeza 1 sUtra 71. se kiM taM baMjaraguggahe ? baMjaraguggahe cauvvihe paNaNatte, taM jahA " " soindiyabaMjaraguggahe, ghANiMdiyabaMjaraguggahe, jibbhidiyabaMjaraguggahe, phAsiMdiyabaMjaraguggahe setaM baMjaraggahe // nandisUtra sUtra 26. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH chAyA zrutanistritaH dvividhaH prajJaptastadyathA-arthAvagrahazcaiva vyaJjanAvagrahazcaiva / atha kiM saH vyaJjanAvagrahaH 1 vyaJjanAvagrahazcaturvidhaH prajJaptastadyathAzrotrendriyavyaJjanAvagrahaH, ghrANendriyavyaJjanAvagrahaH, jivhendriya vyaJjanAvagrahaH, sparzanendriyavyaJjanAvagrahaH, so'yaM vyaJjanAvagrahaH // bhASA TIkA-zAstra ke anusAra vaha jJAna do prakAra kA hotA hai - arthAvagraha aura vyNjnaavgrh| prazna-vyaJjanAvagraha kyA hai ? uttara-vyaJjanAvagraha cAra prakAra kA hotA hai- karNa indriya vyaJjanAvagraha, ghrANa indriya vyaJjanAvagraha, rasanA indriya vyaJjanAvagraha, sparzana indriya vyaJjanAvagraha / yaha vyaJjanAvagraha hai| saMgati-isa sUtra meM batAyA gayA hai ki yadyapi artha (pragaTa rUpa padArtha) ke avagraha IhA, avAya aura dhAraNA cAra bheda hote haiM, kintu apragaTa rUpa padArtha kA kevala avagraha hI hotA hai| anya IhA Adi nahIM hote / apragaTa rUpa padArtha kI dUsarI vizeSatA yaha hotI hai ki yaha pAMcoM indriyoM aura chaTe mana sabhI se nahIM hotA, varan cakSu ke atirikta kevala cAra indriyoM se hI hotA hai| vyaJjanAvagraha meM cakSu aura mana se kAma lenA nahIM pdd'taa| astu vyaJjanAvagraha bahuvidha Adi ke bheda se bAraha prakAra kA hotA hai| unameM se pratyeka bheda kA jJAna cAra indriyoM (sparzana-rasana-prANa aura karNa) se ho sakatA hai| ataH bAraha ko cAra se guNA dene para apragaTa rUpa padArtha (vyaJjana) ke ar3atAlIsa bheda hue| jinako pragaTa rUpa padArtha ke 288 bhedoM meM jor3ane se mattijJAna ke kula 336 bheda hote haiN| "zrutaM matipUrvaM dvayanekadvAdazabhedam // " 1. 20. maIpuvvaM jeNa suaM na maI suapugviA // nandi0 sUtra 24. suyanANe duvihe paNNatte, taM jahA-aMgapaviDhe ceva aMga bAhire ceva // sthAnAMga sthA0 2, uddeza 1, sU0 71. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 17 se kiM taM aMgapaviddhaM ? duvAlasavihaM paNNattaM taM jahAAyAro 1 suyagaDe 2 ThANaM 3 samavAo 4 vivAhapaNNattI 5 nAyAdhammakahAo 6 uvAsagadasAo 7 aMtagaDadasA aNuttarovavAiadasAo 6 paNhAvAgaraNAI 10 vivAga diTTivAo 12 // 8 11 prathamAdhyAya : chAyA- matipUrvaM yena zrutaM na mati: zrutapUrvikA / nandi0 sUtra 44. zrutajJAnaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA - aGgapraviSThazcaiva zraGgabAhyazcaiva // kiM tadaGgapraviSTaM 1 dvAdazavidhaM prajJaptaM, tadyathA - AcArAGgaH 1 sUtrakRtAGgaH 2 sthAnAMgaH 3 samavAyAGgaH 4 vyAkhyAprajJaptyaMgaH 5 jJAtRdharmakathAGgaH 6 upAsakadazAGgaH 7 antkRddazAGgaH 8 anuttaropapAdikadazAMGgaH 9 praznavyAkaraNAGgaH 10 vipAkazrutAGgaH 11 dRSTivAdAGgaH 12 // bhASA TIkA - zruta jJAna matipUrvaka hotA hai| mavijJAna zrutajJAna pUrvaka nahIM hotA / -- zrutajJAna do prakAra kA kahA gayA hai - aGga praviSTha aura aGgabAhya / prazna - aGgapraviSTha kyA hai ? jJAtAdharmakathAMga, 7. uttara- vaha bAraha prakAra kA hai- 1. AcArAMga, 2. sUtrakRtAMga, 3. sthAnAMga, 4. samavAyAMga, 5. vyAkhyAprajJapti aMga, 6. upAzaka dazAMga, 8. antakRt dazAMga, 8. anuntaropapAdikadazAMga, 10. praznavyAkaraNAMga, 11. vipAkazrutAMga, aura 12 dRSTivAdAMga haiN| aGga bAhya meM kAlika Adi aneka bheda tathA Avazyaka ke chai bheda varNana kiye gaye haiN| saMgati - yahAM sUtrakAra aura zrAgamapramANa meM tanika bhI bheda nahIM hai / "" bhavapratyatyo 'vadhirdevanArakANAm // " 1. 21 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH doNhaM bhavapaccaie paeNate taM jahA-devANaM ceva neraiyANaM ceva / ___ sthAnAMga sthAna 2, uddeza 1, sUtra 71. se kiM taM bhavapaccaiaM? duNhaM, taM jahA-devANa ya neirayANa y|| nandi0 sUtra 7. chAyA- dvayoH bhavapratyayikaH prajJaptastadyathA-devAnAM caiva nArakANAM caiva / / bhASA TIkA-bhavapratyayika avadhijJAna do ke hI hotA hai-devoM ke aura nArakiyoM ke| "kSayopazamanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm // " 1. 22. se kiM taM khAovasamiaM ? khAovasamizra duNhaM, taM jahAmaNUsANa ya paMciMdiyatirikkhajoNiyANa ya / ko heU khAovasamiaM ? khAovasamiyaM tayAvaraNijANaM kammANaM udiNNANaM khaeNaM aNudiNNANaM uvasameNaM ohinANaM samupajai // nandisUtra sUtra - doNhaM khovasamie paNNatte, taM jahA-maNussANaM ceva paMcidiyatirikkhajoNiyANaM the| sthAnAMga sthA0 2, udde0 1 sUtra 71. chavihe ohinANe paNNatte, taM jahA- aNugAmie, aNAgugAmite, vaDDhamANate, hIyamANate, paDivAtI apaDivAtI // sthAnAMga sthAna 6 sUtra 526. chAyA- atha kiM tatkSAyopazamikaM ? kSAyopazamikaM dvayoH, tadyathA manuSyANAzca paJcendriyatiryagyonikAnAzca / ko hetu : kSAyopazamikaM ? kSAyopazamikaM tadAvaraNIyAnAM karmaNAm udIrNAnAM kSayeNa anudIrNAnAmupazamenAvadhijJAnaM samupadyate / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAya: [ 16 dvayoH kSAyopazamikaH prajJaptastadyathA-manuSyANAzca pancendriyatiryagyonikAnAzcaiva / paDvidhamavadhijJAnaM prajJaptaM, tadyathA-anugAmikaH, ananugAmika :, varddha mAna :, hIyamAna :, pratipAtI, apratipAtI, prazna-kSAyopazamika avadhijJAna kyA hotA hai ? uttara-kSAyopazamika do ke hI hotA hai-manuSyoM ke aura tiryazcoM ke| prazna-yaha kSAyopazamika kisa kAraNa se kahalAtA hai ? uttara-pake hue avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSaya se aura vipAka ko prApta na hone vAle avadhijJAnAvaraNIya karma ke upazama se kSAyopazamika avadhijJAna utpanna hotA hai / kSAyopazamika avadhijJAna do ke hI hotA hai-manuSyoM ke tathA paMcendriya tiryaJcoM ke| yaha avadhijJAna chai *prakAra kA hotA hai-anumAmika, ananugAmika, varddhamAna, hIyamAn, pratipAtI aura aprtipaatii| saMgati-Agama bilakula spaSTa hai, usameM vizeSa kathana hai / sUtra meM to sUkSma kathana huA hI karatA hai| "RjuvipulamatI mnHpryyH||" 1. 23. maNapajavaNANe duvihe paeNatte, taM jahA-ujjumati ceva viulamati ceva // sthAnAMgasUtra sthAna 2 udde0 1, sU075. chAyA- mana:paryayajJAnaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA - ajumatizcaiva vipula mtishcaiv| bhASA TIkA-mana:paryaya jJAna do prakAra kA hotA hai-RjumatI aura vipulamati / "vizuddhayapratipAtAbhyAM tdvishessH||" 1. 24. * pannavaNAsUtra pada 33veM meM avasthita aura anavasthita bheda bhI Ate haiN| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] tattvArtha sUtra jainA''gamasamanvaya : ujjumaINaM aNaMte aAMtapae lie baMdhe jANai pAsai te caiva viulamaI, abbhahiyatarAe viulatarAe visudvatarAe vitimiratarAe jAi pAsai, ityAdi // chAyA- disUtra sUtra 18. Rjumati : anantAna anantapradezakAna skandhAna jAnAti pazyati tAMzcaiva vipulamati:, abhyadhikataraM vipulataraM vizuddhataraM vitimi - rataraM jAnAti pazyati, ityAdi / bhASA TIkA - Rjumati mana:paryayajJAna anantapradeza vAle ananta skandhoM ko jAnatA aura dekhatA hai / vipulamati bhI una sabako jAnatA aura dekhatA hai| kintu yaha usase bar3e, adhika, vizuddhatara tathA adhika nirmala ko jAnatA aura dekhatA hai / / saMgati -- sUtrakAra kA kathana hai ki vipulamati mana:paryayajJAna Rjumati kI apekSA adhika vizuddha hai tathA apratipAtI hotA hai / caritra se na girane ko apratipAtI kahate haiM / arthAt vipulamati mana:paryaya jJAna prApta karane para upazama zreNi na bAMdhakara kSapaka zreNi para car3hatA hai aura kramazaH cAra ghAtiyA karmoM ko naSTa kara mokSa prApta karatA hai / sArAMza yaha hai ki vipulamati mana:paryaya jJAna vAlA cAritra se kabhI nahIM gira sakatA / ataeva usako apratipAtI kahA hai| jaba ki Rjumati mana:paryaya jJAna vAle kI cAritra se girane kI AzaMkA ho sakatI hai| Agama meM ina donoM meM vizuddhi kA hI bheda mAnA hai / pratipAta se vaha sahamata nahIM hai| jAna par3atA hai ki apratipAtI siddhAnta matAntara siddhAnta hai / "vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo 'vdhimnHpryyyoH|" 1. 25. * iDDhIpatta apamatta saMjaya sammadiTThi pajjataga saMkhejjavAsAu kammabhUmi gabbhavakkaMti maNussANaM maNapajjavanANaM samuppajjai / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyaH [ 21 taM samAsao cauvvihaM paNNattaM, taM jahA-davvamo khittamao kAlo bhAvao ityAdikam // nandisUtra manaHparyayajJAnAdhikAra. chAyA- RddhimAptApramattasaMyatasamyagdRSTiparyAptakasaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmika garbhavyutkrAntikamanuSyANAM manaHparyayajJAnaM samutpadyate / tatsamAsatazcaturvidhaM prajJaptaM, tadyathA-dravyata : kSetrata : kAlataH bhAvata : ityAdikam // bhASA TIkA-manaHparyaya jJAna kevala una jIvoM ke hI hotA hai jo garbhaja manuSya hoM, unameM bhI karma bhUmi ke hoM, unameM bhI saMkhyAta varSa kI Ayu vAle hoM-asaMkhyAta varSa kI bhAyu vAle nahIM ; phira unameM bhI paryAptaka hoM aparyApaka na hoM, unameM bhI samyagdRSTi hoM, phira unameM bhI saptama guNasthAna apramattasaMyata vAle hoM, aura phira unameM bhI RddhiprApta hoN| saMkSepa se manaHparyaya jJAna cAra prakAra se hotA hai-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se ityaadi| saMgati - sUtra meM batalAyA gayA hai ki avadhi aura manaHparyaya jJAna meM kyA bheda hai| manaHparyaya jJAna avadhijJAna kI apekSA adhika vizuddha hotA hai| avadhijJAna kA kSetra tIna loka haiM, jaba ki manaHparyaya jJAna kA kSetra kevala madhyaloka, usameM bhI adAI dvIpa aura usameM bhI vaha karmabhUmiyAM haiM jahAM kevala cauthA kAla yA usakI sandhi ho / avadhijJAna ke svAmI cAroM gatiyoM meM haiM, kintu manaHparyaya jJAna ke svAmI Upara Agama vAkya ke anusAra bahuta thor3e hote haiM / avadhi jJAna aura manaHparyaya jJAna ke viSaya meM bhI bar3A bheda hai jaisA ki agale sUtroM se pragaTa hogaa| Agama meM yaha saba bAteM bar3e vistAra se AI haiN| yaha sambhava nahIM ho sakA ki ina saba bAtoM ko dikhalAne vAle choTe vAkya uddhRta kiye jAte / kintu yaha avazya hai ki Agama aura sUtra donoM meM isa viSaya para mata bheda nahIM hai| -- "matizrutayonibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu," 215. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH ....... tattha davvaoNaM AbhiNibohiyaNANI AeseNaMsavvAI davvAiM jANai na pAsai, khettaoNaM AbhiNibohiyaNANI AeseNaM savvaM khettaM jANai na pAsai, kAloNaM AbhiNibohiyaNANI AeseNaM savvakAlaM jANai na pAsai, bhAvaoNaM AbhiNibohiyaNANI AeseNaM savve bhAve jANai na pAsai / nandisUtra sUtra 37. se samAsao cauvvihe paNNatte, taM jahA-davvao khitto kAlao bhAvo / tattha davvaoNaM suaNANI uvautte savvadavAiM nANai pAsai, khittaoNaM suaNANI uvautte savvaM khettaM jANai pAsai, kAloNaM suaNANI uvautte savvaM kAlaM jANai pAsai, bhAvaoNaM suaNANI uvautte savve bhAve jANai paasi| nandisUtra sUtra 58. chAyA- tatra dravyata: AbhinibodhikajJAnI Adezena sarvANi dravyANi jAnAti na pazyati / kSetrata : AbhinibodhikajJAnI Adezena sarva kSetraM jAnAti na pazyati / kAlata : Abhinibodhika jJAnI Adezena sarva kAlaM jAnAti na pazyati, bhAvataH AbhinibodhikajJAnI Adezena sarvANi bhAvAni jAnAti na pazyati / / atha samAsatazcaturvidha : prajJaptastadyathA - dravyata: kSetrataH kAlata : bhaavtH| tatra dravyata : zrutajJAnI upayukta : sarvavyANi jAnAti pazyati, kSetrata : zrutajJAnI upayuktaH sarva kSetraM jAnAti pazyati, kAlataH zrutajJAnI upayuktaH sarva kAlaM jAnAti pazyati, bhAvata: zrutajJAnI upayukta : sarvANi bhAvAni jAnAti pazyati / bhASA TIkA-dravya kI apekSA matijJAna vAlA Adeza se saba drabyoM ko jAnatA hai kintu dekhatA nahIM / kSetra kI apekSA matijJAna vAlA Adeza se saba kSetra ko jAnatA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 23 hai kintu dekhatA nahIM / kAla kI apekSA matijJAna vAlA Adeza se sabhI kAla ko jAnatA hai kintu dekhatA nahIM / bhAva kI apekSA matijJAna vAlA Adeza se saba bhAvoM ko jAnatA hai, kintu dekhatA nahIM / prathamAdhyAya: zrutajJAna saMkSepa se cAra prakAra se hotA hai - dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAvase / dravya kI apekSA upayoga yukta zrutajJAnI saba dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai / kSetra kI apekSA upayoga yukta zrutajJAnI saba kSetra ko jAnatA aura dekhatA hai / kAla kI apekSA upayoga yukta zrutajJAnI saba kAla ko jAnatA aura dekhatA hai / bhAva kI apekSA upayoga yukta zrutajJAnI saba bhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai / saMgati - Agama meM usI bAta ko vistAra se kahA gayA hai, jisako sUtra meM saMkSepa se kahA hai / sUtra kahatA hai ki mati tathA zruta jJAna ke viSayoM kA nibandha dravya kI thor3I paryAyoM meM hai, arthAt matijJAna tathA zrutajJAna jAnate to saba dravyoM ko haiM kintu unakI saba paryAyoM ko nahIM jAnate, varan thor3I paryAyoM ko jAnate haiM / " rUpiSvavadheH / chAyA "" 1.27. ohinANI jahanne aAMtAI rUvidavvAiM jANai pAsai / ukkoseNaM savvAI rUvidavAI jANai pAsai / nandisUtra sUtra 16 avadhijJAnI jaghanyena anantAni rUpidravyANi jAnAti pazyati / utkarSeNa sarvANi rUpidravyANi jAnAti pazyati / bhASA TIkA - avadhijJAnI jaghanya rUpa se ananta rUpI dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai / utkRSTa rUpa se vaha sabhI rUpI dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai / saMgati - avadhijJAna kevala rUpI dravya ko hI jAnatA hai, arUpI dravyoM ko nahIM jAna sktaa| rUpI dravyoM meM avadhijJAna adhika se adhika paramANu taka ko jAna tathA dekha sakatA hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] tatvArtha sUtrajainA''gamasamanvaya : 'tadanantabhAge mana:paryayasya / " 1.28. savvatthovA maNapajjavaNANapajjavA / zrahiNANapajjavA a chAyA (6 taguNA ityAdi / bhagavatI sUtra zata0 8 uddeza 2 sUtra 323., sarvastokAH manaHparyayajJAnaparyavA: / avadhijJAnaparyavA: anantaguNA : ityAdi / - bhASA TIkA - mana:paryaya jJAna kI paryAya saba se kama hotI haiM / kintu avadhijJAna kI paryAya usase ananta guNI hotI haiM / saMgati - jisa dravya ko avadhijJAna jAnatA hai / mana:paryaya jJAna usase bhI ananta bhAga sUkSma padArtha ko jAnatA hai / chAyA "" "" sarvadravyaparyAyeSu kevalasya / 1.29 aha savvadavvapariNAma taM samAsa cauvvihaM bhAvaviNNattikaraNamaNaMtaM, sAsayamappaDivAI egavihaM kevalaM gANaM / nandi0 sUtra 22. atha sarvadravyapariNAmabhAvavijJapti tatsamAsatazcaturvidhaM karaNamanantaM, zAzvatamapratipAtI ekavidhaM kevalaM jJAnam / bhASA TIkA - saMkSepa se vaha cAra prakAra kA hotA hai - kevala jJAna saba dravyoM ke pariNAma aura bhAvoM ko batalAne kA kAraNa hai, ananta hai, nirantara rahatA hai, apratipAtI hai arthAt isako prApta karake gira nahIM sakate / isa prakAra kevala jJAna eka prakAra kA hotA hai / saMgati - sArAMza yaha hai ki kevala jJAna saba dravyoM kI saba paryAyoM ko jAnatA hai| - Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyaH [ 25 "ekAdIni bhAjyAni yugpdeksminnaacturvyH|" - 1. 30. je NANI te atthegatiyA duNANI atthegatiyA tiNANI, atyaMgatiyA cauNANI atyaMgatiyA egaNANI / je duNANI te niyamA AbhiNibohiyaNANI suyaNANI ya, je tiNANI te AbhiNibohiyaNANI sutaNANI ohiNANI ya, ahavA AbhiNibohiyaNANI suyaNANI maNapajjavaNANI ya, je cauNANI te niyamA AbhiNibohiyaNANI sutaNANI ohiNANI maNapajavaNANI ya, je egaNANI te niyamA kevlnnaannii| jIvAbhi0 pratipatti 1 sUtra 41. chAyA- ye jJAnina : te santyekakAH dvijJAnina: santyekakAH trijJAnina : santyekakAH catu nina: santyekakA : ekajJAninaH / ye vijJAnina: te niyamAt AbhinibodhikajJAnI zrutajJAnI ca, ye trijJAninaste AbhinibodhikajJAnI zrutajJAnI avadhijJAnI ca, athavA AbhinibodhikajJAnI zrutajJAnI mana:paryayajJAnI ca, ye catursAninaste niyamAt prAbhinibodhikajJAnI zrutajJAnI avadhijJAnI manaHparyayajJAnI ca, ye ekajJAninaste niyamAt kevljnyaanii| bhASA TIkA- jJAniyoM meM kinhIM ke do jJAna hote haiM, kinhIM ke tIna jJAna hote haiM, kinhIM ke cAra jJAna hote haiM aura kinhoM ke kevala eka jJAna hI hotA hai| do jJAna vAloM ke mati aura zruti hote haiN| tIna jJAna vAloM ke mati, zruti aura avadhi hote haiM athavA mati, zruti aura manaHparyaya jJAna hote haiM / cAra jJAna vAloM ke mati, ati, avadhi aura manaHparyaya jJAna hote haiN| eka jJAna vAloM ke kevala jJAna hI hotA hai| saMgati-eka AtmA meM eka samaya kama se kama eka aura adhika se adhika cAra jJAna taka ho sakate haiN| pAMcoM kabhI eka AtmA meM eka sAtha nahIM ho sakate / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH "matizrutAvadhayo viparyayazca // "sadasatoravizeSAd yadRcchopalabdherunmattavat // aNANapariNAmeNaM bhaMte katividhe paNNatte? goyamA! tivihe paeNatte, taM jahA-maiaNANa pariNAme, suyapraNANa pariNAme, vibhaMgaNANapariNAme // prajJApanA pada 13 jJAnapariNAmaviSaya sthAnAMga sUtra sthAna 3. uddazya 3 sUtra 287 se kiM taM micchAsuyaM? jaM imaM aNNANiehiM micchAdiTThiehiM sacchaMdabuddhimai vigappiyaM, ityaadi| nandi0 sUtra 42. avisesiyA maI mainANaM ca maiannANaM ca ityAdi / nandi sUtra 25. chAyA- prajJAnapariNAma : bhadanta ! katividhaH prazapta : ? gautama! trividha : prajJaptastadyathA-matyajJAnapariNAmaH zrutAjJAnapariNAmaH, vibhNgjnyaanprinnaamH| atha kiM tanmithyAzrutaM ? yadidaM ajJAnibhiH mithyAdRSTibhi : svacchandabuddhimativikalpitam / / avizeSikA mati : matijJAnaM matyajJAnazca ityAdi / prazna- bhagavan ajJAna pariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara- gautama ! vaha tIna prakAra kA kahA gayA hai-mati ajJAna athavA kumati, zrutAjJAna athavA kuzruta, tathA vibhaMga jJAna athavA kuavadhi / prazna-vaha mithyAzruta kyA hai ? uttara- svacchanda buddhi vAle majJAnI mithyAdRSTiyoM ke banAye hue zAstra ko mithyAzrata kahate haiN| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyaH [ 27 sAmAnya rUpa se mati matijJAna bhI hotA hai aura ajJAna bhI hotA hai| saMgati -mati, zruta aura avadhi jJAna to hote hI haiM, ajJAna bhI hote haiM / inake ajJAna hone kA kAraNa sUtra meM zarAbI kA udAharaNa dekara spaSTa kiyA hai / jisa prakAra zarAbI madya pIkara acche yA bure ke jJAna se zUnya hokara mAtA tathA patnI ko samAna samajhatA hai usI prakAra ajJAnI ke mati, zruta athavA avadhi yadi paMcAgni Adi tapa ke kAraNa pragaTa ho bhI jAveM to vaha kumati, kuzruta aura vibhaMga kahalAte haiM / Agama meM isakA vistAra se varNana kiyA gayA hai aura sUtra meM isI ko kucha akSaroM meM hI samApta kara diyA gayA hai| "naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabda samabhirUDhaivambhUtAH nyaaH|| sattamUlaNayA paNNattA, taM jahA - Negame, saMgahe, vavahAre, ujjusUe, sade, samabhirUDhe, evNbhuue| anuyogadvAra 136. sthAnAMga sthAna 7 sUtra 552 chAyA- saptamUlanayA: prajAptAstadyathA - naigama:, saMgraha :, vyavahAraH, RjusUtraH, zabdaH, samabhiruDha :, evaMbhUtaH / bhASA TIkA - mUla naya sAta kahI gaI haiM -naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta / saMgati - yahAM Agama aura sUtra ke zabda prAya : milate julate haiN| iti zrI jainamuni-upAdhyAya-zrImadAtmArAma mahArAja-saMgrahIte tatvArthasUtrajainA''gamasamanvaye prathamAdhyAyaH smaaptH||1|| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyA'dhyAyaH "aupazamikakSAyiko bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca // " adhyAya 2. sUtra 1. chavidhe bhAve paNNatte, taM jahA-odaie upasamite khattite khatovasamite pAriNAmite snnivaaie| sthAnAMga sthAna 6, sUtra 537. chAyA- SaDvidhaH bhAvaH prazaptastadyathA-audayikA, aupazamikaH, kSAyikaH, ___ kSAyopazamikaH, pAriNAmikaH, sannipAtikaH // bhASA TIkA-bhAva chai prakAra ke hote haiM - audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, pAriNAmika aura snnipaatik| saMgati - sUtra meM pAMca bhAva hote hue bhI Agama meM chai bhAva vizeSa kathana kI apekSA se haiN| "dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA ythaakrmm"|| "samyaktvacAritre // " "jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca // " "jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripaJcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamA'saMyamAzca // " 2. 3. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyaH [ 29 "gtikssaaylinggmithyaadrshnaajnyaanaasNytaasiddhleshyaashctushctustryekaikaikaikssddbhedaaH||" ___2. 6. "jIvabhavyAbhavyatvAni ca // " se kiM taM udaie ? duvihe paNNatte, taM jahA- udaie ma udayanippharaNe a / se kiM taM udaie ? aTThaNDaM kammapayaDINaM udaeNaM, se taM udaie / se kiM taM udayanipphanne? duvihe paNNatte, taM jahA-jIvodayanipphanne a ajIvodayanipphanne a / se kiM taM jIvodayanipphanne? aNegavihe paNNatte, taM jahA-Neraie tirikkhajoNie maNusse deve puDhavikAie jAva tasakAie kohakasAI jAva lohakasAI itthIvedae purisavedae NapuMsagavedae karahalese jAva sukkalese micchAdiTTho avirae asaraNI aNNANI AhArae chaumatthe sajogI saMsAratthe asiddhe, se taM jIvodayanipphanne / se kiM taM ajIvodayanipphanne ? aNegavihe paNNatte, taM jahA- urAliaM vA sarIraM urAliasarIrapogapariNAmiaM vA davvaM, veubviyaM vA sarIraM veuvviyasarIrapogapariNAmiaM vA davvaM, evaM AhAragaM sarIraM teagaM sarIraM kammagasarIraM ca bhANiavvaM, pogapariNAmie baNNe gaMdhe rase phAse, se taM ajIvodayanippharaNe / se taM udayanippharaNe, se taM udaie / se kiM taM uvasamie ? duvihe paNNatte, taM jahA- uvasame Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : a uvasamanipphaNe a / se kiM taM uvasame? mohaNijassa kammarasa uvasameNaM, se taM uvasame / se kiM taM uvasamanippharaNe ? aNegavihe paNNatte, taM jahA - uvasaMtakohe jAva uvasaMtalobhe uvasaMtapejje uvasaMtadose uvasaMtadaMsaNamohaNijje uvasaMtamohaNijje uvasamiA sammattaladdhI uvasamiA carittaladdhI uvasaMtakasAyachaumatthavIyarAge, se taM uvasamanippharaNe / se taM upasamie / se kiM taM khaie ? duvihe paNNatte taM jahA-khaie a khayanippharaNe a / se kiM taM khaie? aTaNhaM kammapayaDINaM khae NaM, se taM khaie / se kiM taM khayanippharaNe? aNegavihe paNNatte, taM jahA- uppaNNaNANadasaNadhare arahA jiNe kevalI khINaAbhiNibohiyaNANAvaraNe khINasuaNANAvaraNe khINohiNANAvaraNe khINamaNapajavaNANAvaraNe khINakevalaNANAvaraNe aNAvaraNe nirAvaraNe khINAvaraNe NANAvaraNijjakammavippamukke; kevaladaMsI savvadaMsI khINanidde khINanihAnide khINapayale khINapayalApayale khINathINagiddhI khINacakkhudaMsaNAvaraNe khINaacakkhudaMsaNAvaraNe khINohidasaNAvaraNe khINakevaladaMsaNAvaraNe aNAvaraNe nirAvaraNe khINAvaraNe darisaNAvaraNijjakammavippamuka; khINasAyAveaNije khINaasAyAveaNije aveaNe nivveaNe khINaveaNe subhAsubhaveaNijakammavippamukke khINakohe jAva khINalohe khINapeje khINadose khINadaMsaNamohaNije khINacarittamohaNije amohe nimmohe khINamohe moha Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAya : [ 31 Nijakammavippamukke; khINaNeraiAue khINatirakkhajoNiAue khINamaNussAue khINadevAue aNAue nirAue khINAue Aukammavippamukke; gaijAisarIraMgovaMgabaMdhaNasaMghayaNa saMThANaaNegaboMdiviMdasaMghAyavippamukke khINasubhanAme khINaasubhaNAme aNAme niNNAme khINanAme subhAsubhaNAmakammavippamukke; khINauccAgoe khINaNIAgoe agoe niggoe khINagoe uccaNIyagottakammavippamukke; khINadANaMtarAe khINalAbhaMtarAe khINabhogaMtarAe khINauvabhogaMtarAe khINaviriyaMtarAe aNaMtarAe NiraMtarAe khINaMtarAe aMtarAyakammavippamukke; siddha buddhe mutte pariNivvue aMtagaDe savvadukkhappahINe, setaM khayanipphaeNe, se taM khie| ___se kiM taM khaovasamie? duvihe paNNatte, taM jahA-khaovasamie ya khovasamanipphaNaNe ya / se kiM taM khovasame ? ghauNhaM ghAikammANaM khaovasameNaM, taM jahA-NANAvaraNijjassa daMsaNAvaraNijassa mohaNijjassa aMtarAyassa khaovasameNaM, se taM khovasame / se kiM taM khovasamanippharaNe ? aNegavihe paeNatte, taM jahA-khovasamiA AbhiNibohia-NANaladdhI jAva khaovasamiyA maNapajavaNANaladdhI khaovasamiA maiaNNANaladdhI khaovasamiyA sua-aNNANaladdhI khovasamiA vibhaMgaNANaladdhIkhovasamiA cakkhudaMsaNaladdhI acakkhudaMsaNaladdhI ohidaMsaNaladdhI evaM sammadaMsaNaladdhI micchAdaMsaNaladdhI sammamicchA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] tattvAtha sUtrajainA''gamasamanvayaH dasaNaladdhI khovasamiA sAmAiacarittaladdhI evaM chedovaThThAvaNaladdhI parihAravisuddhialaddhI suhumasaMparAyacarittaladdhI evaM carittAcarittaladdhI khaovasamiA dANaladdhI evaM lAbha0 bhoga0 upabhogaladdhI khovasamiA vIrialaddhI evaM paMDiavIrialaddhI bAlavIrialaddhIbAlapaMDiavIrialaddhI khovasamiA soindiyaladdhI jAva khaovasamiA phAsiMdiyaladdhI khovasamie AyAraMgadhare evaM suagaDaMgadhare ThANaMgadhare samavAyaMgadhare vivAhapaNNattighare nAyAdhammakahA0 uvAsagadasA0 aMtagaDadasA0 aNuttarovavAiadasA0 pAhAvAgaraNadhare vivAgasuadhare khovasamie diThivAyadhare khovasamie NavapuvvI khovasamie jAva cauddasapuvvI khaosamie gaNI khaovasamie vAyae, se taM khovasamanipphaeNe / se taM khovasamie / se kiM taM pAriNAmie ? duvihe paeNatte, taM jahA-sAipAriNAmie a aNAipAriNAmie a| se kiM taM sAipAriNAmie ? aNegavihe paNNatte, taM jahA jueNasurA jugaNagulo jugaNaghayaM jugaNataMdulA ceva / abbhA ya anbharukkhA saMjhA gaMdhavvaNagarA ya // 24 // ukkAvAyA disAdAhA gajjiyaM vijjaNigghAyA javayA jakkhAdittA dhUmiA mahiA rayugghAyA caMdovarAgA sUrovarAgA caMdaparivesA sUraparivesA paDicaMdA paDisUrA indadhaNU udagamacchA kavihasiyA amohA vAsA vAsadharA gAmA NagarA gharA pavvatA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyaH [ 33 pAyAlA bhavaNA nirayA rayaNappahA sakarappahA vAluappahA paMkappahA dhUmappahA tamappahA tamatamappahA sohamme jAva accue gevejje aNuttare IsippabhAe paramANupoggale dupaesie jAva aNaMtapaesie, se taM sAipariNAmie / se kiM taM aNAiparikhAmie ? dhammasthikAe adhammatthikAe AgAsasthikAe jIvasthikAe puggalatthikAe addhAsamae loe aloe bhavasiddhiA abhavasiddhiA , se saM aNAipariNAmie / se taM pariNAmie / anuyogadvAra sUtra paTabhASAdhikAra / chAyA- atha kiM saH audayikaH ? dvividhaH prajJaptastadyathA-audayikazca udayaniSpannazca / atha kiM saH audayikaH ? aSTAnAM karmaprakRtInAM udayena atha saH audayikaH / atha kiM saH udayaniSpannaH1 dvividhaH prajJaptastadyathA-jIvodayaniSpannazca ajIvodayaniSpannazca / atha kiM saH jIvodayaniSpannaH ? anekavidhaH prajJaptastadyathA-nairayikaH tiryagyonikaH manuSyaH devaH pRthvIkAyikaH yAvat trasakAyikaH krodhakaSAyI yAvat lobhakaSAyI strIvedakaH puruSavedakAnapuMsakavedakaH kRSNalezyaH yAvat zuklalezyaH mithyAdRSTiH avirataH asaMjJI ajJAnI AhArakaH chadyasthaH sayogI sNsaarstho'siddhH| atha saH jIvodayaniSpannaH / atha kiM saH ajIvodayaniSpannaH 1 anekavidhaH prajJaptastadyathA-audArika vA zarIraM zraudArikazarIraprayogapariNAmikaM vA dravyaM, vaikriyika vA zarIraM vaikriyikazarIraprayogaparipAmikaM vA dravyaM, AhArakaM zarIraM taijasaM zarIraM kArmANazarIraM ca bhaNitavyam, prayogapariNAmikaH varNaH gandhaH rasaH sparzaH, atha saH ajIvodayaniSpannaH / atha saH udayaniSpannaH, atha saH audyikaa| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] tattvArthasUtra jainA''gamasamanvaya : atha kiM saH aupazamikaH 9 dvividhaH prajJaptastadyathA - upazamazca upazamaniSpannazca / atha kiM saH upazamaH 1 mohanIyasya karmaNaH upazamaH, atha saH upazamaH / atha kiM saH upazamaniSpannaH 1 anekavidhaH prajJaptastadyathA-upazAntakrodhaH yAvat upazAntalobhaH upazAntaprema upazAntadoSaH upazAntadarzanamohanIyaH upazAntamohanIyaH upazamikA samyaktvalabdhiH upazamikA cAritralabdhiH upazAntakaSAya chayasthavItarAgaH, atha sa upazamaniSpannaH / atha saH upazamikaH / atha kiM saH kSAyikaH 1 dvividhaH prazaptastadyathA - kSAyikazca kSayaniSpannazca / atha kiM saH kSAyikaH ? zraSTAnAM karmaprakRtInAM kSayaH, atha saH kSAyikaH / atha kiM saH kSayaniSpannaH ? anekavidhaH prajJaptastadyathA - utpannajJAnadarzanadharaH zrarhajjinaH kevalI kSINAbhinibodhikajJAnAvaraNaH kSIraNazrutajJAnAvaraNaH kSIraNAvadhijJAnAvaraNa: kSINamanaHparyayajJAnAvaraNaH kSINakevalajJAnAvaraNaH anAvaraNaH nirAvaraNaH kSINAvaraNaH jJAnAvaraNIyakarmavipramuktaH; kevaladarzI sarvadarzI, kSINanidraH kSINa nidrAnidraH kSINapracalaH kSINapracalApracalaH kSINastyAnagRddhI, kSINacakSudarzanAvaraNaH kSaNAcakSudarzanAvaraNaH kSINA'vadhidarzanAvaraNaH kSINakevaladarzanAvaraNa: anAvaraNa: nirAvaraNaH darzanAvaraNIya karmavipramuktaH; kSoNasAtAvedanIyaH kSINAsAtAvedanIyaH zravedanaH nirvedanaH kSINavedanaH zubhAzubhavedanIyakarmavipramuktaH; kSINakrodhaH yAvat kSINalobhaH kSINa - prema kSINadoSaH kSINadarzanamohanIyaH kSINacAritra mohanIyaH zramohaH nirmoha: kSINamohaH mohanIya karmavipramuktaH; kSINa nairayikAyuSkaH kSINa tiryagyonikAyuSka kSINamanuSyAyuSkaH kSINa devAyuSkaH anAyuka: nirAyukaH kSINAyukaH zrAyukarmavipramuktaH; gatijAtizarIrAM gopAGgabaMdhana saMghAtana saMhananasaMsthAnAnekazarIra - (boMdi) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAyaH [ 35 nirnAmaH kSINanAmaH zubhAzubhanAmakarmavipramuktaH, kSINoccagotraH kSINanIcagotraH agotraH nirgotraH kSINagotraH uccanIcagotrakarmavipramuktaH; kSINadAnAntarAyaH kSINalAbhAntarAyaH kSINabhogAntarAyaH kSoNopabhogAntarAyaH kSINavIryAntarAyaH anantarAyaH nirantarAyaH kSINAntarAyaH antarAyakarmavipramuktaH; siddhaH buddhaH muktaH parinirvRtaH antakRt sarvaduHkhapahINaH, atha saH kssynisspnnH| atha saH kSAyikaH / atha kiM saH kSAyopazamikaH? dvividhaH prajJaptastadyathA-kSAyopazamikazca kSAyopazamaniSpannazca / atha kiM saH kSayopazamaH ? catuNI ghAtikarmaNAM kSayopazamaH, tadyathA-jJAnAvaraNIyasya darzanAvaraNIyasya mohanIyasya antarAyasya kSayopazamaH, athasaH kSayopazamaH / atha kiM saH kSayopazamaniSpanaH / anekavidhaH prajaptastadyathA -kSayopazamikA AbhinibodhikajJAnalabdhiH yAvat kSayopazamikA manaHparyayajJAnalabdhiH kSayopazamikA matyajJAnalabdhiH kSayopazamikA zrutAjJAnalabdhiH kSayopazamikA vibhaMgajJAnalabdhiH kSayopazamikA cakSudarzanalabdhiH acakSudarzanalabdhiH avadhidarzanalabdhiH evaM samyagdarzanalabdhiH mithyAdarzanalabdhiH samyamithyAdarzanalabdhiH kSayopazamikA sAmAyikacAritralabdhiH evaM chedopasthApanAlabdhiH parihAravizuddhikalabdhiH sUkSmasAmparAyacAritralabdhiH evaM caritrAcaritralabdhiH kSayopazamikA dAnalabdhiH evaM lAbha0 bhoga0 upabhogalabdhiH kSayopazamikA vIryalabdhiH evaM paMDitavIryalabdhiH bAlavIryalandhiH bAlapaNDitavIryalabdhiH kSayopazamikAzrotraMdriyalabdhiH yAvat kSayopazamikA sparzanendriyalabdhiH kSayopazamikaH AcArAGgadharaH evaM sUtrakRtAMgadharaH sthAnAdharaH samavAyAdharaH vyAkhyAprajJaptidharaH jJAtAdharmakathAdharaH upAsakadazA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : dhara : antakRdazAGgadhara : anuttaropapAtikadazAGgadharaH praznavyAkaraNAgadhara vipAkazrutaghara : kSayopazamika : dRSTivAdadhara : kSayopazamika : navapUrvI yAvat kSayopazamika : caturdazapUrvI prayopazamika gaNiH kSayopazamika : vocaka :, atha sa : kSayopazamaniSpanna :, atha sakSayopazamika / atha kiM sa : pArivAmika : 1 dvividhaH prajJaptastadyathA-sAdipAriNAmikazca anaadipaarinnaamikshc| atha kiM sa: sAdipAriNAmikaH ? anekavidhaH prajJaptastadyathA - jIrNasurA jIrNaguDa : jIrNaghRtaM jIrNataMdulAzcaiva / abhrANi ca abhravRkSA : sandhyA gandharvanagarANi ca / ulkApAtA : digdAhA : garjisavidyu nirghAtA : yUpakA : yakSAdIptakAni dhUmikA mahikA raja udghAta : candroparAgA : sUryoparAgA : candrapariveSAH sUryapariveSA : praticandra : pratisUrya : indradhanu : udakamatsyAH [indradhanu : khaNDAni] kapihasitAni amoghA varSA : varSadharAH grAmA : nagarAH gRhANi parvatAH pAtAlA : bhUvanAni nArakA : ratnaprabhA zarkaraprabhA bAlukaprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA tamaHtamaHprabhA saudharmaH yAvat acyuta : vaiyaka : anuttara : IpitmAgabhArA paramANupudagala : dvipradezika : yAvat anantapradezika :, atha sa: sAdipAriNAmika : / atha kisa : anAdipAriNAmika : 1 dharmAstikAyaH adharmAstikAyaH AkAzAstikAyaH jIvAstikAya: pudagalAstikAyaH addhAsamayaH loka : aloka : bhavyasiddhikA atha sa : anAdipAriNAmika H / atha sa : pAriNAmika : / bhASA TIkA-audayika kise kahate haiM ? vaha do prakAra kA hotA hai - audayika aura udayaniSpanna / audayika kise kahate haiM ? AThoM karmoM kI prakRtiyoM ke udaya se modayika bhAva hotA hai| udayaniSpanna kise kahate haiM ? vaha do prakAra kA hotA hai - Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyaH [ 30 jIvodaya niSpanna tathA ajIvodaya niSpanna / jIvodaya niSpanna kise kahate haiM? vaha aneka prakAra kA kahA gayA hai - nArakI, tiryaca manuSya, deva, pRthvI kAyika se lagAkara trasa kAya taka, krodhakaSAya vAle se lagAkara lobha kaSAya vAle taka, strI veda vAle, puruSaveda vAle, napuMsaka veda vAle, kRSNalezyA vAle se lagAkara zuklalezyA vAle taka, mithyAdRSTi, avirata, asaMjJI, ajJAnI, zrAhAraka, chadmastha, sayogI, saMsArI aura asiddha / isako jIvodaya niSpanna kahate haiN| ajIvodaya niSpanna kise kahate haiM ? vaha aneka prakAra kA hotA hai - audArika zarIra athavA audArika zarIra ke prayoga ke pariNAma vAlA dravya, vaikriyika zarIra athavA vaikriyikazarIra ke prayoga ke pariNAma vAlA dravya, isI prakAra AhAraka zarIra, tejasa zarIra aura kArmANa zarIra bhI ajIvodaya niSpanna haiN| prayoga ke pariNAma vAle varNa, gaMdha, rasa aura sparza bhI ajIvodaya niSpanna haiM / yaha udaya niSpanna hai / isa prakAra audayika bhAva kA varNana kiyA gayA / aupazamika kise kahate haiM ? vaha do prakAra kA kahA gayA hai - upazama aura upazama niSpanna / upazama kise kahate haiM ? mohanIya karma ke upazama (dabajAne) ko upazama kahate haiN| upazama niSpanna kise kahate haiM ? vaha aneka prakAra kA kahA gayA hai / upazAnta krodha se lagAkara upazAnta lobha taka, upazAnta rAga, upazAnta doSa (duSa), upazAnta darzanamohanIya, upazAnta mohanIya, upazamika samyaktvalabdhi, upazamika cAritralabdhi aura upazAntakaSAya chadyastha vItarAga / isako upazama niSpanna kahate haiN| isa prakAra upazamika bhAva kA varNana kiyA gyaa| sAyika kise kahate haiM ? vaha do prakAra kA hotA hai.- kSAyika aura kSayaniSpanna / kSAyika kise kahate haiM ? AThoM karma prakRtiyoM ke kSaya ko kSAyika kahate haiM / kSayaniSpanna kise kahate haiM ? vaha aneka prakAra kA hai - utpanna hue jJAna aura darzana ke dhAraka, arhantajina, kevalI, matijJAnAvaraNIya ko naSTa karane vAle, zrutajJAnAvaraNIya ko naSTa karane vAle, avadhijJAnAvaraNIya ko naSTa karane vAle, manaHparyayajJAnAvaraNIya ko naSTa karane vAle, kevalajJAnAvaraNIya ko naSTa karane vAle, kevaladarzI, sarvadarzI; nidrAdarzanAvaraNIya ko naSTa karane vAle, nidrAnidrA ko naSTa karane vAle, pracalAdarzanAvaraNIya ko naSTa karane vAle, pracalApracalA ko naSTa karane vAle, styAnagRddhi ko naSTa karane vAle, cakSudarzanAvaraNIya ko naSTa karane vAle, acakSudarzanAvaraNIya, avadhidarzanAvaraNIya ko naSTa karane vAle, kevala Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] tattvArthasUtrajanA''gamasamanvayaH darzanAvaraNIya ko naSTa karane vAle, AvaraNarahita, AvaraNa ko nikAlane vAle, isa prakAra darzanAvaraNIya karma se saba prakAra chUTe hue; sAtA vedanIya ko naSTa karane vAle, asAtA vedanIya ko naSTa karane vAle, vedanA rahita, vedanA ko dUra karane vAle, vedanA ko naSTa karane vAle, zubha aura azubha vedanIya pharma se saba prakAra chUTe hue; krodha mAna, mAyA lobha ko naSTa karane vAle, prama (rAga) ko naSTa karane vAle, doSa ko dUra karane vAle, darzana mohanIya ko naSTa karane vAle, cAritramohanIya ko naSTa karane vAle, moha rahita, moha ko dUra karane vAle, moha ko naSTa karane vAle isa prakAra mohanIya karma se saba prakAra chUTe hue; naraka Ayu ko naSTa karane vAle, tiyeca Ayu ko naSTa karane vAle, manuSya Ayu ko naSTa karane vAle, deva Ayu ko naSTa karane karane vAle, Ayu karma rahita, Ayu karma ko dUra karane vAle, isa prakAra Ayu karma se saba prakAra chUTe hue; gati, jAti, zarIra, aGgopAGga, bandhana, saMghAta, saMsthAna aura aneka zarIroM ke samUha ke saMghAta se chUTe hue, zubha nAma karma ko naSTa karane vAle, azubha nAma karma ko naSTa karane vAle, nAma karma rahita, nAma karma ko dUra karane vAle, nAma karma ko naSTa karane vAle aura isa prakAra zubha tathA azubha nAma karma se chUTe hue; ucca gotra karma ko naSTa karane vAle, nIca gotra karma ko naSTa karane vAle, gotra rahita, gotra karma ko dUra karane vAle, gotra karma ko naSTa karane vAle, aura isa prakAra ucca tathA nIca gotra karma se saba prakAra chUTe hue; dAnAntarAya ko naSTa karane vAle, lAbhAntarAya ko naSTa karane vAle, bhogAntarAya ko naSTa karane vAle, upabhogAntarAya ko naSTa karane vAle, vIryAntarAya karma ko naSTa karane vAle, antarAya karma rahita, antarAya karma ko dUra karane vAle, antarAyakarma ko naSTa karane vAle isa prakAra antarAya karma se saba prakAra chUTe hue; siddha, buddha, mukta, nirvANa prApta, karmoM kA anta karane vAle, saba prakAra ke duHkhoM se sarvathA mukta bhAva ko kSaya niSpanna kahate haiM, isa prakAra kSAyikabhAva kA varNana kiyA gyaa| kSAyopazamika bhAva kise kahate haiM ? vaha do prakAra kA hotA hai-kSAyopazamika aura kSayaniSpanna / kSayopazama kise kahate haiM ? cAra ghAtiyA karmo ke kSayopazama hone ko kSAyopazamika kahate haiM / vaha isa prakAra haiM-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya kA kSayopazama kSayopazama kahalAtA hai| kSayopazama niSpanna kise kahate haiM ? vaha aneka prakAra kA kahA gayA hai-kSayopazamika matijJAna labdhi se lagAkara kSayopazama manaHparyaya jJAna labdhi taka, kSayopazamika matyajJAna labdhi, kSayopazama zrutAjJAnalabdhi, kSayopazamika Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAya : vibhaMgajJAnalabdhi; kSayopazamika cakSudarzanalabdhi, acakSudarzanalabdhi, avadhidarzanalabdhi, samyagdarzanalabdhi, mithyAdarzanalabdhi, samyakmidhyAdarzanalabdhi, sAmAyikacAritralabdhi, chedopasthApanAlabdhi, parihAravizuddhikalabdhi, sUkSmasAmparAyacAritralabdhi, cAritrAcAritralabdhi; kSayopazamika dAnalabdhi, lAbhalabdhi, bhogalabdhi, upabhogalabdhi, kSayopazamika vIryalabdhi, isI prakAra paMDitavIryalabdhi, bAlavIryalabdhi, bAlapaMDitavIryalabdhi; kSayopazamika karNendriyalabdhi se lagAkara kSayopazamika sparzanendriyalabdhi taka; kSayopazamika AcArAMgadhArI, isI prakAra sUtrakRtAMgadhArI, sthAnAMgadhArI, samavAyAMgadhArI, vyAkhyAprajJaptidhArI, jJAtAdharmakathAMgadhArI, upAsakadazAMgadhArI, antakRddazAMgadhArI, anuttaropapAtikadazAMgadhArI, praznavyAkaraNAMgadhArI, vipAkazrutadhArI, kSayopazamika dRSTivAdadhArI, kSayopazamika navapUrva se lagAkara kSayopazamika caturdaza pUrva taka dhAraNa karane vAle, kSayopazamika gaNi aura kSayopazamika vAcaka / yaha kSayopazama niSpanna hai| isa prakAra kSayopazamika bhAva kA varNana huaa| pAriNAmika bhAva kise kahate haiM ? vaha do prakAra kA hotA hai-sAdi pAriNAmika aura anAdi pAriNAmika / sAdi pAriNAmika kise kahate haiM ? vaha aneka prakAra kA batalAyA gayA hai -purAnI zarAba, purAnA gur3a, purAnA ghI aura purAne cAvala, bAdala, abhravRkSa (jhAr3a ke AkAra meM pariNamita bAdala), sandhyA, gandharvo ke nagara, ulkApAta, dizAoM kA jalanA, garajatI huI bijalI kA zabda, zuklapakSa ke prathama tIna dina meM sandhyA samaya sUrya kI prabhA tathA candramA kI prabhA kA ekatra honA (yUpaka), eka hI dizA meM thor3e thor3e antara se bijalI kI sI camaka kA dikhAI denA-bhUta prata Adi kA camatkAra (yakSAdIptaka), dhuMe ke samAna dUra se dhuMdhalA dikhAI dene vAlA padArtha kuharA (dhUmikA ), pAlA (mahikA), dhUla ke ur3ane ke kAraNa utpanna huA andhakAra AMdhI (raja udghAta), candra grahaNa, sUrya grahaNa, candramA ke AsapAsa kA maNDala (candrapariveSa), sUrya ke Asa pAsa kA maNDala (sUryapariveSa ), candramA ke sAmane dUsare candramA kA dikhalAI denA-candramA kI parachAI yA pratibimba (praticandra), sUrya ke sAmane dUsare sUrya kA dikhalAI denA-sUrya kI parichAI yA prativimba (pratisUrya), indra dhanuSa, indradhanuSa ke Tukar3e, AkAza meM akasmAt dikhAI dene vAlI bhayaGkara jvAlA (kapihasita), binA bAdaloM kI bijalI (amogha); bharata Adi kSetra. bharata Adi Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] tatvArtha sUtra jainA''gamasamanvaya : kSetroM kI maryAdA bAMdhane vAle kulAcala parvata ( varSadhara parvata ) grAma, nagara, ghara, parvata, pAtAla, loka, nArakI, ratnaprabhA, zarkaraprabhA, bAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaprabhA, tamatama prabhA, saudharmasvarga se lagAkara acyuta svarga taka, graiveyaka, anuttara, siddhazilA ( ISatprAgabhAra), pudgala paramANu, do pradeza vAle se lagAkara anantapradeza vAle taka / ina sabako sAdi pAriNAmika kahate haiM / anAdipAriNAmika kise kahate haiM ? dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, zraddhA samaya, loka, loka, bhavyatva, aura abhavyatva | yaha anAdi pAriNAmika bhAva / isa prakAra pAriNAmika bhAva kA varNana kiyA gayA / saMgati - sUtra meM aura Agama meM donoM hI sthAnoM para bhAvoM kA apanI 2 apekSA dRSTi se bar3A sundara varNana kiyA gayA hai| sUtra meM bhAvoM ko kevala jIva dravya kI apekSA se liyA gayA hai / kintu Agama meM ajIva dravyoM kI apekSA kA bhI dhyAna rakkhA gayA hai / aupazamika, kSAyika, aura kSAyopazamika kevala jIva ke hI ho sakate haiN| tInoM kA varNana jIva kI hI apekSA se kiyA gayA hai| zradAyika tathA pAriNAmika meM jIva aura ajIva donoM hI apekSAoM kI guMjAyaza hone ke kAraNa donoM apekSAdRSTiyoM se varNana kiyA gayA hai / gama ke aupazamika bhAva ke varNana meM jitane vizeSa bheda dikhalAye haiM sUtra meM samyaktva tathA cAritra unakA hI vistAra haiM, jo ki vistAra dRSTi vAle Agama kI sundaratA kA hI kAraNa hai / kSAyika bhAva kA varNana Agama meM siddhoM kI apekSA se kiyA gayA hai / kyoMki parama siddha bhagavAn hI utkRSTa kSAyika bhAva ke dhAraka ho sakate haiN| Agama meM Arambha meM arhanta bhagavAn ko bhI kSAyika bhAva kA dhAraka mAnA hai aura isI mata kA varNana sUtra meM kiyA gayA hai / ata: isa varNana meM bhI vizeSa kathana hI hai| kSayopazama kevala karmoM kI sarvaghAtI prakRtiyoM kA 'huA karatA hai / sarvaghAtI prakRtiyAM kevala ghAtiyA karmoM kI kahalAtI haiM / ataH Agama tathA sUtra donoM ne cAroM ghAtiyA karmoM ke kSayopazama ko hI kSAyopazamika bhAva mAnA hai / zragama meM una bhedoM ke avAntara bhedoM kA bhI varNana karake viSaya ko vistAra pUrvaka likhA hai / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyaH [ 41 audayika bhAva ke varNana meM Agama ke jIvodaya niSpanna meM se jIva kI apekSA kathana karate hue sUtra ne saMkSepa se ikkIsa bhedoM kA varNana kiyA hai| antara kevala itanA hai ki sUtra ke ajJAna ke sthAna meM Agazra ne ajJAnI aura chadmastha ko vizeSa dRSTi se prathak 2 mAnA hai / asaMyata ko avirata nAma diyA gayA hai| inake atirikta Agama meM chai kAya, asaMjJI, AhAraka, sayogI aura saMsArI ko bhI prathak bheda mAnA hai jo kevala vistRta varNana kI apekSA se hai| tAtvika aMtara sUtra kA Agama se isa viSaya meM bhI nahIM hai| ajIvodaya niSpanna kA varNana karate hue Agama ne pAMcoM zarIra, unakI paryAya tathA unameM rahane vAle sparza rasa, gaMdha aura varNa kA varNana bhI kiyA hai jo jIva kI apekSA na hone ke kAraNa sUtrakAra ne nahIM liyA hai| pariNAmika bhAva ke varNana meM Agama ne pAMcoM ajIva dravya, unakI aneka vividha paryAyeM tathA una saba ke rahane ke sthAnoM kA varNana karate hue anta meM jIva ke bhavyatva aura abhavyatva kA varNana kiyA hai| ata: ina pAMcoM bhAvoM ke varNana meM bhI sUtra aura Agama meM antara nahIM kahA jA sktaa| sUtrakAra ne sukhabodha ke liye kevala jova ke hI pAriNAmika bhAvoM kA Agama se grahaNa kiyA hai| "upayogo lakSaNam uvamogalakkhaNe jIve / bhagavatI sUtra zata0 2, uddezya 10. jIvo uvoglkkhnno| uttarAdhyayana sUtra adhyayana 28, gAthA 10. chAyA- upayogalakSaNa; jIvaH / jIva : upayogalakSaNa / bhASA TIkA-jIva kA lakSaNa upayoga hai| saMgati-Agama tathA sUtra ke zabdoM meM kitanA zabda sAmya hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH "sdvividho'ssttcturbhedH|" kativihe NaM bhaMte! uvaoge paNNatte? goyamA! duvihe uvamaoge paNNatte, taM jahA -sAgArovaoge, aNagArovaoge ya // 1 // sAgArovoge NaM bhaMte! kativihe paNate ? goyamA! aTThavihe pnnnntte| prajJApanA sUtra pada 26 aNagArovoge NaM bhaMte! kativihe paNNate? goyamA ! cauvihe pnnnntte| prajJApanA sUtra pada 26 chAyA- katividhaH bhadanta ! upayogaH prajJaptaH 1 gautama ! dvividhaH upayogaH prajJaptaH, tadyathA- sAkAropayogaH, anAkAropayogazca / sAkAropayogaH bhadanta katividhaH prajJaptaH ? mautama! aSTavidhaH prajJaptaH? anAkAropayogaH bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? gautama ! caturvidhaH prjnyptH| prazna-bhagavan ! upayoga kitane prakAra kA batalAyA gayA hai ? uttara - gautama ! upayoga do prakAra kA batalAyA gayA hai- sAkAropayoga aura anaakaaropyog| prazna - bhagavan ! sAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - gautama ! vaha ATha prakAra kA kahA gayA hai| prazna - bhagavan ! anAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - gautama ! vaha cAra prakAra kA kahA gayA hai| saMgati - yahAM bhI sUtra aura Agama bilakula eka hI bAta ko batalA rahe haiN| ATha prakAra kA sakAropayoga pAMca jJAna tathA tIna ajJAna rUpa hai aura cAra prakAra kA anAkAropayoga cAra prakAra kA darzana hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyaH [ 43 "saMsAriNo muktAzca // " 2. 10. duvihA savvajIvA paeNattA, taM jahA-siddhA ceva asiddhA cev| sthAnAMga sthAna 2 udde0 1 sUtra, 101. saMsArasamAvannagA ceva asaMsArasamAvannagA ceva // sthAnAMga sthAna 2, udde0 1, sUtra 57 chAyA- dvividhAH sarvajIvAH prajJaptAH, tadyathA-siddhAzcaiva asiddhAzcaiva / saMsArasamApanakAzcaivAsaMsArasamApanakAzcaiva // bhASA TIkA - saba prakAra ke jIva do prakAra ke hote haiM - siddha aura prasiddha, athavA saMsArI aura asNsaarii| saMgati - siddha aura mukta tathA prasiddha aura saMsArI kA zAbdika antara bilakula spaSTa hai| "samanaskA'manaskAH // " 2, 11. duvihA neraiyA pagaNatA, taM jahA - sannI ceva prasannI ceva, evaM paMcediyA savve vigaliMdiyavajA jAva vANamaMtarA vemaanniyaa| __sthAnAGga sthAna 2 udde01 sUtra 76 chAyA- dvividhau nairayiko prajJaptau, tadyathA - saMjJI caiva aMsajJI caiva / evaM paJcendriyAH sarve vikalendriyavAH yAvat vyantarAH vaimaanikaaH| bhASA TIkA - nArakI do prakAra ke hote haiM - saMJI aura asNhii| isI prakAra vikalendriya ke atirikta vyantara aura vaimAnika taka sabhI paMcendriyoM ke saMjJI aura asaMjJI bheda hote haiN| saMgati - jinake mana ho unako samanaska athavA saMjJI kahate haiM aura jinake mana na ho unako amanaska athavA asaMjJI kahate haiM / isa viSaya meM sUtrakAra aura Agama kA kevala zAbdika bheda hai / eka indriya se lagAkara cauindriya saka ke jIva binA mana vAle Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : mamanaska athavA asaMjJI hI hote haiM / ataeva unameM saMjJI asaMjJI kI bheda kalpanA nahIM hotii| paMcendriyoM meM sabhI gatiyoM meM yaha donoM bheda hote haiM / sArAMza yaha hai ki saMsArI jIvoM ke bhI do bheda haiM / samanaska aura amanaska athavA saMjJI aura asNjhii| "sNsaarinnstrssthaavraaH|" saMsArasamAvannagA tase ceva thAvarA cev| sthAnAGga sthAna 2 uddezya 1 sUtra 57 chAyA- saMsArasamApanakAH sAzcaiva sthAvarAzcaiva / bhASA TIkA - saMsArI jIvoM ke do bheda hote haiM - trasa aura sthAvara / saMgati - yahAM pAgama vAkya aura sUtra ke akSara lagabhaga eka se hI haiM / "pathivyaptejovAyuvanaspatayaH sthaavraa|" 2. 13 paMca thAvarA kAyA paNNattA, saM jahA-iMde thAvarakAe (puDhavIthAvarakAe) baMbhethAvarakAe (AjathAvarakAe) sippe thAvarakAe (teU thAvarakAe) saMmatI thAvarakAe (vAjathAvarakAe) pAcAvacthAvarakAe (vnnssithaavrkaae)| ___sthAnAGga sthAna 5 uddezya 1 sUtra 364 chAyA- paJca sthAvarAH kAyAH prajJaptAH, tadyathA - pRthivIsthAvarakAyaH apsthAvarakAyaH tejaHsthAvarakAya : vAyusthAvarakAyaH vana sptisthaavrkaay:| ___ bhASA TIkA- unameM se bhI sthAvara kAyoM ke pAMca bheda hote haiM -pRthivI sthAvara kAya, jala sthAvarakAya, agni sthAvarakAya, vAyu sthAvarakAya, aura vanaspati sthaavrkaay| "dviindriyaadystrsaaH|" -2, 14. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 45 se kiM taM orAlA tasA pANA ? cauvvihA paNNattA, jahA - beiMdiyA teiMdiyA cauriMdiyA paMceMdiyA | chAyA prazna - - vaha bar3e trasajIva kauna se hote haiM ? uttara - vaha cAra prakAra ke kahe gaye haiM - dvIndriya, teindriya, cauindriya aura paMcendriya / dvitIyAdhyAyaH jIvAbhigama pratipatti 1 sUtra 27 atha kiM te udArAH sAH prANinaH 1 caturvidhAH prajJaptAstadyathAdvIndriyAH, zrIndriyAH, caturindriyAH paJcendriyAH / "" - 2. 15 kati NaM bhaMte! iMdiyA paNNattA ? goyamA ! paMcediyA paNNattA / paJcendriyANi / " prajJApanA sUtra 15 indriyapada udde0 1 sU0 191 chAyA-- kati bhadanta ! indriyANi prajJaptAni / gautama ! paJcendriyANi praptAni / chAyA prazna -bhagavan ! indriyAM kitanI batalAI gaI haiM ? uttara - gautama ! indriyAM pAMca batalAI gaI haiN| "" dvividhAni / " 2. 16 kaivihA NaM bhaMte! iMdiyA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA- davviMdiyA ya bhAvavviMdiyA ya / prajJApanA pada 15 uddezya 1 katividhAni bhadanta ! indriyANi prAptoni 1 gautama ! dvividhAni tadyathA - dravyendriyANi ca bhAvendriyANi ca / prazna - - bhagavan ! indriyAM kitane prakAra kI batalAI gaI haiM ?. uttara - gautama ! indriyAM do prakAra kI batalAI gaI haiM- dravyendriya aura bhAvendriya / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] tattvArtha sUtrajainA''gamasamanvaya : saMgati - ina sabhI Agama vAkyoM aura sUtroM ke akSara prAya: milate haiM / -- 66 ' nirvRtyupakaraNe dravyendriyam / " 2. 17. bhaMte! iMdiyauvAca paNNatte ? goyamA ! paMcavihe kaevihe iMdiyauvaca paNa / kavi NaM bhaMte! indiyaNivattaNA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA indiyazivattaNA paNNattA / prajJApanA u0 2 pada 15. chAyA - katividhaH bhadanta ! indriyopacayaH prajJaptaH 1 gautama ! paMcavidhaH indriyopacayaH prajJaptaH / katividhA bhadanta ! indriyanirvatanA prajJaptA ? gautama! paJcavidhA indriyanirvatanA prajJaptA / prazna * bhagavan ! indriyopacaya kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - gautama ! indriyopacaya pAMca prakAra kA kahA gayA hai| prazna -- - bhagavan ! indriya nirvatanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? uttara - gautama ! indriya nirvatanA pAMca prakAra kI kahI gaI hai| saMgati - sUtra meM dravyendriyoM ke do bheda mAne haiM - nirvRti aura upakaraNa / zrAgama vAkya meM upakaraNa ko hI indriyopacaya kahA gayA hai| 55 66 labdhyupayogo bhAvendriyam / 2, 18. kativihA gAM bhaMte ! indiyaladdhI paNNattA ? goyamA ! paMca vihA indiyaladvI paNNattA / prajJApanA u0 2, indriyapada 15. kativihA gaM bhaMte! indiya uvaugaddhA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA indiyauvagaddhA paNNattA / prajJApanA u0 2. indiyapada 15. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyaH [ 4. chAyA- katividhA bhadanta indriyalandhiH prajamA ? gautama! paMcavidhA indriya labdhiH prjnyptaa| katividhaH bhadanta indiyopayogaH prajJaptaH ? gautama! paJcavidhaH indriyopayogaH prjnyptH| prazna-bhagavan ! indriya labdhi kitane prakAra kI batalAI gaI hai ? uttara-gautama ! indriyalabdhi pAMca prakAra kI batalAI gaI hai / prazna-bhagavan ! indriyopayoga kitane prakAra kA batalAyA gayA hai ? uttara-gautama ! indriyopayoga pAMca prakAra kA batalAyA gayA hai| saMgati-bhAvendriya ke do bheda hote haiM-labdhi aura upyog| "sparzanarasanaghrANAcakSuH shrotraanni|" " sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH :" 2. 20. soindie cakkhidie ghANidie jibhidie phAsidie / prajJApanA indiya pada 15 paMca indiyatthA paNNattA, taM jahA-soindiyatthe jAva phaasiNdiytthe| sthAnAGga sthAna 5 uddezya 3 sUtra 443 chAyA- zrotrendriyazcakSurindriyaH ghANendriyaH jivhendriyaH sparzanendriyaH / paJcendriyArthAH prajJaptAstadyathA- zrotrendriyArthaH yAvat sparzane ndriyaarthH| bhASA TIkA - (indriyAM pAMca hotI haiM) karNa indriya, netra indriya, ghrANa indriya, jivhA indriya aura sparzana indriya / - pAMcoM indriyoM ke viSaya bhI pAMca ho hAte haiM- zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sprsh| saMgati - donoM sUtra aura Agama vAkya ke akSaroM meM kucha antara nahIM hai| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajanA''gamasamanvaya: " zrutamanindriyasya / " 2. 21 suNeitti subhaM / ___ nandi sUtra 24. chAyA- zRNotIti zrutaM / bhASA TIkA-jisako sunA jAve use zruta kahate haiN| saMgati - vyavahAra pakSa meM sunane yogya padArtha ko binA mana ke pUrNa upayoga ke grahaNa nahIM kiyA jA sakatA hai| ataH zruta jJAna kebala mana ke viSaya dvArA hI grahaNa kiyA jA sakatA hai| "vanaspatyantAnAmekam / " 2. 22. se kiM taM egidiyasaMsArasamAvannajIvapaNNavaNA ? egidiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNNA paMcavihA paNNattA, taM jahA - puDhavIkAiyA, AukAiyA teukAiyA vAukAiyA vaNassaikAiyA / prajJApanA prathama pd| chAyA- atha kiM sA ekendriyasaMsArasamApanajIvaprajJApanA ? ekendriya saMsArasamApanajIvaprajJApanA pazcavidhA prajJaptA, tapathA-pathivI kAyikA apkAyikA tejaHkAyikA vAyukAyikA vnsptikaayikaa| prazna - ekendriya saMsArI jIva kinheM kahate haiM ? uttara- vaha pAMca prakAra ke hote haiM - pRthivI kASika, jala kAyika, agni kAyika, vAyu kAyika aura vanaspati kAyika / "kRmipipiilikaabhrmrmnussyaadiinaamekaikvRddhaani|" 2. 23. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyaH [ 46 kimiyA-pipIliyA-bhamarA-maNussa ityAdi / prajJApanA prathama pd| chAyA- kRmikA - pipIlikA - bhramaro - manuSyaH ityAdi / bhASA TIkA - kIr3A, (laTa athavA cAvaloM kA kIr3A), cIMTI, bhauMrA aura manuSya Adi / saMgati - inake eka 2 indriya adhika hotI hai| 'saMjhinaH samanaskAH / ' 2. 24. jassa NaM asthi IhA avoho maggaNA gavesagA ciMtA vImaMsA se NaM asaraNIti labbhai / jassa NaM natthi IhA avoho maggaNA gavesagA ciMtA vImaMsA se NaM asannIti lbbhi|. nandisUtra sUtra 40 chAyA- yasya asti IhA apoho mArgaNA gaveSaNA ciMtA vimarzaH atha saMjJIti labhyate / yasya nAsti IhA apoho mArgaNA gaveSaNA cintA vimarzaH atha asaMjJIti labhyate / bhASA TIkA-jisameM IhA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA, cintA aura vimarza karane kI yogyatA ho use saMjJI kahate haiN| jisameM IhA, apoha, mArgaNa, gaveSaNA, cintA aura vimarza kI yogyatA na ho use asaMjJI kahate haiN| ___ saMgati - IhA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA, cintA aura vimarza karane kI yogyatA ko hI mana kahate haiM / ataH mana sahita athavA samanaska ko saMjJI aura mana rahita athavA amanaska ko asaMjJI kahate haiN| 'vigrahagatau krmyogH|' kmmaasriirkaayppoge| prajJApanA pada 16. 2. 25 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] tatvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : chAyA kArmANazarIrakAyaprayogaH / bhASA TIkA - ( vigraha gati meM ) kArmANa zarIra ke kAya kA prayoga hotA hai / 1 saMgati - dUsarA zarIra grahaNa karane ke liye kI jAne vAlI gati ko vigraha gati kahate haiM / jisa prakAra cAroM gatiyoM meM se manuSya tiryazca gati meM zradArika zarIra tathA deva naraka gati meM vaikriyika zarIra sAtha rahatA hai, usI prakAra vigraha gati meM kArmANa zarIra kA hI kAya banatA hai aura usI kA prayoga jIva karatA hai / 66 anuzreNiH gatiH / " chAyA 2. 26 paramANupoggalANaM bhaMte! kiM aNuseDhIM gatI pavattati viseTiM gatI pavattatti ? goyamA ! aNuseDhIM gatI pavattati no viseTiM gatI pavattati ? dupae siyANaM bhaMte! khaMdhANaM aseDhIM gatI pavattati viseDhIM gatI pavattati evaM ceva, evaM jAva atapaesi yANaM khaMdhANaM / neraiyANaM bhaMte! kiM aNuseDhIM gatI pavattati evaM viseDhIM gatI pavattati evaM ceva evaM jAva vemANiyANaM / vyAkhyAprajJapti zataka 25, u0 3 sU0 730. paramANupudgalAnAM bhadanta ! kiM anuzreNiM gatiH pravartate vizreNiM gatiH pravartate ? gautama! anuzreNiM gatiH pravartate no vizreNiM gatiH pravartate / dvipradezikAnAM bhadanta ! skandhAnAM aNuzreNiM gatiH pravartate vizreNiM gatiH pravartate evaM caiva, evaM yAvat anantapradezikAnAM skndhaanaam| nerayikANAM bhadanta, kiM anuzreNiM gatiH pravartate evaM vizreNiH gatiH pravartate evaM caiva, evaM yAvat vaimAnikAnAm / - bhagavan ! paramANu aura pudgaloM kI gati anuzraNa hotI haiM athavA vizreNi (zreNi viruddha) hotI hai ? prazna - uttara - gautama ! unakI gati anuzreNi hI hotI hai vizreNi nahIM hotI / prazna - - bhagavan ! do pradeza bAle pudgala skandhoM kI gati anuzreNi hotI hai| thavA viriNa ? Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyaH [ 51 uttara - aisI hI anuzreNi hotI hai / aura isI prakAra ananta pradeza vAle skandhoM taka ko bhI anuzreNi gati hI hotI hai| prazna - bhagavan ! nArakiyoM kI gati anuzreNi hotI hai, athavA vizreNi / ___ uttara - isI prakAra anuzreNi gati hotI hai| aura isI prakAra vaimAnikoM taka kI bhI anuzreNi gati hotI hai| saMgati - Agama kA kathana vizeSa huA karatA hai / ataH inameM jIva aura pudgala donoM ko hI gati kA varNana kiyA gayA hai| "avigrahA jIvasya / " 2, 27. ujjUseDhIpaDivanne aphusamANagaI uDDhaM ekasamaeNaM avigaheNaM gaMtA sAgArovautte sinjhihii| aupapAtika sUtra siddhAdhikAra sU0 43 chAyA- RjubheNipratipannaH aspRzadgatiH uddhvaM ekasamayena avigraheNa gatvA sAkAropayuktaH sidhyti| AkAza pradezoM kI sarala paMkti ko prApta hokara, gati karate hue bhI kisI kA sparza na karate hue binA mor3A liye hue sAkAra upayoga yukta eka samaya meM Upara ko jAkara siddha ho jAtA hai| saMgati-gama vAkya kA mI sUtra ke samAna yahI Azaya hai ki siddhamAn jIva kI gati mor3e rahita (eka samaya vAlI) hotI hai| "vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturthyaH / " 2, 28. NeraiyANaM ukkoseNaM tisamatIteNaM viggaheNaM uvavajjati egidivajaM jAva vemANiyANaM / . sthAnAMga sthAna 3 udde0 4 sUtra, 225. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] tattvArthasUtrajanA''gamasamanvaya : kaisamaieNaM viggaheNaM uvavajjati ? goyamA! egasamaieNa vA disamaieNa vA tisamaieNa vA causamaieNa vA viggaheNaM uvavajanti / vyAkhyAprajJapti zataka 34 u0 1 sU0 851. chAyA- neraikAnAM utkRSTena trisamayena vigraheNa utpadyante ekendriyavayaM yAvat vaimAnikAnAm / katisamayena vigraheNa utpadyante ? gautama ! ekasamayena vA dvisamayena vA trisamayena vA catuHsamayena vA vigraheNa utpadyante / bhASA TIkA- nArakI loga adhika se adhika tIna samaya vigraha gati meM lekara utpanna hote haiN| prazna - vigraha gati meM kitanA samaya lekara utpanna hote haiM ? uttara - gautama ! eka samaya, do samaya, tIna samaya athavA cAra samaya meM mor3A lekara utpanna hote haiN| __saMgati - sUtra aura Agama vAkya meM bAta eka hI kahI hai, kevala kahane kA DhaMga minna hai| 'eksmyaa'vigrhaa||' 2, 29. egasamaiyo viggaho natthi / vyAkhyAprajJapti zata0 34, sU0 851. chAyA- eka samayakaH vigraho nAsti / bhASA TIkA - eka samaya vAle ko mor3A lenA nahIM pdd'taa| saMgati-siddha eka samaya meM hI mokSa jAte haiM / ataH unakI gati sIdhI hotI hai aura sasa gati meM mor3A nahIM hotaa| 'ekaM dvau trInvA'nAhArakaH // ' 2,30. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 53 aNAhAre NaM bhaMte! aNAhAra etti pucchA ? goyamA ! aNAhArae duvihe paNa, taM jahA - chaumatthaanAhArae, kevalaNAgoyamA ! ajaharANamanukoseNaM tiriNasamayA / hArae, chAyA dvitIyAdhyAya : prazna - - bhagavan ! anAhAra kise kahate haiM ? uttara - anAhAraka do prakAra ke kahe gaye haiM, chadmastha anAhAraka aura kevalI anAhAraka / adhika se adhika tIna samaya taka yaha jIva anAhAraka raha sakatA hai / crchanAH prajJApanA pada 18, dvAra 94. anAhAraH bhadantaH anAhAraH iti pRcchA ! gautama ! anAhArakaH dvividhaH prajJaptaH, tadyathA- - chadmasthAnAhArakaH kevalyanAhArakaH / ..ajaghanyAnukrozeNa trisamayA / chAyA sammUrchanagarbhopapAdAjjanma / bhavantiyA aMDayA potayA jarAuyA 2, 31. uttarAdhyayana 36 gAthA 117 "samucchiyA 'uvavAiyA / dazavaikAlika adhyAya 4 prasAdhikAra sammU [ garbhavyutkrAntikAH ] aMDajAH potajAH jarAyujAH * zrapapAdikAH / bhASA TIkA - garbhaja (aMDaja, potama aura jarAyuja) sammUrchana aura aupapAdika janma hote haiN| sacittazItasaMvRtAH setarA mizrAzcaikazastadyonayaH 2, 32. kaivihAya bhaMte! joNI paraNattA ? goyamA ! tivihA joNI paNNatA, taM jahA - sIyA jogI, usiNA jogI sIosiyA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH joNI / tivihA joNI paNNattA, taM jahA-sacittA joNI, acittA jokhI, mIsiyA jonnii| tivihA joNI paNNattA, taM jahA - saMvuDA joNI, viyaDA joNI, saMyuDaviyaDA joNI / prajJApanA yonipada 6. chAyA- katividhA bhadanta ! yoniH prajJaptA ? gotama ! trividhA yoniH prajJaptA tadyathA-zItA yoniH, uSNA yoniH, zItoSNA yoniH / trividhA yoniH prajJatA, tadyathA - sacittA yoniH, acittA yoniH, mizrAH yoniH / trividhA yoniH prajJaptA, tadyathA - saMvRtA yoniH, vivRtA yoniH, saMtRtaviThThatA yoniH| prazna - bhagavan ! yoniyAM kitane prakAra kI kahIM gaI haiM? uttara - gautama! yoni tIna prakAra kI kahI gaI hai - zIta yoni, uSNa yoni, aura zItoSNa yoni / tIna prakAra kI yoni kahI gaI haiM - sacitta yoni, acitta yoni aura mizra yoni / tIna prakAra kI yoni kahI gaI haiM- saMvRta yoni, vivRta yoni, bhaura saMvRtavivRta yoni / "jarAyujANDajapotAnAM grbhH| aMDayA potayA jraauyaa| dazavakAlika adhyAya 4. gambhavakkaMtiyAya / prajJApanA 1pada. chAyA- aNDajAH potajAH jarAyujAH, garbhavyutkrAntikA c| bhASA TIkA- aNDaja, potaja aura jarAyuja garbha janma vAle hote haiN| "devnaarkaannaamuppaadH|| 2,34. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyaH [ 55 doNhaM uvavAe paeNatte devANaM ceva neraiyANaM ceva / sthAnAMga sthAna 2 rahe0 3, sUtra 85. chAyA- dvayoH upapAdaH prajJaptaH-devAnAM caiva nerayikAnAM caiva / bhASA TIkA - upapAda janma do ke hotA hai - devoM ke aura nArakiyoM ke / saMgati - uparokta sUtroM kA AgamavAkya se kevala zAbdika bheda hai| "zeSANAM sammUrchanam // 2, 35. saMmucchimAya ityAdi / prajJApanA pada 1. sUtrakRtAMga dvitIya zruta skandha, tRtIyAdhyayana. chAyA- sammUrcchanAni ca / ityAdi / bhASA TIkA - (garbha tathA upapAda janma vAloM se zeSa jIva) sammUrchana hote haiN| saMgati-AgamavAkya meM isa sthala para sammUrchanoM kA bar3e vistAra se varNana kiyA hai| "audArikavaikriyikA hArakataijasakArmaNAni zarIrANi // kati NaM bhaMte! sarIrayA paeNatA? goyamA! paMca sarIrA paeNattA, taM jahA- "aurAlite, veuvvie, AhArae, teyae, kammae / " pramApanA zarIrapada 21. chAyA- kati bhadanta ! zarIrANi prajAtAni ? gautama! paJca zarIrANi prajJaptAni, tadyathA- audArikA, vaikriyikaH, AhAraka, tejasaH, kArmaNam / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH 2. 37. prazna - bhagavan ! zarIra kitane hote haiM ? uttara - gautam ! zarIra pAMca kahe gaye haiM - audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kaarmnn| paraM paraM sUkSmam / 'pradezato'saMkhyeyaguNaM prAktaijasAt / ' 2, 38. anantaguNe pre| 2, 36. savvatthovA AhAragasarIrA davaTThayAe ubviyasarIrA davayAe asaMkhejaguNA orAliyasarIrA davvaTThayAe asaMkhejaguNA teyAkammagasarIrA dovi tullA davyaTTayAe aNaMtaguNA, padesaTTAe savvatthovA AhAragasarIrA padesaThThAe veuvviyasarIrA padesaTTAe asaMkhejaguNA orAliyasarIrA padesaTThAe asaMkhejaguNA teyagasarIrA padesaTThAe apaMtaguNA kammagasarIrA padesaTThAe aNaMtaguNA ityaadi| prajJApanA zarIra pada 21. chAyA- sarvastokAni AhArakazarIrANi dravyArthatayA vaikriyikazarIrANi dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni audArikazarIrANi dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni taijasakArmaNazarIre dve api tulye dravyArthatayA anantaguNe / pradezArthatayA sarvastokAnyAhArakazarIrANi pradezArthatayA vaikriyikazarIrANi pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni audArikabharIrANi pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni taijasazarIroNi pradezArthatayA aNaMtaguNAni kArmaNazarIrANi ityAdi / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 57 bhASA TIkA - dravyArtha kI apekSA AhAraka zarIra sabase kama hote haiM / dravyArtha apekSA vaikriyika zarIra usase asaMkhyAta guNe hote haiM / dravyArtha kI apekSA zradArika zarIra vaikriyika se bhI asaMkhyAta guNe hote haiM / taijasa aura karmANa donoM hI zarIra dravyArtha kI apekSA barAbara hote hue pradArika zarIra se bhI ananta guNe hote haiM / dvitIyAdhyAya : pradezoM kI apekSA AhAraka zarIra sabase kama hote haiN| vaikriyika zarIra pradezoM kI apekSA AhAraka se asaMkhyAta guNe hote haiN| unase zradArika zarIra pradezoM kI apekSA asaMkhyAta guNe hote haiM unase pradezoM ke artha kI apekSA taijasa zarIra ananta guNe hote haiM / pradezoM ke artha kI apekSA kArmaNa zarIra bhI unase ananta guNe hote haiM / saMgati - yahAM sUtra aura Agama vAkya meM zAbdika aMtara hI hai| pahiyaI / apratihatagatiH / pratIghAte / rAjapraznIsUtra, sUtra 66. 2, 40. chAyA bhASA TIkA - ( inameM se anta ke do taijasa aura kArmaNa zarIra ) kI gati kisI bastu se nahIM rukatI / anAdisambandhe ca / sarvasya / 2, 41. 2, 42. teyAsarIrappayogabaMdhe NaM bhante ! kAlao kAlaciraM hoi ? goyamA ! duvihe paNa, taM jahA - aNAie vA apajjavasie aAi vA sapajjavasie / vyAkhyAprajJapti saptaka 8 0 1 sU0 350. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha sUtra jainA''gamasamanvaya : kammAsarIrappayoga baMdhe ie apajjavasie vA evaM jahA teyagassa / 58 ] chAyA - aNAie sapajjavasie aNA vyAkhyAprajJapti saptaka 8 u0 9 sU0 351. taijasazarIraprayogavandhaH bhadantaH ! kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - anAdikaH vA aparyavasitaH nAdikaH vA saparyavasitaH / kArmaNazarIra prayoga bandhaH .... anAdikaH saparyavasitaH zranAdikaH paryavasitaH vA evaM yathA taijasaH / - prazna - bhagavan ! taijasa zarIra kA prayoga baMdha samaya kI apekSA kitanI dera taka hotA hai| uttara - gautama ! vaha do prakAra kA hotA hai| anAdika aura aparyavasita (ananta) tathA anAdika saparyavasita ( sAnta) tejasa zarIra ke hI samAna kArmaNa zarIra kA prayogabaMdha bhI samaya kI apekSA do prakAra kA hotA hai / (abhavyoM ke ) anAdi aura ananta tathA ( bhavyoM ke ) anAdi tathA sAnta | saMgati - tejasa aura kArmaNa zarIra sabhI saMsArI jIvoM ke hote haiN| yaha bhavyoM ke anAdi aura sAnta hote haiM / kintu abhavyoM ke yaha anAdi aura ananta hote haiM / "" 'tadAdIni bhAjyAni yugapadekasyA''caturthya " 2, 43. jassayAM bhaMte! orAliyasarIraM ? goyamA ! jassa orAliyasarIraM tassa veDavviyasarIraM siya asthi siya khatthi, jassa veuvviyasarIraM tassa orAliyasarIraM siya atthi siya Natthi / jassAM bhaMte! orAliyasarIraM tassa AhAragasarIraM jassa - hAragasarIraM tassa orAliya sarIraM ? goyamA ! jassa orAliya Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyaH [ 56 sarIraM tassa AhAragasarIraM siya asthi siya Natthi, jassa AhAragasarIraM tassa orAliyasarIraM NiyamA asthi / jassa NaM bhaMte! orAliyasarIraM tassa teyagasarIraM, jassa teyagasarIraM tasya orAliyasarIraM ? goyamA! jassa orAliyasarIraM tassa teyagasarIraM NiyamA asthi, jassa puNa teyagasarIraM tassorAliyasarIraM siya asthi siynnsthi| evaM kammasarIre vi| jassa NaM bhaMte! veuvviyasarIraM tassa AhAragasarIraM, jassa AhAragasarIraM tassa gheuvviyasarIraM ? goyamA! jassa veuvviyasarIraM tassa AhAragasarIraM Natthi, jassa puNa AhAragasarIraM tassa veuvviyasarIraM Nasthi / teyAkammAiM jahA orAlieNaM sammaM taheva, AhAragasarIreNa vi sammaM teyAkammAiM taheva uccAriyavyA / jassa NaM bhaMte ! teyagasarIraM tassa kammagasarIraM jassa kammagasarIraM tassa teyagasarIraM ? goyamA! jassa teyagasarIraM tassa kammagasarIraM NiyamA asthi, jassa vi kammagasarIraM tassa vi teyagasarIraM NiyamA atthi / prajJApanA pada 21. chAyA- yasya bhadanta ! audArikazarIraM ? gautama ! yasya audArikazarIraM tasya vaikrayikazarIraM syAdasti syAmAsti / yasya vaikrayikazarIraM tasya audAriphazarIraM syAdasti spAnAsti / yasya bhadanta ! audArikazarIraM tasya AhArakazarIraM, yasya AhArakazarIraM tasya audArikazarIraM ? gautama! yasya audArikazarIraM tasya AhArakazarIraM syAdasti syAnAsti / yasya AhArakazarIraM tasya audArikazarIraM niyamAdasti / yasya bhadanta! audArikazarIraM tasya taijasazarIraM, pasya taijasazarIraM tasya audArikazarIraM ? gautama ! Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : 1 yasya zradArikazarIraM tasya taijasazarIraM niyamAdasti / yasya punaH taijasazarIraM tasya audArikazarIraM syAdasti syAnnAsti / evaM kArmaNazarIre'pi / yasya bhadanta ! vaikriyika zarIraM tasya AhArakazarIraM yasya zrAhArakazarIraM tasya vaikriyikazarIraM ? gautama ! yasya vaikriyikazarIraM tasya AhArakazarIraM nAsti / yasya punaH AhArakazarIraM tasya vaikriyikazarIraM nAsti / taijasakArmaNe yathA audArikaH samyak tathaiva / AhArakazarIreNApi samyak taijasakArmaNe tathaiva uccAritavye | yasya bhadanta ! taijasazarIraM tasya kArmaNazarIraM yasya kArmaNazarIraM tasya taijasazarIraM ? gautama ! yasya taijasazarIraM tasya kArmaNazarIraM niyamAdasti, yasyApi kArmaNazarIraM tasyApi taijasazarIraM niyamAdasti / prazna - -bhagavan ! jisake audArika zarIra ho usake aura kyA 2 ho sakate haiM ? uttara - gautama ! jisake audArika zarIra ho usake vaikriyika zarIra ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI ho sktaa| jisake vaikriyika zarIra ho usake audArika zarIra ho bhI aura na bhI ho / 60 ] prazna hai, aura kyA AhAraka zarIra vAle ke audArika zarIra hotA hai ? - bhagavan ! jisake audArika zarIra ho kyA usake AhAraka zarIra hotA uttara - gautama ! jisake audArika zarora ho usake ahAraka zarIra ho bhI yA na bhI ho, kintu jisake AhAraka zarIra ho usake audArika zarIra bhI niyama se hotA hai / prazna - bhagavan ! kyA audArika zarIra vAle ke taijasa hotA hai aura taijasa vAle ke audArika zarIra hotA hai / uttara - - gautama ! jisake audArika zarIra ho usake taijasa niyama se hotA hai, kintu jisake taijasa ho usake audArika zarIra ho bhI athavA na bhI ho / isI prakAra kArmaNa zarIra kA bhI niyama hai| prazna - -bhagavan ! kyA jisake vaikriyika zarIra ho usake AhAraka zarIra hogA aura jisake AhAraka zarIra ho usake vaikriyika zarIra hogA ? Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyaH uttara - gautama ! jisake vaikriyika ho usake bhAhAraka nahIM hotA / jisake AhAraka ho usake vaikriyika zarIra nahIM hotaa| taijasa aura kArmaNa zarIra bhaudArika vAle ke samAna vaikriyika pAle ke bhI hote haiM, bAhAraka zarIra vAle ke sAtha bhI taijasa kArmaNa hote haiN| prazna - bhagavan ! kyA taijasa zarIra vAle ke kArmaNa zarIra hotA hai aura kArmaNa zarIra vAle ke taijasa zarIra hotA hai ? uttara - gautama ! taijasa vAle ke kArmaNa zarIra niyama se hotA hai aura kArmaNa bAle ke taijasa zarIra niyama se hotA hai| nirupbhogmntym| 2, 44. viggahagaisamAvannagANaM neraiyANaM dosarIrA paNNattA, taM jahA-teyae ceva kammae ceva / niraMtaraM jAva vemAbiyANaM / sthAnAMga sthAna 2 udde0 1 sUtra 76. jIve NaM bhaMte! gambhaM vakamamANe kiM sasarIrI vakkamai, asarIrIvakamai ? goyamA! siya sasarIrI vakkamai siya asarIrI vakamai / se keNatuNaM? goyamA ! orAliyaveubdhiya-AhArayAI paDucca bhasarIrI vkmi| teyAkammAiM paDDacca sasarIrI dhkkmi| bhagavatI0 zataka 1 udde0 7. chAyA vigrahagatisamApanakAnAM nairayikAnAM dvizarIre prajJapte, tadyathA - taijasazcaiva, kArmaNaJcaiva, niraMtaraM yAvat vaimAnikAnAM / jIvo bhagavan ! garbha vyutkrAman kiM sazarIrI vyutkrAmati, azarIrI vyutkrAmati ? gautama ! syAt sazarIrI vyutkrAmati syAt azarIrI vyutkrAmati / tat kenArthena ? gautama ! audArika-caikriyika-AhArakANi pratItya azarIrI vyutkrAmati / taijasakAmaNe pratItya sazarIrI vyutkrAmati / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajanA''gamasamanvayaH bhASA TIkA-vigrahagati ko prApta karane vAle nArakiyoMke do zarIra hote haiN| tejasa aura kArmANa / isI prakAra saba gatiyoM meM vaimAnika devoM taka ke taijasa aura kArmaNa hote haiN| prazna- bhagavan ! jIva garbha dhAraNa karane ke liye zarIra sahita jAtA hai athavA zarIra rahita jAtA hai ? sattara- gautama ! kathaJcit yaha zarIra sahita jAtA hai aura kathaJcit yaha zarIra rahita jAtA hai| prazna- vaha kisa kAraNa se ? uttara- gautama ! audArika, vaikriyika, AhAraka kI apekSA se zarIra rahita gamana karatA hai tathA taijasa kArmaNa ko apekSA se zarIra sahita gamana karatA hai| saMgati - uparokta kathana se pragaTa kiyA gayA hai ki yadyapi kArmaNa bhI zarIra hai krintu vaha upabhoga rahita hai| grbhsmmuurchnjmaadym| 2, 45 urAliprasarIre NaM bhaMte kativihe paeNate? goyamA! duvihe paNNatte, taM jahA - samucchima. gabbhavakkaMtiya / prajJApanA pada 21. chAyA- audArikazarIraM bhagavan katiSidhaM prajJaptaM? gautama! dvividhaM prajJaptaM, tapathA - sammRrchanam........ grbhvyutkraaNtikm| prazna -bhagavan ! audArika zarIra kitane prakAra kA batalAyA gayA hai| uttara - gautama ! vaha do prakAra kA batalAyA gayA hai-sammUrchana janma vAloM ke aura garbha janma vAloM ke| aupapAdikaM vaikriyikm| paraiyANaM do sarIragA parabattA, taM jahA-abhaMtarage ceva Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhyAyaH [ 63 bAhirage ceba, abhaMtarae kammae bAhirae veuvvie, evaM devANaM / sthAnAMga sthAna 2, uddezya 1 sUtra 75. chAyA- nArakANAM ve zarIrake prajJapte, tadyathA - AbhyantaraM caiva bAhyauM caiva, AbhyantaraM karmakaM bAhya vaikriyikaM, evaM devAnAm / bhASA TIkA - nArakiyoM ke do zarIra kahe gaye haiM-Abhyantara aura bAhya / bhAbhyantara zarIra kArmaNa hotA hai / aura bAhya vaikriyika hotA hai| isI prakAra devoM ke bhI hotA hai| labdhipratyayaJca / 2,47. veuvviylddhiie| . aupapAtikam sUtra 40. chAyA- kriyikalabdhikam / bhASA TIkA-vaikriyika zarIra Rddhi ke dvArA bhI prApta hotA hai| taijsmpi| tihiM ThANehiM samaNe NiggaMthe saMkhittaSiulateulesse bhavati, taM jahA-bhAyAvaNatAte 1 khaMtikhamAte 2 apANageNaM tavo kammeNaM 3 / sthAnAMga sthAna 3 uddezya 3 sUtra 182. chAyA- tribhiH sthAnaH zramaNaH nirgranthaH saMkSiptavipulatejolezyaH bhavati - tayathA, bhAtApanatayA, zAntikSamayA, apAnakena tpHkrmnnaa| bhASA TIkA-tIna sthAnoM se zramaNa nirgrantha saMkSepa kI huI adhika teja lezyA vAle hote haiM - dhUpa meM tapane se, zAnti aura kSamA se aura jala binA piye hue tapa krke| saMgati- ina AgamavAkyoM meM sUtroM se kevala kucha zabdoM kA hI bheda hai| 2, 48. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] tatvArtha sUtrajainA''gamasamanvaya : zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM pramattasaMyatasyaiva / 2, 46. AhAraka sarIre NaM bhaMte! kativihe paNNatte ? goyamA ! egAgAre paraNate pramattasaMjaya samadiTTi saMThA saMThipa paNNatte / samacauraMsa prajJApanA pada 21 sUtra 273. chAyA- AhArakaH bhagavan! katividhaH prajJaptaH 1 gautama ! ekAkAraH prajJaptaH .. pramattasaMjaya samyagdRSTi:. * samacaturaM srasaMsthAnasaMsthitaH majJaptaH / prazna - - bhagavan ! AhAraka zarIra kitane prakAra kA hotA hai ? uttara - gautama ! AhAraka kA eka hI AkAra hotA hai / yaha pramatta saMbata samyagdRSTi ke hI hotA hai tathA isakA AkAra samacaturasrasaMsthAna rUpa hotA hai / .......... nArakasammUcchino napuMsakAni / 2. 50. tivihA napuMsagA paNNattA, taM jahA - ratiyanapuMsagA tirikkhajoNiyanapuMsagA maNussanapuMsagA / sthAnAMga sthAna 3 udde0 1 sUtra 131. chAyA-- trividhAni napuMsakAni majhaptAni tadyathA - nArakanapuMsakAni, tiryagyoninapuMsakAni manuSya napuMsakAni / bhASA TIkA - napuMsaka tIna prakAra ke hote haiM - nAraka napuMsaka, tiryaca napuMsaka aura manuSya napuMsaka | na devAH / 2. 51. asurakumArA yaNaM bhaMte! kiM itthIveyA purisaveyA napuMsaga Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAyA dvitIyAdhyAya : veyA ? goyamA ! itthIveyA purisaveyA go napuMsagaveyA jahA asurakumArA tahA vANamaMtarA joisiya vemANiyAvi / samavAyAGga vedAdhikaraNa sUtra 156. asurakumArAH bhagavan ! kiM strIvedAH puruSavedAH napuMsakavedAH ? gautama ! strIvedAH puruSavedAH no napuMsakavedA:.. kumArA tathA vAnavyantarAH jyotiSkavaimAnikArapi / .. yathA asura [ 65 prazna - - bhagavan ! asurakumAra strIveda vAle hote haiM, puruSaveda vAle hote haiM athavA napuMsaka veda vAle hote haiM ? uttara - gautama ! vaha strI aura puruSa veda vAle hI hote haiM napuMsaka nahIM hote / asurakumAroM ke samAna hI zeSa bhuvanavAsI, vyamtara, jyotiSka aura vaimAnika bhI strI tathA puruSa veda vAle hI hote haiM, napuMsaka nahIM hote / zeSAstrivedAH / 2, 52. bhASA TIkA - inase bace hue zeSa jIva tInoM veda vAle hote haiN| 'napavartyAyuSaH / - saMgati- - Agama pranthoM meM isa viSaya kA bahuta vistAra se vivaraNa diyA gayA hai| choTI paMkti upalabdha na hone se koI bhI paMkti na uThAyI jA sakI / aupapAdikacaramottamadehA'saMkhyeyavarSAyuSo 2, 53. do mahAuyaM pAleMti devANa ceva kheraiyANaM ceva / sthAnAMga sthAna 2, u03, sUtra 85. deSA neraiyAdi ya asaMkhavAsAjyA ya tiramaNubhA / uttamapurisA ya tahA carama sarIrA ya niruvakamA // iti ThANAMgavitIe. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH chAyA- dvau pathAyuSkaM pAlayataH devAnAM caiva nairyikaannaanycaiv| . devAH nairayikArapi ca asaMkhyavarSA''yuSkAzca tirygmnussyaaH|| uttamapuruSAzca tathA caramazarIrAzca nirupkrmaaH|| bhASA TIkA -do kI pUrNa bhAyu hotI hai-devoM kI aura nArakiyoM kI / deva, nArako, bhogabhUmi vAle tiryaca aura manuSya, uttama puruSa aura gharamazarIriyoM kI baMdhI huI vAyu nahIM ghtttii| ___ saMgati- ina sabhI bhAgama vAkyoM kA sUtra vAkyoM ke sAtha kevala mAtra zAbdika bheda hai| iti zrI-jainamuni-upAdhyAya-zrImadAtmArAma mahArAja-saMgRhIte tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayeH dvitIyA'dhyAyaH smaaptH||2|| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyA'dhyAyaH ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaH prabhA bhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptAdhodhaH // kahi NaM bhaMte ! neraiyA parivasaMti ? goyamA! saTANe NaM sattasu puDhavIsu, taM jahA- rayaNappAe, sakarappabhAe, bAluyappabhAe, paMkappabhAe, dhUmappabhAe, tamappabhAe, tamatamappabhAe / __prajJApanA narakAdhikAra pada 2. atthi NaM bhaMte! imIse rayaNappabhAe puDavIe, ahe ghaNodadhIti vA ghaNavAteti, vA taNuvAteti vA ovAsaMtareti vA / haMtA asthi evaM jAva ahe sttmaae| jIvAbhi0 pratipa0 2 sU0 70-71 chAyA- kutra bhagavan ! nairayikAH parivasanti ? gautama ! svasthAne saptasu pRthvISu tadyathA-ratnaprabhAyAM, zarkaraprabhAyAM, bAlukamabhAyAM, paGkaprabhAyAM, dhUmaprabhAyAM, tamAmabhAyAM, tamAtamaHmabhAyAm / Asti bhagavan ! asyAH ratnaprabhAyAH pRthivyAH adhastAt ghanodadhIti vA ghanavAteti vA tanuvAteti vA AkAzAntaraH iti vA / hanta ! asti evaM yAvat avastAt saptamA / prazna - bhagavan ! nArakI kahAM rahate haiM ? uttara-gautama ! vaha apane sthAna sAtoM pRthiviyoM meM rahate haiN| jinake nAma yaha haiM- ratnaprabhA, zarkaraprabhA, bAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, tamatamaprabhA / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] tattvArthasUtrajanA''gamasamanvaya : isa ratnaprabhA pRthivI ke bAhira ghanodadhivAlavalaya hai, usake bAhira ghana bAtavalaya hai, usake bhI bAhira tanu vAtavalaya hai aura sabase bAhira AkAza hai, isI prakAra nIce 2 sAtavIM pRthvI taka hai| saMgati - Agama vAkya tathA sUtra meM zAbdika bheda hI hai| tAsu triMzatpaJcaviMzatipaJcadazadazatripaJconaikanarakazatasahasrANi paMca caiva ythaakrmm| tIsA ya pannavIsA paNNarasa daseva timiNa ya havaMti / / paMcUNasahasahassaM paMceva aNuttaro nnrgaa| jIvAbhigama pratipatti 3 sUtra 66 prajJApanA pada 2 narakAdhikAra chAyA- triMzatazca paJcaviMzatayaH paJcadazAH dazAH eva trayazca bhavanti / paJconazatasahasrAH paJcaiva anuttarAH nrkaaH|| bhASA TIkA- prathama naraka meM tIsa lAkha, dvitIya meM paJcIsa lAkha, tRtIya meM pandraha lAkha, caturtha meM dasa lAkha, paJcama meM tIna lAkha, chaTe meM pAMca kama eka lAkha aura sAtaveM meM kula pAMca hI naraka haiN| . nArakAH nityaashubhtrleshyaaprinnaamdehvednaavikriyaaH| psprodiiritduHkhaaH| ..aNNamaNNasya kArya abhihaNamANA veyaNaM udIreMti ityaadi| jIvAbhigama0 pratipatti 3 udde0 2 sUtra 89 3. 4. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAya : [ 66 imehiM vivahehiM AuhahiM kiM te moggarabhusaMDhikarakaya satti halagaya musala cakka kunta tomara sUla lauDa bhiMDimAli savvala pahisa cammiTTha duhaNa muTThiya asikheDaga khagga cAva nArAya kaNagakappiNi vAsi parasu TaMkatikkha nimmala aNNohiM evamAdihiM asubhehiM veuvviehiM paharaNasattehiM aNubandhativvaverA paropparaM veyaNaM udIranti / praznavyAkaraNa adhyAya 1 narakAdhikAra te NaM garagA aMtovaTTA bAhiM cauraMsA ahe khurappasaMThANA saMThiyA NiccaMdhayAratamasA vavagayagahacaMdasUraNakkhattajoisappahA, medavasApUyapaDalaruhiramaMsacikkhalalittANulevaNatalA, asuIvIsA paramadubbhigaMdhA kAUgagaNivaNNAbhA kakkhaDaphAsA durahiyAsA asubhA NaragA asubhAo Naragesu veaNAo ityAdi / / prajJApanA pada 2, narakAdhikAra. neraiyANaM tao lesAo paNNatA, taM jahA-kaNhalessA nIlalessA kaauulessaa| sthAnAMga sthAna 3, u0 1, sUtra 132 atisItaM, atiuNhaM, atitarAhA, atikhuhA, atibhayaM vA; Nirae NeraiyANaM dukkhasayAiM avissAmaM / / jauvAbhigama0 pratipatti 3, sUtra 95. chApA- ......anyonyasya kAyaM abhihanyamAnAH vedanAM udIrayanti ityAdi / ebhiH vividhaiH AyudhaiH kiM te mudgarabhusaNDikrakacazaktihalagadAmuzalacakrakuntatomarazUlalakuTabhiDimAlasadalapaTizacarmaveSTitadrughaNamuSTikAsikheTakakhagacApanArAcakanakakalpinI-kAsIparazuTaMkatIkSNa Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH nirmalAnyaiH evamAdibhiH azubhaiH vikriyaiH praharaNazataiH anubaddhatIvavairAH parasparaM vedanaM udIrayanti / te narakAH antardR ttA bahizcaturaMtA avastAt kSuraprasaMsthAnA saMsthitA nityAndhakAratamasA vyapagatagrahacandrasUryanakSatrajyotiSkaprabhA medavasApUtipaTalarudhiramAMsacikhalaliptAnulepanatalA azrucivizrAH paramadurgandhAH kApotAgnivarNAbhAH karkazasparzAH duraghisahAH azubhAH narakAH azubhanarakeSu vedanAH ityaadi| nairayikANAM tisraH lezyAH prajJaptAH, tapathA-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA / atizItaM atyuSNaM, atitRSNA, atikSudhA, atibhayaM vA narake nairayikANAM duHkhamasAtaM avizrAmaM ityAdi / bhASA TIkA - vahAM paraspara eka dUsare ke zarIra ko pIr3A dete hue vedanA utpanna karate haiN| aneka prakAra ke zastra-mudgara, musaNDi (bandUka), krakaca (ArA) zakti, hala, gadA, mUsala, cakra, kuMta (bI), tomara, zUna, lakar3I, bhiDipAla, sadvala, paTTiza, camar3e meM lipaTA huA mudgara, musTika, talavAra, kheTaka, caGga, dhanuSa vANa, kanaka kalpinI nAma kA vANa bheda, kAsI (bisaunA), parazu (kulhAr3A) kI teja dhAra tathA anya azubha vikriyAoM se saikar3oM coTa karate hue tIvra vaira kA bandhana karake eka dUsare ko vedanA utpanna karate haiN| vaha naraka ke bila andara se gola, bAhira se caukora, tathA nIce churI kI racanA ke samAna haiN| vahA~ sadA gahana andhakAra rahatA hai-graha, candra, sUrya aura nakSatra jyotiSkoM kA prakAza kabhI nahIM pahu~catA / carbI, rAdha, rudhira aura mAMsa kI kIcar3a se saba ora pute hue, apavitra Asana vAle, parama durgandha vAle, mailI agni ke samAna varNa kI kAnti vAle, karkaza sparza vAle, kaThinatA se sahe jAne yogya, azubha hotehaiN| unake kaSTa bhI azubha hI hote haiN| ityaadi| nArakiyoM ke tIna lezyA hotI haiM- kRSNalezyA, nImalezyA, aura kApotalezyA / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIvAnyAva: naraka meM nArakiyoM ko zIta lagatA hai, atyanta garmI lagatI hai, atyanta pyAsa lagatI hai, atyanta bhUkha lagatI hai aura atyanta bhaya lagatA hai| yahAM to kevala duHkha, asAtA aura avizrAma hI hai| saMkliSTA'surodIritaduHkhAzca prAkcaturmyaH / pra0-kiM pattiyaM NaM bhaMte! asurakumArA devA taccaM puDhaviM gayA ya gamissaMti ya? u0-goyamA! puvyaveriyassa vA vedaNaudIraNayAe, puvvasaMgaissa vA vedaNauvasAmaNayAe, evaM khalu asurakumArA devA saccaM puDhaviM gayA ya, gamissaMti ya / vyAkhyAprApti zataka 3, u0 2, sa. 142. chAyA- pra0-ki pratyayaM bhagavan ! asurakumArA devAstRtIyAMpRthivIM gatAzca, gamiSyanti ca / u0-gautama! pUrvavairikasya vA vedanodIraNatayA, pUrvasaMgatasya vA vedanopazamanatayA, evaM khalu asurakumArAH devAstRtIyAM pRthivIM gatAzca gamipyanti ca / prazna- bhagavan ! asurakumAra deva tRtIya pRthivI taka kisa kAraNa se gaye the jAte haiM tathA kisa kAraNa se jAyaMge ? __uttara-gautama ! pUrva vaira kI vedanA ko udIraNatA se tathA pUrva vedanA ko upazamana karane ke liye asurakumAra deva tRtIya pRthvI taka jAyA karate haiN| teSvekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastrizatsAgaropamA satvAnAM parA sthitiH| sAgarovamamegaM tu, ukkoseNa viyAhiyA / '' paDhamAe jahanneNaM, dasavAsasahassiyA // 160 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : tiNNeva sAgarA U, ukkoseNa viyAhiyA / doccAe jahanneNaM, egaM tu sAgarovamaM / / 161 // satteva sAgarA U, ukko seNa viyAhiyA / taiyAe jahanneNaM, tiraNeva sAgarovamA / / 162 / / dasa sAgarovamA U, ukkoseNa viyAhiyA / cautthIe jahanneNaM, satteva sAgarovamA // 163 // sattarasa sAgarA U, ukkoseNa viyAhiyA / paMcamAe jahanneNaM, dasa ceva sAgaropamA // 164 // bAvIsasAgarA U ukko seNa viyAhiyA / chaTTIe jahanne, sattarasa sAgarovamA / / 165 / / tettIsa sAgarA U ukkoseNa viyAhiyA / sattamAe jahanneNaM, bAvIsaM sAgarovamA // 166 // uttarAdhyayana adhyAya 36. chAyA sAgaropamamekaM tu, utkarSeNa vyAkhyAtA / prathamAyAM jaghanyena, dazavarSasahasrikA / / 160 / / trINyeva sAgaropamANi tu, utkarSeNa vyAkhyAtA / dvitIyAyAM jaghanyena, ekaM tu sAgaropamam / / 161 / / saptaiva sAgaropamANi tu, utkarSeNa vyAkhyAtA / tRtIyAyAM jaghanyena, trINyeva sAgaropamANi / / 162 / / daza sAgaropamANi tu, utkarSeNa vyAkhyAtA / caturthyAM jaghanyena, saptaiva tu sAgaropamANi // 163 // saptadaza sAgaropamANi tu, utkarSeNa vyAkhyAtA / paJcamAyAM javanyena, daza caiva sAgaropamANi // 164 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyaH [ 73 dvAvizatiH sAgaropamANi tu, utkarSeNa vyAkhyAtA / SaSTayAM jaghanyena, saptadaza sAgaropamANi // 165 // trayastriMzatsAgaropamANi tu, utkarSeNa vyaakhyaataa| saptamyAM jaghanyena, dvAviMzatiH sAgaropamANi // 166 // bhASA TIkA-prathama naraka kI jaghanya sthiti daza sahasra varSa tathA utkRSTa Ayu eka sAgara hai // 160 // dvitIya naraka kI jaghanya Ayu eka sAgara tathA utkRSTa Ayu tIna sAgara hai // 161 / / tIsare naraka kI jaghanya Ayu tIna sAgara tathA utkRSTa Ayu sAta sAgara hai // 162 // cauthe naraka kI jaghanya Ayu sAta sAgara tathA utkRSTa Ayu daza sAgara hai // 163 // paJcama naraka kI jaghanya Ayu daza sAgara tathA utkRSTa Ayu sataraha sAgara hai // 164 // chaTe naraka kI jaghanya bhAyu sataraha sAgara tathA utkRSTa Ayu bAIsa sAgara hai // 165 // sAtaveM naraka kI jaghanya prAyu bAIsa sAgara hai tathA utkRSTa Ayu teMtIsa sAgara hai / / 166 // saMgati - isa prakAra narakoM ke varNana meM sUtra aura Agama vAkyoM meM saMkSepa vistAra ke atirikta aura kucha bheda nahIM hai| jambUdvIpalavaNodAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH / asaMkhejA jaMbuddIvA nAmadhejjehiM paNNatA, kevatiyA NaM bhaMte ! lavaNasamuddA paNNattA ? goyamA ! asaMkhejjA lavaNasamuddA nAmadhejjehiM paNNattA, evaM dhAyatisaMDAvi, evaM jAva asaMkhejjA sUradIvA nAmadhejjehi ya / ege deve dIve paeNate ege devode samudde paeNatte, evaM NAge jakkhe bhUte jAva ege sayaMbhUramaNe dIve ege sayaMbhUramaNasamudde NAmadhejjeNaM paNNatte / jIvAbhigama pratipatti 3, u0 2, sU0 186 dvIpasamudrAdhikAra. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : jAvatiyA loge subhA NAmA subhA vaNNA jAva subhA phAsA evatiyA dIvasamuddA nAmadhejjehiM paNNattA / jIvAbhigama pratipatti 3, u0 2 sU0 189. chAyA - asaMkhyeyAH jambUdvIpAH nAmnA prajJaptAH / kiyanto bhagavan ! lavaNasamudrAH prajJaptAH ? gautama ! asaMkhyeyAH lavaNasamudrAH nAmadheyaiH prajJaptAH, evaM dhAtakISaNDAH api evaM yAvat asaMkhyeyAH sUryadvIpAH nAmadheyai ca / ekadevadvIpaH prajJaptaH, ekaH devodadhisamudraH prajJaptaH, evaM nAgaH yakSaH bhUtaH yAvat ekaH svayambhUramaraNaH dvIpaH ekaH svayambhUramaNasamudraH nAmnA prajJaptaH / yAvanti loke zubhAni nAmAni zubhA varNAH yAvat zubhAH sparzAH etAvanto dvIpasamudrAH nAmadheyaiH prajJaptAH / bhASA TIkA - jambUdvIpa nAma ke asaMkhyAta dvIpa kahe gaye haiM / prazna - bhagavan ! lavaNa samudra kitane haiM ? uttara - - lavaNasamudra nAma ke asaMkhyAta dvIpa kahe gaye haiM / isI prakAra dhAtakIkhaNDa nAma ke asaMkhyAta dvIpa kahe gaye haiN| isI prakAra sUryadvIpa taka asaMkhyAta nAma vAle haiN| devadvIpa nAma kA eka hI dvIpa hai| devodadhi samudra bhI eka hI hai| isI prakAra nAga, yata, aura bhUta se lagAkara svayaMbhUra mayA dvIpa taka eka 2 hI haiN| svayaMbhUramaNa nAma kA bhI eka hI hai| samudra loka meM jitane bhI zubha nAma aura zubha varNa se lagAkara zubha sparza taka haiM utane hI dvIpa aura samudra kahe gaye haiM / dvidvirviSkambhAHpUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH / 3, 8. jaMbUdIvaM khAma dIvaM lavaNe NAmaM samudde vahe valayAgArasaMThANasaMThite savvato samaMtA saMparikkhattA gaM ciTThati / jIvAbhigama pratipatti 3 40 2 0 154. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAya: [ 75 jaMbUdIvAiyA dIvA lavaNAdIyA samuddA saMThANato ekavihavidhANA vitthArato aNegavidhavidhANA duguNA duguNe paDuppAramANA pavittharamANA obhAsamANavIcIyA / jIvAbhigama pratipatti 3, u02, sU0 123. chAyA-- jambUdvIpaH nAma dvIpaH lavaNo nAma samudraH vRttaH valayAkArasaMsthAnasaMsthitaH sarvavaH samantataH saMparikSipya tiSThati / jambUdvIpAdayo dvIpA labaNAdikAH samudrAH saMsthAnataH ekavidha - vidhAnAH vistArata: anekavidha vidhAnAH dviguNadviguNaM pratyutpadya - mAnAH pravistarantaH avabhAsamAnavIcayaH / bhASA TIkA - jambUdvIpa nAma kA dvIpa hai aura lavaNa samudra nAma kA samudra hai / vaha gola vastaya ke AkAra meM sthita hai aura jambUdvIpa ko cAroM ora se ghere hue hai| jambUdvIpa Adi dvIpoM aura lavaNa Adi samudroM kA racanA kI apekSA eka hI bheda hai, kintu vistAra se aneka prakAra ke bheda haiN| yaha dugane 2 utpanna hote hue vistAra ko prApta hote hue zobhita hote haiM / saMgati - sArAMza yaha hai ki saba dvIpoM kA vistAra pahile 2 se duganA 2 hai aura baha gola AkRti ko dhAraNa karate hue pUrva 2 ko ghere hue haiN| tanmadhye merunAbhirvRtto yojanazatasahasraviSkambho jambudvIpaH / 3, 9. jaMbuddIve savvadIvasamuddANaM savvabbhaMtarAe savvakhuDDAe vahe . egaM joyaNasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM ityAdi / jambUdvIpaprajJapti sU0 3. jaMbuddIvasya bahumajjhadesabhAe ettha jambudIve mandare NAmmaM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] tattvArthasUtrajanA''gamasamanvaya : pavvae paeNatte / NavaNautijoaNasahassAiM uddhaM uccateNaM egaM jomaNasahassaM uvvehennN| __ jambUdvIpa0 sU0 103. chAyA- jambUdvIpaH sarvadvIpasamudrANAM sarvAbhyantaraH sarvakSullakaH vRttaH...... eka yojanazatasahasraM AyAmaviSkambhena / jambUdvIpasya bahumadhyadezabhAge atrAntare jambUdvIpe mandaro nAma parvataH prajJaptaH / navanavatiyojanasahasrANi Urboccatvena ekaM yojanasahasra mudvdhen| bhASA TIkA - gola AkAra kA jambUdvIpa saba dvIpa samudroM ke bIca meM saba se choTA hai, isakA vistAra eka lAkha yojana hai| ___ jambUdvIpa ke ThIka bIcoMbIca sumeru nAma kA parvata hai, yaha pRthvI ke Upara 66 hajAra yojana UMcA hai, eka hajAra yojana yaha pRthvI ke andara hai| bharatahaimavataharivideharamyakaharaNyavatairAvata - varSAH kssetraanni| 3, 10. jamvuddIve satta vAsA paeNatA taM jahA-bharahe eravate hemavate herannavata harivAse ramyavAse mahAvidehe / sthAnAMga sthAna 7 sUtra 555. chAyA- jambUdvIpe sapta varSAH prajJaptAptadyathA-bharataH airAvataH haimavataH harivarSaH ramyakavarSaH mahAvidehaH / bhASA TIkA - jambUdvIpa meM sAta kSetra haiM - bharata, airAvata, haimavata, hairaNyavata, harivarSa, ramyaka varSa aura mahAvideha / - tahibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavanniSadhanIlarukmizikhariNo varSadharaparvatAH / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyaH [ 77 vibhayamANe / jambUdvIpa0 sUtra 15. jambuddIve cha vAsaharapavvatA paNNattA, taMjahA-cullahimavaMte mahAhimavaMte nisaDhe nIlavaMte ruppi sihrii| sthAnAMga sthAna 6 sUtra 524. chAyA- vibhjymaanH| jambUdvIpe SaT varSadharaparvatAH prajJaptAstadyathA-kSudrahimavAn, mahA himavAn , niSidhaH, nIlavAna, rukmiH, shikhrii| bhASA TIkA - jambUdvIpa meM una sAta kSetroM ko bAMTane vAle (pUrva se pazcima taka lambe) chai kulAcala parvata haiM / vaha isa prakAra haiM - choTA himavAn , mahAhimavAn, niSidha, nIla, rukmi aura shikhrii| hemArjunatapanIyavaiDUryarajatahemamayAH / maNivicitrapArthA upari mUle ca tulyvistaaraaH| 3. 13. cullahimavaMte jaMbuddIve.......savvakaNagAmae acche saNhe taheva jAva paDirUve / ityAdi / jambU0 vakSaskAra 4 sU0 72. mahAhimavaMte NAma......savvarayaNAmae / jambU0 sa0 76. nisahe NAma.......savvatapaNijjamae / jambU sU0 83. NIlavaMte NAma.......savvaverUlimAmae / jambR0 sU0 110. rUppiNAma...... savvarUppAmae / jambU0 sU0111. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH siharI nnaam......svvrynnaame| .... jambU0 sU0 111. bahusamatullA avisesamaNANattA annamannaM NAtivaTuMti pAyAmavikkhaMbhauvvehasaMThANapariNAheNaM / sthAnAMga sthAna 2, u0 3, sU0 87. ubho pAMsi dohiM paumavaraveimAhiM dohi a vaNasaMDehiM saMparikkhatte / jambUdvIpa prajJapti sU0 72. chAyA- kSudrahimavAn jambUdvIpe ....... sarvakanakamayaH acchaH zlakSNaH tathaiva yAvat pratirUpaH mahAhimavAn nAma ....."sarvaratnamayaH / niSaSaH nAma......." srvtpniiymyH| nIlavAn nAma..."sarvavaiDUryamayaH / rukmiH nAma .....""sarvaraupyamayaH / zikhirI nAma ..."sarvaratnamayaH / bahusamatulyA avizeSa anAnAtvA anyonyaM nAtivartante aayaamvisskmbhotsedhsNsthaanprinnaahaaH| ubhayato pArzvayoH dvAbhyAM padmavaravedikAbhyAM dvAbhyAzca vanakhaNDAbhyAM sNprikssiptH| bhASA TIkA - jambUdvIpa meM choTA himavAn parvata suvarNamaya arthAt pIta varNa kA hai / yaha itanA cikanA hai ki apanA pratirUpa svayaM hI hai / mahAhimavAn saba ratna maya hai tIsarA niSadha parvata tAye hue suvarNa ke samAna hai| cauthA nIla parvata vaiDUryamaya arthAt mayUra ke kaMTha ke samAna nIle raGga kA hai| pAMcavA~ rukmi parvata cAMdI ke sadRza zukla varNa kA hai| aura chaTA zikharI parvata saba prakAra ke ratnoM rUpa hai| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyaH yaha parvata caukora ikasAra haiM, aura sAmAnya rUpa se bheda rahita haiN| yaha eka dUsare kA ullaMghana nahIM karate / yaha lambAI, caur3AI, racanA aura pariNAha vAle haiN| inake donoM ora kamala kI banI huI vedikA hai, jo donoM ora do banakhaNDoM se ghirI huI hai| padmamahApadmatigiMchakesarimahApuNDarIkapuNDarIkA hrdaastessaamupri| 3, 14. jaMbuddIve cha mahadahA paNNatA, taM jahA-paumadahe mahApaumaihe tigicchadahe kesaridahe poMDarIyahahe mahApoMDarIyaihe / ___ sthA0 sthAna 6, sU0 524. chAyA- jambUdvIpe SaT mahAhU dAH prajJaptAstadyathA - padmahada : mahApadmahUdaH tigicchaha daH kesarihUdaH puNDarIkaha daH mahApuNDarIkahadaH / bhASA TIkA- jambUdvIpa meM chai mahAha,da (tAlAva) batalAye gaye haiM- padmahada, mahApadmaha,da, tigicha, kesari, puNDarIka aura mhaapunnddriik| prathamo yojanasahasrAyAmastadaIviSkambho hRdaH / dshyojnaavgaahH| tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe itthaNaM ikke mahe paumadahe NAmaM dahe pagaNatte pAINapaDiNAyae udINadAhiNavicchiNaNe ikkaM joyaNasahassaM AyAmeNaM paMca jomaNasayAI vikkhaMbheNaM dasa joaNAI uvveheNaM acche / jambUdvIpaprajJApti padmahadAdhikAra. chAyA- tasya bahusamaramaNIyasya bhUmibhAgasya bahumadhyadezabhAge atrAvakAze Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH eko mahAn padmahado nAma hUdaH prajJaptaH pUrvAparAyataH uttaradakSiNavistIrNaH eka yojanasahasrAyAmena pazcayojanazatAni viSkambhena dazayojanAnyudvedhena acchH| bhASA TokA- usa bahuta sundara pRthvI bhAga ke ThIka bIcoM bIca eka padmahUda nAma kA bar3A bhArI tAlAva hai / yaha pUrva se pazcima taka eka sahasra yojana lambA aura uttara se dakSiNa taka pAMca sau yojana caur3A hai, aura daza yojana gaharA hai| tanmadhye yojanaM puSkaram / tassa paumadahassa bahumajjhadesabhAe etthaM mahaM ege paume paeNatte, joaNaM AyAmavikkhaMbheNaM addhajoaNaM bAhalleNaM dasajobhaNAI uvveheNaM dokose Usie jalaMtAo sAiregAiM dasajobhaNAI savvaggeNaM pnnnnttaa| jambU0 padmahUdAdhikAra sa0 73. chAyA- tasya padmaha dasya bahumadhyadezabhAgaH atrAntare mahadekaM padma prajJaptaM, ekaM yojanamAyAmato viSkambhatazca arddhayojanaM bAhulyena dazayojanAnyudvedhena dvau krozAvucchitaM jalAntAt , evaM sAtirekANi daza yojanAni sarvAgreNa prajJaptAni / bhASA TIkA- isa padma sarovara ke ThIka bIcoM bIca eka bar3A bhArI kamala batalAyA gayA hai / isakI lambAI eka yojana hai aura caur3AI AdhA yojana hai| isakI UMcAI daza yojana hai, aura do kosa yaha jala ke Upara hai| isI vAste isake saba avayavoM ko daza yojana se kucha adhika mAnate haiN| tadviguNadviguNA hRdAH puSkarANi ca / 3, 18. mahAhimavaMtasya bahumajjhadesabhAe ettha NaM ege mahApauma Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAya : [ 81 he NAmaM dahe paNNatte, dojoRNa sahassAiM AyAmeNaM egaM joaNasahassaM vikkhaMbheNaM dasa joaNAI uvveheNaM acche rayayAmayakUle evaM AyAmavikkhaMbhaviNA jA ceva paumaddahassa vattavvayA sA caiva avvA, paumappamANaM do jogAI aTTho jAva mahApa maddahavaNNAbhAI hirI a ittha devI jAva paoivamaTTiyA parivasai / jambU mahAhimavantAdhikAra sUtra0 80. tifiars gAmaM dahe paNNatte. cattArijoaNasahassAiM AyAmeNaM dojoaNasahassAiM vikkhaMbhegAM dasajoaNasahassAiM uvveheNaM...... dhiI a ittha devI palivamaTTiyA parivasai / jambU0 sU0 83 se 110. SaDha dAdhikAra chAyA mahAhimavataH bahumadhyadezabhAgaH atrAntare ekaH mahApadmahUdaH nAma hRdaH prajJaptaH / dviyojanasahasramAyAmataH ekayojana sahasra viSkambhataH dazayojanAnyudvedhena acchaH rajatamayakUlaH evaM zrayAmaviSkambhavihInaH yA caiva padmahUdasya vaktavyatA sA caiva jJAtavyA / padmapramANaM dve yojane arthaH yAvat mahApadmahU davarNAbha: hI: ca atra devI yAvat palyopamasthitikA parivasati / tirgichihRdaH nAma hRdaH prajJaptaH catvAriyojanasahasrANi yamataH dve yojanasahasre viSkambhataH dazayojana sahasrANi udbadhena * dhRtizca atra devI palyopamasthitikA parivasati / bhASA TIkA - mahAhimavAn ke bIcoM bIca eka mahApadma nAma kA sarobara hai| isakI lambAI do sahasra yojana aura caur3AI eka sahasra yojana kI hai, aura gaharAI dasa yojana hai | isake kinAre cAMdI ke bane hue haiN| lambAI caur3AI ke atirikta zeSa bAteM padma Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : sarovara ke samAna haiM / isake andara do yojana kA kamala hai / jisake andara eka palya Ayu vAlI hI devI rahatI hai| (tIsarA) tigiMcha sarovara hai| yaha cAra yojana lambA, do yojana caur3A aura dasa hajAra yojana gaharA hai / isameM eka palya kI Ayu vAlI dhRti devI rahatI hai| tannivAsinyo devyaH zrIhrIdhRtikIrtibuddhilakSmyaH palyopamasthititayaH ssaamaanikprisstkaaH|| 3, 16. tattha NaM cha devayAo mahaDDhiyAo jAva paliovamadvitItAto parivasaMti / taM jahA-siri hiri ghiti kitti buddhi lcchii| sthAnAMga sthA06, sU0 524. chAyA- tatra SaT devyaH maharddhikAH yAvat palyopamasthitikAH parivasaMti / __ tadyathA-zrIH hI dhRtiH kIrtiH buddhiH lkssmiiH| bhASA TIkA - una (kamaloM ) meM bar3e aizvarya bAlI tathA eka palya Ayu vAlI chai deviyAM rahatI haiM / vaha yaha haiM- zrI, hI, dhRti, kIrti, buddhi aura lakSmI / gaMgAsindhurohidrohitAsyAharidvarikAMtAsItAsItodAnArInarakAntAsuvarNarUpyakUlAraktAraktodAH sritstnmdhygaaH| 3, 20. dvayorDayoH pUrvAH puurvgaaH|| 1, 21. shessaastvprgaaH|| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAya: [ 83 jaMbuddIve satta mahAnadIo puratthAbhimuhImo lavaNasamudaM samuppeMti, taM jahA- gaMgA rohitA hirI sItA NarakaMtA suvaraNakUlA rattA / jaMbuddIve satta mahAnadIo paJcasthAbhimuhIo lavaNasamudaM samuppeMti, taM jahA-siMdhU rohitaMsA harikatA sItodA NArIkaMtA ruppakUlA rattavatI / sthAnAMga sthAna 7 sUtra 555. chAyA- jambUdvIpe sapta mahAnayaH pUrvAbhimukhyaH lavaNasamudra samupayAnti, tadyathA- gaMgA rohit harit sItA nArI suvarNakUlA rktaa| jambUdvIpe sapta mahAnadyaH pazcimAbhimukhyaH lavaNasamudraM samupayAnti, tadyathA-sindhu rohitAsyA harikAntA sItodA narakAntA rUpyakUlA rktodaa| bhASA TIkA - jambUdvIpa meM sAta mahAnadiyAM pUrvAbhimukha hokara lavaNa samudra meM giratI haiM / vaha yaha haiM - gaGgA, rohita, harita, sItA, nArI, suvarNakUlA aura rktaa| jambUdvIpa meM sAta mahAnadiyAM pazcimAbhimukha hokara lavaNa samudra meM giratI haiN| vaha yaha haiMsindhu, rohitAsyA, harikAntA, sItodA, narakAntA, rUpyakUlA, aura raktodA / caturdazanadIsahasraparivRtA gaMgAsindhvAdayo ndyH|| 3, 23. jaMbuddIve bharaheravaesu vAsesu kai mahANaio paNNattAo / goamA! cattAri mahANaIo paNNattAo, taM jahA-gaMgA siMdhU rattA rattavaI / tattha NaM egamegA mahANaI cauddasahiM salilAsahassehiM samaggA purasthimapaJcatthime NaM lavaNasamudaM samuppei / jambu0 pra0 vakSaskAra 6 sU0 125. chAyA- jambUdvIpe bharataivarAvatayoH varSayoH kati mahAnadyaH prajJaptAH / gautama! Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha sUtra jainA''gamasamanbaya : catasraH mahAnadyaH prajJaptAH, tadyathA - gaMgA sindhuH raktA raktodA / tatra ekaikA mahAnadI caturdazAbhiH salilAsahasrAbhiH samagrAH paurastyapAzcAtyayoH lavaraNasamudra samupayAnti / prazna - -lambUdvIpa ke bharata aura airAvata kSetroM meM kitanI mahA nadiyAM haiM ? - uttara - gautama ! vahAM cAra mahA nadiyAM haiM, vaha yaha haiM - gaGgA, sindhu, raktA, raktodA / inameM se eka 2 mahAnadI caudaha 2 hajAra nadiyoM sahita pUrva aura pazcima lavaNasamudra meM jAtI haiN| 84 ] bharataH SaDviMzatipaJcayojanazatavistAraH SaTa caikonaviMzatibhAgA yojanasya / chAyA jaMbuddIve dIve bharahe NAmaM vAse... jaMbuddIvadIvaNauyasayabhAge paMcavIse joNasacca eguNavIsaibhAe jo maNassavikkhaMbheNaM / jambU sU0 10. jambUdvIpe dvIpe bharataH nAma varSaH jambUdvIpadvIpanabatizatabhAgaH paJca SaDviMzatiyojanazataH SaT ca ekonaviMzatibhAgaH yojanasya viSkambhaH / bhASA TIkA - jambUdvIpa meM bharata kSetra usakA eka sau navvevAM bhAga hai| isakA vistAra 526 yojana hai / 6 16 3, 24. saMgati anuvAda hai| -- - ina saba Agama pramANoM se siddha hotA hai ki sUtra Agama kA hI saMkSipta tadviguNadviguNavistArA varSadharavarSA videhAntAH / 3, 25. jaMbuddIpapaNNattIe vAsAvAsaharANaM mahAvidehaperaMtaM viuviuNavitthAreAM variNa / passaMtu uttasuttaM / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAya: [ 85 chAyA- jambUdvIpaprajJaptau varSavarSadharANAM mahAvidehaparyantaM dviguNadviguNavistAra varNitaH pazyantu uktasUtraM varSAdhikAre caturthavakSaskAre / bhASA TIkA-jambUdvIpa prajJapti meM mahAvideha kSetra taka ke kSetra aura parvatoM kA vistAra pUrva 2 se dugunA 2 batalAyA gayA hai| varSAdhikAra 4 the vakSaSkAra meM isa prakaraNa kA bar3e bistAra se varNana kiyA gayA hai| uttarA dkssinntulyaaH| 3, 26. jaMbumaMdarassa pavvayassa ya uttaradAhiNe gaM do vAsaharapavvayA bahusamatullA avisesamaNANattA annamannaM NAtivadRti bhAyAmavikkhaMbhucatovvehasaMThANapariNAheNaM, taM jahA-cullahimavaMte ceva sihariccheva, evaM mahAhimavaMte ceva ruppiJceva, evaM pisaDhe ceva NIlavaMte ceva ityaadi| sthAnAMga sthAna 2 uddezya 2 sUtra 87 chAyA- jambUmandirasya parvatasya ca uttaradakSiNayoH dvau varSadharaparvatau bahu samatulyau avizeSau anAnAtvau anyonyaM nAtivartante bhAyAmaviSkambhocatodvedhasaMsthAnapariNAhena, tadyathA-kSudrakahimavAn caiva zikharI caiva, evaM mahAhimavAn caiva rukmizcaiva, evaM niSidhazcaiva nIlavanta zcaiva / ityaadi| bhASA TIkA-sumeru parvata ke uttara tathA dakSiNa meM do parvata saba prakAra se barAbara 2 haiN| vaha sAmAnya rUpa se eka se haiN| tathA lambAI, caur3AI, UMcAI, racanA tathA pariNAha se bhinna 2 nahIM hai / samAnavA isa prakAra hai-kSudrahimavAn aura zikharI barAbara 2 haiN| mahAhimavAn tathA rukmi barAbara 2 haiN| tathA niSidha aura nIla parvata samAna haiN| ityaadi| bharatairAvatayovRdihrAsau SaTsamayAbhyAmu Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86] tatvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : tsarpiNyavasarpiNIbhyAm / tAbhyAmaparA bhUmiyo 'vasthitAH / 3, 28. 3, 27. jaMbuddIve dIve dosu kurAsu maNuprAsayA susamasusamamuttamiDiMTa pattA paccaraNubbhavamANA viharaMti, taM jahA- devakurAe ceva, uttarakurAe caiva // 14 // jaMbuddIve dIve dosu vAsesu maNuyAsayA susamamuttamiDiMDha pattA paccaraNubbhavamAraNA viharaMti, taM jahA - harivAse ceva rammagavAse ceva / / 15 / / jaMbuddIve dIve dosu vAsesu maNuyAsayA susamadusamamuttamamiDDhi pattA paccaraNubbhavamANA viharaMti, taM jahA - hemavae ceva erannava ceva // 16 // jaMbuddIve dIve do khittesu maraNyAsayA dusamasusamamuttamamiDiMDa pattA paccaraNubhavamANA viharaMti, taM jahA- puvvavidehe ceva varavidehe ceva // 17 // jaMbUdIve dIve dosu vAsesu maraNayA chavvihaM pi kAlaM paccagubbhavamANA viharaMti, taM jahA -bharahe ceva eravae caiva // 18 // sthAnAMga sthAna 2 sUtra 86. jaMbUdIve maMdarassa pavvassa puracchima paJcatthimeNavi, vatthi osappiNI nevatthi ussappiNI avaTTie NaM tattha kAle pannatte / vyAkhyA prajJapti zataka 5 uddezya 1 sUtra 178 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyaH chAyA- jambUdvIpe dvIpe dvayoH kuryoH manuSyAH sukhamasukhamamuttamaddhi prAptAH pratyanubhavantaH viharanti, tadyathA-devakurau caivottarakurau caiv|| 14 // jambUdvIpe dvIpe dvayoH varSayoH manuSyAH sukhamamuttamaddhiM prAptAH pratyanubhavantaH viharanti, tadyathA-harivarSe caiva ramyak varSe caiva // 15 // jambUdvIpe dvIpe dvayoH varSayoH manuSyAH sukhamaduHkhamamuttamarddhi prAptAH pratyanubhavantaH viharanti, tadyathA-haimavate caivairaNyavate caiva 16 jambUdvIpe dvIpe dvayoH kSetrayoH manuSyAH duHkhamasukhamamuttamarddhi prAptAH pratyanubhavantaH viharanti, tadyathA-pUrvavidehe caivAparavidehe caiva // 17 // jambUdvIpe dvIpe dvayoH varSayoH manuSyAH SaDvidhamapi kAlaM pratyanubhavantaH viharanti, tadyathA-bharate caivairAvate caiva // 18 // jambUdvIpe mandirasya parvatasya paurastyapazcimAbhyAmapi, naivAsti avasarpiNI naivAsti utsarpiNI avasthitaH tatra kAlaH prajJaptaH / bhASA TIkA - jambUdvIpa ke devakuru tathA uttarakuru ke manuSya prApta kI huI sukhamasukhama kI uttama Rddhi ko anubhava karate hue vihAra karate haiN| (yaha uttama bhogabhUmi hai) jambUdvIpa ke harivarSa aura ramyakavarSa nAma ke do kSetroM ke manuSya sukhamA nAma kI uttama Rddhi ko prApta kara anubhava karate hue vihAra karate haiN| (yaha madhyama bhoga bhUmi hai) ___ jambUdvIpa ke haimavata aura hairaNyavata nAma ke do kSetroM ke manuSya sukhamaduHkhamA nAma kI uttama Rddhi ko prApta kara anubhava karate hue vihAra karate haiM / (yaha jaghanya bhoga bhUmi hai) __ jambUdvIpa ke pUrva aura pazcima videha nAma ke do kSetroM ke manuSya duHkhamasukhama nAma ko uttama Rddhi ko prApta kara anubhava karate hue vihAra karate haiM, (yahAM sadA cauthA kAla rahane se karmabhUmi rahatI hai|) jambUdvIpa ke bharata aura airAvata nAma ke do kSetroM ke manuSya chahoM prakAra ke kAla kA anubhava karate hue bihAra karate haiM / jambUdvIpa meM sumeru parvata ke pUrva tathA pazcima meM bhI utsarpiNI athavA avasarpiNI nahIM hai, varan eka nizcita kAla hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajanA''gamasamanvaya : ekadvitripalyopamasthitayo haimvtkhaavirsskdaivkurvkaaH| tthottraaH| 3, 29. jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttaradAhiNeNa do vAsA paepattA....himavae ceva herannavate ceva harivAse ceva rammayavAte ceva'."devakurA ceva uttarakurA ceva ... "egaM paliovamaMThiI paeNattA'... "do paliovamAiM ThiI paeNattA, tipiNa palibhovamAiM ThiI prkhtaa| __jambU dvIpa0 vakSaskAra 4 chAyA- jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya uttaradakSiNayoH dvau varSoM prajJaptau ...."haimavatazcaiva hairaNyavatazcaiva harivarSazcaiva ramyagvarSazcaiva ......"devakuruzcaivottarakuruzcaiva ........" eka palyopamaM sthitiH prajJaptA......"dvipalyopamaM sthitiH prajJaptA tripalyopamaM sthitiH prjnyptaa| bhASA TokA-jambUdvIpa meM sumeru parvata ke uttara dakSiNa meM do kSetra batalAye gaye haiMhaimavata aura hairaeyavata / harivarSa aura ramyak varSa / devakuru aura uttarakuru / inakI Ayu kramazaH eka palya, do palya aura tona palya hotI hai| saMgati - jaghanya bhogabhUmi haimavata aura hairaNyavata meM eka palya Ayu hotI hai| madhyama bhogabhUmi harivarSa aura ramyak varSa meM do palya kI mAyu hotI hai| tathA uttama bhoga bhUmi devakuru aura uttara kuru meM tIna palya kI Ayu hotI hai| videheSu sNkhyeykaalaaH| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyaH [ 89 - mahAvidehe ...."maNubhANaM keviiyaM kAlaM ThiI pagaNatA? goyamA! jaharaNeNa aMtomuhattaM ukkoseNa puvakoDI AubhaM paaleti| jambU0 vakSaskAra 4 satra 85 chAyA- mahAvidehe manujAnAM kiyacciraM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama! jaghanyena antarmuhunta utkarSeNa pUrvakoTi AyuSkaM pAlayanti / prazna - mahAvideha kSetra meM manuSyoM kI kitanI Ayu hotI hai ? uttara- gautama - vahAM kI jaghanya Ayu antarmuhUrta aura utkRSNa Ayu pUrva koTi hotI hai| saMgati -pUrva koTi Ayu ko saMkhyAta varSa kI Ayu bhI kahate haiN| bharatasya viSkambho jambUdvIpasya nvtishtbhaagH| 3, 32. jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve bharahappamANamettehiM khaMDehiM kevaiyaM khaMDagaNie NaM paNNatte ? goyamA! uaM khaMDasayaM khaMDagaNieNaM paeNatte / jambU0 khaMDayojanAdhikAra sUtra 125 chAyA- jambudvIpe bhagavan ! dvIpe bharatapramANamAtraiH khaNDaH kiyAna khaNDa gaNitena prAptaH 1 gautama! navatyadhika khaNDazataM khaNDagaNitena prjnyptH| prazna -bhagavan ! jambUdvIpa kA bharatakSetra kisanevA~ bhAga hai ? uttara- gautama ! ekasau navve vA~ bhAga hai| saMgati- ina sUtroM aura Agama vAkya ke zabda 2 milate haiN| dvirdhAtakIkhaNDe / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] tasvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : dhAyaikhaMDe dIve puracchimaddhe NaM maMdarassa pavva yassa uttaradAhiNe NaM do vAsA pannattA, bahusamatullA jAva bharahe ceva eravae ceva ....."dhAtatIkhaMDadIve paJcacchimaddhe NaM maMdarassa pavvayassa uttaradAhiNe NaM do vAsA paNNattA bahusamatullA jAva bharahe ceva eravae ceva / iccAi / sthAnAMga sthAna 2 uddezya 3 sUtra 62 chApA- dhAtakIkhaNDe dvIpe pUrvArdai mandirasya parvatasya uttaradakSiNayoH dvau varSoM prajJaptau / bahusamatulyau yAvat bharatazcaiva airAvatazcaiva..... dhAtakIkhaNDadvIpe pazcimA mandirasya parvatasya uttaradakSiNayoH dvau varSoM prajJaptau bahusamatulyau yAvat bharatazcaiva airAvatazcaiva / ityAdi / bhASA TIkA - dhAtakI khaNDa dvIpa ke pUrvArddha meM sumeru parvata ke uttara dakSiNa meM do 2 kSetra haiN| bharata se airAvata taka vaha saba prakAra se barAbara haiM / dhAtakI khaNDa dvIpa ke pazcimArddha meM sumeru parvata ke uttara dakSiNa meM do 2 kSetra haiN| baha bharata kSetra se lagAkara airAvata taka saba prakAra se barAbara haiN| saMgati - dhAtakI khaNDa ke pUrvArddha meM bharatAdi airAvata paryaMta sAta kSetra haiM aura pazcimArddha meM bhI isI prakAra sAta kSetra haiN| jisase vahAM do bharata do airAvata Adi hotehaiN| puSkarADhe c| 3, 34. pukkharavaradIvaDDhe puracchimaddhe NaM maMdarassa pavvayassa uttaradAhiNe NaM do vAsA paNNatA bahusamatullA jAva bharahe ceva eranae cena taheva jAva do kuDAo paeNattA / ___ sthAnAMga sthAna 2 uddezya 3 sUtra 13 chAyA- puSkaravaradvIpArdai pUrvArddha mandirasya parvatasya uttaradakSiNayoH dvau varSoM Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyaH [ 91 prajJaptau bahusamatulyau yAvat bharatazcaiva airAvatazcaiva / tathaiva yAvat dvau kUTau prajJaptau / bhASA TIkA -puSkara dvIpa ke pUrvArDa meM sumeru parvata ke uttara dakSiNa meM do 2 kSetra haiM, vaha bharata kSetra se lagAkara airAvata taka saba prakAra se barAbara haiN| usI prakAra pazcimArddha meM bhI racanA hai| praangmaanussottraanmnussyaaH| 3, 35. mANusuttarassa NaM pavvayassa aMto mnnuaa| - jIvAbhigama pratipatti 3 mAnuSottarAdhikAra uhe0 2 sUtra 178 chAyA- mAnuSottarasya parvatasya antaH mnussyaaH| bhASA TIkA- manuSya manuSyottara parvata ke andara 2 hI rahate haiN| Age nahIM rhte| AryA mlecchAzca / te samAsao duvihA paraNattA, taM jahA-ArimA ya milakkhU ya / prajJApanA pada 1 manuSyAdhikAra chAyA- to samAsataH dvividhau prajJaptau, tadyathA-AryAzca mlecchAzca / bhASA TIkA - manuSya saMkSepa se do prakAra ke hote haiM - Arya aura mleccha / saMgati-yahAM sUtra aura Agama ke zabda 2 milate haiN| bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devkuruuttrkurubhyH| . 3, 37. se kiM taM akammabhUmagA? kammabhUmagA paraNarasavihA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : papaNattA; taM jahA-paMcahiM bharahehiM paMcahi eravaehiM paMcahiM mahAvidehehiM / se kiM taM akammabhUmagA ? akammabhUmagA tIsaI vihA paeNattA, taM jahA-"paMcahi hemavaehi paMcahi harivAsehiM paMcahiM rammagavAsehiM, paMcahiM eraNNavaehiM, paMcahiM devakuruhi, paMcahiM uttarakuruhiM / settaM akammabhUmagA / prajJApanA pada 1 manuSyAdhikAra sUtra 32 chAyA- atha kiM tat karmabhUmayaH ? karmabhUmayaH paJcadazavidhAH prajJaptAH, tapathA-'pazcabhiH bharataiH paJcabhiH airAvataiH paJcabhiH mahAvidehai:" atha kiM tat akarmabhUmayaH 1 akarmabhUmayaH triMzadvidhAH prajJaptAH / tadyathA-paJcabhiH hemavataiH, paJcabhiH harivaH paJcabhiH ramyagvaSaiH paJcabhiH hairaNyavataiH paJcabhiH devakurubhiH paJcabhiruttarakurubhiH / so'ymkrmbhuumyH| prazna- karma bhUmi kaunasI haiM ? uttara-dharma bhUmi pandraha kahI gaI haiN| (ar3hAI dvIpa ke) pAMca bharata, pAMca airAvata aura pAMca mahAvideha / prazna-akarma bhUmi athavA bhogabhUmi kauna sI haiM ? uttara-bhogabhUmi tIsa hotI haiM-pAMca haimavata, pAMca harivarSa, pAMca ramyaka varSa, pAMca hairaNyavata, pAMca devakuru aura pAMca uttara kuru / yaha saba bhoga bhUmiyAM haiN| saMgati-yahAM sUtra aura Agama vAkya meM koI antara nahIM hai| Agama vAkya meM niyamAnusAra thor3A vizeSa kathana hai| nRsthitI parAdhvare tripalyopamAntarmahuteM / 3, 38. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyaH [ 93 paliovamAu tinni ya, ukkoseNa viyAhiyA / AuTThiI maNuyANaM, aMtomuhuttaM jhnniyaa|| uttarAdhyayana adhyAya 36 gAthA 198 maNussANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaTiI paraNAttA ? goyamA! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tigiNapalioSamAiM / prajJApanA pada 4 manuSyAdhikAra chAyA- palyopamAni trINi ca, utkarSeNa vyAkhyAtA / pAyuH sthitirmanujAnAM antarmuhurte jaghanyakA // manuSyANAM bhagavan ! kiyati kAlaH sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa trINi palyopamAni / bhASA TIkA-manuSyoM kI jaghanya Ayu antarmuhurta tathA adhika se adhika Ayu tIna palya hotI hai| tirygyonijaanaanyc| 3, 36. paliovamAiM tiriNa u ukkoseNa viyAhiyA / AuThiI thalayarANAM antomuhuttaM jahanniyA // uttarAdhyayana adhyAya 36 gAthA 183 gambhavatiya cauppaya thalayara paMcadiya tirikkha joNiyANaM pucchA ? jahaNaNeNaM antomuhattaM ukkoseNAM tiSiNa paliovamAiM / prajJApanA sthitipada 4 tiryagadhikAra chAyA- palyopamAni trINi tu, utkarSeNa vyaakhyaataa| AyuH sthitiH sthalacarANAM antarmuhUrta jaghanyakA // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH garbhavyutkrAntaH catuSpadasthalacarapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA ? jaghanyena antarmuhUrta utkarSaNa trINi palyopamAni / bhASA TIkA-sthalacaroM kI jaghanya Ayu antarmuhurta tathA utkRSTa Ayu tIna palya hotI hai| prazna-garbha janma vAloM, caupAyoM, sthalacaroM, paMcendriyoM tathA anya tiryacoM kI kitanI Ayu hotI hai ? uttara-jaghanya antarmuhurta tathA utkRSTa tIna palya / saMgati-yahAM bhI sUtra aura Agama vAkya meM bilkula eka prakAra ke hI zabda kahe gaye haiN| iti zrI-jainamuni-upAdhyAya-zrImadAtmArAma mahArAja-saMgRhIte tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaye tRtIyA'dhyAyaH samAptaH // 3 // * Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthA'dhyAyaH devAzcaturNikAyAH / 4, 1 cauvvihA devA paNNattA, taM jahA - bhavaNavaI vANamaMtara joisa vemANiyA / chAyA caturvidhAH devAH prajJaptAH, jyotiSakAH vaimAnikAH / bhASA TIkA - deva cAra prakAra ke hote haiM--bhuvanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika | - vyAkhyAprajJapti zataka 2 uddezya 7 vAraNamantarAH saMgati - yahAM Agama vAkya aura sUtra meM kucha antara nahIM hai| kevala vyantara kA nAma Agama meM vANamantara diyA gayA hai, jo kevala zAbdika bheda hai / AditastriSu pItAntalezyA / bhavanavaivANamaMtara yANaM egA teulesA' tadyathA - bhuvanapatayaH - chAyA "jotisi cattAri lessAo 'vemANiyANaM tinni uvarimalesAo / sthAnAMga sthAna 1 sUtra 51 jyotiSakANAM ekA bhuvanapativAraNamantarayoH catasraH lezyA tejolezyA (pItalezyA) vaimAnikAnAM tisraH uparimalezyAH / -bhASA TIkA - bhuvanavAsI aura vyantaroM ke cAra lezyA (kRSNa, nIla, kApota aura pIta) hotI haiN| jyotiSkoM ke akelI pIta lezyA hotI hai aura vaimAnikoM ke Upara kI tIna lezyA (pIta, padma, aura zukla ) hotI haiN| 4, 2 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajanA''gamasamanvaya : ___ saMgati-Agama tathA sUtra meM jyotiSka devoM ke sambandha meM thor3A mata bheda hai| sUtroM meM bhuvanavAsI tathA vyataroM ke samAna jyotiSkoM meM bhI cAra lezyA mAnI haiN| kintu Agama grantha jyotiSkoM meM kRSNa, nIla, aura kApota kA astitva na mAnakara unameM kevala cauthI pItalezyA hI mAnate haiN| isaliye yaha viSaya vidvAnoM ke vicArane yogya hai| dazASTapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantAH / 4, 3. . bhavaNavaI dasavihA paNNatA' vANamantarA aTThavihA paNNatA,... 'joisiyA paMcavihA pannattA'.......'vemANiyA duvihA paNNattA, taM jahA-kappopavaNNagA ya kappAiyA ya / se ki taM kappopavaNNagA ? bArasavihA paNNattA, taM jahA - sohammA, IsANA, saNaMkumArA, mAhiMdA, baMbhalogA, laMtayA, mahAsukkA sahassArA, ANayA, pANayA, AraNA, accuttaa| prajJApanA prathama pada devAdhikAra chAyA- bhuvanapatayaH dazavidhAH prajJaptAH "vANamaMtarAH aSTavidhA prajJaptAH ......''jyotiSkAH pazvavidhAH prajJaptAH / vaimAnikau dvividhau prajJaptau, tadyathA-kalpopanakAca kalpAtItAzca / atha kiM tat kalpopapannakAH! dvAdazavidhAH prajJaptAH, tadyathA - saudharmAH IzAnAH sanatkumArAH mAhendrAH brahmalokAH lAntakAH mahAzukrAH sahasrArAH AnatAH prANatAH AraNAH acyutAH / bhASA TIkA-bhuvanavAsI dasa prakAra ke hote haiN| vyaMtara ATha prakAra ke hote haiM / jyotiSka pAMca prakAra ke hote haiM aura vaimAnika do prakAra ke hote haiN| vaimAnikoM ke do bheda yaha haiM-kalpopapanna aura kalpAtIta / prazna-kalpopapanna kinako kahate haiM ? uttara-kalpopapanna bAraha prakAra ke hote haiM-vaha yaha haiM-saudharma, IzAna, sAnatkumAra mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAya : indrasAmAnikavAyastriMzapAriSadAtmarakSalokapAlAnIkaprakIrNakAbhiyogyakilviSikAzcaikazaH / deviMdA parisovavannagA 4, 4. "tAyattIsagA logapAlA evaM sAmANiyA aNiyAhivaI.. AyarakkhA / chAyA devakivvisie... Abhijogie / / [ 67 sthAnAMga sthAna 3, u0 1, sU0 134. zrapapA0 jIvopa0 sU0 41. caDavvihA devANa ThitI paNNattA, taM jahA- deve NAmamege devasikhAte nAmamege devapurohite nAmamege devapajjalaNe nAmamege / sthAnAMga sthAna 4, u0 1 sU0 248. devendrAH evaM sAmAnikAH trAyastriMzakA : lokapAlAH pariSadutpannakAH anIkapatayaH AtmarakSAH / devakilviSikAH abhiyogyAH / caturvidhA devAnAM sthitiH prajJaptA, tadyathA devaH nAmaika: devasnAtakaH nAmaikaH devapurohitaH nAmaikaH devaprajvalanaH nAmaikaH / - bhASA TIkA - devendra, sAmAnika, trAyastriMza, lokapAla, pAriSad athavA pariSadutpanna anI pati athavA anIka, AtmarakSa, devakilbiSa aura abhiyogya / ( eka eka ke bheda haiN|) devoM kI sthiti cAra prakAra kI hotI hai-- deva, devasnAtaka, devapurohita aura deva prajvalana | saMgati - sUtra meM deva samUhoM ke daza bheda batalAye gaye haiN| uparokta Agama vAkya meM thor3e zAbdika heraphera ke sAtha nau bheda to batalA diye haiN| dasaveM bheda prakIrNaka ke sthAna Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH meM unhoMne devoM ke eka samUha kI deva, snAtaka, purohita aura prajvalana yaha cAra saMjJAaiM kI haiM, jo ki prakIrNaka se prathak kucha pratIta nahIM hote| trAyastriMzalokapAlavA vyNtrjyotisskaaH| vANamaMtarajoisiyANaM tAyatIsalogapAlA nasthi / pagaNavaNAe bIo pae passaMtu ahavA jaMbuddIvapaNNattIe jiNamahimAhiyAre vAvamaMtarajoisiyANaM ca visae paasiyvvo| chAyA- vyantarajyotiSkAnAM trAyastriMzalokapAlau na staH / prajJApanAyAH dvitIye pade pazyantu / athavA jambUdvIpaprajJaptau jinamahimAdhikAre vyantarajyotiSkayozca viSaye draSTavyaH / bhASA TokA - vyantara tathA jyotiSkoM meM trAyastriMza aura lokapAla nahIM hote / isa viSaya ko prajJApanA sUtra ke dvitIyapada athavA jambUdvIpa prajJapti ke jinamahimAdhikAra meM vyantara aura jyotiSkoM ke viSaya meM dekhanA caahiye| puurvyobhndraaH| do asurakumAriMdA pannatA, taM jahA-camare ceva balI ceva / do NAgakumAriMdA paNNattA, taM jahA-dharaNe ceva bhUyANaMde ceva / do suvannakumAriMdA paNNattA, taM jahA-veNudeve ceva veNudAlI ceva / do vijjukumAriMdA paeNattA, taM jahA-haricceva harisahe ceva / do aggikumAriMdA pannattA taMjahA-aggisihe ceva aggimANave cev| do dIvakumAriMdA paNNattA, taM jahA-punne ceva visiTe ceva / do udahikumAriMdA paNNattA, taM jahA-jalakate ceva jalappabhe cev| do disAkumAriMdA paNNattA, taM jahA-amiyagatI ceva amitavA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAya : [ haNe ceva / do vAtakumAriMdA paNNattA, taM jahA - velaMbe ceva pabhaMjaNe ceva / do thayikumAriMdA paNNattA, taM jahA- ghose caiva mahAghose ceva / do pisAiMdA pannattA, taM jahA - kAle ceva mahAkAle ceva / do bhUiMdA paNNattA, taM jahA surUve ceva paDirUve ceva / do jakkhidA pannattA, taM jahA-punnabhadde ceSa mANibhadde ceva / do kkhasiMdApannatA, taM jahA- bhIme ceva mahAbhIme ceva / do kinnariMdA pannatA taM jahA - kinnare ceva kiMpurise ceva / do kiMpurisiMdA pannattA taM jahA- sappurise caiva mahApurise ceva / do mahoragaMdA pannattA, taM jahA - atikAe ceva mahAkAe ceva / do gaMdhavvidA pannattA, taM jahA -- gItaratI ceva gIyajase ceva / sthAnAMga sthAna 2 u0 3 sU0 64. chAyA - sukumArendra prajJaptau tadyathA - camarazcaiva balizcaiva / 9 dvau nAgakumArendrau prajJaptI, tadyathA - dharaNazcaiva bhUtAnandazcaiva / dvau suparNakumArendrau prajJaptau tadyathA - veNudevazcaiva veNudArI caiva / dvau vidyutkumArendra prajJaptau tadyathA - harizcaiva harisahazcaiva / dvAvagnikumArendrau prajJaptau tadyathA - agnizikhazcaivA'gnimANavazcaiva / dvau dIpakumArendrau prajJaptau tadyathA - pUrNazcaiva vaziSTazcaiva / dvAvudadhikumArendrau prajJaptau tadyathA - jalakAntazcaiva jalaprabhazcaiva dvau dikumArendrau prajJaptau tadyathA - amita gatizcaivA'mitavAhanazcaiva / dvau vAtakumArendrau prajJaptau tadyathA - velambazcaiva prabhaJjanazcaiva atarakumArendra prajJaptau tadyathA - ghopazcaiva mahAghoSazcaiva / ( vyantarANAM madhye ) " dvau pizAcendrau prajJaptau tadyathA - kAlazcaiva mahAkAlazcaiva / , Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] tatvArtha sUtra jainA''gamasamanvaya : dvau bhUtendra prajJaptau tadyathA - surUpazcaiva pratirUpazcaiva / ( pratirUpo'tirUpazca ) dvau yakSendra prajJaptau tadyathA - pUrNabhadrazcaiva maNibhadrazcaiva / dvau rAkSasendrau prajJaptau tadyathA - bhImazcaiva mahAbhImazcaiva / afaaidra prajJaptau tadyathA - kinnarazcaiva kimpuruSazcaiva / athayependra prajJaptau tadyathA - satpuruSazcaiva mahApuruSazcaiva / aau mahoragendrau prajJaptau tadyathA - atikAyazcaiva mahAkAyazcaiva / ata prajJaptau tadyathA - gItaratizcaiva gItayazazcaiva 1 bhASA TIkA - ( bhuvanavAsiyoM ke andara ) 1. asura kumAroM ke do indra hote haiM- - camara aura bali / 2. nAgakumAroM ke do indra hote haiM - dharaNa aura bhUtAnanda | 3. suparNakumAroM ke do indra hote haiM - veNudeva aura veNudArI / 4. vidyutkumAroM ke do indra hote haiM - hari aura harisaha / - 5. agnikumAroM ke do indra hote haiM - agni zikha aura agni mANava / 6. dvIpakumAroM ke do indra hote haiM - pUrNa aura vaziSTa / 7. udadhikumAroM ke do indra hote haiM - jalakAnta aura jalaprabha / 8. dikkumAroM ke do indra hote haiM - zramitagati aura amitavAhana / 6. vAtakumAroM ke do indra hote haiM - velamba aura prabhaJjana / 10. stanita kumAroM ke do indra hote haiM - ghoSa aura mahAghoSa | - ( isa prakAra bhuvanavAsiyoM ke bIsa indroM kA varNana kiyA gayA / aba vyantaroM ke indroM kA varNana kiyA jAtA hai| ) 1. pizAcoM ke do indra hote haiM - kAla aura mahAkAla / 2. bhUtoM ke do indra hote haiM - surUpa aura pratirUpa ( athavA pratirUpa aura atirUpa ) 3. yakSoM ke do indra hote haiM - pUrNa bhadra aura maNibhadra / 4. rAkSasoM ke do indra hote haiM - bhIma aura mahAbhIma | 5. kinnaroM ke do indra hote haiM - - kinnara aura kimpuruSa / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha'dhyAya: 6. kimpuruSoM ke do indra hote haiM - satpuruSa aura mahApuruSa / 7. mahoragoM ke do indra hote haiM - atikAya aura mahAkAya / 8. gandharvo ke do indra hote haiM - gItarati aura gItayaza / kAyapravIcArA aa aizAnAt / 4, 7. zeSAH sparzarUpazabdamanaHpravIcArAH / 4, 8. [ 101 pare'pravIcArAH / chAyA 4, 9. kativihANaM bhaMte! pariyAraNA paNNattA ? goyamA ! paJcavihA paNNattA; taM jahA - kAyapariyAraNA, phAsapariyAraNA, rUvapariyAraNA, sahapariyAraNA, manapariyAraNA bhavaNavAsivANamaMtarajotisi sohammIsANesu kappesu devA kAyapariyAraNA, sAMkumAramAhiMdesu kappesu devA phAsapariyAraNA, baMbhaloyalaMta gesu kappesu devA rUvapariyAraNA, mahAsukkasahassAresu kappesu devA saddapariyAraNA, ANayapANayaccAraNa accue devA maraNapariyArakhA, gavejaga aNuttarovavAiyA devA apariyAragA / prajJApanA pada 34 pracAraNA viSaya sthAnAMga sthAna 2, u0 4, sU0 116. katividhA bhagavan pracAraraNA prajJaptA ? gautama ! paJcavidhA prajJaptA, tadyathA - kAyapracAraNA, sparzapracAraNA, rUpapracAraNA, zabdamacAraNA, manaHpracAraNA / bhavanavAsivyantarajyotiSkasaudharmaizAneSu kalpeSu devAH kAyapravIcArakAH / sAnatkumAramAhendrayoH kalpayoH devAH sparzapracArakAH / brahmalokalAntakayoH kalpayoH devAH rUpa Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH pracArakAH / mahAzukrasahasrArayoH kalpayoH devAH shbdprcaarkaaH| AnataprANatA''raNA'cyuteSu kalpeSu devAH manaHpracArakAH / |veyakA'nuttaropapAdikAH devAH aprcaarkaaH| prazna - bhagavan ! pracAraNA kitane prakAra kI hotI hai? uttara - gautama ! pAMca prakAra kI hotI hai-kAya pracAraNA, sparza pracAraNA, rUpa pracAraNA, zabda pracAraNA aura manaHpracAraNA / bhavanavAsI, vyantara jyotiSka, tathA saudharma aura IzAna kalpoM ke deva [ manuSyoM ke samAna ] zarIra se pravIcAra athavA maithuna karate haiN| sAnatkumAra aura mAhendra kalpoM ke deva sparza mAtra se hI maithuna ke sukha ko bhoga lete haiM / brahmaloka aura lAntaka kalpoM meM deva rUpa dekhane mAtra se maithuna ke sukha ko bhoga lete haiM / mahAzukra aura sahasrAra kalpoM meM deva mana meM smaraNa karane mAtra se maithuna ke sukha ko bhoga lete haiM / nau veyaka tathA anuttaroM meM utpanna devoM meM kAmavAsanA na hone se vaha apravIcAra kahe jAte haiN| saMgati - pravIcAra, pracAraNA, tathA pracAra yaha saba maithuna ke hI nAmAntara haiN| ina satroM meM devoM ke maithuna kA sukha prApta karane kA DhaMga batalAyA gayA hai / AgamavAkya tathA uparokta sUtroM ke zabdoM kA sAmya dhyAna dene yogya hai| bhvnvaasino'surnaagvidyutsuprnnaagnivaatstnitoddhidviipdikkumaaraaH| 4, 10. bhavaNavaI dasavihA paNNattA, taM jahA-asurakumArA, nAgakumArA, suvaraNakumArA, vijukumArA, aggIkumArA, dIvakumArA, udahikumArA, disAkumArA, vAukumArA, thaNiyakumArA / prajJApanA prathama pada devAdhikAra. chAyA- bhavanavAsinaH dazavidhAH prajJaptAH, tadyathA- asurakumArAH, nAga kumArAH, suparNakumArA, vidyutkumArAH agnikumArAH, dvIpakumArAH, udadhikumArAH, dikkumArAH, vAtakumArAH, stanitakumArAH / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha'dhyAya : [ 103 bhASA TIkA-bhavanavAsI dasa prakAra ke hote haiM-asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dikkumAra, vAtakumAra, aura stanita kumaar| vyantarAH kinnrkimpurussmhorggndhrvykssraaksssbhuutpishaacaaH| 4, 11. vANamaMtarA aTThavihA paeNattA, taM jahA-kieNarA, kiMpurisA, mahoragA, gaMdhavvA, jakkhA, rakkhasA, bhUyA, pisaayaa| prajJApanA prathamapada devAdhikAra. chAyA- vyantarAH aSTavidhAH prajJaptAH, tadyathA - kinnarAH, kimpuruSAH, maho ragAH, gandharvAH, yakSAH, rAkSasAH, bhUtAH, pishaacaaH| bhASA TokA-vyantara ATha prakAra ke hote haiM-kinnara, kimpuruSa, mahoraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pizAca. jyotiSkAH sUryAcandramasau grhnksstrprkiirnnktaarkaashc| joisiyA paMcavihA paNNatA, taM jahA-caMdA, sUrA, gahA, sakkhattA, taaraa| prajJApanA prathama pada devAdhikAra. chAyA- jyotiSkAH paJcavidhAH prajJaptAH, tadyathA- candramasaH, sUryAH, grahAH, nakSatrANi, taarkaaH| bhASA TIkA - jyotiSka pAMca prakAra ke hote haiM- caMdramA, sUrya, praha, nakSatra, aura tAre ___merupradakSiNA nityagatayo nRloke| 4, 13. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH 4, 14. te meru pariyaDatA payAhiNAvattamaMDalA savve / - praNavaTTiyajogehiM caMdA sUrA gahagaNA ya // 10 // jIvAbhigama, tRtIya pratipatti udde0 2 sU0 177. chAyA- te meru paryaTantaH pradakSiNAvarttamaNDalAH sarve / anavasthitayogaiH candramasaH sUryAH grahagaNAzca // bhASA TIkA- vaha candramA, sUrya, aura grahoM ke samUha sthira na rahate hue nitya maNDalAkAra meM sumeruparvata kI pradakSiNA diyA karate haiN| tatkRtaH kaalvibhaagH| ___ se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-"sUre Aicce sure", goyamA! sUrAdiyA NaM samayAi vA AvalayAi vA jAva ussappiNIi vA avasappiNIi vA se teNaDheNaM jAva aaicce| vyAkhyA prajJapti zata0 12 u0 6. ___ se kiM taM pamANakAle ? duvihe paNNatte, taM jahA-divappapANakAle rAippamANakAle iccAi / vyAkhyAprajJapti zataka 11 u0 11 sU0 424. jambUdvIpa prajJapti, sUrya prajJapti, candraprajJapti / chAyA- atha kenArthena bhagavan evaM ucyate - " sUryaH AdityaH sUryaH", gautama ! sUryAdikAH samayAdayaH vA''valikAdayaH vA yAvat utsarpiNyAdayaH vA'vasarpiNyAdayaH vA'tha tenArthena yaavdaadityH| atha kiM tatpamANakAlaH 1 dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - divasapramANa kAlaH rAtripramANakAlaH ityaadi| prazna - bhagavan ! sUrya ko Aditya kisa kAraNa se kahate haiM ? ___uttara - gautama ! zrAvali Adi se lagAkara utsarpiNI athavA avasarpiNI taka ke samaya kI Adi sUrya se hI hotI hai, isa kAraNa se use Aditya kahate haiM ? Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha'dhyAyaH [ 105 prazna-pramANa kAla kise kahate haiM? uttara-vaha do prakAra kA hotA hai-divasa pramANa kAla aura rAtri pramANa kAla / ityaadi| bhirvsthitaaH| 4, 15. aMto maNussakhette havaMti cArovagA ya uvavaNNA / paJcavihA joisiyA caMdA sarA gahagaNA ya // 21 // teNa paraM je sesA caMdAiccagahatAranakhattA / natthi gaI navi cAro avaTThiyA te muNeyavvA // 22 // jIvAdhigama tRtIya pratipatti udde0 2 sUtra 177 chAyA- antaH manuSyakSetre bhavanti cAropagAzca uppnnaaH| paJcavidhAH jyotiSkAH candramasaH sUryAH grahagaNAzca // tena paraM yAni zeSANi candramasAdityagrahatArakanakSatrANi / nAsti gatiH nApi cAraH avasthitAni tAni jJAtavyAni // bhASA TIkA-manuSya kSetra ke andara utpanna hue pAMcoM prakAra ke jyotiSka candramA, sUrya, aura grahoM ke samUha calate rahate haiN| kintu manuSya kSetra ke bAhira ke zeSa candramA, sUrya, graha, nakSatra aura tAre gati nahIM karate, na calate haiM / paran unako nizcala samajhanA caahiye| saMgati-ina saba bhAgama vAkyoM aura sUtra ke padoM meM vizeSa kathana ke atirikta aura kucha bheda nahIM hai. vaimaanikaaH| vemANiyA - vyAkhyAprajJapti0 zataka 20 sUtra 675-682. chAyA- vaimaanikaaH| bhASA TIkA-[jyotiSka devoM se Upara rahane vAle devoM ko] vaimAnika kahate haiN| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] tatvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : kalpopapannAH kalpAtItAzca / 4, 17 vemANiyA duvihA paNNattA, taM jahA- kappopavaNNagA ya kappAIyA ya // prajJApanA prathama pada sUtra 50. chAyA vaimAnikAH dvividhA: prajJaptAstadyathA- kalpopapannakAzca kalpAtItAzca / bhASA TIkA - vaimAnika do prakAra ke hote haiM-kalpopapanna aura kalpAtIta / uparyupari / 4, 18 IsAyarasa kappassa uppiM sapakkhi ityAdi / prajJApanA pada 2 vaimAnikadevAdhikAra / chAyA IzAnasya kalpasya upari sapakSaM ityAdi bhASA TIkA - IzAna kalpa ke Upara 2 bAkI saba racanA hai / saudharmaizAnasAnatkumAramAhendrabrahmabrahmottaralAntavakApiSTazukramahAzukrazatArasahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu graiveyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau ca / 4, 19 sohamma IsANa saNakumAra mAhiMda baMbhaloya laMtaga mahAsukka sahassAra ANaya pANaya AraNa anya heTThimagevejjaga majjhimagevega uparimagevejbhaga vijaya vejayaMta jayaMta aparAjiya savvaTTasiddhadevAya / prajJApanA pada 6, anuyogaddhAra sU0 103 aupapAtika siddhAdhikAra / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha'dhyAyaH [ 107 chAyA- saudharmaMzAnasAnatkumAramAhendrabrahmalokalAntakamahAzukrasahasrAra''na taprANatA''raNA'cyutAdhastAdagraiveyakamadhyamaveyakoparimoveyakavi jayavaijayantajayantAparAjitasarvArthasiddhadevAzca / bhASA TIkA-saudharma, IzAna, sAnatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta, adhoveyaka, madhyama praveyaka, uparima praiveyaka, vijaya, vaijayaMta, jayaMta, aparAjita aura sapArthasiddhi ke deva [vaimAnika kahalAte haiN|] saMgati-digambara granthoM se zvetAmbara tathA sthAnakavAsI AgamoM kA svargo' ke viSaya meM matabheda hai| digambara grantha solaha svarga mAnate haiN| jaisA ki sUtra meM likhA hai| kintu AgamoM meM brahmottara, kApiSTa, zukra aura zatAra ina cAra svargoM ke astitva ko nahIM mAnA / lAntava kA nAma AgamoM meM lAntaka milatA hai| ata: ina bhedoM meM sAmpradAyikatA hone ke kAraNa yaha samanvaya meM bAdhaka siddha nahIM hote / isI kAraNa se digambara AmnAya ke sUtroM meM solaha tathA zvetAmbara AmnAya ke tatvArthasUtra meM bAraha svarga milate haiN| sthitiprbhaavsukhdyutileshyaavishuddhiindriyaavdhivissyto'dhikaaH| 4, 20. gatizarIraparigrahAbhimAnato hiinaaH|| sohammIsANesu devA kerisae kAmabhoge paJcaNubbhavamANA viharaMti ? goyamA! iThThA sadA iTThA rUvA jAva phAsA evaM jAva gevejA aNuttarovavAtiyA NaM aNuttarA sadA evaM jAva aNuttarA phaasaa| jIvAdhigama0 pratipatti 3 udde0 2 satra 216. prajJApanA pada 2 devAdhikAra / 4, 21. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH ..... ''mahiDDhIyA mahajjuiyA jAva mahANubhAgA iDDhIe paeNatte, jAva acuo, gevejaNuttarA ya savve mahiDDhIyA / jIvAbhigama0 pratipatti 3 sUtra 217 vaimAnikAdhikAra / chAyA- saudharmeMzAnayoH devAH kIdRk kAmabhogAn pratyanubhavamAnAH viharanti ? gautama! iSTAH zabdAH iSTAH rUpAH yAvat sparzAH evaM yAvat |veyakAH anuttaropapAtikAH anuttarAH zabdAH evaM yAvat anuttarAH sprshaaH| maharddhikAH mahadadyutikAH yAvat mahAnubhAgAH RddhayaH prajJaptAH, yAvat acyutaH, graiveyakAH anuttarAzca sarve maharddhikAH..... prazna-saudharma tathA IzAna svargoM meM deva kaise 2 kAma bhogoM ko bhogate hue vihAra karate haiN| uttara-gautama / vaha iSTa zabda, iSTa rUpa, iSTa gaMdha, iSTa rasa aura iSTa sparza kA vaiyaka tathA anuttaroM taka Ananda lete haiN| acyuta svarga taka vaha mahAnubhAga bar3ebhArI Rddhi vAle aura mahAn kAnti vAle hote haiM / aveyaka aura anuttaroM ke nivAsI deva bhI mahAna Rddhi vAle hote haiM saMgati-yaha pIche batalAyA jA cukA hai ki AgamoM meM sabhI viSayoM kA pratipAdana vistAra se kiyA gayA hai| jivAdhigama pratipatti sUtrameM tathA prajJApanA sUtra meM devoM ke Upara 2 adhika tathA hIna guNoM para bhI bar3e vistAra se prakAza DAlA gayA hai| kintu kisI choTe vAkya ke na hone se yahAM kisI upayukta pada kA uddharaNa na kiyA jA skaa| sUtra meM batalAyA hai ki Upara 2 devoM kI adhikAdhika Ayu hotI hai, prabhAva bhI adhikAdhika hI hotA jAtA hai, sukha bhI eka kalpa se dUsare Adi meM adhika 2 hI hai, kAnti bhI adhika 2 hotI jAtI hai, lezyA adhikAdhika vizudhda hotI jAtI hai, indriyoM kI viSaya grahaNa karane kI zakti bhI bar3hatI jAtI hai| aura avadhi jJAna kA viSaya bhI unakA adhika 2 hI hotA jAtA hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pages : [ 106 isake viruddha Upara 2 ke devoM kI gati kama hotI jAtI hai| arthAt jitane 2 Upara jAiye deva kama calate haiN| praveyakoM ke ahamindra to apane sthAna se kahIM bhI nahIM jAte / zarIra bhI upara 2 choTA hotA jAtA hai, parigraha bhI Upara 2 kama rakhate jAte haiM, aura abhimAna bhI Upara 2 kama hotA jAtA hai / pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu / 4, 22 sohammIsANadevANaM kati lessAo pannatAo ? goyamA ! egA teUlessA paNNattA / sagaM kumAramAhiMdesu egA pamhalessA evaM baMbhaloge vi pamhA / sesesu ekkA sukkalessA zraNuttarovavAtiyANaM ekkA paramasukkalessA / chAyA jIvAbhigama0 pratipatti 3 udde0 1 sUtra 214. prajJApanA pada 17 udde0 1 lezyAdhikAra / saudharmaizAnadevAnAM katilezyAH majJaptAH 1 gautama ! ekA tejolezyA prajJaptA / sAnatkumAramAhendrayoH ekA padmalezyA evaM brahmaloke'pi padmalezyA / zeSeSu ekA zuklalezyA anuttaropapAtikAnAmekA paramazukralezyA / prazna - saudharma aura IzAna svarga vAloM ke kitanI lezyA hotI haiM ? uttara - gautama ! unake kevala eka pIta lezyA (tejolezyA) hI hotI hai| sAnatkumAra aura mAhendra svarga meM akelI padma lezyA hotI hai| brahmaloka meM bhI padmalezyA hotI hai / zeSa svargoM meM kevala zukla lezyA hI hotI hai| anuttaroM meM utpanna huA ke parama zukla lezyA hotI hai / saMgati - Agama ke isa vAkya kA digambaroM se thoDA matabheda hai / unake lezyA krama ke anusAra saudharma IzAna meM pIta lezyA; sAnatkumAra aura mAhendra meM pItapadma donoM; brahma, brahmottara, lAMta aura kApiSTa meM padmalezyA; zukra, mahAzukra, zatAra aura sahasrAra meM padma Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : aura zukra donoM; tathA Anata Adi zeSa svargoM meM zukla lezyA hotI hai| paraMtu anudiza aura anuttara ina caudaha vimAnoM meM parama zukla hotI hai| prAggreveyakebhyaH klpaaH| 4, 23. 4, 24. kappopavaraNagA bArasavihA pnnnnttaa| prajJApanA prathama pada sUtra 46. chAyA- kalpopapannakAH dvAdazavidhAH prajJaptAH / __ bhASA TIkA-[praveyakoM se pahile ke] kalpopapanna jAti ke deva bAraha prakAra ke kahe jAte haiN| brahmalokAlayA laukaantikaaH|| baMbhaloe kappe...... logaMtitA devA paNNattA / sthAnAMga0 sthAna = sUtra 623. chAyA- brahmaloke kalpe ........ laukAntikAH devAH prajJaptAH / bhASA TIkA-brahmaloka kalpa ke anta meM rahane vAle laukAntika deva kahalAte haiN| sArasvatAdityavanyaruNagardatoyatuSitAvyAbAdhAriSTAzca / sArassayamAiccA vaNhIvaruNA ya gaddatoyA ya / tusiyA avvAvAhA aggiccA ceva riTThA ca // chAyA- sArasvatA''dityAH vanhayo varuNAzca gardatoyAzca / tuSitA avyAbAdhA AgneyAzcaiva riSTAzca // * sthAnAMga sthAna0 8 sutra 623 meM isI gAthA meM 'riTThA ca' ke sthAna meM 'boddhavvA' pATha dekara ATha bheda hI mAne haiN| 4, 25. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha'dhyAyaH [ 111 bhASA TIkA-sArasvata, Aditya, vanhi, varuNa, gardatoya, tuSita, avyAvAdha Agneya aura riSTa yaha saba ke saba laukAntika hote haiN| saMgati-sUtra meM saMkSepa se ATha bheda likhe haiN| kintu Agama meM vistAra se nau bheda likhe gaye haiN| Agama ke vanhi aura Agneya ko sUtra meM kevala vanhi meM hI antarbhAva kara liyA hai| Agama meM aruNa ko varuNa aura ariSTa ko riSTa nAma diyA gayA hai, jo ki koI vAstavika bheda nahIM hai| vijayAdiSu dvicrmaaH| vijaya vejayaMta jayaMta aparAjiya devatte kevaiyA dakidiyA atItA paramattA ? goyamA ! kassai asthi kassai Natthi, jassasthi aTTa vA solasa vA ityAdi / prajJApanA0 pada 15 indriyapada chAyA- vijayavaijayantajayantAparAjiteSu devattve kiyAnti dravyendriyANi atItAni prajJaptAni ? gautama ! kasyAsti kasya nAsti, yasyAsti aSTa vA SoDaza vA ityaadi| prazna-vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita ke devapane meM kitanI dravyendriyA~ bIta jAtI haiN| uttara-gautama ! kisI ke hotI haiM aura kisI ke nahIM bhI hotI hai jinake hotI haiM to pATha yA solaha hotI haiN| saMgati-eka janma kI ATha dravyendriya (sparzana, rasanA, do nAka, do AMkha aura do kAna) mAnI gaI haiN| ataeva do janmoM kI solaha dravyendriyA~ huii| uparokta vimAnoM se Ane vAle prAyaH to usI bhava meM mokSa ko prApta hote haiN| jinako usI bhava meM mokSa nahIM hotI vaha dUsare bhava meM mokSa cale jAte haiN| kintu do bAra cAra anuttara vimAnoM meM jAkara mokSa jAnA to unakA bilakunna nizvita hai| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : aupapAdikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH / 4, 27. uvavAiyA ....'maNuA (sesA) tirikkhajoNiyA / dazavaikA0 adhyAya 4 SaT kAyAdhikAra / chAyA- upapAdakAH manujAH (zeSAH ) tiryagyonayaH / bhASA TIkA-aupapAdika (deva nArakiyoM) aura manuSyoM ke atirikta zeSa jIva tiryaca kahalAte haiN| sthitirasuranAgasuparNadvIpazeSANAM saagropmtriplyopmaaiihiinmitaa| 4, 28. asurakumArANaM bhaMte! devANaM kevaiyaM kAlaDhii paNNatA? goyamA ! ukkoseNaM sAiregaM sAgarovamaM.... / nAgakumArANaM devANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI pannatA ? goyamA! ukkoseNaM dopaliovamAiM desUNAI ......suvaraNakumArANaM bhaMte! devaNaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannatA? goyamA! ukoseNaM dopaliovamAiM desuunnaaii| evaM eeNaM abhilAvaNa... jAva thaNiyakumArANaM jahA nAgakumArANaM / prajJApanA0 pada 4 bhavanapatyadhikAra / sthiti viSaya / chAyA- asurakumArANAM bhagavan ! kiyatI kAlasthitiH prajJaptA ? gautama ! utkarSeNa sAtirekaM sAgaropamam / nAgakumArANAM devAnAM bhagavan ! kiyatI kAlasthitiH prajJaptA ? gautama ! utkarSeNa dve palyopame dezone / suparNakumArANAM bhagavan ! devAnAM kiyatI kAlasthitiH prajJaptA ? gotama! utakarSaNa dve Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAya : [ 113 palyopame deshone| evaM anena abhilApena .......yAvat stanitakumArANAM yathA nAgakumArANAm / prazna-bhagavan ! asurakumAroM kI kitanI Ayu hotI hai ? uttara-gautama! unakI adhika se adhika Ayu kucha adhika eka sAgara hotI hai ! prazna-bhagavan ! nAgakumAroM ko kitanI Ayu hotI hai ? uttara-gautama ! adhika se adhika kucha kama do palya hotI hai ! prazna-bhagavan ! suparNa kumAroM kI kivanI Ayu hotI hai ? uttara-gautama ! adhika se adhika kucha kama do palya hotI hai ! isI prakAra se stanika kumAroM taka kI Ayu nAgakumAroM ko bhAyu ke samAna hotI hai ! saMgati-isa viSaya meM AgamoM kA digambara prathoM se thor3A mata bheda hai / sUtra meM kahA gayA hai ki asura kumAroM kI Ayu eka sAgara kI hai, nAgakumAroM ko tIna palya hai, suparNa kumAroM kI Ayu ar3hAI palya hai, dvIpa kumAroM kI do palya hai, aura zeSa rahe jo chaha kumAra unakI Ayu Der3ha 2 phalya kI hai! 4, 29. 4,30. saudharmazAnayoH saagropme'dhike| .. sAnatkumAramAhendrayoH spt| trisaptanavaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni tu| AraNAcyutAlamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhau c| aparA plyopmdhikm| 4, 32. 4, 33. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH parataH parataH pUrvA puurvaa'nntraa| 4, 34. do ceva sAgarAiM, ukkoseNa viyaahiaa| sohammammi jahannaNaM, egaM ca paliovamaM // 220 // sAgarA sAhiyA dunni, ukkoseNa viyAhiyA / IsANammi jahannaNaM, sAhiyaM paliovamaM // 221 / / sAgarANi ya satteva, ukkoseNaM ThiI bhave / saNaMkumAre jahanneNaM, dunni U sAgarovamA // 222 // sAhiyA sAgarA satta, ukkoseNaM ThiI bhave / mAhindammi jahanneNaM, sAhiyA dunni sAgarA // 223 // dasa ceva sAgarAiM, ukkoseNaM ThiI bhve| bambhaloe jahannaNaM, satta ja sAgarovamA // 224 // caudasa sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / lantagammi jahanneNaM, dasa u sAgarovamA // 225 // sattarasa sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / mahAsukke jahanneNaM, coisa sAgarovamA // 226 // aTThArasa sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / sahassArammi jahanneNaM, sattarasa sAgarovamA // 227 // sAgarA auNavIsaM tu, ukkoseNaM ThiI bhave / mANayammi jahannaNaM, aTThArasa sAgarovamA // 228 // Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyaH [ 115 pIsaM tu sAgarAiM; ukoseNa ThiI bhve| pANayammi jahannaNaM, sAgarA auNavIsaI // 226 // sAgarA ikkavIsaM tu, ukkoseNa ThiI bhave / bhAraNammi jahannaNaM, vIsaI sAgarovamA // 230 // bAvIsaM sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / adhuyammi jahannaNaM, sAgarA ikkavIsaI // 231 // tevIsa sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / paDhamammi jahannaNaM, bAvIsaM sAgarovamA // 232 // cauvIsa sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / biiyammi jahanneNaM, tevIsaM sAgarovamA // 233 // paNavIsa sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / taiyammi jahannaNaM, cauvIsaM sAgarovamA // 234 // chavIsa sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhve| cautthammi jahannaNaM, sAgarA paNuvIsaI // 235 // sAgarA sattavIsuM tu. ukoseNa ThiI bhve| paJcamammi jahanneNaM, sAgarA u chavIsai // 236 // sAgarA bhaTThavIsaM tu, ukkoseNa ThiI bhave / chammi jahanneNaM, sAgarA sattavIsai // 237 // sAgarA auNatIsaM tu, ukkoseNa ThiI bhave / sattamammi jahannaNaM, sAgarA aTTavIsai // 238 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : tIsaM tu sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / aTThamammi jahannaNaM, sAgarA ausa tIsaI // 236 // sAgarA ikkatIsaM tu, ukkoseNa ThiI bhave / navamammi jahannaNaM, tIsaI sAgarovamA // 240 // tettIsA sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / causupi vijayAIsu, jahanneNekkattIsaI // 241 // ajahannamaNukkosA, tettIsaM sAgarovamA / mahAvimANe savvaTTha, ThiI esA viyAhiyA // 242 / / uttarAdhyayanasUtra adhya036. chAyA- dvai caiva sAgaropame, utkarSeNa vyAkhyAtA / saudharma jaghanyena, ekaM ca palyopamam // 220 // sAgaropame sAdhike dve, utkarSeNa vyAkhyAtA / IzAne jaghanyena, sAdhikaM palyopamam (eka) // 221 // sAgaropamANi ca saptaiva, utkarSaNa sthitirbhavet / sAnatkumAre jaghanyena, dve tu sAgaropame // 222 // sAdhikAni sAgaropamANi sapta, utkarSeNa sthitirbhavet / mAhendre jaghanyena, sAdhike dve sAgaropame // 223 // daza caiva sAgaropamANi, utkarSeNa sthitirbhavet / brahmaloke jaghanyena, sapta tu sAgaropamANi // 224 // caturdaza sAgaropamANi, utkarSeNa sthitirbhavet / lAntake jaghanyena, daza tu sAgaropamANi // 225 // saptadaza sAgaropamANi, utkarSeNa sthitirbhavet / mahAzukra jaghanyena, caturdaza sAgarophmANi // 226 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvAdhyAyaH [ 115 aSTAdaza sAgaropamANi, utkarSeNa sthitirbhavet / sahasrAre jaghanyena, saptadaza sAgaropamANi // 227 // sAgaropamANAM ekonaviMzatistu, utkarSeNa sthitirbhavet / Anate jaghanyena, aSTAdaza sAgaropamANi // 228 // viMzatistu sAgaropamANi, utkarSeNa sthitirbhavet / prANate jaghanyena, sAgaropamANAM ekonaviMzatiH // 229 // sAgaropamANAM ekaviMzatistu, utkarSeNa sthitirbhavet / AraNe jaghanyena, viMzatiH sAgaropamANi // 230 // dvAviMzatiH sAgaropamANi, utkarSeNa sthitirbhavet / acyute jaghanyena, sAgaropamANAM ekaviMzatiH // 231 // prayoviMzatiH sAgaropamANi, utkarSeNa sthitirbhavet / prathame (aveyake) jaghanyena, dvAviMzatiH sAgaropamANi // 232 // caturviMzatiH sAgaropamANi, utkarSaNa sthitirbhavet / dvitIye jaghanyena, trayovivatiH sAgaropamANi // 233 // paJcaviMzatiH sAgaropamANi, utkarSeNa sthitirbhavet / tRtIye jaghanyena, caturviMzatiH sAgaropamANi // 234 // SaDaviMzatiH sAgaropamANi, utkarSaNa sthitirbhavet / caturthe jaghanyena, sAgaropamANi paJcaviMzatiH // 235 // sAgaropamANAM saptaviMzatistu, utkarSeNa sthitirbhavet / paJcame jaghanyena, sAgaropamANAM tu SaDviMzatiH // 236 // sAgaropamANAmaSTAviMzatistu, utkarSeNa sthitirbhavet / SaSTha jaghanyena, sAgaropamANAM saptaviMzatiH // 237 // sAgaropamANAmekonatriMzattu, utkarSeNa sthitirbhavet / . . saptame jaghanyena, sAgaropamANAmaSTAviMzatiH // 238 // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118] tatvArtha sUtra jainA''gamasamanvaya : triMzattu sAgaropamANi, utkarSeNa sthitirbhavet / aSTame jaghanyena, sAgaropamANAmekonatriMzat / / 239 / / sAgaropamANAmekatriMzattu utkarSeNa sthitirbhavet / navame jaghanyena, triMzatsAgaropamANi // 240 // trayastriMzat sAgaropamANi, utkarSeNa sthitirbhavet / caturSvapi vijayAdiSu, jaghanyenaikatriMzat // 249 // ajaghanyAnutkRSTA, trayastriMzatsAgaropamANi / mahAvimAne sarvArthe, sthitireSA vyAkhyAtA / / 242 / / bhASA TIkA - saudharma svarga kI jaghanya Ayu eka palya tathA utkRSTa Ayu do sAgara kI hai | 200 || IzAna svarga kI jaghanya Ayu eka palya se kucha adhika tathA utkRSTa do sAgara se kucha adhika hai // 229 // sAnatkumAra svarga kI jaghanya Ayu do sAgara tathA utkRSTa Ayu sAta sAgara hai || 222 // mAhendra svarga kI jaghanya Ayu do sAgara se kucha adhika tathA utkRSTa Ayu sAta sAgara se kucha adhika hotI hai // 223 // brahmaloka kI jaghantha Ayu sAta sAgara tathA utkRSTa Ayu daza sAgara hotI hai || 224 // lAntaka meM jaghanya Ayu dasa sAgara tathA utkRSTa Ayu caudaha sAgara hotI hai || 225 // mahAzukra kI jaghanya Ayu caudaha sAgara aura utkRSTa Ayu sataraha sAgara hotI hai // 226 // sahasrAra kI jaghanya Ayu sataraha sAgara tathA utkRSTa Ayu aThAraha sAgara hotI hai || 227 // Anata svarga ko jaghanya Ayu aThAraha sAgara hotI hai tathA utkRSTa Ayu unnIsa sAgara hotI hai / / 228 // prANata svarga ko jaghanya Ayu unnIsa sAgara tathA utkRSTa Ayu bIsa sAgara hotI hai || 226 || AraNa svarga kI jaghanya zrayu bosa sAgara aura utkRSTa Ayu ikkIsa sAgara hotI hai || 230 // acyuta svarga kI jaghanya cAyu ikkIsa sAgara tathA utkRSTa Ayu bAIsa sAgara hotI hai | 231 // prathama praveyaka kI jaghanya Ayu bAIsa sAgara kI tathA utkRSTa Ayu teIsa sAgara hai || 232 || dUsare graiveyaka kI jaghanya Ayu teIsa sAgara tathA utkRSTa Ayu caubIsa sAgara hotI hai // 233 // tIsare praveyaka kI jaghanya Ayu caubIsa sAgara tathA utkRSTa Ayu paccIsa sAgara hotI hai // 234 // caturtha vaika kI jaghanya Ayu paccIsa sAgara tathA utkRSTa Ayu chabbIsa sAgara hotI hai Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyaH [ 116 // 235 / / paMcama veyaka kI jaghanya Ayu chabbIsa sAgara tathA utkRSTa Ayu sattAIsa sAgara hotI hai // 236 // chaTe praveyaka kI jaghanya Ayu sattAIsa sAgara tathA utkRSTa Ayu aTThAIsa sAgara hotI hai // 237 // sAtaveM praveyaka kI jaghanya Ayu aTThAIsa sAgara tathA utkRSTa Ayu unatIsa sAgara hai // 238 // AThaveM praveyaka kI jaghanya Ayu unatIsa sAgara tathA utkRSTa Ayu tIsa sAgara hotI hai // 236 // nauveM aveyaka kI jaghanya bhAyu tIsa sAgara tathA utkRSTa Ayu ikattIsa sAgara hotI hai 240 // vijaya vaijayanta jayanta aura aparAjita nAma ke anuttara vimAnoM kI jaghanya Ayu ikattIsa sAgara tathA utkRSTa Ayu teMtIsa sAgara hotI hai // 241 // sarvArthasiddhi nAma ke mahAvimAna kI utkRSTa aura jaghanya Ayu teMtIsa sAgara hotI hai| isa prakAra vaimAnika devoM kI sthiti kA varNana kiyA gayA // 242 // saMgati-yaha pIche dikhalAyA jA cukA hai ki AgamoM ke isa varNana meM sUtroM se thor3A svargoM kI saMkhyA ke viSaya meM mata bheda hai| AgamoM ne bAraha svarga aura unake bAraha hI indra mAne haiN| kintu sUtroM meM solaha svarga aura unake bAraha indra mAne gaye haiN| AgamoM ne brahmottara, kApiSTa, zukra aura zatAra svarga ke astitva ko nahIM mAnA hai| ataeva svargoM kI Ayu ke viSaya meM bhI nAma mAtra kA thor3A bheda AgayA hai| sUtra tathA digambara granthoM meM mahAzukra kI utkRSTa Ayu sUtra meM solaha sAgara se kucha adhika aura Agama meM sataraha sAgara mAnI gaI hai| sUtra meM Anata prANata kI utkRSTa Ayu bIsa sAgara kI tathA Agama meM pAnata kI unnIsa sAgara aura prANata kI utkRSTa Ayu bIsa sAgara mAnI gaI hai| sUtra meM pAraNa acyuta kI utkRSTa bhAyu bAIsa sAgara tathA gama meM Anata kI ikkIsa aura prANata kI utkRSTa Ayu bAIsa sAgara mAnI gaI hai| nava praiveyaka kI Ayu donoM kI samAna hai| digambaroM meM nava veyakoM ke pazcAt eka paTala nava anudiza kA mAnA gayA hai aura usake upara eka paTala vijayAdika pAMca anuttara vimAnoM kA mAnA gayA hai| sUtra ke 'ca' pada se unhI nava anudizoM kA grahaNa karanA sarvArthasiddhi Adi tatvArthasUtra kI TIkAoM meM mAnA gayA hai| digambaroM ke anusAra nava anudizoM kI utkRSTa Ayu battIsa sAgara tathA pAMca anuttaroM kI utkRSTa bhAyu teMtIsa sAgara mAnI gaI hai| kintu Agama pranthoM ne nava anudizoM kA astitva nahIM mAnA hai| ata : unameM vijayAdi cAra vimAnoM kI utkRSTa Ayu battIsa sAgara aura sarvArthasidhdi kI utkRSTa mAyu teMtIsa sAgara Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] tattvArtha sUtrajainA''gamasamanvaya : mAnI gaI hai| utkRSTa Ayu ke samAna jaghanya Ayu kA bheda svayaM lagA lenA cAhiye / kintu yaha Ayu kA antara matAntara hai| isake atirikta Ayu kA viSaya tAtvika viSaya bhI nahIM hai ki usakA bheda vAstavika bheda samajhA jAve / nArakANAM ca dvitIyAdiSu / dazavarSasahasrANi prathamAyAM / 4, 35. 4, 36. sAgarovamamegaM tu, ukkoseA viyAhiyA / paDhamAe jahanneNaM, dasavAsa sahassiyA / / 160 / / tiNNeva sAgarA U, ukkoseNa viyAhiyA / doccAe jahanne, egaM tu sAgarovamaM / / 161 / / uttarAdhyayana sUtra adhyayana 36 / evaM jA jA puvvassa ukkosaTiI atthi tA tA paramo parao jahaNyAThiI aSvA / chAyA sAgaropamamekaM tu, utkarSeNa vyAkhyAtA / prathamAyAM jaghanyena, dazavarSasahasrikA // 160 // trINyeva sAgaropamANi tu, utkarSeNa vyAkhyAtA / dvitIyAyAM jaghanyena, ekaM tu sAgaropamam / / 161 / / evaM yA yA pUrvasya utkRSTasthitirasti sA sA parataH parataH jaghanyasthitiH jJAtavyA / bhASA TIkA - prathama naraka bhUmi kI jaghanya Ayu daza sahasra varSa kI hotI hai| aura utkRSTa Ayu eka sAgara hotI hai // 160 // dUsare naraka kI jaghanya Ayu eka sAgara hotI hai aura utkRSTa Ayu tIna sAgara hotI hai // 169 // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyaH [ 121 isI prakAra jo pahile 2 kI utkRSTa sthiti hai vaha bAda 2 vAle kI jaghanya sthiti hai // 161 // saMgati-ina sUtroM meM aura Agama vAkya meM koI bhI antara nahIM hai| bhavaneSu c| 4, 37. bhomejANaM jahaNaNeNaM dasavAsasahassiyA / ___ uttarA0 adhyana 36 gAthA 217. chAyA- bhaumeyAnAM jaghanyena dasavarSasahasrikA / bhASA TIkA-bhavanavAsI devoM kI bhI jaghanya Ayu daza sahasra varSa hotI hai| vyntraannaanyc| 4, 38. parA palyopamadhikam / 4, 36. vANamaMtarANaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ? goyamA! jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM palimovamaM / prajJApanA0 sthitipada 4. chAyA- vyantarANAM bhagavan devAnAM kiyatI sthitiH prakaptA ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrikA utkarSeNa plyopmaa| prazna-bhagavan vyantaroM kI bhAyu kitanI hotI hai ? uttara-jaghanya dazasahasra varSa aura utkRSTa eka ply| jyotiSkANAJca / 4,40. tdssttbhaago'praa| 4, 41. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : uttarA0 adhyana 36. paliovamamegaM tu, vAsalakkheNa sAhiyaM / paliovamaTThabhAgo, joisesu jahanniyA // 216 // chAyA- palyopamamekaM tu, varSalakSeNa sAdhikam / palyopamasyASTamabhAgaH, jyotiSakeSu jaghanyikA // 219 // bhASA TIkA-jyotiSka devoM kI utkRSTa zrAyu eka lAkha varSa adhika eka palya hotI hai| aura jaghanya Ayu palya kA AThavAM bhAga pramANa hotI hai| laukAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm / logaMtikadevANaM jahaeNamaNukkoseNaM aTThasAgarovamAI ThitI pnnnnttaa| sthAnAMga sthAna 8 sUtra 623. vyAkhyAprajJapti zataka 6 uddezya 5. chAyA- laukAntikadevAnAM jaghanyAnutkareMNa aSTasAgaropamA sthitiH prjnyptaa| bhASA TokA-laukAntika devoM kI utkRSTa aura jaghanya sthiti ATha sAgara hotI hai| saMgati-ina saba patroM meM AgamoM se nAma mAtra kA hI antara hai| kaI sthaloM para to zabda 2 milate haiN| iti zrI-jainamuni-upA'yAya-zrImadAtmArAma-mahArAja-saMgRhIte tattvArthasUrajainA''gamasamanvaye * caturthAdhyAya smaaptH|| 4 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH ajIvakAyA dhrmaadhrmaakaashpudglaaH| cattAri asthikAyA ajIvakAyA paNNatA, taM jahA - dhammatthikAe, adhammatthikAe, AgAsatthikAe pogglsthikaae| sthAnAMga sthAna 4, udde0 1 sUtra 251. vyAkhyAprajJapti zatake 7 udde0 10 sUtra 305. chAyA- catvAraH astikAyAH ajIvakAyAH prajJaptA:- tadyathA- "dharmAsti kAyaH, adharmAstikAyaH, akAzAstikAyaH, pudgalAstikAyaH / " bhASA TIkA - cAra ajIva astikAya hote haiM - dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura pudgalAstikAya / dravyANi / jiivaashc| kaivihANaM bhaMte! davvA paNNatA ? goyamA ! duvihA paNNatA, taM jahA - "jIvadavvA ya ajIvadavyA ya / / __ anuyoga0 sUtra 141. chAyA- katividhAni bhagavan ! dravyANi prajJaptAni ? gautama ! dvividhAni prajJaptAni / tadyathA-jIvadravyANi ajIvadravyANi ca / prazna- bhagavan ! dravya kitane prakAra ke hote haiM ? uttara- gautama ! dravya do prakAra ke hote haiM - jIva dravya aura ajIva dravya / saMgati - isa Agama vAkya ke zabdoM meM sUtroM se saMkoca vistAra ke atirikta Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : aura koI bheda nahIM hai / isake atirikta isa AgamavAkya ne prathama sUtra ke bhAva ko to kholakara darzA diyA hai| nityaavsthitaanyruupaanni| rUpiNaH pudglaaH| paMcatthikAe na kayAi nAsI na kayAi natthi, na kayAi na bhavissai bhuviM ca bhavai a bhavissai a dhuve niyae sAsae akkhae, avvae, avaTThie nicce arUvI / nandisUtra0 sUtra 58. poggalasthikAyaM rUvikAyaM / vyAkhyAprajJapti zataka 7 uddezya 10. chAyA- paJcAstikAyaH na kadAcit nAsIt , na kadAcit na bhavati, na kadAcit na bhaviSyati, abhUta ca, bhavati ca, bhaviSyati ca, dhruvaH niyataH zAzvataH akSataH avyayaH avasthitaH nitthaH aruupii| pudgalAstikAyaH ruupikaayH| bhASA TIkA - yaha asambhava hai ki pAMca astikAya kisI samaya meM na the, yA nahIM hote, yA kabhI bhaviSya meM na hoNge| yaha sadA the, sadA rahate haiM aura sadA raheMge / yaha dhruva, nizcita, sadA rahane vAle, kama na hone vAle, naSTa na hone vAle, eka se rahane vAle, nitya aura arUpI haiN| inameM kevala pudgala astikAya rUpI dravya hai| A aakaashaadekdrvyaanni| niSkriyANi ca / 5. 6. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamodhyAya : [ 125 dhammo adhammo AgAsaM davvaM ikkikamAhiyaM / aNaMtANi ya davvANi kAlo puggalajaMtavo // uttarAdhyayana0 adhya028 gAthA 8. bhavaTThie nicce| nandi0 dvAdazAGgI adhikAra sUga 58. chAyA- dharmaH adharmaH AkAzaM dravyamekaikamAkhyAtam / avasthitaH nityaH / anantAni ca dravyANi, kAlaH pudgalajantavaH / bhASA TIkA-dharma, adharma aura AkAza dravya eka 2 haiM / kriyA rahita nizcita aura nitya haiN| kAla aura pudgala dravya anaMta hote haiN| asaMkhyeyAH pradezA dharmAdhamaikajIvAnAm / cattAri paesaggeNaM tullA asaMkhejA paeNatA. taM jahAdhammasthikAe, adhammatthikAe, logAgAse, egajIve / sthAnAMga0 sthAna 4 uddezya 3 sUtra 334. chAyA- catvAraH pradezAgreNa (pradezaparimANena) tulyAH asaMkhyeyAH praaptaaH| tadyathA- dharmAstikAyaH adharmAstikAyaH, lokAkAzaH, ekajIvaH / bhASA TIkA-pradezoM kI saMkhyA kI apekSA se cAra ke barAbara 2 asaMkhyAta pradeza hote haiN| dharmAstikAya, adharmAstikAya, lokAkAza aura eka jIva dravya ke| aakaashsyaa'nntaaH| AgAsasthikAe paesaTTayAe aNaMta guNe / prajJApanA pada 3 sUtra 41 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] tattvArthasUtra jainA''gama samanvaya : chAyA - AkAzAstikAyaH pradezApekSayA'nantaguNaH / bhASA TIkA - pradezoM kI apekSA AkAza astikAya ananta guNA hai, arthAta kAza dravya ke anaMta pradeza hote haiM / saMkhyeyA'saMkhyeyAzca pudgalAnAm / nANoH / ...... 5, 10. 5, 11. rUvI jIvadavvANaM bhaMte! kaivihA paNNattA ? goyamA ! cauvvihA paNNattA taM jahA - "khaMdhA, khaMdhadesA, dhappasA, paramANupoggalA, 'aNaMtA paramANupuggalA, aAMtA dupaesiyA khaMdhA jAva aNaMtA dasapaesiyA khaMdhA atA saMkhijapaesiyA khaMdhA. aAMtA asaMkhijapaesiyA khaMdhA, aAMtA ataparasiyA dhA / prajJApanA 5 vAM pada chAyA - rUpiNa: jIvadravyANi bhagavan ! katividhAni prajJaptAni ? gautama ! caturvidhAni prajJaptAni / tadyathA - skandhAH, skandhadezAH, skandhapradezAH, paramANupudgalAH / ..anantAH paramANupudgalAH, anantAH dvipadezikAH skandhAH yAvat anantAH dazapradezikAH skandhAH, anantA saMkhyAtapradezikAH skandhAH, anaMtAH asaMkhyAta pradezikAH skandhAH, anantAH anantapradezikAH skandhA / | prazna - bhagavan ! rUpI ajIva dravya kitane prakAra ke hote haiM ? uttara - gautama ! cAra prakAra ke hote haiM - skandha, skandha deza, skandha pradeza aura paramANu pudgala / paramANu pudgala ananta hote haiN| do pradeza vAle skandhoM se lagAkara daza pradeza Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 127 vAle skandha taka saba ananta hote haiN| saMkhyAta pradeza vAle skandha ananta hote haiM, zrasaMkhyAta pradeza vAle skandha bhI ananta hote haiM aura ananta pradeza vAle skandha bhI ananta hote haiM / pacamo'dhyAya: - saMgati - sUtra meM pudgaloM ke cAra bheda diye hue haiM / paramANu saMkhyAta pradeza vAle pudgala ( skandha), asaMkhyAta pradeza vAle pudgala ( skandha ) aura ' va ' pada se ananta pradeza vAle pudgala ( skandha) | Agama vAkya meM yaha bheda dikhalAne ke atirikta skandhoM kI saMkhyA bhI de dI hai| paramANu ke eka pradeza hone ke kAraNa se pradeza nahIM mAne gaye haiM / yaha sabhI Agama vAkya sUtroM ke sAtha bilakula milate julate haiM / chAyA lokAkAze'vagAhaH / dhammo adhammo AgAsaM kAlo puggajaMtavo / esa lotti paNNatto jiNeMhiM varadaM sahiM || 5, 12. chAyA dharmo'dharmaH AkAzaH kAlaH pudgalajantavaH / eSaH loka iti prajJaptaH jinairvaradarzibhiH // bhASA TIkA - jisake andara dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva rahate hoM usako sarvadarzI jinendra bhagavAn ne loka kahA hai| arthAt lokAkAza meM saba dravya rahate haiM / uttarAdhyayana adhya0 28 gAthA 7 dharmAdharmayoH kRtsne / 5, 13. dhammAdhamme ya do ceva, logamittA viyAhiyA / logAloge ya AgAse, samae samayakhettie || uttarAdhyayana adhyayana 36 gAthA 7. dharmAdharmau ca dvau caiva, lokamAtrau vyAkhyAtau / loke'loke cAkAzaM, samayaH samayakSetrikaH // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : bhASA TIkA - dharma aura adharma nAma ke do dravya sampUrNa loka bhara meM vyApta haiN| AkAza loka bhara meM hai aura usake bAhira aloka meM bhI sarvatra hai / vyavahAra kAla samaya kSetra meM hai| eka pradezAdiSu bhAjyaH pudglaanaam| 5, 14. egapaeso gADhA'.."saMkhijapaesogADhA... asaMvijapaeso gaaddhaa| prajJApanA paJcama paryAyapada ajiivpryvaadhikaar| chAyA- ekapradezAvagAhA........saMkhyeyapradezAvagAhAH ........ asaMkhyeya prdeshaavgaahaaH| bhASA TIkA -pudgaloM ke skandha [apane 2 parimANa kI apekSA] AkAza ke eka pradeza meM bhI haiM, saMkhyAta pradezoM meM bhI haiM aura asaMkhyAta pradezoM ko bhI ghere hue haiN| asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm / loassa asNkhejibhaage| prajJApanA pada 2 jIvasthAnAdhikAra / chAyA- lokasya asaMkhyeya bhAge (jIvAnAm) bhASA TIkA - jIvoM kA avagAha loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hai| pradezasaMhAravisarpAbhyAM prdiipvt| dIvaM va...''jIvevi jaM jArisayaM puvvakammanibaddhaM bodiM Nivattei taM asaMkhejehiM jIvapadesehi sacittaM karei khuDDiyaM vA mahAliyaM vaa| rAjapraznIya sUtra sUtra 74. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAya: [ 125 chAyA-- dIpa iva ..... jIvo'pi yadyAdRzyakaM pUrvakarma nibaddhaM zarIraM nirvatayati tat asaMkhyeyaiH jIvapradezaiH sacittaM karoti kSudraM vA mahAlayaM vA / bhASA TIkA - apane pUrva bAMdhe hue karma ke anusAra prApta kiye hue zarIra bhara ko jIva apane asaMkhyAta pradezoM se dIpaka ke samAna sacitta (sajIva ) kara letA hai| phira cAhe vaha zarIra choTe se choTA ho yA bar3e se bar3A ho / gatisthityupagrahau dharmAdharmayorupakAraH / 5, 17. AkAzasyAvagAhaH / 5 15. zarIravAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAm / 5, 18 sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca / parasparopagraho jIvAnAma | 5, 21. 10. dhammatthikAe NaM jIvANaM zrAgamaNagamaNabhAsummesamaNajogA vaijogA kAyajogA je yAvanne tahappagArA calA bhAvA savve te dhammasthikAe pavattaMti / gailakkhaNe NaM dhammatthikAe / ahammatthikApaNaM jIvANuM kiM pavattati ? goyamA ! ahammatthikAraNaM jIvANaM ThANanisIyAtuyahaNamaNassa ya egattIbhAvakaraNatA je yAvanne tahappagArA thirA bhAvA savve te ahammasthikAye pavattaMti / ThANalakkhaNe NaM ahammatthikAe / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : bhAgAsasthikAe NaMbhaMte! jIvANaM ajIvANa ya kiM pavattati ? goyamA! AgAsasthikAraNaM jIvadavvANa ya ajIvadavvANa ya bhAyaNabhUe egeNa vi se punne dohivi punne sayaMpi mAejA / koDisaeNavi punne koDisahassaMvi mAejA // 1 // avagAhaNAlakkhaNe NaM aagaassthikaae| jIvatthikAraNaM bhaMte ! jIvANaM kiM pavattati ? goyamA! jIvasthikAraNaM jIve aNaMtANaM AbhiNibohiyanANapajavANaM aNaMtANaM suyanANapajavANaM, evaM jahA bitiyasae atthikAyauddesae jAva uvaogaM gacchati, uvamogalakkhaNe NaM jIve / vyAkhyA prajJapti zataka 13 u0 4 mu0 481. "jIve NaM aNaMtANaM AbhiNibohiyanANapajavANaM evaM suya. nANapajavANaM ohinANapajavANaM maNapajavanANapa0 kevalanANapa0 maiannANapa0 suyaaNNANapa0 vibhaMgaNANapa0 cakkhudaMsaNapa0 acakkhudaMsaNapa0 ohidasaNapa0 kevaladasaNapajavANaM uvaogaM gacchai0 / " vyAkhyA prajJapti zataka 2 uddezya 20 sUtra 120 jIvo uvaogalakNo / nANeNaM daMsaNeNAM ca suheNa yaduheNa y| uttarAdhyayana adhya028 gAthA 10 poggalatthikAe NaM pucchA ? goyamA ! pogalatthikAe NaM jIvANaM orAliyabeuvvaya AhArae teyAkammae soiMdiyacakkhidiyaghANiMdiyajibhidiyaphAsiMdiyamaNajogavayajogakAyajogANA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH [131 pANuNaM ca gahaNaM pavattati / gahaNalakkhaNe NaM poggalasthikAe / vyAkhyA prajJapti zataka 13 udde0 4 sUtra 481 chAyA- dharmAstikAyaH jovAnAM AgamanagamanabhASonmeSamanaHyogAH vAgyo gAH kAyayogAH ye cApyanye tathAprakArAH calAH bhAvAH sarve te dharmAstikAye sati prvrtnte| gatilakSaNaH dhrmaastikaayH| adharmAstikAyaH jIvAnAM ki pravarttate ? gautama ! adharmAstikAyaH jovAnAM sthAnaniSIdanatvagvartanamanasazca ekatvIbhAvakaraNatA ye cApyanye tathAprakArAH sthirAH bhAvAH sarve te adharmAstikAye sati prvrtte| sthitilkssnno'dhrmaastikaayH| AkAzAstikAyaH bhagavan ! jIvAnAmajIvAnAJca kiM pravartate ? gautama ! AkAzAstikAyaH jIvadravyANAzcAjIvadravyANAzca bhAjanabhUtaH ekenApi asau pUrNaH dvAbhyAmapi pUrNaH zatamapi maati| koTizatenApi pUrNaH koTisahasramapi mAti // 1 // avagAhanAlakSaNa: aakaashaastikaayH| jovAstikAyaH bhagavan ! jIvAnAM ki pravartate 1 gautama ! jIvAstikAyaH jIvAn anantAnAM AbhinibodhikajJAnaparyavAnAM anantAnAM zrutajJAnaparyavAnAM evaM yathA dvitIyazate astikAyoI zake yAvat upayogaM gacchati, upayogalakSaNaH jovaH / "jIvo anantAnAM prAbhinibodhikajJAnaparyavAnAM evaM zrutajJAnaparyavAnAM avadhi0 manaHparyayajJAnapa0 phevalajJAnaparyavAnAM matyajJAnapa0 zrutAjJAnapa0 vibhaMgajJAnapa0 pazudarzanaparyavAnAM acakSudarzanaparyavAnAM avadhidarzanaparyavAnAM kevaladarzanaparyavAnAM upayogaM gacchati / " jIvaH upayogalakSaNaH / jJAnena darzanena ca, sukhena ca duHkhena ca / pudraganAstikAyaH pRcchA ? gautama ! pudgalAstikAyaH jIvAnA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH praudArikavaikriyikAhArakataijasakAmaNazrotriMdriyacakSarindriyaghANendripajivhendriyasparzanendriyamanaHyogavacanayogakAyayogA'nAmANAnAM ca grahaNaM pravartate / grahaNalakSaNaH pudgalAstikAyaH / bhASA TIkA-dharmAstikAya jIvoM ke gamana, Agamana, bhASA, unmeSa, manoyoga, pacanayoga, aura kAyayoga [ ke liye nimitta hotA hai ] / inake atirikta aura jo bhI isa prakAra ke cala bhAva haiM vaha saba dharmAstikAya ke hone para hI hote haiM, kyoMki dharmAstikAya gati lakSaNa vAlA hai| prazna -adharmAstikAya jIvoM ke liye kyA karatA hai ? uttara-gautama ! adharmAstikAya jIvoM ke liye ThaharanA, baiThanA, tvagvartana (karavaTa badalanA), aura mana kI ekAgratA karatA hai / inake atirikta aura jo bhI isa prakAra ke sthira bhAva haiM vaha adharmAstikAya ke hone para hI hote haiM, kyoMki adharmAstikAya sthiti mAmaNa vAlA hai| prazna-bhagavam ! AkAzAstikAya jIva aura pudgaloM ke liye kyA karatA hai ? uttara-gautama ! AkAza dravya jIvadravyoM aura ajIvadravyoM ko sthAna dene vAlA hai| yaha eka se bhI bharA huA (pUrNa) hai, do se bhI bharA huA hai, eka karor3a aura araba se bhI bharA huA hai tathA eka kharaba jIva tathA pudgala skandhoM se bhI bharA huA hai| kyoM kibhAkAzAstikAya avagAhanA lakSaNa vAlA hai|| prazna - bhagavan ! jIvAstikAya jIvoM ke liye kyA karatA hai| uttara-gautama ! jIvAstikAya ananta matijJAnaparyAya vAle jIvoM ke, isI prakAra bhutajJAna paryAya vAle jIvoM ke, avadhi jJAna paryAya vAle jIvoM ke, manaHparyaya jJAna paryAya vAle jIvoM ke, kevala jJAna paryAya bAle jIvoM ke, matitrajJAna paryAya vAle jIvoM ke, zruta ajJAna paryAya vAle jIvoM ke, vibhaMgajJAna paryAya vAle jIvoM ke, cakSudarzana paryAya vAle jIvoM ke, acakSudarzana paryAya vAle jIvoM ke, avadhi darzana paryAya vAle jIvoM ke aura kevala darzana paryAya vAle jIvoM ke upayoga ko prApta hotA hai / jJAna, darzana, sukha aura duHkha ke bArA bhI [jIva upakAra karatA hai ] jIva kA lakSaNa upayoga hai| prazna -pudagalAstikAya kyA karatA hai ? Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAya: [ 113 uttara - gautama ! pudgalAstikAya jIvoM ke liye audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa, kArmaNa, karNendriya, caturindriya, ghrANendriya, rasanendriya, sparzanendriya, manoyoga, vacana yoga, kAya boga aura zvAsocchAsa kA grahaNa karAtA hai| pudgalAstikAya mahaNa lakSaNa vAlA hai / vartanApariNAmakriyAH paratvAparatve ca kAlasya / 5, 22. vattanA lakkhaNo kAlo0 / bartanAlakSaNaH kAlaH / chAyA - kAla vartanAlakSaNa vAlA hai| bhASA TIkA -- saMgati - sUtra aura Agama ke isa pATha ko milAne se dharma aura adharma dravya kI paribhASAoM kI kuMjI khula jAtI hai| Agama meM vizeSa avazya hai, kintu vaha jitanA kI hai atyanta Avazyaka hai / kAla dravya ke pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva kA bartana meM hI antarbhAva ho jAtA hai / ataH AgamavAkya meM kAladravya ko kevala vartanA lakSaNa meM hI samApta kara diyA gayA hai| uttarAdhyavana adhyayana 28 gAthA 10 sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH / pogale paMcavaNe paMcarase dugaMdhe 5, 23. phAse paNNatte / vyAkhyA prApti zataka 12 udde0 5 sUtra 450. chAyA - pudgalaH paJcavarNaH paJcarasaH dvigandhaH aSTasparzaH prajJaptaH / zchAyAtapodyotavantazca / bhASA TIkA - pudgala meM pAMca varNa, pAMca rasa, do gaMdha aura ATha sparza hote haiN| zabdabandhasaukSmyasthaulyasaMsthAnabhedatama 5, 24. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] tatvArthasUtrajanA''gamasamanvaya sahandhayAra-ujjoo, pabhA chAyA tavo i vA / ghaNNarasagandhaphAsA, puggalANaM tu lakkhaNaM // 12 // egattaM ca puhattaM ca, saMkhA saMThANameva ca / saMjogA ya vibhAgA ya, pajavANaM tu lakkhaNaM // 13 // ___uttarAdhyayana adhyayana 28. chAyA- zabdo'dhakAra udyotaH prabhAcchAyAtama iti vaa| parNarasagandhasparzAH, pudgalAnAM tu lakSaNam // 12 // ekatvaM ca pRthakatvaM ca, saMkhyA saMsthAnameva ca / saMyogAzca vibhAgAzca, paryavANAM tu lakSaNam // 13 // bhASA TIkA- zabda, andhakAra, udyota, prabhA, chAyA, bhAtapa, varNa, rasa, gaMdha aura sarza pudgaloM ke lakSaNa haiM // 12 // ekatva, pRthaktva, saMkhyA, saMsthAna, saMyoga aura dimAga pudgala parvAnoM ke bhapaya // 13 // saMgati - isameM saukSmya tathA sthaulya ke atirikta anya sabhI zabda mA jAte haiN| kintu yaha donoM zabda itane mahatva pUrNa nahIM haiM ki inakA vizeSa rUpa se varNana kiyA jaataa| apavaH skndhaashc| 5, 25. duvihA poggalA pagaNatA, taM jahA-paramANupoggalA noparamANupoggalA ceva / sthAnAMga sthAna 2 u0 3 sU. 82. chAyA- dvividhau pudagalau prmtau| tapathA-paramANupudgalAzca, noparamANu pudgalAzcaiva / bhASA TIkA-pudgala do prakAra ke hote haiM-paramANapudgala aura noparamANu Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH [ 135 - - 5, 26. saMgati - aNu tathA paramANu pudgela aura skandha sabA noparamANu pudgala meM nAma mAtra kA hI bheda hai| tAtvika bheda nahIM hai| bhedasaGghAtebhyaH utpdynte| bhedaadnnuH| 5, 27. dohi ThANehiM poggalA sAhaNNaMti,taM jahA-saI vA poggalA sAhannati pareNa vA poggalA sAhannati / saI vA pomagalA bhijati pareNa vA poggalA bhijati / sthAnAMga sthAna 2, u0 3, sUtra 82. chAyA- dvAbhyAM sthAnAbhyAM pudgalAH saMhanyante / tadyathA-svayaM vA pudgalAH saMhanyante pareNa vA pudgalAH saMhanyaMte / svayaM vA pudgalAH bhidyante pareNa vA pudgalAH bhidyante / bhASA TIkA - do prakAra se pudgala ekatrita hokara milate haiM-yA to svayaM milate haiM athavA dUsare ke dvArA milAye jAte haiM, yA to pudgala svayaM bheda ko prApta hote haiM athavA dUsaroM ke dvArA bheda ko prApta hote haiN| saMgati - pudgaloM ke aNu aura skandha bheda aura saMghAta donoM se hI banate haiN| cAhe vaha bheda yA saMghAta svayaM ho athavA dUsare ke dvArA ho / maNu kevala bheda se hI hotA hai, saMghAta se nahIM hotaa| bhedasaMghAtAbhyAM caakssussH| ___5, 28. cakkhudaMsaNaM cakkhudaMsaNissa ghaDa paDa kaDa rahAiesu davvesu / anuyoga0 darzanaguNapramANa sU0 144. chAyA- cakSudarzanaM cakSudarzinaH ghaTaH paTaH kaTA rathAdiSu dravyeSu / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] tattvArthasUtrajainAgamasamandhayaH bhASA TIkA - cakSu parzana vAle ko ghaTa, paTa, ratha Adi dravyoM meM cakSu, darzana hotA hai| saMgati - yaha sabhI dravya cakSu darzana dvArA jAne ke kAraNa cAkSuSa kahalAte haiN| pAzura dravya bhI bheda aura saMghAta donoM se hI banate haiN| sadravyalakSaNam / 5, 26. sahavvaM thaa| vyAkhyA prajJapti zata08 u01 satpadadvAra. chAyA- sadravyaM vA / bhASA TIkA-dravya kA lakSaNa sat hai| utpAdavyayadhrauvyayuktaM st| mAupANubhoge (upanne vA vigae vA dhuve vaa|) sthAnAMga sthAna 10. yA- mAtRkAnuyogaH (utpanaH vAH vigataH vA, dhruvaH paa)| bhASA TIkA - utpanna hone vAle, naSTa hone vAle aura dhruva ko mAtRkAnuyoga kahate hai| [aura vahI sata hai] tadAvA'vyayaM nityam / 5, 31. paramANupoggaleNaM bhaMte! kiM sAsae asAsae ? goyamA! davvaTThayAe sAsae pannapajavehiM jAva phAsapajavehiM asAsae / vyAkhyAprajJapti0 zataka 14 udde0 4 sUtra 512. jIvAdhigama0 pratipatti 3 udde0 1 satra 77 chAyA- paramANupudgalaH bhagavan ! ki zAzvataH azAzvataH? gautama! dravyA yatayA zAzvataH, varNaparyAyaiH yAvat sparzaparyAyaiH prazAzvataH / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacamo'dhyAya: -- prazna -bhagavan! paramANu pudgala nitya hai athavA anitya 1 uttara - gautama ! dravyArthika naya se nitya hai tathA varNa paryAyoM se lekara sparza paryAyoM taka kI apekSA anitya hai / saMgati - sUtra meM kahA hai ki jo tadbhAvarUpa se avyaya hai so hI nitya hai / sUtra - [ 137 kAra kA Azaya yahAM dravyoM se hai ki dravya nitya haiN| kintu AgamavAkya ne dravya ke nitya aura anitya donoM rUpoM ko spaSTa kara diyA hai| arpitA'narpitasiddheH / 5, 32. na jaghanyaguNAnAm / appitaNappite / sthAnAMga0 sthAna 10 sUtra 727. chAyA - arpitAnarpite / bhASA TIkA - - jisako mukhya kare so arpita aura jisako gauNa kare so anarpita hai / ina donoM nayoM se vastu kI siddhi hotI hai| snigdharUkSatvAdbandhaH / 5, 33. 5, 34. 5, 35. guNasAmye sadRzAnAm / dvayadhikAdiguNAnAntu / bandhe'dhiko pAriNAmikau ca / 5, 36. 5, 37. baMdhaNapariNAme NaM bhaMte! katividhe pagaNate ? goyamA ! duvihe Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : paeNate, taM jahA-NiddhabaMdhaNapariNAme lukkhabaMdhaNapariNAme yA'samaNiddhayAe baMdho na hoti samalukkhayAevi Na hoti / vemAyaNiddhalukkhattaNeNa baMdho u khaMdhANaM // 1 // Niddhassa NidveNa duyAhieNaM, lukvassa lukkheNa duyaahiennN| niddhassa lukkheNa uvei baMdhoH jahaNNavajo visamo samo vA // 2 // prajJApanA0 pariNAma pada 13 sUtra 185. chAyA- bandhanapariNAmaH bhagavan katividhaH prajJaptaH 1 gautama! dvividhaH prajJaptastadyathA, -snigdhabandhanapariNAmaH rUkSabandhanapariNAmazca,'samasnigdhatAryA bandho na bhavati, samarUkSatAyAmapi na bhavati / vaimAtrasnigdharUkSatvena baMdhastu skandhAnAm // 1 // snigdhasya snigdhena dvayadhikAdikena, rUkSasya rUkSeNa dvayadhikAdikena / snigdhasya rUkSeNa (saha) upaiti bandhaH, jaghanyavayaH viSamaH samo vA // 2 // prazna - bhagavan ! bandhana pariNAma kitane prakAra kA batalAyA gayA hai ? uttara- gautama ! do prakAra kA batalAyA gayA hai -snigdhabandhana pariNAma aura hatabandhana pariNAma / barAbara snigdhatA hone para baMdha nahIM hotA / barAbara rUkSatA hone para bhI bandha nahIM hotA / skandhoM kA bandha snigdhatA aura rUkSatA kI mAtrA meM viSamatA se hotA hai / do guNa adhika hone se snigdha kA snigdha ke sAtha bandha ho jAtAhai, tathA do guNa adhika hone se rUkSa kA rUkSa ke sAtha bhI bandha ho jAtA hai| snigdha kA rUkSa ke sAtha bandha ho jAtA hai| kintu apanya guNa vAle kA viSama yA sama kisI ke sAtha bhI bandha nahIM hotaa| saMgati -- ina sUtroM aura AgamavAkya kA sAmya dekhane yogya hai / gunnpryaayvdvym| 5, 38. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH [ 130 - - guNANamAsamo davvaM, egadavvassiyA gunnaa| lakkhaNaM pajavANaM tu, ubho assiyA bhave // uttarAdhyayana sUtra adhyayana 28 gAthA 6. chAyA- guNAnAmAzrayo dravyaM, ekadravyAzritA guNAH / lakSaNaM paryavANAM tu, ubhayorAzritA (syuH) bhavanti // 6 // bhASA TIkA-dravya guNoM ke Azrita hotA hai, guNa bhI eka dravya ke mAzrita hote haiN| kintu paryAya dravya aura guNa donoM ke Azraya hotI haiM / sArAMza yaha hai ki dravya meM guNa aura paryAya donoM hotI haiN| kaalshc| chavihe dave paNNatte, taM jahA-dhammasthikAe, adhammatthikAe, AgAsasthikAe, jIvasthikAe, puggalasthikAe, addhAsamaye a, setaM davvaNAme / anuyogadvAra0 dravyaguNaparyAyanAma sU0 124. chAyA- SaDvidhAni dravyANi prajJaptAni, tadyathA-dharmAstikAyaH, adharmA stikAyaH, AkAzAstikAyaH, jIvAstikAyaH, pudgalAstikAyaH, addhAsamayazca, tat dravyanAma / / bhASA TIkA-dravya chai prakAra ke kahe gaye haiM-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya aura zraddhA samaya (kaal)| saMgati-Agama meM kAladravya ko addhA samaya bhI kahA gayA hai| so'nntsmyH| 5, 40. - aNaMtA samayA / vyAkhyA prajJapti zata0 25 u0 5 sU0 747. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] svArthasUtra jainA''gamasamanvaya : chAyA anantAH samayAH / bhASA TIkA - kAladravya meM ananta samaya hote haiN| dravyAzrayA nirguNA guNAH / vvassiyA guNA / chAyA--- k, 41. uttarAbhyayana adhyayana 26, gAthA 6. chAyA - dravyAzrayAH guNAH / bhASA TIkA - guNa dravya ke Azraya hote haiM [ aura svayaM nirguNa hote haiM ] / tadbhAvaH pariNAmaH / 5, 42. duvihe pariNAme paNNatte, taM jahA- jovapariNAme ya ajovapariNAme ya / dvividhaH pariNAmaH prajJaptaH, pariNAmazca / prajJApanA pariNAma pada 13 sU0 181. tadyathA - jIvapariNAmazca ajIva - pariNAmo rthAntaragamanaM na ca sarvathA vyavasthAnam / na ca sarvathA vinAzaH pariNAmastadvidAmiSTaH // iti vRttikAra. bhASA TIkA - pariNAma do prakAra kA hotA hai - jIva pariNAma aura ajIba pariNAma | vRttikAra ne kahA hai ki eka artha se dUsare artha meM prApta hone ko pariNAma kahate haiM / saba prakAra se dUsarA rUpa bhI nahIM ho jAtA aura na saba prakAra se prathama rUpa naSTa hI hotA hai, use pariNAma kahate haiM / saMgati - ina sUtroM kA AgamavAkyoM ke sAtha sAmya spaSTa hai / iti zrI jaina muni - upAdhyAya - zrImadAtmArAma mahArAja - saMgRhIte tasvArtha sUtra jainA''gamasamanvaye * paJcamo'dhyAyaH samAptaH // 5 // :0: --- Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'dhyAyaH kAyavAGmanaH karma yogH| tivihe joe paeNate / taM jahA-maNajoe, vaijoe, kaayjoe| jyAlyA prApti0 zataka0 16 udde0 1 sUtra 564 chAyA- trividhaH yogaH prajJaptaH / tadyathA- manaHyogaH pAgyomaH kaayyogH| bhASA TIkA-yoga tIna prakAra kA hotA hai-mana yoga, vacana yoga aura bhaya yog| saasvH| paJca AsavadArA paNNattA. taM jahA-miccha, aviraI, pamAyA, kAsAyA. jogaa| samavAyAMga samavAya 5. chAyA- paJca prAsravadvArAH prajJaptAH tadyathA- mithyAtvaM, aviravi:, pramAdAH, kaSAyAH, yogaaH| bhASA TIkA-Asrava ke pAMca dvAra hote haiM-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yog| saMgati- yahAM sUtra aura Agama vAkya meM sAmAnya tathA vizeSa kathana kA bheda hai| sUtrakAra ne yoga ko ho Asrava mAnA hai, kintu Agama vAkya meM bheda vivakSA se mAnaba ke pAMcoM kAraNoM ko hI mAnava mAnA hai, jinameM yoga bhI eka kAraNa hai| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : zubhaH puNyAsyA zubhaH pApasya / puNNaM pAvAsavo thaa| uttarAdhyayana adhyayana 28 gAthA 14 chAyA- puNyaM paapaasrvstthaa| bhASA TIkA - usa Asrava ke do bheda hote haiM, zubha karmo kA puNya rUpa zubha bhAsrava hotA hai aura azubha karmoM kA pApa rUpa azubha Asrava hotA hai / sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikaryApathayoH / jassa NaM kohamANamAyAlobhA vocchinA bhavanti tassa NaM IriyAbahiyA kiriyA kajai no saMparAiyA kiriyA kajai, jassa NaM kohamANamAyAlobhA avocchinnA bhavanti tassa NaM saMparAyakiriyA kajai no IriyAbahiyA / vyAkhyA prajJapti zataka 7 udde0 1 sUtra 267. chAyA- yasya krodhamAnapAyAlomAH vyavacchinnAH bhavanti tasya IryApathikA kriyA kriyate, no sAmparAyikA kriyA kriyate / yasya krodhamAnamAyAlomA avyavachinnA bhavanti tasya sAmparAyikA kriyA kriyate no iiryaapthikaa| bhASA TIkA-jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha naSTa ho jAte haiM usake IryApathikA kriyA (AsUva) hotI hai usake sAmparAyika kriyA nahIM hotii| kintu jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha naSTa nahIM hote usake sAmparAyikA kriyA (Asrava ) hotI hai| usake IryApathikA kriyA nahIM hotii| indriyakaSAyAvratakriyAH paJcacatuHpaJca Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'dhyAyaH [ . paJcaviMzatisaMkhyAH pUrvasya bhedaaH| paMcidiyA paNNattA......"cattArikaSAyA paNNattA........ paMca aviraya paNNattA....."paMcavIsA kiriyA paNNattA....." sthAnAMga sthAna 2 uddezya 1 sUtra 60 chAyAM- paJcendriyANi prajJaptAni - catvAraH kapAyAH prajJaptAH, paJcAvatAH prajJaptAH paJcaviMzatayaH kriyAH prjnyptaaH| bhASA TIkA - indriyAM pAMca hotI haiM, kaSAya cAra hotI haiM, avirata pAMca hote haiN| aura kriyA paccIsa hotI haiM, [yaha prathama sAmparAyika Asrava ke bheda haiN| tiivrmndjnyaataajnyaatbhaavaadhikrnnviiryvishessebhystdvishessH| je kei khuddakA pANA, adu vA saMti mahAlayA / / sarisaM tehiM veraMti asarisaM tI va Nevade // 6 // eehiM dohiM ThANehiM, vavahAro Na vijii| eehiM dohiM ThANehiM, aNAyAraM tu jANae // 7 // sUtrakRtAMga, zrutaskandha 2 adhyAya 5 gAthA 6-7. * vyAkhyA-ye kecana kSudrakAH sattvAH prANinaH ekendriyadvIndriyAdayo'lpakAyA vA paJcendriyA athavA mahAlayA mahAkAyAH saMti vidyante, teSAM ca kSudrakANAmalphakAyAnAM kunthvAdInAM mahAnAlayaH zarIraM yeSAM te mahAlayAH hastyAdayasteSAM ca vyApAdane, sadRzaM, vairamiti, vana karmavirodhalakSaNaM vA vairaM tat sadRzaM samAnaM, alpapradezatvAtsarvajaMtUnAmityevamekAntena no vadet / tathA visadRzaM asadRzaM tadvyApattau vairaM karmavandho virodhoM vA indriyavijJAnakAyAnAM visarazatvAt / satyapi pradeza alpatvena sadRzaM vairamityevamapi no vadet / yadi hi adhyApekSa eva karmaSandhaH syAcadA tattadazAkarmaNo'pi Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : chAyA- ye ke'pi kSudrakAH prANAH, athavA santi mhaalyaaH| sadRzaM taiH vairaM iti, asadRzaM iti vA no vadet // 6 // etAbhyAM dvAbhyAM sthAnAbhyAM, vyavahAro na vidyate / etAbhyAM dvAbhyAM sthAnAbhyAM, anAcAraM tu jAnIyAt // 7 // bhASA TIkA - jo koI bhI choTe athavA bar3e jIva haiM unake mArane kA pApa barAbara hotA hai / barAbara nahIM hotA aisA na kahe / ina donoM sthAnoM se vyavahAra nahIM hotA / aura inhoM donoM sthAnoM se anAcAra kA jJAna hotA hai| sAdRzyamasAdRzyaM vA vaktuM yujyte| na ca tadvazAdeva baMdhaH, api tvadhyavasAyavazAdapi / tatazca totrAdhyavasAyino'lpakAyasattvavyApAdane'pi mhdvrN| akAmasya tu mahAkAyasattvavyApAdane 'pi svalpamiti // 6 // etadeva sUtreNaiva darzayitumAha zrAbhyAmanantaroktAbhyAM sthAnAbhyAmanayorvA sthAnayoralpakAyamahAkAyavyApAdanApAditakarmabandhasadRzatvayorvyavaharaNaM vyavahAro niyuktikatvAna yujyate / tathAhi, na vadhyasya sadRzatvamasadRzatvaM caikameva / karmabandhasya kAraNaM / api tu vadhakasya tIvrabhAvo mandabhAvo jJAtabhAvo'jJAtabhAvo mahAvIryatvamalpavIryatvaM cetyetadapi / tadevaM vadhyavadhyakayorvizeSAtkarmabandhavizeSa ityevaM vyavasthite / vadhyamevAzritya, sadRzatvAsadRzatvavyavahAro na vidyata iti / tathA'nayoreva sthAnayoH pravRttasyAnAcAraM, vijAnIyAditi / tathAhi, yajjIvasAmyAtkarmabandhasadRzatvamucyate, tadayukta', yato na hi jIvavyApatyA hiMsocyate, tasya zAzvatatvena vyApAdayitumazakyatvAta / api tviMdriyAdivyApatyA tathA cokta, paJcedriyANi, trividhaM balaM ca ucchvAsaniHzvAsamathAnyadAyuH prANAHdazete bhagavadbhiraktA, steSAM viyojokaraNaM tu hiMsA // 1 // ityAdi, api ca bhAvasavyapekSasyaiva, karmabandho'bhyapetu yuktaH, tathAhi, vaidyasyAgamasavyapekSasya, samyak kriyAM kurvato, yadyapyAturavipattirbhavati, tathApi, na vairAnuSaGgo bhAvadoSAbhAvAd / aparasya tu sarpabuddhayA rajjumapi ghnato bhaavdossaatkrmbndhH| tadrahitasya tu na bandha iti / ukta cAgame, uccAlayamipAe / ityAdi taNDulamatsyAkhyAnakaM tu suprasiddhameva / tadevaMvidhavadhyavadhakabhAvApekSayA syAt / sadRzaM syAdasahazatvamiti / anyathA'nAcAra iti // 7 // vRtti zIlAkAcArya .ta. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'dhyAyaH [ 145 saMgati-sUtra meM kahA hai ki tIvra bhAva, manda bhAva, jJAta bhAva, ajJAta bhAva, adhikaraNa aura vIrya kI vizeSatA se usa AsUva meM vizeSatA (nyUnAdhikatA) hotI hai| Agama vAkya meM isI bAta ko bilakula badale huye zabdoM meM aura prakAra se kahA gayA hai / adhikaraNaM jiivaa'jiivaaH| jIve adhikaraNaM / vyAkhyA prajJapti za0 16, u0 1. evaM ajIvamavi / sthAnAMga sthAna 2, u0 1, sU0 60. chAyA- jovo'dhikaraNaM, evamajIvamapi / bhASA TIkA- AsUva kA adhikaraNa (AdhAra) jIva aura ajIva donoM haiM / AdyaM sNrmbhsmaarmbhaarmbhyogkRtkaaritaa'numtkssaayvishessaistristristrishctushcaikshH| saMrambhasamArambhe Arambhe ya taheva ya / / u0 adhya0 24 gAthA 21. tivihaM tiviheNaM maNeNaM vAyAe kAraNaM na karemi na kAravemi karataM pi annaM na samAjANAmi / . ' dazavaikAlika bha04. jassa NaM kohamANamAyAlobhA avocchinnA bhavaMti tassa NaM saMparAiyA kiriyaa| vyAkhyA prajJapti za0 7, 70 1, 2018. chAyA- saMrambhaH samArambhaH prArambhazca tathaiva ca / / trividhaM trividhena manasA vAcA karmaNA na karomi na kArayAmi karantamapyanyaM na samanujAnAmi / yasya krodhamAnamAyAlomAH avyavacchinnA bhavanti tasya sAmparAyikA kriyaa| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH bhASA TIkA-saMrambha, samArambha aura Arambha / phira ina tInoM bhedoM ko mana, vacana aura kAya ke dvArA tIna prakAra karane se nau bheda hue| phira ina nau ko na karanA (kRta), na karAnA (kArita) aura na karate hue anya vyakti kA samarthana karanA (anumodnaa)| so yaha nau tiyA sattAIsa bheda hue| phira ina sattAIsoM meM krodha, mAna, mAyA aura lobha ke hone se [ sattAIsa cauka eka sau ATha bheda jIvAdhikaraNa ke hote haiN|] saMgati - ina saba sUtroM kA Agama vAkyoM ke sAtha nAma mAtra kA hI bheda hai| nirvatanAnikSepasaMyoganisargA dvicaturdvitribhedAH prm| NivattaNAdhikaraNiyA ceva saMjoyaNAdhikaraNiyA ceva / / sthAnAMga sthAna 2, su. 60. Aiye nikkhivejjA / uttarAdhyayana bha0 25, gAthA 14. pavattamANaM / uttarAdhyayana a0 24, gAthA 21-23. chAyA- nirvartanadhikaraNikA caiva saMvogAdhikaraNikA caiva / AdadIta nikSipedvA / pravartamAnam (manovacaH kaaye)| bhASA TIkA - nirvatanAdhikaraNa, saMyogAdhikaraNa, nikSepAdhikaraNa aura pravartamAnAdhikaraNa (mana, vacana, kAya meM pravartamAna) [yaha cAra bheda ajIvAdhikaraNa ke hotehaiM ] saMgati - pravartamAnAdhikaraNa aura nisargAdhikaraNa meM kevala zAbdika bheda hI hai, tAtvika bheda bilakula nahIM hai| tatpradoSanihnavamAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jnyaandrshnaavrnnyoH| 6,10. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'dhyAyaH [ 147 NANAvaraNijakammAsarIrappaogabaMdheNaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM ? goyamA! nANapaDiNIyayAe NANaniNhavaNayAe NANaMtarAeNaM NANappadoseNaM NANacAsAyaNAe NANavisaMvAdaNAjogeNaM, ....... "evaM jahA NANAvaraNijaM navaraM dasaNanAma ghettavvaM / vyAkhyA prajJapti za0 8, u0 1, sU0 75-76. chAyA- jJAnAvaraNIyakAmaNazarIraprayogabandhaH bhagavan ! kasya karmaNaH udayena ? gautama! jJAnamatyanokatayA jJAnaninhavatayA jJAnAntarAyaNa jJAnapradoSeNa jJAnAtyAzAtanayA jJAnavisaMvAdanAyogena evaM yathA jJAnAvaraNIyaM navaraM darzananAma grahItavyam / prazna - bhagavan ! kisa karma ke udaya se jJAnAvaraNIya kArmaNa zarIra kA prayogabandha hotA hai ? uttara-gautama ! jJAnI ko zatrutA karane se, jJAna ko chipAne se, jJAna meM vighna DAlane se, jJAna meM doSa nikAlane se, jJAna kA avinaya karane se, jJAna meM vyartha kA vAda vivAda karane se jJAnAvaraNIya karma kA AsUva hotA hai| ina uparokta kAryo meM darzana kA nAma lagAkara kArya karane se darzanAvaraNIya karma kA AsUSa hotA hai| duHkhshoktaapaakrndnvdhpridevnaanyaatmprobhysthaanysvedsy| paradukkhaNayAe parasoyaNayAe parajUraNayAe paratippaNayAe parapiTTaNayAe parapariyAvaNayAe bahaNaM pANANaM jAva sattANaM dukkhaNayAe soyaNayAe jAva pariyAvaNayAe evaM khalu goyamA! jIvANaM assAyAveyaNijjA kammA kijante / vyAkhyAprajJapti za07 u0 6 sU0 286. chAyA- paraduHkhanatayA parazokanatayA parajhuraNatayA paratRpaNatayA parapi Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : dRnatayA paraparitApanatayA bahUnAM prANinAM yAvat sattvAnAM duHkhanatayA zocanatayA yAvat paritApanatayA evaM khula gautama ! jIvAnAM asAtAvedanIyakarmANi kriyante / bhASA TIkA - he gautama ! dUsare ko duHkha dene se, dUsare ko zoka utpanna karAne se, dUsare ko bhurAne se, dUsare ko rulAne se, dUsare ko pITane se, dUsare ko paritApa dene se, bahuta se prANiyoM aura jIvoM ko duHkha dene se, zoka utpanna karAne Adi paritApa dene se jIva asAtA vedanIya karmo kA AsUva karate haiM / bhUtavratyanukampAdAnasarAgasaMyamAdiyogaH zAntiH zaucamiti saDedasya / pANANukaMpAe bhUyANukaMpAe jIvANukaMpAe sattANukaMpAe bahaNaM pANANaM jAva sattANaM adukkhaNayAe asoyaNayAe ajUraNayAe atippaNayAe apiTTaNayAe apariyAvaNayAe evaM khalu goramA! jIvANaM sAyAveyaNijjA kammA kijaMti / vyAkhyA prajJapti zataka 7 u0 6 sUtra 286. chAyA- prANAnukampanatayA bhUtAnukampanatayA jIvAnukampanatayA sattvAnu kampanatayA bahUnAM prANinAM yAvat satvAnAM aduHkhanatayA azocanatayA ajhUraNatayA atapaNatayA apiTTanatayA aparitApana tayA evaM khalu gautama ! jovAnAM sAtAvedanIyakarmANi kriyante / bhASA TIkA - he gautama ! prANoM para anukampA karane se, prANiyoM para dayA karane se, jIvoM para dayA karane se, sattvoM para dayA karane se, bahuta se prANiyoM ko duHkha na dene se, zoka na karAne se, na jhurAne se, na rulAne se, na pITane se, paritApa na dene se jIva sAtA vedanIya karmoM kA pAsUva karate haiN| kevalizrutasaMghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya / 6, 13. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'dhyAyaH [ 146 HWAN paMcahi ThANehiM jIvA dullabhabodhiyattAe kammaM pakareMti, taM jahA-arahaMtANaM avannaM vadamANe 1, arahaMtapannatassa dhammassa avannaM vadamANe 2, AyariyauvajjhAyANaM avannaM vadamANe 3, cauvaeNassa saMghassa avaeNaM vadamANe 4, vivaktavabaMbhacerANaM devANaM avannaM vadamANe / sthAnAMga sthAna 5, u0 2 sU0 426. chAyA- paJcabhiH sthAnaiH jIvA durlabhabodhikatayA karma prakurvanti / tadyathA arhatA avarNaM vadana, arhatyajJaptasya dharmasya avarNa vadana, AcAryopAdhyAyAnAM avarNaM vadana, cAturvarNasya saMghasya avarNa vadana, vipakatapobrahmacaryANAM devAnAM avarNaM vadan / bhASA TIkA-pAMca sthAnoM ke dvArA jIva durlabha bodhi (darzana mohanIya) karma kA upArjana karate haiM --arhata kA avarNavAda karane se, arhata ke upadeza diye hue dharma kA avarNavAda* karane se, AcArya aura upAdhyAya kA bhavarNavAda* karane se, cAroM prakAra ke dharma kA avarNavAda* karane se, tathA paripakva tapa aura brahmacarya ke dhAraka deva jo jIva hue haiM unakA avarNavAda* karane se| kssaayodyaattiivrprinnaamshcaaritrmohsy| mohaNijakammAsarIrappayogapucchA, goyamA! tivvakohayAe tivvamANayAe tivvamAyAe tivvalobhAe tivvadasaNamohaNijayAe tivvcaarittmohnnijaae| vyAkhyA prajJapti0 zataka 8 u0 9 sU0 351. chAyA- mohanIyakarmazarIraprayogapRcchA ? gautama ! tokrodhanatayA tIvramAna* jo doSa na hoM unakA bhI honA batalAnA, nindA karanA avarNavAda hai| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : tayA tIvramAyAtayA tIvralobhatayA tIvradarzanamohanIyatayA tIvra - cAritramohanIyatayA 1 prazna - [ cAritra ] mohanIya karma ke zarIra kA prayogabandha kisa prakAra hotA hai ? uttara - gautama ! tIvra krodha karane se, tIvra mAna karane se, tIvra mAyA karane se, tI lobha karane se, tIvra darzana mohanIya se aura tIvra cAritra mohanIya se / 150 ] ******** vaktArambhaparigrahatvaM nArakasyAyuSaH / 6. 15. cauhiM ThANehiM jIvA ratiyattAe kammaM pakareMti, taM jahAmahArambhatA mahApariggahayAte paMcidiyavaheNaM kuNimAhAreNaM / sthAnAMga0 sthAna 4 u0 4 sUtra 373. chAyA - caturbhiH sthAnaiH jIvA nairayikatvAya karma prakurvanti / tadyathA - mahArambhatayA, mahAparigrahatayA, paJcendriyavadhena, kuraNa pAhAreNa / bhASA TIkA - jIva cAra prakAra se naraka Ayu kA bandha karate haiM :- bahuta Arambha karane se, bahuta parigraha karane se, paMcendriya jIva ke badha se, aura ( mRtaka ) mAMsa kA hAra karane se / saMgati - yahAM sUtra kI apekSA vizeSa kathana kiyA gayA hai| mAyA tairyagyonasya / 6, 16. hiM ThANehiM jIvA tirikkhajoNiyattAe kammaM pagareMti, taM jahA - mAillatA te NiyaDillatA te aliyavayaNeNaM kUDatula kUDamANeNaM / sthAnAMga sthAna 4 uddezya 4 sUtra 373. chAyA caturbhiH sthAnaiH jIvAH tiryagyonikatvAya karma prakurvanti / tadyathAmAyitayA, nikRtimattayA alIkavacanena kUTatulA kUTamAnena / - bhASA TIkA - cAra prakAra se jIva tiryaJca Ayu kA bandha karate haiM - chala kapaTa se, chala ko chala dvArA chipAne se, asatya bhASaNa se aura kamatI tolane aura nApane se / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'dhyAyaH chAyA alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasya / svabhAvarmAdavaJca / [ 151 6, 17. 6, 18. cauhiM ThANehiM jIvA maNussattAte kammaM pati taM jahApagatibhaddatAte pagativiNIyayAe sAraNukosayate zramaccharitA te / sthAnAMga0 sthAna0 4, u0 4, sU0 373. mAyAhiM sikkhAhiM je narA gihisuvvayA uveMti mANusaM jogiM kammasacAhu pANiyo / uttarAdhyayana sUtra adhyayana 7 gAthA 20. caturbhiH sthAnaiH jIvA mAnuSatvAya karma prakurvanti / tadyathA - prakRtibhadratayA prakRtivinayatayA sAnukrozatayA matsarikatayA / vimAtrAbhiH zikSAbhiH ye narAH gRhisutratAH upayAnti mAnuSIM yoni karmasatyAH prANinaH / bhASA TIkA - cAra prakAra se jIva manuSya Ayu kA bandha karate haiM - uttama svabhAva hone se, svabhAva meM vinaya hone se, svabhAva meM dayA hone se, svabhAva meM IrSyAbhAva na hone se / jo prANi vividha zikSAoM ke dvArA uttama vrata grahaNa karate haiM vaha prANi zubha karmoM ke phala se manuSya yoni ko prApta karate haiM / 1 niHzIlavratatvaM ca sarveSAM / 6, 16. egaMtabAle gaM masse neraiyAuyaMpi pakarei tiriyAuyaMpi pakarei maNassAuyaMpi pakarei devAuyaMpi pakarei / vyAkhyAprajJapti zataka 1, u0 8, sU0 63. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : chAyA- ekAntabAlaH manuSyaH nairayikAyumapi prakaroti - tiryagAyumapi prakaroti manuSyAyumapi prakaroti devAyumapi prakaroti / bhASA TIkA -ekAntabAla (binA zIla aura vrata vAlA) manuSya naraka Ayu bhI bAMdhatA hai, tiryazca Ayu bhI bAMdhatA hai, manuSya Ayu bhI bAMdhatA hai aura devAyu kA bhI bandha karatA hai| sarAgasaMyamasaMyamA'saMyamAJkAmanirjarAbAlatapAMsi daivasya / 6, 20. cauhiM ThANehiM jIvA devAuyattAe kammaM pagareMti, taM jahAsarAgasaMjameNaM saMjamAsaMjameNaM, bAlatavokammeNaM, akaamnnijjraae| sthAnAMga sthAna 4 u0 4 sU0 373. chAyA- caturbhiH sthAnaiH jIvAH devAyutvAya karma prakurvanti, tadyathA-sarAga ___ saMyamena, saMyamA'saMyamena, bAlatapakarmaNA, akAmanirjarayA / bhASA TIkA - cAra prakAra se jIva devAyu kA bandha karate haiM-sarAgasaMyama se, saMyamAsayama se, bAla tapa se aura akAmanirjarA se| samyaktvaM ca / 6, 21. vemANiyAvi 'jai sammaTThiIpajjatasaMkhejavAsAuyakammabhUmigagabbhavatiyamaNussehiMto uvavajaMti kiMsaMjatasammaTThiIhiMto asaMjayasammadiTThIpajattaehito saMjayAsaMjayasammadiTThIpajattasaMkheja0 hiMto uvavajjati ? goyamA tIhiMtovi uvavajaMti, evaM jAva aJcugo kppo| prajJApanA0 pada6. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAyA - SaSThodhyAya : vaimAnikAH api yadi samyagdRSTiparyAptasaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmikagarbhavyutkrAntikamanuSyebhyaH utpadyante kiM saMyatasamyagdRSTibhyo SsaMyatasamyagdRSTiparyAptakebhyaH saMyatAsaMyatasamyagdRSTiparyAptakasaMkhyeyavarSAyuSkebhyaH utpadyante ? gautama ! tribhiH utpadyante, evaM yAva - dacyutaH kalpaH prazna- yadi vaimAnika devoM meM samyagdRSTi paryAptaka, saMkhyAta varSa kI Ayu vAle, karmabhUmi, garbhaja manuSya utpanna hoM to kyA saMyata samyagdRSTiyoM se, asaMyata samyagdRSTi paryAptakoM se, saMyatAsaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSa kI AyuvAloM meM se utpanna hote haiM ? uttara - he gautama! tInoM hI meM se acyuta svarga taka utpanna hote haiN| [ 153 saMgati- isa kathana se pragaTa hotA hai ki samyagdRSTi devaloka meM jA sakatA hai| yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH / 6, 22. chAyA tadviparItaM zubhasya 1 6, 23. subhanAmakammA sarIrapucchA ? goyamA ! kAyaujjuyayAe bhAvujjuyayAe bhAsujjuyayAe avisaMvAdaNajogeNaM subhanAmakammA sarIrajAvappayogabandhe, asubhanAmakammA sarIrapucchA ? goyamA ! kAya rajjuyayAe jAva visaMvAyaNA jogeNaM asubhanAmakammA jAva payogabaMdhe / vyAkhyA0 za0 8 uddeo E zubhanAmakarmANi zarIrapRcchA? gautata ! kAyarjukatayA bhAvarjukatayA bhASarjukatayA zravisaMvAdanayogena zubhanAmakarmANi zarIrayAvatprayogabaMdhaH / azubhanAmakarmANi zarIrapRcchA ? gautama ! kAyAnarjukatayA yAvat visavAdanayogena azubhanAmakarmANi yAvat prayogabandhaH / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] tatvArtha sUtra jainA''gamasamanvaya : prazna - zubha nAma karma kA zarIra kisa prakAra prApta hotA hai ? uttara - he gautama! kAya kI saralatA se, mana kI saralatA se, vacana kI saralatA se tathA anyathA pravRtti na karane se zubha nAma karma ke zarIra kA prayoga baMdha hotA hai / prazna - azubhanAma karma ke zarIra kA prayoga baMdha kisa prakAra hotA hai ? uttara - isake viparIta kAya, mana tathA vacana kI kuTilatA se tathA anyathA pravRtti karane se azubha nAma karma ke zarIra kA prayoga baMdha hotA hai| darzanavizuddhirvinayasampannatA zIlavrateSvanaticAro'bhIkSNajJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI sAdhusamAdhirvaiyAvRtyakaraNamarhadAcArya bahuzrutapravacanabhaktirAvazyakAparihANirmArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakaratvasya / 6, 24. arahaMta-siddha-pavayaNa - guru - thera - bahussue tavassIsuM / vacchalayA ya tesiM abhikkha NANovoge ya // 1 // daMsaNa vie AvAssae ya sIlavvae niraiyAraM / khaNalava tava cciyAe veyAvacce samAhI ya // 2 // appuvvaNANagahaNe suyabhattI pavayaNe pabhAvaNyA | eehiM kAraNehiM titthayarattaM lahai jIvo // 3 // jJAtAdharma kathAMga a0 8, su0 64. arhatsiddhamavacanagurusthavirabahuzrutatapasvivatsalatA'bhIkSNaM jJAno chAyA - payogazca // 1 // darzanaM vinaya AvazyakAni ca zIlavataM niraticAraM / kSaraNalavastapaH tyAgaH vaiyAvRtyaM samAdhizca // 2 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'dhyAya: pUrvajJAnagrahaNaM zrutabhaktiH pravacane prabhAvanA | etaiH kAraNaiH tIrthakaratvaM labhate jIvaH // 3 // bhASA TIkA - 1. arhata bhakti, 2. siddha bhakti, 3. pravacana bhakti, 4. sthavira (AcArya) bhakti, 5. bahuzruta bhakti, 6. tapasvitsalatA, 7. nirantara jJAna meM upayoga rakhanA, 8. darzana kA vizuddha rakhanA, 6. vinaya sahita honA, 10. AvazyakoM kA pAlana karanA, 11. aticAra rahita zIla aura vratoM kA pAlana karanA, 12. saMsAra ko kSaNabhaMgura samajhanA, 13. zakti anusAra tapa karanA. 14. tyAga karanA, 15. vaiyAvRtya karanA, 16 samAdhi karanA, 17 apUrva jJAna ko grahaNa karanA, 18 zAstra meM bhakti honA, 16 pravacana meM bhakti honA, aura 20 prabhAvanA krnaa| ina kAraNoM se jIva tIrthakara prakRti kA baMdha karatA hai| [ 155 saMgati - sUtra meM solaha tathA Agama vAkya meM bIsa kAraNa batalAye gaye haiM / kintu vicAra kara dekhane se patA calatA hai ki Agama ke bIsa kevala vistAra dRSTi se hI haiM / anyathA sUtra ke solaha se adhika unameM eka bhI bAta nahIM hai / sUtrakAra ne usI ko atyaMta saMkSepa se lekara solaha kAraNa bhAvanAoM kI racanA kI hai| parAtmanindAprazaMse sadasadguNocchAdanodbhA vane ca nIcairgotrasya | chAyA 6, 25. jAtimadeNaM kulamadeNaM balamadeNaM jAva issariyamadeNaM khIyAgoyakammAsarIrajAva payogabandhe / vyAkhyA0 zata08, u06, sU0 351. jAtimadena kulamadena balamadena yAvat aizvaryamadena nIcagotrakarmANi yAvat prayogabandhaH / bhASA TIkA - jAti ke mada se kula ke mada se, bala ke mada se, tathA anya madoM sahita aizvarya ke mada se nIca gotra karma ke zarIra kA prayoga baMdha hotA hai| saMgati - yadyapi isa sUtra ke aura Agama bAkya ke zabda Apasa meM nahIM milte| kintu bhAva phira bhI donoM kA eka hI hai| kyoMki abhimAnI sadA apanI prazaMsA karatA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : hai aura dUsaroM kI nindA karatA hai| abhimAnI sadA apane na hone vAle guNoM ko bhI prakAzita karatA hai aura dUsare ke hone vAle guNoM ko bhI chipAtA hai| tadviparyayo nIcairvRtyanutseko cottarasya / 2, 26. jAtiamadeNaM kulaamadeNaM balaamadeNaM rUvaamadeNaM tara. amadeNaM suyaamadeNaM lAbhaamadeNaM issariyaamadeNaM uccAgoyakammAsarIrajAvapayogabaMdhe / __ vyAkhyA0 zataka 8 u0 9 sU0 351. chAyA- jAtyamadena kulAmadena balAmadena rUpAmadena tapasamadena zrutAmadena lAbhAmadena aizvaryAmadena uccagotrakarmANi yAvat pryogbndhH| bhASA TIkA-jAti, kula, bala, rUpa, tapa, vidyA, lAbha aura aizvarya kA ghamaMDa ma karane se ucca gotra karma ke zarIra kA prayoga bandha hotA hai| saMgati-yahAM bhI uparokka sUtra ke samAna sUtra aura Agama ko milA lenA cAhiye / vighnkrnnmntraaysy| dANaMtarAeNaM lAbhaMtagaeNa bhogaMtarAeNaM uvabhogaMtarAeNaM vAriyaMtarAeNaM aMtarAiyakammA sarIrappayogabandhe / vyAkhyA prajJapti za0 8, u0 9, sU0 351. chAyA- dAnAntarAyena, lAbhAntarAyena, bhogAntarAyena, upabhogAntarAyena. vIryAntarAyena antarAyakarmANi shriirpryogbndhH| bhASA TIkA-dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM vighna karane se antarAya karma ke zarIra kA prayogabandha hotA hai| iti zrI-jainamuni-upAdhyAya-zrImadAtmArAma mahArAja-saMgRhIte tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaye * SaSTho'dhyAyaH samAptaH // 6 // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'dhyAyaH hiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratam / deshsrvto'nnumhtii| paMca mahavvayA paNNatA, taM jahA-savvAto pANAtivAyAmao veramaNaM / jAva savvAto pariggahAto veramaNaM / paMcANuvvatA paeNattA, taM jahA-thUlAto pANAivAyAto veramaNaM thUlAto musAvAyAto veramaNaM thUlAto adinnAdANAto veramaNaM sadArasaMtose icchAparimANe / sthAnAMga sthAna 5, u0 1, sU0 386. paJcamahAvratAH prajJamAH, tadyathA-sarvataH pANAtipAtAt veramaNaM, yAvat sarvataH parigrahAt veramaNaM / paJcANuvratAH prajJaptAH, tadyathAsthUlataH prANAtipAtAt veramaNaM sthUlataH mRSAvAdAvaramaNaM sthU lato'dattAdAnAvaramaNaM svadArasantoSaH icchaaprimaannH| bhASA TIkA-mahAvrata pAMca hote haiM-saba prakAra ko prANi hiMsA se bacane se lagAkara saba prakAra ke parigraha se bacane taka / aNuvrata bhI pAMca hote haiM-sthUla prANihiMsA se bacanA, sthUla asatya bhASaNa se bacanA, sthUla corI se bacanA, svadArasaMtoSa aura icchA ko nApa tola ke rkhnaa| tatsthairyArtha bhAvanAH paJca paJca / paMcajAmasya paNavIsaM bhAvaNAo paeNattA / samavAyAMga, samavAya 25. chAyA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : chAyA- paJcayAmasya paJcaviMzatayaH bhAvanAH prajJaptAH / bhASA TIkA-pAMcoM vratoM kI pAMca 2 ke hisAba se paccIsa bhAvanAeM kahI gaI haiN| vAGmanoguptIryAdAnanikSepaNasamityAlokitapAnabhojanAni pnyc| IriyA samiI maNaguttI vamaguttI AloyabhAyaNabhoyaNaM aadaannbhNddmttnikkhevnnaasmiii| samavAyAMga, samavAya 25. chAyA- IryAsamitiH manoguptiH vacoguptiH AlokabhAjanabhojanaM AdAna bhaNDamAtranikSepaNAsamitiH / bhASA TIkA-IryA samiti, manogupti, vacana gupta, AlokabhAjanabhojana, AdAnabhaNDa mAtra nikSepaNA samiti (AdAna nikSepaNa smiti)| [yaha pAMca ahiMsA mahAvrata kI bhAvanAeM haiN|] krodhalobhabhIrutvahAsyapratyAkhyAnAnyanuvIcibhASaNaM ca pNc| aNuvIti bhAsaNayA kohavivege lobhavivege bhayavivege haasvivege| samavAyAMga, samaya 25. chAyA- anuvicintyabhASaNatA krodhavivekaH lobhavivekaH bhayavivekaH hAsya vivekH| bhASA TokA-soca samajha ke bolanA, krodha kA tyAga, lobha kA tyAga, bhaya kA tyAga aura hAsya kA tyAga [yaha pAMca satya mahAvrata kI bhAvanAeM haiN| ] zUnyAgAravimocitAvAsaparoparodhAkaraNabhaiyazuddhisaddharmA'visaMvAdAH pnyc| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'dhyAyaH [ 156 uggahaaNuNNavaNayA uggahasImajANaNayA sayameva uggahaM aNugirahaNayA sAhammiyauggahaM aNuNNaviya paribhuMjaNayA sAhAraNabhattapANaM aNuNNaviya pddibhuNjnnyaa| ____ samavAyAMga samaya 25. chAyA- avagrahAnujJApanA, avagrahasImAparijJAnatA, svayameva avagrahaH anu grahaNatA, sAdharmikAvagrahaH anujJApya paribhojanatA, sAdhAraNabhaktapAnaM anujJApya paribhojanatA / bhASA TIkA-Thaharane kI AjJA lenA, Thaharane kI sImA ko jAnanA, svayaM hI Thahara kara sthAna ko svIkAra karanA, sAdharmiyoM ko ThaharAnA aura unakI AjJA se bhojana karanA, sAdhAraNa bhojana aura pIne kI vastu ke viSaya meM anumati lekara bhojana karanA / ___ saMgati- sUtra meM aura inameM kevala zAbdika bheda hI hai| yaha pAMca acauryamahAvrata kI bhAvanAeM haiN| strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGganirIkSaNapUrvaratAnusmaraNavRSyeSTarasasvazarIrasaMskAratyAgAH paJca / 7, 7. itthIpasupaMDasaMsattagasayaNAsaNavajaNayA itthIkahavavaJjaNayA itthINaM iMdiyANamAloyaNavajaNayA puvvarayapuvvakoliANaM aNaNusaraNayA paNItAhAravavajaNayA / samavAyAMga samaya 25. chAyA- strIpazupaNDakasaMsaktazayyAsanavarjanatA strIkathAvivarjanatA stroNAmi...ndriyANAmAlokanavarjanatA pUrvaratapUrvakrIDAnA anusmaraNatA praNI tAhAravarjanatA / bhASA TIkA-strI, pazu tathA napusakoM se lage hue zayyA tathA Asana ko chor3anA, Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] tasvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : striyoM kI kathA kA tyAga karanA, striyoM kI indriyoM ke dekhane kA tyAga karanA, pahile bhoge hue bhoga aura pahile kI huI krIr3AoM ko smaraNa na karanA, pauSTika AhAra kA tyAga karanA, [ yaha pAMca brahmacarya vrata kI bhAvanAeM haiN| -- manojJAmanojJendriyaviSayarAgadveSavarjanAni paMca / soindiyarAgovaraI cakkhidiyarAgovaraI ghANiMdiyarAgovaraI jibhidiyarAgovaraI phaasiNdiyraagovrii| samavAyAMga samaya 25. chAyA- zrotredriyarAgoparatiH cakSurindriyarAgoparatiH prANendriyarAgoparatiH jivhendriyarAgoparatiH sparzanendriyarAgoparatiH / bhASA TIkA - karNa indriya ke rAga utpanna karane vAle viSayoM kA tyAga, netra indriya ke rAga kA tyAga, ghANa indriya ke rAga kA tyAga, jivhA indriya ke rAga (zauka) kA tyAga, tathA sparzana indriya ke rAga kA tyAga [ yaha pAMca parigraha tyAga mahAvrata kI bhAvanAe haiM] hiMsAdiSvihAmutrApAyAvadyadarzanam / duHkhameva vaa| saMvegiNI kahA cauvvihA paNNatA, taM jahA-ihalogasaMve. gaNI paralogasaMvegaNI AtasarIrasaMvegaNI prsriirsNvegnnii| NivvegaNI kahA cauvvihA paNNattA, taM jahA-ihaloge duccinnA kammA ihaloge duhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti // 1 // ihaloge duccinnA kammA paraloge duhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti // 2 // paraloge duccinnA kammA ihaloge duhaphalavivAgasaMjutA bhavaMti // 3 // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'NyAva: paraloge duJcinnA kammA paraloye duhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti // 4 // ihaloge sucinnA kammA ihaloge suhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti // 1 // ihaloge sucinnA kammA paraloge suhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti, evaM cubhNgo|| sthAnAMga sthAna 4 udde02 satra. 282 chAyA- saMveginI kathA caturvidhA prajJaptA, tadyathA-ihalokasaMveganI paraloka saMveganI, zrAtmazarIrasaMveganI parazarIrasaMveganI / nivedanI kathA caturvidhA prajJaptA, tadyathA-ihaloke duzcIrNAni karmANi ihaloke duHkhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti // 1 // ihaloke duzcIrNAni karmANi paraloke duHkhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti // 2 // paraloke duzcIrNAni karmANi ihaloke duHkhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti // 3 // paraloke duzcIrNAni karmANi paraloke duHkhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti // 4 // ihaloke sucIrNAni karmANi ihaloke sukhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti // 1 // ihaloke sucIrNAni karmANi paraloke sukhaphalavipAka saMyuktAni bhavanti // 2 // evaM cturbhnggaaH| bhASA TIkA-saMveginI kathA cAra prakAra kI kahI gaI hai-ihaloka saMveginI, paraloka saMveganI, AtmazarIra saMveganI, parazarIra sNvegnii| nivedanI kathA bhI cAra prakAra kI kahI gaI hai-isa loka meM burI taraha ekatrita kiye hue karma isa loka meM duHkha, phala aura vipAka dete haiM // 1 // isaloka meM burI taraha ekatrita kiye hue karma paraloka meM duHkha, phala aura vipAka dete haiM // 2 // paraloka meM burI taraha ekatrita kiye hue karma isa loka meM duHkha phala aura vipAka se saMyukta hote haiM // 3 // paraloka meM burI taraha ekatrita kiye hue karma paraloka meM hI duHkha, phala aura vipAka se saMyukta hote haiM // 4 // isa loka meM acchI taraha kiye hue karma isa loka meM sukha, phala aura vipAka se Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] sasvArthasUtrajanA''gamasamanvayaH saMyukta hote haiM // 1 // isa loka meM acchI taraha kiye hue karma paraloka meM sukha, phalaaura vipAka se saMyukta hote haiM // 2 // isa prakAra dhAra bhaMga haiN| saMgati-vicAra kara dekhane para patA calegA ki uparokta mAgama pAkya bhI yahI kaha rahe haiM ki hiMsA Adi pAMcoM pApa isa loka aura paraloka meM pApa aura duHkha ko hI dene vAle haiM aura svayaM duHkha rUpa haiM / sUtra aura Agama vAkya meM kevala kahane ke DhaMga kA bheda hai| maitrIpramodakAruNyamAdhyasthAni ca satvaguNAdhikaklizyamAnAvinayeSu / mittiM bhUNahiM kappae...... sUtra kAMga0 prathama bhutiskaMdha adhyAya 15 gAthA / / muppddiyaannNdaa| caupapAtika sUtra 1 prazna 20 saannukossyaae| bhopapAtika bhgvdupdesh| majjhattho nijarApehI samAhimaNupAlae / __ AcArAMga prathama zrutaskaMdha adhyAya 8 0 - gAthA 5. chAyA- maitrI bhUtaiH kalpayet / suSThapratyAnandaH / saanukroshH| madhyasthaH nirjarApekSI samAdhimanupAlayet / bhASA TIkA-samasta prANiyoM meM maitrI bhAva rakhe, apane se adhika guNa vAloM ko dekhakara Ananda meM bhara jAve, dukhI jIvoM para dayA kare aura avinayI logoM meM samAdhi kA pAlana karatA, nirjarA kI apekSA karatA huA mAdhyastha bhAva rkhe| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'dhyAyaH [ 163 jagatkAyasvabhAvau vA saMvegavairAgyArtham / 7, 12. bhAvaNAhi ya suddhAhiM, sammaM bhAvettu appayaM / uttarAdhyayana adhyaya 13 gAthA 24. maNicce jIvalogammi / jIviyaM caiva rUvaM ca vija'saMpAyacaMcalam / chAyA uttarAdhyayana adhyayana 18 gAthA 11, 13 bhAvanAbhizca zuddhAbhiH samyag bhAvayitvA''tmAnam / anitye jIvaloke'''''''jIvitaM caiva rUpaM ca vidyutsaMpAtacaMcalam / bhASA TIkA - zuddha bhAvanAoM se apane Apa ko acchI taraha cintavana karake jIva loka meM jIvana aura rUpa ko bijalI ke girane ke samAna caMcala cintavana kare / saMgati - yaha vAkya bhI dUsare zabdoM meM yahI kaha rahe haiM ki saMvega aura vairAgya ke bAsate jagat aura kAya ke svabhAva kA cintavana kare / pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA / 7, 13. tattha gaM jete pamattasaMjayA te asuhaM jogaM paDucca AyAraMbhA parAraMbhA jAva No NAraMbhA / vyAkhyA prajJapti zataka 1 udde0 1 sUtra 48 chAyA--- tatra ye te pramattasaMyatAste'zubhaM yogaM pratItya zrAtmAraMbhAH api parArambhAH yAvat no anArambhAH / bhASA TIkA - pramattasaMyata guNa sthAna vAle muni bhI azubhayoga ko prApta hokara AtmArambha hote hue bhI parArambha ho jAte haiM aura pUrNa Arambha karane lagate haiM / - saMgati- - isa Agama vAkya meM batalAyA gayA hai ki pramatta saMyaMta guNa sthAna vAle pramAda ke yoga se prANavyaparopaNa rUpa hiMsA meM phira bhI laga sakate haiN| anya logoM ke viSaya meM to kyA kahA jAve / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] aliyaM bhaliyaM tasvArthasUtra jainA''gamasamanvaya : asadabhidhAnamanRtam / 44400. "asacaM saMdhattaNaM chAyA chAyA - alIkamasatyaM saMghattaNaM asadbhAvaH alIkam / bhASA TIkA - jaisA na ho vaisA asatya sthApita karanA asatya kahalAtA hai / adattAdAnaM steyaM / "teNikko / adasaM chAyA - adattaM stenaH / bhASA TIkA - binA diye hue ko lenA corI hai| maithunamabrahma / ambha mehuNaM / 7 14. 'asabbhAva' prazna vyAkaraNAMga AsravadvAra 2 mucchA pariggaho to / mUrchA parigrahaH uktaH / 7, 15. chAyA brahmamaithunam / bhASA TIkA - maithuna karanA abrahma pApa kahalAtA hai| 1 mUrchA parigrahaH / prazna vyA0 AsravadvAra 3 7, 16. pra0 vyA0 AsravadvAra 4 7, 17. daza * adhyayana 6 gAthA 21. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 165 bhASA TIkA - cetana acetana rUpa parigraha meM mamatva pariNAma rUpa mUrchA ko parigraha kahA gayA hai / saptamo'dhyAya: chAyA- 7, 18. pakkimAmi tihiM sallehiM - mAyAsalleNa niyANa salleNaM micchAdaMsaNa salleNaM / nizzalyo vratI / Avazyaka0 catu0 Avazya0 sUtra 7 pratikramAmi tribhiH zalyaiH - mAyAzalyena nidAnazalyena midhyAdarzanazalyena / bhASA TIkA- maiM tIna zalyoM se pratikramaNa karatA hU - mAyA zalya se, nidAna zalya se aura mithyAdarzana zalya se / isa prakAra pratikramaNa karanA hI vratI kA lakSaNa hai / gArya nagArazca / 7, 16. caritadhamme dubihe paznatte, taM jahA - AgAracaritadhamme ceva, aNagAracaritamme ceva / sthAnAMga sthAna 2, u0 1. chAyA- cAritradharmaH dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - AgAra cAritradharmazcaivAnAgAracaritradharmazcaiva / AgAradhammaM bhASA TIkA - cAritra dharma do prakAra kA hotA hai- AgAra cAritradharma athavA gRhastha dharma aura anAgAra cAritra dharma athavA munidharma / aNuvrato'gArI / 7, 20. 'avvayAI ityAdi / papAtika sUtra zrIvIra dezanA. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha sUtra jainA''gamasamanvaya : chAyA Agaradharmo'NuvratAdiH ityAdi / bhASA TIkA - aNuvrata Adi kA dhAraNa karanA AgAra dharma kahalAtA 1 digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikaproSadhopavAsopabhogaparibhogaparimANAtithisaMvibhAgavrata - 166 ] sampannazca / 7, 21. zrAgaradhammaM duvAlasavihaM mAikkhar3a, taM jahA - paMca bharaNuvvayAiM tiriNa guNavayAiM cattAri sikkhAvayAiM / tiriNa guNavvAI, taM jahA - aNatthadaMDaveramaNaM disivvayaM, upabhogaparibhogaparimANaM / cattAri sikkhAvayAI taMjahA - sAmAiyaM desAvagAsiyaM posahovavAse atihisaMvibhAge / papAtikam zrIvIradezanA sUtra 57. chAyA-- gAradharmaH dvAdazavidhaH AcakSate, tadyathA - paJcANutratAni trINi guNavatAni catvAri zikSAvratAni / zroNi guNavatAni tadyathA- zranarthadaMDaveramaNaM, digvataM, upabhogaparibhogaparimANaM / catvAri zikSAvatAni - tadyathA - sAmAyikaM dezAvakAzikaM, proSadhopavAsaH, atithisaMvibhAgazca / bhASA TIkA - AgAra dharma bAraha prakAra kA kahA jAtA hai - pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata / tIna guNavrata yaha haiM - anarthadaMDa tyAga, digvrata aura upabhoga paribhoga parimANa / cAra zikSAvrata yaha haiM - sAmAyika, dezAvakAzika, proSadhopavAsa aura atithi saMvibhAga | Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'dhyAyaH [ 167 mAraNAntikI sallekhanAM jossitaa| 7, 22. apacchimA mAraNaMtimA saMlehaNA jUsaNArAhaNA / aupapA0 sU0 57. chAyA- apazcimA mAraNAMtikI sallekhanAM jUSaNA ArAdhanA / bhASA TIkA- antima samaya meM marate samaya sallekhanA ko ArAdhanA kare / zaGkAkAMkSAvicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavAH smygdRsstterticaaraaH|| 7, 23. sammattassa paMca aiyArA peyAlA jANiyavvA, na samAyariyavvA, taM jahA-saMkA kaMkhA vitigicchA, parapAsaMDapasaMsA, prpaasNddsNthvo| upAsakadazAMga, adhyAya 1. chAyA- samyaktvasya paJcAticArAH pradhAnA. jJAtavyAH / na samAcaritavyA, tadyathA-zaGkA, kAMkSA, vicikitsA, parapAkhaNDaprazaMsA, parapA khnnddsNstvH| . bhASA TIkA- samyagdarzana ke pAMca pradhAna aticAra hote haiM / unako na kre| vaha yaha haiM-zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, dUsare ke pAkhaMDI prasaMzA karanA, pAkhaMDI kA sasarga phrnaa| vratazIleSu paJca paJca yathAkramam / bhASA TIkA - isI prakAra pAMca 2 aticAra pAMca vratoM, tIna guNavatoM aura pAroM zikSApratoM ke kramazaH haiN| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH bandhabadhacchedAtibhArAropaNAnapAnanirodhAH 7, 25. thUlassa pANAivAyaveramaNassa samaNevAsaeNaM paMca aiyArA peyAlA jANiyavvA, na samAyariyavvA / taM jahA-vahabaMdhacchavichee bhAbhAre bhattapANavocchee / upA0 a0 1. chAyA- sthUlasya prANAtipAtaveramaNasya zramaNopAsakena paJcAticArAH pradhAnAH jJAtavyAH / na samAcaritavyA / tadyathA-badhabandhachavichedaH pratibhAraH bhktpaanvypchedH| bhASA TIkA- sthUla hiMsA kA tyAga karane vAle zrAvaka kA pAMca pradhAna aticAra Anane cAhiye / unako kabhI na kare / vaha yaha haiM-mAranA, bAMdhanA, zarIra chedanA, bhasyanta bojhA lAdanA aura apane AdhIna ko anna pAnI na denaa|| mithyopdeshrhobhyaakhyaankuuttlekhkriyaanyaasaaphaarsaakaarmNtrbhedaaH| 7, 26. thUlagamusAvAyassa paMca aiyArA jANiyavvA / na samAriyavvA / taM jahA-sahasAbhakkhANe rahasAbhakkhANe, sadAramaMtabhee mosobaesee kUDalehakaraNe ya / upA0 a0 1. chAyA- sthUlamRSAvAdasya paJcAticArAH jJAtavyAH, / na smaacritvyaaH| tadyathA-sahasAbhyAkhyAnaM, rahobhyAkhyAnaM, svadAramaMtrabhedaH mRSopadezaH kUTalekhakaraNazca / bhASA TIkA- sthUla jhUTha ke pAMca aticAra jAnane cAhiye / unako kabhI na kre| vaha yaha haiM-binA soce eka dama kaha denA, gupta bAta kaha denA, apanI strI ke gupta bheda ko pragaTa karanA, jhUTha bolane kA upadeza denA, jhUThI dastAveja likhnaa| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'dhyAyaH [ 169 stenpryogtdaahRtaadaanviruddhraajyaatikrmhiinaadhikmaanonmaanprtiruupkvyvhaaraaH| 7, 27. - thUlagaadiNNAdANassa paMcaaiyArA jANiyavvA, na samAyariyavvA, taM jahA-tenAhar3e, takarappauge, viruddharajAikamme, kuDatullakUDamANe, tappar3irUvagavavahAre / chAyA- sthUlAdattAdAnasya paJcAticArAH jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tadyathA-stenAhRtaM, taskaraprayogaH, viruddharAjyAtikramaH, kUTatulA kUTamAnaH, tatpatirUpakavyavahAraH / / bhASA TIkA - sthUla corI ke pAMca aticAra jAnane cAhiyeM / unako kabhI na kare vaha yaha haiM-corI kA mAla lenA, corI ko tarakIba batalAnA, rAjya viruddha kArya karanA, dene tolane ke nApa bATa tarAjU Adi kA kama bar3atI rakhanA aura asalI mAla meM nakalI mAla athavA kama mUlya kI vastu milAkara becanA / paravivAhakaraNetvarikAparigRhItAparigRhItAgamanA'naGgakrIDAkAmatIvrAbhinivezAH / 7, 28. sadArasaMtosie paMca aiyArA jANiyavvA, na samAyariyavvA, taM jahA -ittariyapariggahiyAgamaNe apariggahiyAgamaNe, aNagakIDA, paravivAhakaraNe kAmabhoesu tivvaabhilaaso| upA0 adhyAya 1. chAyA-- svadArasaMtuSTe paJcAticArAH jJAtavyAH, na samAcarita0 yAH, tadyathA itvaraparigrahItAgamanaM, aparigrahItAgamanaM, anaGgakrIDA, paravivAhapharaNaM, kAmabhogeSu tIvrAbhilASaH / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : bhASA TIkA - svadArasaMtoSa vrata ke bhI pAMca aticAra jAnane cAhiye / unako kabhI ma kare / vaha yaha haiM 1. itvarikAparigrahItAgamana-dUsare kI vivAha kI huI kulaTA strI se gamana karanA / athavA choTI avasthA meM vivAha kI huI kintu saMbhoga ke yogya avasthA na hone para bhI apanI strI se viSaya krnaa| 2. aparigrahItAgamana-avivAhitA kumArI athavA vezyA Adi ke sAtha gamana karanA athavA kisI kanyA ke sAtha apanI maMganI hojAne para usake ekAnta meM milane para use apane bhAvI strI jAnakara vivAha ke pUrva hI usase bhoga krnaa| 3. anaMga krIDA-kAma ke aMgoM se bhinna aMgoM meM krIr3A karanA / 4. para vivAha karaNa-kumArI kanyA kA vivAha puNya samajha kara yA anya kAraNa se dUsare kA vivAha karanA / athavA dUsare ko maMganI tur3avA kara apanA vivAha krnaa| __5. kAma bhoga tIvrAbhilASA-kAma bhoga sevana kI tIvra abhilASA rakhanA / kssetrvaastuhirnnysuvrnndhndhaanydaasiidaaskupyprmaannaatikrmaaH| 7, 29. icchAparimANassa samaNovAsaeNaM paMca aiyArA jANiyavvA, na samAyariyavvA / taM jahA-dhaNadhannapamANAikkame khetavatyuppamANAikkame hiraNNasuvaraNaparimANAikkame dupayacauppayaparimANAikkame kuviypmaannaaikkme| upAsaka0 adhyAya 1. chAyA- icchAparimANasya zramaNopAsakena paJcAticArAH jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tadyathA-dhanadhAnyapramANAtikramaH, kSetravAstupramApatikramaH, hiraNyasuvarNaparimANAtikramaH, dvipadacatuSpadaparimANAtikramaH, kupymmaannaatikrmH| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'dhyAya: [ 151 bhASA TIkA-icchA parimANa vrata ke bhI pAMca aticAra jAnane caahiye| unako kabhI na kre| vaha yaha haiM 1. dhanadhAnyapramANAtikrama-kiye huye dhana aura dhAnya (anAja) ke parimANa ko ullaMghana krnaa| 2. kSetra vAstu pramANAtikrama-kiye hue bhUmi tathA gRha Adi ke parimANa kA ullaMghana krnaa| 3. hiraNyasuvarNaparimANAtikrama- kiye hue cAMdI sone ke parimANa kA ullaMghana krnaa| 4. dvipadacatuSpadaparimANAtikrama-kiye hue dAsI dAsa pazu Adi ke parimANa kA ullaMghana krnaa| 5. kuSyapramANAtikrama-kiye hue ghara ke upakaraNoM ke parimANa kA ullaMghana karanA / UrdhvAdhastiryagavyatikramakSetravRddhismRtyantarAdhAnAni disivvayassa paMca aiyArA jANiyavvA / na samAyariyavvA, taM jahA- uDDhadisiparimANAikkame, ahodisiparimANAikkame, tiriyadisiparimANAikkame, khettuvuDhissa, saaMtaraDDhA / upA0 adhyA 1 chAyA- divratasya paJcAticArAH jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tadyathA UrdhvadigparimANAtikramaH, adhodigparimANAtikrama, tiryagdigapramA. NAtikramaH, kSetravRddhiH, smRtyantarAdhAnam / bhASA TIkA-dignata ke pAMca aticAra jAnane cAhiye / unako kabhI na kare / vaha yaha haiM-Urdhva dizA meM jAne ko kiye hue parimANa kA ullaMghana karanA, nIce kI dizA meM jAne ke liye kiye hue parimANa kA ullaMghana karanA, tirachI dizA meM jAne ke lie kiye hue parimANa kA ullaghaMna karanA, kiye hue kSetra ke parimANa ko bar3hA lenA, kiye huye parimANa ko bhUla jaanaa| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthasUtrajanA''gamasamanvaya : AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAtapudgalakSepAH / -- 5, 31. dezAvagAsiyassa samaNovAsaeNa paMca aiyArA jANiyavvA, na samAyariyavvA, taM jahA-ANavaNapayoge, pesavaNapaoge, sahANuvAe, rUvANuvAe, vahiyApoggalapakkhave / / upA0 adhyA01 chAyA- dezAvakAzikasya zramaNopAsakena pazcAticArAH jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tadyathA-AnayanaprayogaH preSyaprayogaH, zabdAnupAtaH, rUpAnupAtaH, vhipudglprkssepH| bhASA TIkA - zramaNopAsaka ko dezAvakAzika ke pAMca aticAra jAnane caahiye| kintu una para AcaraNa na karanA cAhiye / vaha yaha haiM - Anayana prayoga-sImA ke bAhara se kisI vastu ko maMgavA lenaa| praSya prayoga- apane na jAne ke pradeza se bAhira kisI vastu ko bhejnaa| zabdAnupAta-niyata deza se bAhira na jAte hue bhI zabda ke dvArA apanA kAma nikAla lenaa| rUpAnupAta-isI prakAra sImA se bAhira koI saMketa Adi dikhAkara apanA kAma nikAla lenaa| bahipudgala prakSepa-isI prakAra parimANa se bAhya deza meM DhelA pASANa bhAdi pheMka kara apanA kAma claanaa| kndrpkautkucymaukhryaa'smiikssyaadhikrnnopbhogpribhogaanrthkyaani| 7, 32. aNaTThAdaMDaveramaNassa samaNovAsaeNaM paMca aiyArA jANiyavvA, na samAyariyavvA, taM jahA-kandappe kukkuie Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'dhyAyaH [ 11 upA0 adhyA moharie saMjuttAhigaraNe upbhogpribhogaairitte|| chAyA- anarthadaNDaveramaNassa zramaNopAsakena pazcAticArAH jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tadyathA-kandarpaH, kautkucyaH maukharya, saMyuktAdhi karaNam upabhogaparibhogAtiriktaH / bhASA TIkA- anarthadaNDa virati vrata ke zramaNopAsaka ko pAMca aticAra jAnane cAhiyeM / kintu una para AcaraNa nahIM karanA cAhiye / vaha yaha haiM__ kandarpa-svabhAva kI utkaTatA se hAsya mizrita bhaNDa vacana bolnaa| kautkucya-hAsya mizrita bhaeDa vacana bolanA tathA zarIra se bhI nindanIya kriyA krnaa| maukharya - bahuta nirarthaka pralApa karanA / saMyuktAdhikaraNa -binA vicAre AvazyakatA se adhika hiMsra sAmagrI ekatrita krnaa| upabhoga paribhAgotirikta-bhoga upabhoga ke jina padArthoM se apanA kAma cala jAtA hai unase adhika saMgraha karanA / yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthAnAni / 7, 33. sAmAiyassa paMca aiyArA samaNovAsaeNaM jANiyavvA / na samAriyavvA, taM jahA-maNaduppaNihANe, vaeduppaNihANe, kAyaduppaNihANe, sAmAiyassa sati akaraNayAe, sAmAiyassa aNabaDhiyassa krnnyaa| upA0 abhyA3 chAyA- sAmAyikasya pazcAticArAH zramaNopAsakena bAtavyAH, na samA caritavyAH, tadyathA - mana duSpaNidhAnaM, vacaHduSpaNidhAnaM, kAyaduSpaNidhAnaM, sAmAyikasya smRtyakaraNatA, sAmAyikasyAnavasthitasya karaNavA / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : 7, 34. bhASA TIkA-zramaNopAsaka ko samAyika vrata ke pAMca aticAra jAnane cAhiye, kintu unapara AcaraNa na karanA cAhiye / vaha yaha haiM 1. mano duSpraNidhAna - sAmAyika ke samaya manako anyathA calAyamAna karanA / 2. dhAgduSpraNidhAna - sAmAyika ke samaya vacana ko calAyamAna karanA / 3. kAyaduSpraNidhAna - sAmAyika ke samaya kAya ko calAyamAna karanA / 4. smRti akaraNa - sAmAyika ke samaya Adi ko bhUla jaanaa| 5. anavasthitakaraNa- samAyika ke kAla aura usakI kriyA kA nizcita rUpa se pAlana na krnaa| aprtyvekssitaaprmaarjitotsrgaadaansNstropkrmnnaanaadrsmRtynupsthaanaani|| posahovavAsassa samaNovAsaeNaM paMca aiyArA jANiyavvA na samAriyavvA, taM jahA-appaDilehiya duppaDilehiya sijAkhaMthAre, appamajiyaduppamajiyasijjAsaMthAre, appaDilehiyaduppaDilehiya uccAra pAsavaNabhUmI, appamajjiyaduppamajjiya uccArapAsavaNabhUmI, posahovavAsassa samma aNaNupAlaNayA / chAyA- proSadhopavAsasya zramaNopAsakena pazcAticArA jJAtavyA, na samA caritavyAH, tadyathA - apratyupekSitaduSpratyupekSitazayyAsaMstAraH, apramArjitaduSpamArjitazayyAsaMstArakaH apratyupekSitaduSpratyupekSitocAraprasravaNabhUmiH, apramArjitadudhamArjitocAraprasravaNabhUmiH, poSa dhApavAsasya samyaka ananupAlanatA / bhASA TIkA -prASadhApavAsa ke pAMca aticAra zramaNopAsaka ko jAnane cAhiye, kintu unakA AcaraNa nahIM karanA cAhiye / vaha yaha haiM 1. apratyupekSita duSpratyupekSita zayyAsaMstAraka - proSadhopavAsa kie huye sthAna upA0 adhyA. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'dhyAyaH [ 175 para zayyA aura saMstAraka ko bhalI prakAra vizeSa rUpa se nirIkSaNa na karanA / yadi karanA to asthira citta se / 2. apramArjita duSpramArjita zayyAsaMsthAraka - zayyA aura saMstAraka ko bhalI prakAra vizeSa rUpa se rajoharaNAdi dvArA pramArjita na karanA / yadi karanA to asthira citta se / 3. apratyupekSita duSpratyupekSita uccAraprasravaNa bhUmi - bhalIprakAra vizeSa rUpa se uccAra (mala) prasravaNa (mUtra) ke tyAgane kI bhUmi ko nirIkSaNa na karanA / yadi karanA to sthira citta se | 4. apramArjita duSpramArjita prasravaNa bhUmi - bhalIprakAra vizeSa rUpa se mala mUtra ke tyAgane kI bhUmi ko pramArjita (zuddha) nahIM karanA / yadi karanA to asthira citta se / 5. proSadhopavAsasya samyagananupAlanatA proSadhopavAsa kA bhalI prakAra pAlana na karanA / usameM citta ko asthira rakhanA / - sacittasambandhasammizrAbhiSavaduH pakkAhArAH / 7, 35. bhoyaNato samaNovAsaNaM paJca aiyArA jANiyavvA, na samAyariyavvA, taM jahA - sacittAhAre sacittapaDibaddhAhAre uppauliyosahibhakkhaNyA, duppolitosa hibhakkhaNayA, tuccho sahibhakkhayA / upA0 adhyA0 1 chAyA - bhojanataH zramaNopAsakena paJcAticArAH jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tadyathA - sacittAhAraH, sacittapratibaddhAhAraH, apakauSadhibhakSaNatA, duHpauSadhibhakSaNatA, tucchauSadhibhakSaNatA / bhASA TIkA - zramaNopAsaka ko bhojana ( upabhogaparibhogaparimANa) ke pAMca vyaticAra jAnane cAhiyeM | kintu unakA AcaraNa nahIM karanA cAhiye / vaha yaha haiM1. sacitAhAra ---- tyAgahone para jIva sahita puSpa phala Adi kA AhAra karanA / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] tatvArthasUtra jainA''gamasamanvaya : 2. - sacittaprabaddhAhAra - sacitta vastu se sparza hue padArthoM kA AhAra karanA / 3. apakvAhAra - agni se na pakAye huye tathA auSadhi Adi mizra padArthoM kA khAnA / 4. dupakvAhAra - bhaloprakAra na pake athavA dera se paripakva hone vAle padArthoM kA bhojana karanA / 5. tucchauSadhibhakSaNatA - aise padArtha ko khAnA jisake khAne se hiMsA vizeSa hotI ho kintu udara pUrti na ho sake / sacitanikSepApidhAnaparavyapadezamAtsaryakA lAtikramAH / 7, 36. mahAsaMvibhAgassa paMca aiyArA jANiyavvA, na samAyariyavvA taM jahA - sacittanikkhevaNa yA sacittapeharA. yA kAlAikamadANe parova ese maccharayA / upA0 adhyA0 1 atithisaMvibhAgasya paJcAticArAH jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tadyathA - sacitta nikSepaNatA, sacittapidhAnatA, kAlAtikramadAnaM, paravyapadezaH, matsaratA / bhASA TIkA - atithi saMvibhAga vrata ke pAMca aticAra jAnane caahiyeN| kintu una para dhyAcaraNa nahIM karanA cAhiye / vaha yaha haiM 1. sacitta nikSepaNatA - na dene kI buddhi se jala anna athavA vanaspati yadi meM vitta AhAra rakhanA / 2. sacittapidhAnatA chAyA sacitra kamalapatra Adi se Dhaka kara AhAra ko rakhanA / 3. kAlAtikramadAna - dAna dene ke kAla ko ullaghana karake akAla meM vinatI karanA / athavA bIte hue samaya vAlI vastu kA dAna karanA / 4. paravyapadeza - na dene ko buddhi se sAdhu ko anya kI vastu batalA denI athavA anya kI vastu kA usakI binA AjJA dAna karanA / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmo'dhyAyaH [ 177 5. matsaratA - amuka grahastha ne isa prakAra kA dAna diyA hai to kyA maiM usase kisI prakAra nyUnatA rakhatA hU~ ? nahIM, ataH maiM bhI dAna duuNgaa| isa prakAra asUyA vA ahaMkAra pUrvaka dAna krnaa| jiivitmrnnaashNsaamitraanuraagsukhaanubndhnidaanaani| ___ apacchimamAraNaMtiyasaMlehaNA jhUsaNArAhaNAe paMca bhaiyArA jANiyavvA na samAyariyavvA taM jahA-ihalogAsaMsappanoge, paralogAsaMsappaoge, jIviyAsaMsappaoge, maraNAsaMsappaoge, kaambhogaasNsppoge| upA0 abhyAya 1 chAyA- apazcimamAraNAntikasallekhanAjaSaNA''rAdhanAyAH, paJcAticArAH jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tadyathA-ihalokAzaMsAprayogaH, paralokAzaMsAprayogaH, jovitAzaMsAprayogaH, maraNAzaMsAprayogaH kAma bhogAzaMsAprayogaH / bhASA TIkA - Ayu ke antima bhAga maraNa samaya meM hone vAlI sallekhanA ke pAMca aticAra jAnane caahiyeN| una para AcaraNa na karanA cAhiye / vaha yaha haiM 1. ihalokAzaMsAprayoga-marane ke pazcAt ihaloka ke sukhoM kI icchA krnaa| 2. paralokAzaMsAprayoga-marane ke pazcAt uttama devaloka Adi ke sukhoM kI icchA krnaa| 3. jIvitAzaMsAprayoga-jIvita hI rahane kI icchA krnaa| 4. maraNAzaMsAprayoga-dukha Adi se chUTane ke liye zIghra marane kI icchA .. kAmabhogAzaMsAprayoga-vizeSa kAma bhoga kI icchA krnaa| anugrahArthaM svasyAtisargo dAnam / samaNovAsae NaM tahArUvaM samaNaM vA jAva paDilAbhemANe krnaa| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : tahArUvassa samaNassa vA mAhaNassa vA samAhiM uppAeti, samAhikAraeNaM tameva samAhi pddilbhi| . ___vyAkhyA0 zata07, u0 1, sU0 263. chAyA- zramaNopAsakaH tathArUpaM zramaNaM vA yAvat pratilAbhyan tathA rUpasya zramaNasya vA mAinasya vA samAdhi utpAdayati, samAdhikA rakeNa tameva samAdhi pratilabhate / bhASA TIkA-zramaNopAsaka tathArUpa zramaNa athavA mAhana (zrAvaka) ko yAvat mAhAra Adi detA huA tathA rUpa zramaNa athavA mAhana ko samAdhi utpanna karatA hai| samAdhi hI ke kAraNa se usako bhI samAdhi kI prApti hotI hai| saMgati-uparokta pAgama vAkya meM dAna kA lakSaNa karate hue usakA mahatva bhI batalAyA hai| jo ki sUtra ke " anugrahArtha' ' pada se spaSTa hai| vidhidravyadAtRpAtravizeSAttadvizeSaH / 7, 36. davvasuddhaNaM dAyagasuddhaNaM tavassivisuddhaNaM tikaraNasuddhaNaM paDigAhasudreNaM tiviheNaM tikaraNasuddheNaM dANeNaM / vyAkhyA pra0 za0 15, sU0 541. chApA- dravyazuddhena dAyakazuddhana tapasvizuddhena trikaraNazuddhena pratigAha zuddha na trividhena trikaraNazuddhana dAnena / bhASA TIkA-dravya zudhda se, dAtR zudhda se, tapasvi zudhda se, trikaraNa (mana vacana kAya) zudhda se, pAtra zudhda se dAna kI vizeSatA hotI hai| saMgati-ina sabhI sUtra aura pAgama vAkyoM ke akSara prAya : milate haiN| jahAM kahIM bheda hai to vaha zAbdika ho hai| tAtvika bilkula nahIM hai| iti zrI-jainamuni-upAdhyAya-zrImadAtmArAma mahArAja-saMgRhIte sattvArthasUtrajainA''gamasamanvaye * saptamo'dhyAyaH samAptaH // 7 // * Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'dhyAyaH mithyAdarzanA'viratipramAda kaSAyayogA bandhahetavaH / 6, 1. paMca AsavadArA paNNattA, taM jahA -micchattaM aviraI pamAyA kasAyA jogA / samavAyAMga, samaya 5. chAyA- paJca sravadvArANi prajJaptAni tadyathA - midhyAtvamaviratiH pramAdAH kaSAyAH yogAH / bhASA TIkA - Asrava ke dvAra pAMca batalAye gaye haiM- midhyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga / sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudga lAnAdatte sa bandhaH / jogabaMdhe kasAyabaMdhe / samavAyAMga samavAya 5. dohiM ThANehiM pApakammA baMdhaMti, taM jahA - rAgeNa ya dose ya lobhe ya / dose duvihe y| rAge duvihe paNNatte, taM jahA - mAyA paNa, taM jahA- kohe ya mANe ya / ', 8, 2. chAyA sthAnAMga sthAna 2, u02. prajJApanA pada 23, sU0 5. yogabandhaH kaSAyabandhaH / dvAbhyAM sthAnAbhyAM pApakarmANi badhnanti, tadyathA - rAgeNa ca dveSeNa ca / rAgaH dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - mAyA ca lobhazca / dveSaH dvividhaH prajJaptaH, tadyathA- krodhazca mAnazca Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] tatvArtha sUtrajainA''gamasamanvaya : bhASA TIkA-bandha yoga se hotA hai aura kaSAya se hotA hai / do sthAnoM se pApa karma baMdhate haiM- rAga se aura dveSa se / rAga do prakAra kA kahA gayA hai - mAyA aura lobha / dveSa do prakAra kA kahA gayA hai-- krodha aura mAna / saMgati - uparokta Agama vAkya meM spaSTa hai ki baMdha jIva ke kaSAya yukta hone para hI hotA hai| karma ke yogya pudgaloM kA grahaNa karanA spaSTa hI hai| prakRtisthityanubhAgapradezAstadvidhayaH / 8, 3. cavvi bandhe paNatte, taM jahA - pagaibaMdhe Thiibandhe aNu bhAvabandhe parasabandhe | chAyA- samavAyAMga samavAya 4. caturvidhaH bandhaH prajJaptastadyathA - prakRtibandhaH, sthitibandhaH, anubhAgabandhaH, pradezabandhaH / bhASA TIkA-bandha cAra prakAra kA batalAyA gayA hai - prakRtibaMdha, sthiti baMdha, anubhAgabandha aura pradezabaMdha / jJAnadarzanAvaraNavedanIya mohanIyAyu rnAmagotrAntarAyAH / 8, 4. kammapagaDIo paNattAo, taM jahA-gANAvara NijjaM, daMsaNAvara NijjaM vedaNijaM, mohaNijaM, AuyaM, nAmaM, goyaM, aMtara iyaM / ---- prajJApanA pada 21, u01, su0288. chAyA- aSTau karmaprakRtayaH prajJaptAH, tadyathA - jJAnAvaraNIyaM, darzanAvaraNIyaM, vedanIyaM mohanIyaM AyuH, nAma, gotraM, antarAyaH / bhASA TIkA - karmaprakRtiyAM ATha prakAra kI batalAI gaI haiM / vaha yaha haiMjJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'bhyAya : pAMca hote haiN| paMcanavadvayaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzadvipaMcabhedA yathAkramam / 8, 5. bhASA TIkA- unake bheda krama se pAMca, nava, do, aTThAIsa, cAra, bayAlIsa, do aura [ 181 matizrutAvadhimanaH paryayakevalAnAm / 8, 6. paMcavihe gANAvaraNije kamme paNNatte, taM jahA - AbhiNibohiyaNANAvaraNije suyaNANAvara Nijje, ohiNANAvara gije maNapajjavaNANAvaraNije kevalaNANAvaraNije | sthAnAMga sthAna 5, u03, sU0 464. chAyA - paJcavidhaM jJAnAvaraNIyaM karma prajJaptaM, tadyathA - AbhinibodhikajJAnAvaraNIyaM zrutajJAnAvaraNIyaM, avadhijJAnAvaraNIyaM, mana:paryayajJAnAvaraNIyaM, kevalajJAnAvaraNIyaM / bhASA TIkA -- jJAnAvaraNIya karma pAMca prakAra kA hotA hai - Abhinibodhika jJAnAvaraNIya ( matijJAnAvaraNIya), zrutajJAnAvaraNIya, avadhijJAnAvaraNIya. mana:paryaya jJAnAvaraNIya aura kevala jJAnAvaraNIya / cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrA pracalApracalApracalAstyAnagRddhayazca / 8, 7. vavidhe darisaNAvaraNije kamme paNNatte, taM jahA - nidA nidAnidA payalA payalApayalA thI giddhI cakkhudaMsaNAvaraNe acakkhudaMsaNAvaraNe, avadhidaMsaNAvaraNe kevaladaMsaNAvaraNe / sthAnAMga sthAna hai, sU0 668. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : chAyA- navavidhaM darzanAvaraNIyaM karma prajJaptaM, tadyathA-nidrA nidrAnidrA pracalA pracalApacalA styAnagRddhiH cakSudarzanAvaraNo'cakSudarzanAvaraNo 'vadhidarzanAvaraNaH kevldrshnaavrnnH| bhASA TIkA-darzanAvaraNIya karma nau prakAra kA hotA hai-nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalA pracalA, styAnagRdhdi, cakSu darzanAvaraNa, acakSu darzanAvaraNa, avadhidarzanAbaraNa aura kevldrshnaavrnn| sdshRdye| sAtAvedaNijje ya asAyAvedaNijje ya / prajJApanA pada 23, u0 2, sU0 263. chAyA- sAtAvedanIyazcAsAtAvedanIyazca / / bhASA TIkA-vedanIya karma do prakAra kA hotA hai-sAtA vedanIya aura asAtA darzanacAritramohanIyAkaSAyakaSAyavedanIyAkhyAstridvinavaSoDazabhedAH samyaktvamithyAtvatadubhayAnyakaSAyakaSAyau hAsyaratyaratizokamayajugupsAstrIpuMnnapuMsakavedA anaMtAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanavikalpAzcaikazaH krodhmaanmaayaalobhaaH| mohaNije NaM bhaMte! kamme katividhe paNNate? goyamA duvihe paNNatte; taM jahA-dasaNamohaNije ya carittamohaNijje y| dasaNamohaNijje NaM bhaMte! kamme katividhe paNNatte? goyamA! vedniiy| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maSTamo'dhyAyaH [ 13 tivihe paNNatte, taM jahA-sammattavedaNijje, micchattavedaNijje, smmaamicchttveynnijje| carittamohaNije NaM bhaMte! kamme katividhe paNNatte ? goyamA! duvihe paNNatte, taM jahA-kasAyavedaNije nokasAyavedaNijje / kasAyavedaNijje NaM bhaMte ! katividhe paNNate? goyamA! solasavidhe paNNate, taM jahA-aNaMtANubaMdhIkohe aNaMtANubaMdhI mANe a0 mAyA a0 lobhe, apacakkhANe kohe evaM mANe mAyA lobhe, paJcakkhaNAvaraNe kohe evaM mANe mAyA lobhe saMjalaNakohe evaM mANe mAyA lobhe / nokasAyaveyaNijje NaM bhaMte! kamme katividhe paNNatte ? goyamA! Navavidhe paeNate, taM jahA-itthIveyaveyaNijje, purisave0 napuMsagave. hAse ratI aratI bhae soge duguMchA / ___ prajJApanA karmabandha pada 23, u0 2. chAyA- mohanIyaM bhagavan ! karma katividhaM prajJaptaM ? gautama! dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-darzanamohanIyazca, cAritramohanIyazca / darzanamohanIyaM bhagavan ! karma katividhaM prAptaM ? gautama ! trividhaM prajJaptaM, tadyathA-samyaktvavedanIyaH, mithyAtvavedanIyaH, samyamithyAtvavedanIyaH / cAritramohanIyaM bhagavan ! karma katividhaM prAptaM ? Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 ] tasvArtha sUtra jainA''gamasamanvaya : gautama ! dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - kaSAyavedanIyaH nokaSAyavedanIyaH / kaSAyavedanIyaH bhagavan! katividhaH prajJaptaH 1 " gautama ! SoDazavidhaH prajJaptaH, tadyathA - anantAnubandhIkrodhaH, anantAnubandhImAnaH, a0 mAyA, gha0 lobhaH; zramatyAkhyAnakrodhaH, evaM mAnaH, mAyA, lobhaH; pratyAkhyAnAvaraNakrodhaH, evaM mAnaH, mAyA, lobhaH saMjvalanakrodhaH, evaM mAnaH, mAyA, lobhaH 1 nokaSAyavedanIyaM bhagavana! karma katividhaM prajJaptaM 1 gautama ! navavidhaM prajJaptaM, tadyathA - strIvedavedanIyaH, puruSavedavedanIyaH, napuMsakavedavedanIyaH, hAsyaH, ratiH, aratiH, bhayaH, zokaH, jugupsA / prazna- bhagavan! mohanIya karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - gautama ! vaha do prakAra kA kahA gayA hai--darzana mohanIya aura cAritra mohanIya | prazna- bhagavam! darzana mohanIya karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - gautama ! tIna prakAra kA kahA gayA hai -- samyaktva vedanIya, midhyAtva vedanIya, samyaG midhyAtvavedanIya / prazna- bhagavan ! cAritra mohanIya karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara- gautama do prakAra kA kahA gayA hai--kaSAya vedanIya aura no kaSAyavedanIya / prazna- bhagavan! kaSAyavedanIya karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara--- :- gautama ! vaha solaha prakAra kA kahA gayA hai : -- anantAnubandhI krodha, anantAnubandhImAna, a0 mAyA, a0 lobha; apratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha; pratyAkhyAna krodha mAna mAyA lobha aura saMjvalana krodha mAna mAyA lobha / prazna---bhagavan ! no kaSAya vedanIya karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? ra-gautama ! vaha nau prakAra kA kahA gayA hai : strIvedanaya, puruSavedanaya, napuMsaka vedanaya, hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, aura jugupsA / uttara- Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'dhyAyaH [ 185 8,10. nArakatairyagyonamAnuSadaivAni / AueNaM bhaMte! kamme kaivihe paNNate? goyamA! cauvihe paNNatte, taM jahA - NeraiyAue, tiriyAue, manussAue, devaaue| pranApanA pada 23, u0 2. chAyA- AyuH bhagavan ! karma katividhaM prajJaptaM ? gautama! caturvidhaM prajJaptaM, ___tadyathA-nairayikAyuH, tiryagAyuH, manuSyAyuH, devaayuH| prazna--bhagavan ! Ayu karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara-gautama ! vaha cAra prakAra kA kahA gayA hai :--naraka Ayu, tiryazca Ayu, manuSya Ayu aura deva Ayu ! gatijAtizarIrAGgopAGganirmANabandhanasaMghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagaMdhavarNAnupUrvyAguruladhUpaghAtaparaghAtAtapodyotocchavAsavihAyogatayaH pratyekazarIratrasasubhagasusvarazubhasUkSmaparyAptisthirAdeyayaza kIrtisetarANi tIrthakaratvaM ca / / 8. 11. pAmeNaM bhaMte! kamme kativihe paNNatte ? goyamA! vAyAlIsativihe paNNatte, taM jahA-gatinAme 1, jAtinAme 2, sarIraNAme 3, sarIrovaMgaNAme 4, sarIrabaMdhaNaNAme 5, sarIrasaMghayaNanAme 6, saMghAyaNaNAme 7, saMThANaNAme 8. vaeNaNAme , gaMdhaNAme 10, rasaNAme 11, phAsaNAme 12, agurulaghuNAme 13, upaghAyaNAme 14, parAghAyaNAme 15, ANUpuvINAme 16, ussAsaNAme 17, Aya Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ] tattvArtha sUtra jainA''gamasamanvaya : vaNAme 18, ujjoyaNAme 16, vihAyagatiNAme 20, tAme 21, thAvaraNAme 22, suhumanAme 23, bAdaraNAme 24 pajattaNAme 25, apajattaNAme 26. sAhAraNa sarIraNAme 27, patteyasarIraNAme 28, riNAme 26, ariNAme 30, subhaNAme 31, abhaNAme 32, subhagaNAme 33, dubhagaNAme 34, sUsaranAme 35, dUsaranAme 36, AjanAme 37 aNAdejanAme 38 jasokittiNAme 36, asokittiNAme 40, NimmANAme 41, titthagaraNAme 42 / prajJApanA, u02, pada 23, sU0 233. samavAyAMga0 sthAna 42. chAyA - nAma bhagavana ! karma katividhaM prajJaptaM ? gautama ! dvicatvAriMzadvidhaM prajJaptaM, tadyathA 1 gatinAma, 2 jAtinAma, 3 zarIranAma, 4 zarIrAGgopAMganAma, 5 zarIrabandhananAma, 6 zarIra saMghAtanAma, 7 saMhanananAma, 8 saMsthAnanAma, 9 varNanAma, 10 gandhanAma, 11 rasanAma, 12 sparzanAma, 13 agurulaghunAma, 14 upaghAta - nAma, 15 paraghAtanAma, 16 AnupUrvInAma, 17 ucchvAsanAma, 18 tapanAma, 19 udyotanAma, 20 vihAyogatinAma, 21 trasa - nAma, 22 sthAvaranAma, 23 sUkSmanAma, 24 bAdagnAma, 25 paryAptanAma, 26 aparyAptanAma, 27 sAdhAraNazarIranAma, 28 pratyekazaroranAma, 29 sthiranAma, 30 asthiranAma, 31 zubhanAma 32 azubhanAma, 33 subhaganAma, 34 durbhaganAma, 35 susvaranAma, 36 duHsvaranAma, 37 AdeyanAma, 38 anAdeyanAma, 39 yaza:kIrtinAma, 40 yaza kIrtinAma, 41 nirmANanAma, 42 tIrtha - karanAma / -- prazna - bhagavan ! nAmakarma kitane prakAra kA kahA jAtA hai ? - gautama ! vaha bayAlIsa prakAra kA kahA gayA hai : uttara Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 187 1. gatinAma, 2. jAtinAma, 3. zarIranAma, 4. zarIrAGgopAGganAma, 5. zarIrabandhananAma, 6 zarIrasaMghAta nAma, 7 saMhanana nAma, 8 saMsthAna nAma, varNanAma, 10 gandha nAma, 11 rasanAma, 12 sparzanAma, 13 agurulaghunAma, 14 upaghAtanAma, 15 paraghAtanAma, 16 zranupUrvInAma, 17 uchavAsanAma, 18 zrAtapanAma, 11 udyotanAma, 20 vihAyogatinAma, 21 trasanAma, 22 sthAvaranAma, 23 sUkSmanAma, 24 bAdaranAma, 25 paryAptanAma, 26 aparyAptanAma, 27 sAdhAraNazarIra nAma, 28 pratyekazarIranAma, 23 sthiranAma, 30 asthiranAma, 31 zubhanAma, 32 azubhanAma, 33 subhaganAma, 34 durbhaganAma, 35 susvaranAma, 36 duHsvaranAma, 37 zradeyanAma, 38 anAdeyanAma, 33 yazaH kIrtinAma, 40 ayazaH kIrtinAma, 41 nirmANanAma, 42 tIrtha karanAma / aSTamo'yAyaH - saMgati 1. jisake udaya se AtmA bhavAntara ke prati sammukha hokara gamana ko prApta hotA hai so gatinAma karma hai| yaha cAra prakAra kA hotA hai - 1 narakagati, 2 tiryacagati 3 devagati aura 4 manuSya gati / 2. ukta gatiyoM meM jo avirodhI samAna dharmoM se AtmA ko eka rUpa karatA hai so jAtinAma karma hai| usake pAMca bheda haiM- ekendriyajAtinAmakarma, dvIndriyajAtinAma karma, zrIMdriyajAtinAmakarma, caturindriyajAtinAmakarma, aura paMceMdriyajAtinAma karma / 3. jisake udaya se zarIra kI racanA hotI hai use zarIra nAmakarma kahate haiM / yaha bhI pAMca prakAra kA hai - audArikazarIra, vaikriyikazarIra, AhArakazarIra, taijasazarIra aura kArmaNazarIra / 4. jisake udaya se zarIra ke aMga upAMgoM kA bheda pragaTa ho usako zarIrAGgopAGganAmakarma kahate haiM / mastaka, pITha, hRdaya, bAhu, udara, jAMgha, hAtha, aura pAMva inako to aMga kahate haiM aura inake lalATa nAsikA adi bhAgoM ko upAMga kahate haiN| aMgopAMga nAma karma tIna prakAra kA hai - 1 audArikazarIrAMgopAMga, 2 vaikriyika zarIrAMgopAMga aura 3 AhArakazarI rAMgopAMga / 5. jisake udaya se zarIra nAma karma ke vaza se grahaNa kiye hue AhAravargaNA ke pudgalaskandhoM ke pradezoM kA milanA ho, vaha zarIrabandhana nAma karma hai| yaha pAMca prakAra kA hotA hai - audArika bandhana nAma karma, vaikriyika bandhana nAma karma, AhAraka bandhana Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] tatvArthasUtrajainA''gamasamandhayaH nAma karma, taijasabandhana nAma karma, aura kArmaNabandhana nAma karma / jisake udaya se caudArika pandha ho so audArika bandhana nAma karma hai| isI prakAra zeSa bandhanoM kA lakSaNa bhI lagA lenA caahiye| 6. jisake udaya se audArika Adi zarIroM kA chidra rahita anyonyapradezAnupravezarUpa saMgaThana ( ekatA ) ho use zarIrasaMghAtanAma karma kahate haiN| yaha bhI pAMco zarIroM kI apekSA se audArikazarIrasaMghAta nAma karma Adi pAMca prakAra kA hai| 7. jisake udaya se zarIra ke asthipaMjara (hAr3a ) Adi ke bandhanoM meM vizeSatA ho use saMhanana nAma karma kahate haiM / vaha chaha prakAra kA hai - 1 bajavRSabhanArAcasaMhanana, 2 pavanArAcasaMhanana, 3 nArAcasaMhanana, 4 arddhanArAcasaMhanana, 5 kolakasaMhanana, aura 6 asaMprAptAmRpATikA saMhanana / nasoM meM hAr3oM ke bandhane kA nAma RSabha yA vRSabha hai, nArAca nAma kIlane kA hai aura saMhanana nAma hAr3oM ke samUha kA hai / so jisa karma ke udaya se vRSabha ( veSTana ), nArAca ( kIla) aura saMhanana (asthipaMjara ) ye tInoM hI vana ke samAna abhedya hoM, use vanavRSabhanArAca saMhanana kahate haiN| jisake udaya se nArAca aura saMhanana to vaJamaya hoM aura vRSabha sAmAnya ho, vaha bajanArAca saMhanana nAma karma hai| jisake udaya se hAr3a tathA sandhiyoM ke kIle to hoM, parantu ve vanamaya na hoM aura vanamaya veSTana bhI na ho, so nArAca saMhanana nAma karma hai| jisake udaya se hAr3oM kI saMdhiyAM zraddha kIlita hoM, arthAta kole eka tarapha to hoM dUsarI tarapha na hoM, vaha arddhanArAca saMhanana nAma karma hai| jisake udaya se hAr3a paraspara kaulita hoM, so kIlaka saMhanana nAma karma hai| jisake udaya se hAr3oM kI saMdhiyAM kolita to na hoM, kintu nasoM, snAyuo aura mAMsa se bandhI hoM vaha asaMprAptAmRpATikA saMhanana nAma karma hai| ____. jisake udaya se zarIra kI AkRti (AkAra ) utpanna ho, use saMsthAna nAma karma kahate haiN| yaha chaha prakAra kA hai - 1 samacaturasrasaMsthAna, 2 nyagrodhaparimaMDala saMsthAna, 3 sAdisaMsthAna, 4 kubja saMsthAna, 5 vAmanasaMsthAna, aura 6 huDaka saMsthAna / jisake udaya se Upara, nIce aura madhya meM samAna vibhAga se zarIra kI AkRti Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'dhyAyaH [ 14 utpanna ho use samacaturasra saMsthAna nAma karma kahate haiN| jisake udaya se zarIra kA nAbhi ke nIce kA bhAga vaTavRkSa ke samAna patalA ho aura Upara kA sthUla va moTA ho, vaha nyagrodha parimaMDala saMsthAna nAma karma hai| jisake udaya se zarIra ke nIce kA bhAgasthUla yA moTA ho aura Upara kA patalA ho, use svAtisaMsthAna nAma karma kahate haiN| jisake udaya se pITha ke bhAga meM bahuta se pudgaloM kA samUha ho arthAt kubar3A zarIra ho, use kujaka saMsthAna nAmakarma kahate haiM / jisake udaya se zarIra bahuta choTA ho vaha vAmana saMsthAna nAmakarma hai| aura jisake udaya se zarIra ke aMga upAMga kahIM ke kahIM, choTe, bar3e vA saMkhyA meM nyUnAdhika hoM-isa taraha viSama beDaula AkAra kA zarIra ho, use hu Daka saMsthAna nAmakarma kahate haiN| 1. jisake udaya se zarIra meM varNa (raMga ) utpanna ho, use varNanAmakarma kahate haiN| yaha pAMca prakAra kA hai :-1. zuklavarNa nAmakarma, 2. kRSNavarNa nAmakarma, 3 nIlavarNa nAma karma, 4. raktavarNa nAmakarma, aura 5. pItavarNa nAmakarma / / 10. jisake udaya se zarIra meM gaMdha pragaTa ho, so gandhanAmakarma hai| yaha do prakAra kA hai| eka sugandha nAmakarma, dUsarA durgandha nAmakarma / / 11. jisake udaya se deha meM rasa ( svAda ) utpanna ho use rasanAma karma kahate haiM / yaha pAMca prakAra kA hai :- 1. tiktarasa, 2. kaTurasa, 3. kaSAyarasa, 4. amlarasa aura 5. madhura rasanAmakarma / 12. jisake udaya se zarIra meM sparzaguNa pragaTa hotA hai use sparzanAmakarma kahate haiN| yaha ATha prakAra kA hai :- 1. karkazasparza, 2. mRdusparza, 3. gurusparza, 4. laghusparza, . snigdha sparza, 6. rUkSasparza, 7. zIta sparza aura 8. uSNasparzanAmakarma / 13. jisake udaya se jIvoM kA zarIra lohapiMDa ke samAna bhArIpana ke kAraNa nIce nahIM par3ajAtA hai, aura Aka kI ruI ke samAna halakepana se ur3a bhI nahIM jAtA hai usako gurulaghu nAmakarma kahate haiM / yahAM para zarIra sahita AtmA ke sambandha meM agurulaghu karmaprakRti mAnI gaI hai| dravyoM meM jo agurulaghutva hai vaha unakA svabhAvika guNa hai| _ jisake udaya se zarIra ke avayava aise hote haiM ki unase usIkA baMdhana vA ghAta ho jAtA ho use upaghAta nAmakarma kahate haiN| 15. jisake udaya se paine sIMga, nakha vo DaMka ityAdi para ko ghAta karane vAle Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 ] tasvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : aSayava hote haiM use paraghAta nAmakarma kahate haiM / 16. pUrvAyu ke uccheda hone para pUrva ke nirmANa nAmakarma ko nivRtti hone para vigraha gati meM jisake udaya se maraNa se pUrva ke zarIra ke AkAra kA vinAza nahIM ho use bhAnupUrvI nAmakarma kahate haiM / isake cAroM gatiyoM kI apekSA se cAra bheda hote haiM / jisa samaya manuSya athavA tiryaca kI Ayu pUrNa ho aura AtmA zarIra se prathak hokara naraka bhava ke prati jAne ko saMmukha ho, usa samaya mArga meM jisake udaya se AtmA ke pradeza pahale zarIra ke AkAra ke rahate haiM usako narakagatiprayogyAnupUrvI nAma karma kahate haiM / isI prakora devagati prAyogyAnupUrvI, tiryaggatiprAyogyAnupUrvI aura manuSya gati-prAyogyAnupUrvI nAmakarma ko bhI samajhanA cAhiye / isa karmakA udaya vigrahagati meM ho hotA hai / isa karma kA udaya kAla jaghanya eka samaya, madhyama do samaya aura utkRSTa tIna samaya mAtra hai / 17. jisake udaya se zarIra meM ucchvAsa utpanna ho so ucchavAsa nAmakarma hai| 18. jisake udaya se zarIra AtApakArI hotA hai, vaha AtapanAmakarma hai| isa karma kA udaya sUrya ke vimAna meM jo bAdara payApta jova pRthivIkAyika maNisvarUpa hote haiM, unake hI hotA hai| anya ke nahIM hotaa| 19. jisake udaya se udyotarUpa zarIra hotA hai so udyotanAmakarma hai / isakA udaya cadramA pAdi ke vimAna ke pRthivIkAyika jIvoM ke, tathA bhAgiyA (paTabIjanA juganU ) Adi jIvoM ke hotA hai| 20. jisake udaya se AkAza meM gamana ho use vihAyogatinAmakarma kahate haiM / yaha do prakAra kI hotI hai| eka prazasta vihAyogati dUsarI aprazastavihAyogati / 21. jisake udaya se AtmA dvIMdriya Adi zarIra dhAraNa karatA hai so sanAmakarma 22. jisake udaya se jIva pRthivI, apa, teja, vAyu aura vanaspatikAya meM utpanna hotA hai so sthAvaranAmakarma hai| 23. jisake udaya se aisA sUkSma zarIra prApta ho jo anya jIvoM ke upakAra vA ghAta karane meM kAraNa na ho, pRthvI jala agni pavana Adi se jisakA ghAta nahIM ho aura Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 161 pahAr3a Adi meM praveza karate hue bhI nahIM ruke use sUkSmazarIra nAmakarma kahate haiM / 24. jisake udaya se anya ko rokane yogya vA anya se rukane yogya sthUla zarIra prApta ho usako bAdara zarIra nAmakarma kahate haiM / aSTamo'dhyAya: 25. jisake udaya se jIva AhArAdi paryApti pUrNa karatA hai use paryAptinAmakarma kahate haiM / yaha chaha prakAra kA hai:- 1. AhAra paryApti 2. zarIra paryApti, 3. indriya paryApta, 4. prANApAna paryAmi, 5. bhASA paryApti, aura 6. manaH paryApta / yahAM yaha prazna ho sakatA hai ki prANApAnaparyApti nAma karma ke udaya kA jo udara pavana kA nikAlanA vA praveza honA phala hai, vahI ucchvAsa karma ke udaya kA bhI hai| phira ina donoM meM aMtara kyA huA ? so isakA uttara yaha hai ki ina donoM meM indriya atIndriya kA bheda hai| arthAt paJcendriya jIvoM ke sardI-garmI ke kAraNa jo zvAsa calatI hai aura jisakA zabda suna par3atA hai tathA muMha ke pAsa hAtha le jAne se jo sparza se mAlUma hotI hai to ucchvAsa nAma karma ke udaya se hotI hai| aura jo samasta saMsArI jIvoM ke hotI hai aura jo indriyagocara nahIM hotI hai vaha prANApAna paryApti ke udaya se hotI hai| vaha ekendriya jIvoM ke bhASA aura manako chor3a kara cAra; dvIndriya, trIMdriya, caturindriya sainI paMcendriya jIvoM ke bhASA sahita pAMca aura sainI paMcendriyoM ke chahoM paryApti hotI haiN| 26. jisake udaya se jIva chahoM paryApti meM se eka ko bhI pUrNa nahIM kara sake use paryAptinAmakarma kahate haiM / 27. jisake udaya se eka zarIra bahuta se jIvoM ke upabhogane kA kAraNa ho use sAdhAraNa zarIra nAmakarma kahate haiN| jina anaMta jIvoM ke AhAra Adi cAra paryApti, janma, maraNa, zvAsocchvAsa, aura upakAra eka hI kAla meM hote haiM ve sAdhAraNa jIva hai| jisa kAla meM jisa AhAra Adi paryApti, janma, maraNa, zvAsocchvAsa ko eka jIva grahaNa karatA hai usI kAla meM usI paryApti Adi ko dUsare bhI ananta joSa grahaNa karate haiN| ye sAdhAraNa jIva vanaspati kAya meM hote haiN| anya sthAvaroM meM nahIM hote / inake sAdhAraNa zarIra nAmakarma kA udaya rahatA hai / 28. jisake udaya se eka zarIra eka AtmA ke bhogane kA kAraNa ho use pratyekazarIra Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : nAmakarma kahate haiN| 26. jisake udaya se rasa Adi sAta dhAtueM aura upadhAtueM apane 2 sthAna meM sthiratA ko prApta hoM, duSkara upavAsa Adi tapazcaraNa se bhI upAMgoM meM sthiratA rahe-roga nahIM hove use sthira nAmakarma kahate haiM / rasa, rudhira, mAMsa, meda, hAr3a, majjA aura vIrya ye sAta dhAtueM haiN| pAta, pitta, kapha, zirA snAyu, cAma aura jaTharAgni ye sAta upadhAtueM haiN| 30. jisake udaya se tanika upavAsa Adi karane se tathA thor3I bahuta sardI lagane se aMgopAMga kRza hojAya, dhAtu upadhAtuoM kI sthiratA nahIM rahe, roga ho jAveM use asthiranAmakarma kahate haiN| 31. jisake udaya se zarIra ke mastaka Adi avayava suMdara hoM-dekhane meM ramaNIka hoM, use zubhanAmakarma kahate haiN| ___ 32. jisake udaya se zarIra ke avayava sundara na hoM use azabhanAmakarma kahate haiN| 33. jisake udaya se anya ke prIti utpanna ho arthAt dUsaroM ke parimANa dekhate hI prIti rUpa ho jAveM so subhaganAmakarma hai| 34. jisake udaya se rUpa Adi guNoM se yukta hone para bhI dUsaroM ke aprIti utpanna ho, burA mAlUma ho use durbhaga nAma karma kahate haiM / 35. jisake udaya se manoja svara kI arthAt sabako pyAre lagane vAle zabda kI prApti ho use susvara nAma karma kahate haiN| 36. jisake udaya se amanojJa svara kI prApti ho, use duHsvara nAma karma kahate haiM / 37. jisake udaya se prabhA sahita zarIra ho use Adeya nAma karma kahate haiN| 38. jisake udaya se zarIra prabhArahita ho use anAdeya nAma karma kahate haiN| 36. jisake udaya se puNyarUpa guNoM kI khyAti prasiddhi ho use yazaH kIrti nAma karma kahate haiN| 40. jisake udaya se pAparUpa guNoM kI khyAti ho use ayazaH kIrtinAmakarma kahate haiN| 41. jisake udaya se aMga upAMgoM ko utpatti ho use nirmANanAmakarma kahate haiN| baha do prakAra kA hai:- 1. sthAnanirmANa, aura 2. pramANa nirmANa / jAtinAmaka nAmakarma Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'dhyAyaH [ 163 ke udaya se jo nAka kAna Adi ko yogya sthAna meM nirmANa karatA hai, so to sthAna nirmANa nAma karma hai aura jo unheM yogya lambAI caur3AI AdikA pramANa liye racanA karatA hai, sA pramANa nirmANa hai| ___42. jisa prakRti ke udaya se aciMtyavibhUti saMyukta tIrthakarapane kI prApti ho use tIrthakaranAmakarma kahate haiN| isa prakAra nAmakarma kI bayAlIsa mUla prakRtiyAM haiM / kintu inake avAntara bhedoM ko jor3ane se nAmakarma kI tirAnave uttara prakRtiyA~ hotI haiN| uccairnIcaizca / 8, 12. goe NaM bhaMte ! kamme kaivihe paNNatte? goyamA! duvihe paeNate taM jahA-uccAgoe ya nIyAgoe ya / prajJApanA pada 23, u0 2, sU0 263. chAyA- gotraM bhagavan ! karma katividhaM prajJaptaM? gautama ! dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-uccagotrazca nIcagotrazca / prazna - bhagavan ! gotra karma kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara-gotama ! vaha do prakAra ka hai-uccagotra aura nIcagotra / dAnalAbhabhogopabhogavIryANAma / 8, 13. aMtarAe NaM bhaMte ! kamme katividhe paNNatte? goyamA! paMcavidhe paNNatte, taM jahA-dANaMtarAie, lAbhaMtarAie, bhogaMtarAie, uvabhogaMtarAie, vIriyaMtarAie / ___ prajJApanA pada 23 udde02 sUtra 263. chAyA- antarAyaH bhagavan ! karma katividhaH prajJaptaH 1 gotama! paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA-dAnAntarAyikaH, lAbhAntarAyikA, bhogAntarAyikaH, upabhogAntarAyikaH, viiryaantraayikH| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] tatvArthasUtrajanA''gamasamanvaya : prazna- bhagavan ! aMtarAya karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara- gautama ! vaha pAMca prakAra kA kahA gayA hai: - dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya / isa prakAra prakRtibaMdha kA varNana kiyA gyaa| aba sthitibaMdha kA varNana kiyA jAtA hai AditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH / udahIsarisanAmANa, tIsaI koDikoDIo | ukkosiyA ThiI hoi, antomuddattaM jahanniyA // 16 // AvaraNijjANa durahaMpi, veyANijje taheva ya / antarA ya kammammi ThiI esA viyAhiyA // 20 // uttarAdhyayana adhyayana 33. 8, 14. gayA udadhisadRGnAmnAM, triMzatkoTAkoTayaH / utkRSTA sthitirbhavati, antarmuhurta jaghanyakA // 19 // AvaraNordvayorapi, vedanIye tathaiva ca / antarAye ca karmaNi, sthitireSA vyAkhyAtA // 20 // bhASA TIkA - jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya aura antarAya karma kI sthiti tIsa kor3Akor3I sAgara aura jaghanya sthiti antarmuhurta hotI hai| saptatimahanIyasya / 8, 15. udahIsarisanAmANa, sattariM koDikoDIo / mohaNijassa ukkosA, antomuhuttaM jahanniyA // uttarAdhyayana a0 33, gAthA 21. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'dhyAyaH chAyA- udadhisadRGanAmnA, saptatiH koTAkoTayaH / mohanIyasyotkRSTA, antarmuhurta jaghanyakA // bhASA TIkA-mohanIya kame ko utkRSTa sthiti sattara kor3Akor3I sAgara aura jaghanya sthiti antarmuhurta hotI hai| viNshtirnaamgotryoH| 8, 16. udahIsarisanAmANa, vIsaI koddikoddiio| nAmagotANaM ukkosA, antomuhuttaM jahanniyA // uttarAdhyayana adhya0 23 gAyA . chAyA- udadhisadRGnAmnAM, viMzatiH koTAkoTayaH / nAmagotrayorutkRSTA, antarmuhurta jaghanyakA // bhASA TIkA- nAma aura gotra karma kI utkRSTa sthiti vIsa koDAkor3I sAgara kI hai aura jaghanya sthiti antarmuhurta hotI hai| trystriNshtsaagropmaannyaayussH| 8. 17. tetIsa sAgarovamA, ukkoseNa viyAhiyA / Thii u Aukammassa, antomuhuttaM jahanniyA // ____uttarAbhyayana pa013, gA . chAyA- trayastriMzatsAgaropamA, utkarSeNa vyAkhyAtA / sthitistvAyuH karmaNaH, antarmuhurta jaghanyakA // bhASA TokA-Ayu karma kI utkRSTa sthiti teMtIsa sAgara kI hai aura apanya sthiti antarmuhuta hotI hai| ___ aparA dvAdazamuhurtA vedanIyasya / 8,16. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH - sAtAvedaNijasya...."jahannaNaM bArasamuhuttA / prajJApanA pada 23, u02 su0 263. chAyA- sAtAvedanIyasya jayanyena dvAdazamuI tAH / bhASA TIkA - sAtA vedanIya kI jaghanya Ayu bAraha muhurta hotI hai| nAmagotrayoraSTau / 16. jasokittinAmAeNaM pucchA ? goyamA ! jaharaNeNaM atttthmuhuttaa| uccagoyassa pucchA ? goyamA! jaharaNeNaM aTThamuhuttA / prajJApanA pada 23, u0 2, sUtra 264. chAyA- yazaHkIrtinAmnaH pRcchA ? gautama ! jaghanyenASTamuhurtAH / uccagotrasya pRcchA ? gautama! jayanyenASTamuhurtAH // bhASA TIkA-he gautama ! yazakIrti nAma karma ko jaghanya Ayu ATha muhurta hotI hai, maura he gautama ! ucca gotra karma ko jaghanya Ayu bhI ATha muhurta hotI hai| shessaannaamntrmuhurtaaH| 8,20. antomuhuttaM jhniyaa| uttarAdhyayana a0 23, gAthA 16 se 22 taka. chAyA- antarmuhurta jaghanyakA / bhASA TIkA-zeSa karmoM kI jaghanya Ayu antarmuhurta hotI hai / saMgati - ina sabhI sUtroM ke zabda aura zrAgama vAkya prAyaH ekase hI haiN| isa prakAra sthiti bandha kA varNana kiyA gyaa| aba anubhAgabandha kA varNana kiyA jAtA hai - vipAko'nubhavaH / 8,21. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAyA aNubhAgaphala vivAgA | savvesiM ca kammANaM / - aSTamo'dhyAya: chAyA sa yathAnAma | jAtI hai| anubhAgaphala vipAkAH / sarvaSAM ca karmaNAm / bhASA TIkA prajJApanA pada 23, u02. uttarAdhyayana a0 23, gAthA 17. - bhASA TIkA * saba karmoM kA anubhAga una 2 karmoM ke phala kA vipAka hai / arthAt una meM jo phaladAna zaktikA par3ajAnA aura udaya meM Akara anubhava hone laganA hai so anubhava vA anubhAga hai / udIriyA veDyA ya nijinnA / 8, 22. samavAyAMga, vipAkazruta varNana / tatazca nirjarA / [ 197 8, 23. vyAkhyA prajJapti zata0 1, u0 1, sU0 11. udIritAH veditAzca nijIrNAH / -- - usa anubhava ke pazcAt una karmoM kI phala dekara nirjarA ho - saMgati - ina saba sUtroM ke akSara AgamavAkyoM se prAyaH milate haiM / - aba pradeza bandha kA varNana kiyA jAtA hai nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAtsUkSmaikatetrAvagAhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH / 5,28 savvesiM caiva kammANaM paesaggamaNantagaM / gaNThiyasattAIyaM, anto siddhANa AuyaM // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha sUtra jainA''gamasamanvaya : savvajIvANa kammaM tu saMgahe chaddisAgayaM / savvesu vipaesesu, savvaM savveNa baddhagaM // 2] uttarAdhyayana a0 33, gAthA 17 - 18. chAyA- sarveSAM caiva karmaNAM pradezAgramanantakam / granthikatvAtItaM, antaraM siddhAnAmAkhyAtam / / 17 / / sarvajIvAnAM karma tu, saMgraheSa dizAgatam / sarverapyAtmapradezaiH, sarvaM sarveNa baddhakam // 18 // - bhASA TIkA - saba karmoM ke pradeza ananta haiM / unakI saMkhyA abhavyarAzi se adhika aura siddharAzi se kama hai| saba jIvoM kA eka samaya kA karma saMgraha chahoM dizAoM se hotA hai aura AtmA ke saba pradezoM meM saba prakAra se baMdha jAtA hai| saMgati - sArAMza yaha hai ki jJAnAvaraNIya Adi sabhI karmoM kI prakRtiyoM anaMtAnaM karma pudgaloM ke pradeza haiM jo AtmA ke samasta pradezoM meM sUkSma tathA ekakSetrAvAha rUpa se sthita haiN| sadyazubhAyurnAmagotrANi puNyam / ato'nyatpApam / ege puNe ege pAve / 8, 25. 8, 26. sAyAvedaNijja...... tiriAue magussAue devAue, asAyA vedaNijja ityAdi / . suhagrAmassaNaM' "uccAgottassa prajJApanA sUtra pada 23, u0 1. sthAnAMga sthAna 1, sUtra 16. chAyA- sAtAvedanIyaH ""tiryagAyuH manuSyAyuH devAyuH zubhanAma" Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'dhyAya : ___uccagotraM asAtAvedanIyaH ityAdiH ekaH puNyaH ekaH pApaH / * bhASA TIkA - sAtA vedanIya, tiryaca Ayu, manuSyAyu, devAyu, zubhanAma, uca gotra aura asAtA vedanIya Adi / eka puNya rUpa haiM aura eka pApa rUpa haiN| saMgati - jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura aMtarAya yaha cAra ghAtiSA karma kahalAte haiN| ye cAroM hI azubha (pApa) rUpa hote haiM / zeSa cAro apAtiyA karma kahalAte haiN| aura yaha pApa tathA puNya donoM rUpa haiN| iti zrI-jainamuni-upAdhyAya-zrImadAtmArAma mahArAja-saMgRhIte __ tatsvArthasUtrajainA''gamasamanvaye # aSTamo'dhyAyaH samAptaH // 8 // * Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niruddhAsave saMvaro | navamo'dhyAyaH AsravanirodhaH saMvaraH / chAyA niruddhAzravaH saMvaraH / bhASA TIkAM - zrasrava kA rukajAnA saMvara hai / uttarAdhyayana a0 26, sUtra 11. saguptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH / 6, 2. chAyA 6, 1. 1 tapasA nirjarA ca / ege saMvare / samaI guttI dhammo aNupeha parIsahA caritaM ca / sattAvannaM bhaiyA paNatigabheyAI saMvaraNe // 9, 3. evaM tu saMjayassa vi. pAvakammanirAsave / bhakkoDIsaMciyaM kammaM tavasA nijarijjai // sthAnAMga vRtti sthAna 1. uttarAdhyayana a0 30 gAthA 6. ekaH saMvaraH / samitiH guptiH dharmo'nuprekSAH parISahAzcaritrazca / saptapaJcAzadbhedAH paJcatrikabhedAdayaH saMvare // evaM tu saMyatasyApi pApakarmanirAsrave / bhavakoTisaMcitaM karma tapasA nirjIyate // Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 201 - bhASA TIkA - usa saMvara ke samiti, gupti, dharma, anupra ekSA, pariSahajaya aura cAritra yaha bheda hote haiM / jinake kramaza: pAMca, tIna, daza, bAraha, bAIsa, aura pAMca bhedoM ko jor3ane se saMvara ke kula sattAvana bheda hote haiM / pApakarmoM ke naSTa ho jAne para vratI ke karor3a janmoM ke saMcita karmoM kI bhI tapase nirjarA hojAtI hai / navamo'byAya : samyagyoganigraho guptiH / 9, 4. guttI niyattaNe buttA, abhatthesu savvaso / uttarAdhyayanA0 24 gAthA 26. chAyA guptayo nirvatane uktAH, azubhArthebhyaH sarvebhyaH / bhASA TIkA - sabhI azubha arthoM (prayojanoM) se [ mana vacana kAya ke ] rokane ko gupta kahA gayA hai| IryAbhASaiSaNA''dAna nikSepotsargAH samitayaH / 9, 5. paMca samiIo paNNattA, taM jahA - IriyAsamiI bhAsAsamiI esaNAsamiI AyANabhaMDamattanikkhevaNAsamiI uccArapAsavaNakhelasiMghANajallapAriTThAvaNiyAsa miI / samavAyAMga samavAya 5. chAyA- paJca samitayaH prajJaptAH, tadyathA - IryAsamitiH bhASAsamitiH eSaNAsamitiH AdAnabhANDamAtranikSepaNAsamitiH uccAraprasravaNakhela sighANajalapariSThApaNAsamitiH / - bhASA TIkA - samiti pAMca hotI haiM - IryAsamiti, bhASAsamiti, eSaNAsamiti, AdAnabhanDamAtra nikSepaNasamiti ( zrAdana nikSepaNa samiti ), uccAra * prasravaNa + khela + siMghAraNa || jalapariSThApaNA \ samiti ( pratiSThApaNA athavA utsarga samiti ) * purISa, + mUtra + niSThovana athavA thUka, || nAkamaila, 8 girAnA yA DAlanA / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanSaya : . uttamakSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiMcanyabrahmacaryANi dhrmH| 9, 6. dasavihe samaNadhamme paraNatte, taM jahA-khaMtI 1 muttI 2 ajave 3, mahave 4 lAghave 5 sacce 6 saMjame 7 tave 8 ciyAe . baMbhaceravAse 10 / samavAyAMga samavAya 10. chAyA- dazavidhaH zramaNadharmaH prajJaptaH, tadyathA-zAntiH muktiH Arjava: __ mArdavaH lAghavaH satyaH saMyamaH tapaH tyAgaH brahmacaryavAsaH / bhASA TIkA - zramaNoM kA dazaprakAra kA dharma kahA gayA hai - uttamazAnti (kSamA) mukti (bhAkiMcanya ), Arjava, mArdava, lAghava (zauca ), satya, saMyama, tapa, tyAga (dAna ), aura pramacarya se rhnaa| anityaashrnnsNsaarktvaanytvaashucyaasrvsNvrnirjraalokbodhidurlbhdhrmsvaakhyaatttvaanucintnmnuprekssaaH| __ maNicANuppehA 1, asaraNANuppehA 2, egattANuppehA 3, saMsArANuppehA 4 / / sthAnAMga sthAna 4, 201, sa0 247. aNNatte [aNuppehA ] 5-anne khalu NAtisaMjogA anno ahmNsi| asuiaNuppehA 6 / sUtrakRtAMga zrutaskaMdha 2, a0 1, sU0 13. imaM sarIraM aNicaM, asuiM asuisaMbhavaM / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'dhyAyaH [ 203 asAsayAvAsamiNaM, dukkhakesANa bhAyaNaM / uttarAdhyayana a0 16, gAthA 12. avAyANuppahA 7 / ___ sthAnAMga sthAna 4, u0 1, sU0 247. saMvare [aNuppehA ] 8jA u assAviNI nAvA, na sA pArasta gAmiNI / jA nissAviNI nAvA, sA u pArassa gAmiNI // uttarAdhyayana adhyayana 23, gAthA 71. Nijare [aNuppehA ] / sthAnAMga sthAna 1, sU016. loge [aNuppahA ] 10 // ___ sthAnAMga sthAna 1, sU0 5. bohidullahe [aNuppehA ] 11 / saMbujjhaha kiM na bujjhaha, saMbohI khalu pejadullahA / No hRvaNamaMtirAio, no sulabhaM puNarAvi jIviyaM // sUtrakRtAMga prathama zrutiskandha gAthA 1. dhamme [aNuppehA ] 12uttamadhammasuI hu dullahA / uttarAdhyayana a0 10 gAthA 18. chAyA- anityAnuprekSA, azaraNAnuprekSA, ekatvAnuprekSA, saMsArAnuprekSA, anyatvAnuprekSA-anye khalu jJAtisaMyogAH anyo'hamasmi / azucyanuprekSAidaM zarIramanityaM, azucyazucisaMbhavaM / azAzvatAvAsamidaM, duHkhaklezAnAM bhAjanam // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ] tatvArtha sUtrajainA''gamasamanvaya : pAyAnuprekSA, saMvarAnuprekSA yA tvAsrAviNI nauH, na sA pArasya gAminI / yA nirAstrAviNI nauH, sA tu pArasya gAminI // nirjarAnuprekSA, lokAnuprekSA, bodhidurlabhAnubhakSA saMbudhyadhvaM kiM na buddhadhvaM saMbodhI khalu pretya durlabhaH / naiva upanamaMti rAtryaH, naiva sulabhaM punarapi jIvitaM // dharmAnuprakSA uttamadharmazrutiH khalu durlabhA / bhASA TIkA - 1. anitya anupra ekSA [ saMsAra ke padArthoM jIvana kAya Adi ko bhI nAzavAn kSaNabhaMgura anitya samajhanA, ] 2. zaraNa anukSA- [ siMha ke hAtha meM par3e hue mRga ke samAna isa saMsAra meM isa jIva ko zaraNa dekara isakI rakSA karane vAlA koI nahIM hai / ] 3. ekatva anupra ekSA akelA hI jAnA hai| aisA bAraMbAra citavana karanA / ] 4. saMsAra anuprakSA - [ yaha jIva isa saMsAra meM sadA janma lekara ke bhramaNa svarUpakA bAraMbAra citavana - [ yaha jIva saMsAra meM akelA hI AyA hai aura isako karatA rahatA hai| yaha saMsAra duHkharUpa hai Adi saMsAra karanA / ] 5. anyatva anupra jJA - jAti ke sambandha bhinna haiM aura maiM bhinna hU~ / [ isa prakAra bAraMbAra cintavana karanA / ] - 6. azuci bhAvanA - yaha zarIra anitya, apavitra, apavitra padArthoM se utpanna huA, rahane kA kSaNabhaMgura sthAna hai aura duHkha tathA kla ezoM kA bhAjana hai| [ aisA bAraMbAra cintavana karanA / ] Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'dhyAyaH [ 205 7. apAya bhAvanA athavA Asrava bhAvanA [ isa loka meM karma isa prakAra duHkha dene vAle haiM aura vaha isa prakAra AtmA meM Ate haiM AdikA ciMtabana krnaa|] 8. saMvara bhAvanA-jisa nAva meM chidra hotA hai vaha nadI ke pAra nahIM jA sktii| kintu jisa nAva meM chidra nahIM hotA vahI pAra lejA sakatI hai| isI prakAra jaba AtmA meM navIna karmoM ke Ane kA mArga ruka kara saMvara hotA hai tabhI yaha uttama mArga para calakara kramazaH saMsAra rUpI samudra ko pAra karatA hai| ___1. nirjarA bhAvanA-[saMvara hone ke pazcAt otmA meM bAkI rahe karmoM ko tapa mAdi ke dvArA naSTa karanA nirjarA kahalAtA hai|] 10. loka bhAvanA -[loka ke svarUpa kA vizeSa rUpa se citavana krnaa|] 22. bodhi durlabha bhAvanA-samajho, jJAna kyoM nahIM prApta karate / maraNa ke pazcAt phira jJAna honA durlabha hai / isa prakAra vicAra karane ke liye rAtriyAM bAraMbAra nahIM AtI aura yaha janma bhI bArabAra nahIM prApta hotaa| [isa prakAra jJAna kI durlabhatA kA vicAra karanA / 12. dharma bhAvanA - uttama dharma kA sunanA bar3A durlabha hai [isa prakAra dharma ke 'svarUpa kA bAraMvAra cintavana karanA / ] saMgati- ina satroM aura bhAgamavAkya kA zabda sAmya dhyAna dene yogya hai| mArgAcyavananirjarArtha pariSoDhavyAH parISahAH / no vinihnnejaa| uttarAdhyayana a02 prathama pATha. samma sahamANassa"NijjarA kajati / ___ sthAnAMga sthAna 5 u01 sU0406. chAyA- na vihanyet, samyak sahantaH nirjarA kriyate / bhASA TIkA-pIche na htte| bhalI prakAra sahana karane vAle ke nirjarA hotI hai| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : - saMgati - parISaha sevana do prayojana se kiyA jAtA hai-eka, mArga se cyuta na hone -pIche na haTane ke liye tathA dUsarA, nijarA ke liye| kyoM ki bhalI prakAra sahana karane vAle ke nirjarA hotI hai| sAzItoSNadaMzamazakanAranyAratistrIcaryAniSadyAzayyAkrozavadhayAcanAlAbharogatRNasparzamalasatkArapuraskAraprajJA'jJAnA'darzanAni bAvIsa parisahA paNNatA, taM jahA-digiMchAparIsahe 1, pivAsAparIsahe 2, sItaparIsahe 3, usiNaparIsahe 4, daMsamasagaparIsahe 5, acelaparosahe 6, araiparIsahe 7, itthIparIsahe 8, cariAparIsaha 6, nisIhiyAparIsaha 10, sijjAparIsaha 11, bhakkosaparIsahe 12, vahaparIsahe 13, jAyaNAparIsaha 14, alAbhaparIsaha 15, rogaparIsahe 16, taNaphAsaparIsahe 17, jallaparosahe 18, sakArapurakAraparIsahe 16. paNNAparIsahe 20, aNNANa parIsahe 21, daMsaNaparosahe 22 / samavAyAMga samavAya 22. chAyA- dvAviMzatiparISahAH prajJaptAH, tadyathA-1 kSudhAparISahaH, 2 pipAsA parISahaH, 3 zItaparISahaH, 4 uSNaparISahaH, 5 daMzamazakaparISaha, 6 acelaparoSahaH,7 aratiparISahaH, 8 stroparISahaH, 9caryApariSahaH, 10niSadyAparISahaH, 11zayyAparISahaH, 12AkrozaparISahaH 13vadhaparIpahaH, 14 yAcanAparISahaH, 15 alAbhaparISahaH, 16rogaparISahaH, 17 tRNasparzaparoSahaH, 18 jallaparISahaH, 19 satkArapuraskAraparISahaH, 20 prajJAparISahaH, 21 ajJAnaparISahaH, 22 darzanaparISahaH / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'dhyAya: [ 207 bhASA TIkA - parISaha bAIsa kahI gaI haiM- 1. kSudhA parISaha, 2 pipAsA parISaha, 3 zIta parISaha, 4 uSNa parISaha, 5 daMzamazaka parISaha, 6 acela parISaha, 7 parati parISaha, strI parISaha, 1 caryA parISaha, 10 niSadyA parISaha 11 zayyA parISaha 12 Akroza parISaha, 13 badha parISaha, 14 yAcanA parISaha, 15 alAbha parISaha. 16 roga parISaha, 17 tRNasparza parISaha, 18 jalla athavA mala parISaha 11 satkArapuraskAra parISaha, 20 prajJA parISaha, 21 ajJAna parISaha, aura 22 darzana priissh| sUkSmasAmparAyachadmasthavItarAgayozcaturdaza / 9, 13. ekAdaza jine| bAdarasAmparAye sarve / jJAnAvaraNe prjnyaajnyaane| drshnmohaaNtraayyordrshnaalaabhau| cAritramohe naagnyaartistriinissdyaakroshyaacnaastkaarpurskaaraaH| vedanIye shessaaH| - ekAdayo bhAjyA yugapadekasminnaikonaviMzataH / 9,15. 9,17. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 tattvArthasUtrajainAgamasamanvayaH nANAvaraNije NaM bhaMte ! kamme kati parosahA samoyarati ? goyamA ! do parIsahA samorayaMti, taM jahA-pannAparIsahe nANaparIsahe ya / veyaNijje NaM bhaMte! kamme kati parIsahA samorayaMti ? goyamA! ekArasaparIsahA samoyaraMti, taM jahA paMceva ANupuvvI. cariyA senjA vahe ya roge ya / taNaphAsa jallameva ya, ekkArasa vedaNijjami // 1 // dasaNamohaNije NaM bhaMte! kamme kati parIsahA samorayaMti ? goymaa| ege daMsaNaparIsahe samoyarai / carittamohaNije NaM bhaMte ! kamme kati parIsahA samoyaraMti? goyamA! sataparIsahA samoyaraMti, taM jahA aratI acela itthI, nisIhiyA jAyaNA ya akkose / sakArapurakAre carittamohami satte te // 1 // aMtarAie NaM bhaMte! kamme kati parIsahA samoyaraMti ? goyamA! ege alAbhaparIsahe smoyri| sattavihabaMdhagassa NaM bhaMte! kati parIsahA paeNatA? goyamA! bAvIsaM parIsahA paeNattA, vIsaM puNa vedei, jaM samayaM sIyaparIsahaM vedeti No taM samayaM usiNaparIsahaM vedei, jaM samayaM usiNaparIsahaM vedei No taM samayaM sIyaparIsahaM vedei, jaM samayaM cariyAparIsahaM vedeti No taM samayaM nisIhiyAparIsahaM vedeti jaM samayaM nisIhiyAparIsahaM vedei No taM samayaM cariyAparIsahaM vedei / avihabaMdhagassa NaM bhaMte ! katiparIsahApaNNatA? goyamA! Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'dhyAyaH [ 206 bAvIsaM parIsahA paeNatA, taM jahA-chuhAparIsahe pivAsAparIsahe sIyapa0 daMsapa0 masagapa0 jAva alAbhapa0 evaM avihabaMdhagassa vi sattavihabaMdhagassa vi| chavvihabaMdhagassa NaM bhaMte ! sarAgachaumatthassa kati parIsahA paNNattA? goyamA! coisa parIsahA paNNattA |baars puNa vedei| jaM samayaM sIyaparIsahaM vedei No taM samayaM usiNaparIsahaM vedei, jaM samayaM usiNaparIsahaM vedei no taM samayaM sIyaparIsahaM vedei / jaM samayaM cariyAparIsahaM vedei No taM samayaM sejAparIsahaM vedei, jaM samayaM sejjAparIsahaM vedeti No taM samayaM cariyAparIsahaM vedei| eka vihabaMdhagassa NaM bhaMte ! vIyarAgachaumatthassa kati parIsahA paNNatA ? goyamA! evaM ceva jaheva chavvihabaMdhagassa NaM / egaviha baMdhagassa NaM bhaMte! sajogibhavatthakevalissa kati parIsahA paNNatA ? goyamA ! ekArasa parIsahA paNNattA, nava puNa vedei, sesaM jahA chvihbNdhgss| abaMdhagassa NaM bhaMte ! ajogibhavatthakevalisa kati parIsahA paNNatA ? goyamA! ekArassa parIsahA paNNattA, nava puNa vedei / jaM samayaM sIyaparIsahaM vedeti no taM samayaM usiNaparIsahaM vedei, jaM samayaM usiNaparIsahaM vedeti no taM samayaM sIyaparIsahaM vedei / jaM samayaM cariyAparIsahaM vedei no taM samayaM sejAparIsahaM vedeti, jaM samayaM sejAparIsahaM vedei no taM samayaM cariyAparIsahaM vedei| vyAkhyA prajJapti za08, u08, 20343. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH chAyA- jJAnAvaraNIye bhagavana ! karmaNi kati parISahAH samavataranti / gautama ! dvau parIpahI samavatarantaH, tadyathA-prajJAparISahaH jJAnaparISahazca / vedanIye bhagavan ! karmaNi kati parISahAH samavataranti ? gautama ! ekAdaza paroSahAH samavataranti, tadyathApaJcaiva AnupUrvI caryA zayyA badhazca rogazca / tRNasparzaH jallameva ca ekAdaza vedanIye // darzanamohanIye bhagavan ! karmaNi kati pariSahAH samavataraMti ? gautama ! ekaH darzanaparISahaH smvtrti| cAritramohanIye bhagavan! karmaNi kati parISahAH samavataraMti ? gautama ! sapta parISahAH samavataraMti, tadyathAaratiH acelaH strI niSadyA yAcanA ca AkrozaH / satkArapuraskAraH cAritramohe saptaite // antarAye bhagavan ! karmaNi kati parISahAH samavataraMti ? gautama! eko'lAbhaparISahaH samavatarati / saptavidhabaMdhakasya bhagavan ! kati parISahAH prAptAH 1 gautama! dvAviMzatiparIsahAH prajJaptAH, vizati punaH vedayate / yasmin samaye zItaparoSahaM vedayate na tasmin samaye uSNaparISahaM vedayate, yasmin samaye uSNaparISahaM vedayate na tasmin samaye zItaparISahaM vedayate / yasmin samaye caryAparISahaM vedayate na tasmin samaye niSadyAparISahaM vedayate, yasmin samaye niSadyAparIpaha vedayate na tasmin samaye caryAparISahaM vedayate / aSTavidhabaMdhakasya bhagavan ! katiparISahAH prajJaptAH ? gautama! dAviMzatayaH parISahAH prajJaptAH / tadyathA-kSutparISahaH, pipAsAparISahaH zItaparISahaH, daMzaparISahaH, mazakaparISahaH, yA Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 211 vat alAbhaparISadaH, evaM aSTavidhabaMdhakasyApi saptavidhabandhakasyApi / SaDvidhabandhakasya bhagavan ! sarAgachadmasthasya kati parISadAH prajJaptAH 1 gautama ! caturdaza parISahAH prajJaptAH / dvAdazaM punaH vedayate / yasmin samaye zItaparISadaM vedayate na tasmin samaye uSNaparISahaM vedayate, yasmin samaye uSNaparISaddaM vedayate na tasmina samaye zItaparISadaM vedayate / yasmin samaye caryAparISadaM vedayate na tasmin samaye zayyAparISahaM vedayate, yasmin samaye zayyAparISadaM vedayate na tasmin samaye caryAparISadaM vedayate / navamo'dhyAya: ekavidhabandhakasya bhagavan ! vItarAgachadmasthasya kati parISadAH prajJaptAH 1 gautama ! evaM caiva yathaiva SaDvidhabandhakasya / ekavidha - bandhakasya bhagavan ! sayogibhavasthakevalinaH kati parISadAH majJaptAH 1 gautama ! ekAdazaparISadAH prajJaptAH navaM punaH vedayate / zeSaM yathA SaDvidhabandhakasya / abandhakasya bhagavan ! yogibhavasthakevalinaH kati parISadAH majJaptAH 1 gautama ! ekAdaza parISahAH prajJaptAH, navaM punaH vedayate / yasmin samaye zItaparISadaM vedayate na tasmin samaye uSNaparISahaM vedayate, yasmin samaye uSNaparIsahaM vedayate na tasmin samaye zItaparISadaM vedayate / yasmin samaye caryAparISadaM vedayate na tasmina samaye zayyAparISahaM vedayate, yasmin samaye zayyAparISadaM vedayate na tasmin samaye caryAparApahaM vedayate / prazna - - bhagavan ! kauna 2 sI parISada jJAnAvaraNIya karma meM AtI haiM ! uttara -gautama ! do parISaha AtI haiM - prajJAparISaha aura jJAnaparISaha / prazna uttara - -- -bhagavan ! vedanIya karma meM kauna sI parISaha lI jAtI haiN| - - he gautama! gyAraha parISaha lI jAtI haiM - paMca AnupUrvI ( kSudhA, tRSA, Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 ] tatvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : zIta, uSNa, daMzamazaka ), caryA, zayyA, badha, roga, tRNasparza aura mala ( jalla ), ye gyAraha vedanIya meM ginI jAtI haiM 1 prazna - bhagavan ! darzanamohanIya karma meM kitanI parISaha hotI haiM ? uttara - gautama ! eka darzanaparISaha hI ginI jAtI hai / prazna - bhagavan ! cAritramohanIya karma meM kitanI parISaha hotI haiM ? -- uttara - gautama ! sAta parISada hotI haiM - arati, acela, strI, niSadyA, yAcanA, Akroza aura satkArapuraskAra, yaha sAta cAritramohanIya meM hotI haiM / - bhagavan ! antarAya karma meM kitanI parISaha hotI haiM ? prazna - uttara prazna - gautama ! kevala eka alAbha parISaha hotI hai / - -- - bhagavan ! sAta prakAra ke bandhavAloM ke kitanI parISaha hotI haiM ? uttara - - gautama ! bAIsoM parISaha hotI haiM / kintu eka kAla meM anubhava bIsa parISaha kA hotA hai / jisa samaya meM zotaparISaha hotI hai usa samaya uSNaparISaha nahIM hotI / jisa samaya uSNaparISaha hotI hai usa samaya zItaparISaha nahIM hotI / jisa samaya caryAparISaha kI vedanA hotI hai usa samaya niSadyA parISaha nahIM hotI / jisa samaya niSadyA parISaha hotI hai usa samaya caryA parISaha nahIM hotI / prazna - - bhagavan ! ATha prakAra ke bandha vAloM ke kitanI parISaha hotI haiM ? - uttara - gautama ! bAIsoM parISaha hI hotI haiM - dudhAparISaha, tRSA parISaha, zIta parISada, daMzaparISaha, aura mazakaparoSaha se lagA kara alAbha parISaha tk| isI prakAra ATha prakAra ke baMdhavAloM ke tathA sAta prakAra ke bandhavAloM ke hotI haiN| prazna - bhagavan ! chaha prakAra ke baMdhavAle sarAgachadmastha ke kitanI parISaha kahI gaI haiN| ? uttara - gautama ! caudaha parISaha kahI gaI haiM aura bAraha parISahoM kA eka sAtha anubhava hotA hai / jisa samaya zIta parISaha hotI hai usa samaya uSNaparISaha nahIM hotI, jisa samaya uSNaparISaha hotI hai usa samaya zItaparISaha nahIM hotI / jisa samaya carcA parISaha hotI hai usa samaya zayyAparISaha nahIM hotI, jisa samaya zayyA parISaha hotI hai usa samaya caryA paroSaha nahIM hotI / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'dhyAyaH [ 23 prazna- bhagavan ! eka prakAra ke baMdhavAle vItarAmachadmastha ke kitanI parISaha kahI gaI haiM? uttara - gautama ! utanI hI hotI haiM jitanI chaha prakAra ke bandhavAle ke hotI haiN| prazna - bhagavan ! eka prakAra ke bandhavAle sayogi bhavastha kevalI ke kitanI parISaha kahI gaI haiM ? uttara - gautama ! gyAraha parISaha kahI gaI haiN| kintu vedanA eka sAtha kevala nau kI hI hotI hai| zeSa chai prakAra ke bandha vAle ke samAna hotI haiM / hA prazna -bhagavan ! binA bandhavAle ayogi bhavastha kevalo ke kitanI parISaha hotI uttara- gautama ! gyAraha parISaha kahI gaI haiN| kintu anubhava nau kA hI hotA hai| jisa samaya zItaparoSaha hotI hai usI samaya uSNaparISaha nahIM hotI / jisa samaya uSNaparISaha hotI hai usa samaya zItaparoSaha nahIM hotI / jisa samaya caryAparISaha hotI hai usa samaya zayyA parISaha nahIM hotii| jisa samaya zayyA parISaha hotI hai usI samaya caryAparISaha nahIM hotii| sAmAyikacchedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasAmparAyayathAkhyAtamiti cAritram / 9, 18. sAmAiyattha paDhama, chedovaTThAvaNaM bhave vIyaM / parihAravisuddhIyaM, suhuma taha saMparAyaM ca // 32 // akasAyamahakkhAyaM, chaumatthassa jiNassa vA / evaM cayarittakara, cArittaM hoi AhiyaM // 33 // uttarAdhyayana a0 28, gAthA 32-33 chAyA- sAmAyikamatra prathama, chedopasthAnaM bhavedadvitIyam / parihAravizuddhikaM, sUkSmaM tathA samparAyaM ca // 32 // akaSAyaM yathAkhyAtaM, chadmasthasya jinasya vaa| etaccayariktakaraM, cAritraM bhavatyAkhyAtam // 33 // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 ] tattvArthasUtra jainA''gamasamanvaya : bhASA TokA - sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya, aura binAkaSAya vAlA yathAkhyAta yaha chadmastha athavA jinake cAritra kahe gaye haiM / yaha karmoM ke samUha ko naSTa karane vAle haiM / anazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsana kAyaklezA bAhyaM tapaH / 9, 19. bAhirae tave afore parANatte taM jahA - aNasaNa UNoyariyA bhikkhAyariyA ya rasapariccA / kAyakileso paDisaMlIgayA vo ( tava hoI) // vyAkhyAprajJapti zata0 25, u07, su0 802. bAhyatapaH chaDvidhaM majJaptaM, tadyathA - anazanaH zravamaudaryaH bhikSAcaryA (vRttiparisaMkhyAnaM ) ca rasaparityAgaH / kAyaklezaH pratisaMlInatA (viviktazayyAsanaM ) bAhya ( tapaH bhavati ) / - bhASA TIkA - bAhya tapa chai prakAra ke kahe gaye haiM:- anazana, zravamaudarya, bhikSA, caryA (vRttiparisaMkhyAna ), rasaparityAga, kAyakleza aura pratisaMlInatA ( athavA vivikta zayyAzana ) / prAyazcittavinayavaiyAvRtyasvAdhyAyavyutsarga chAyA dhyAnAnyuttaram / 9, 20. abhitara tave chavi parANatte, taMjahA - pAyacchittaM viNao veyAvaccaM taheva sajjhAo, bhANaM visaggo / vyAkhyAprajJapti za0 25, u0 7, sU0 802. AbhyantaratapaH SaDvidhaM prajJaptaM, tadyathA - prAyazcittaM vinayaH, vaiyAvRtyaM, svAdhyAyaH, dhyAnaM, vyutsargaH / chAyA 9 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'dhyAya: [ 215 1,22. bhASA TIkA-Abhyantara tapa bhI chai prakAra ke kahe gaye haiM:- prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsrg| navacaturdazapaMcadvibhedA yathAkramaM prAgdhyAnAt / 1,21. bhASA TIkA - una Abhyantara tapoM ke dhyAna se pUrva 2 kramazaH nau, cAra, daza, pAMca aura do bheda haiN| aalocnaaprtikrmnntdubhyvivekvyutsrgtpshchedprihaaropsthaapnaaH| Navavidhe pAyacchitte paNNatte, taM jahA-AloaNArihe paDikammaNArihe tadubhayArihe vivegArihe viusaggArihe tavArihe chedA. rihe mUlArihe annvtthtthppaarihe| sthAnAMga sthAna 9, sU0 688. chAyA- navavidhaH prAyazcittaH, prajJaptaH, tadyathA-AlocanAI, pratikramaNAI, tadubhayAI, vivekAha, vyutsaMgAha, tapasaha, chedAI, mUlAI, (parihArArha ) anvsthaapnaaii| bhASA TIkA- prAyazcita nau prakAra kA kahA gayA hai:- AlocanAyogya, pratikramaNa yogya, tadubhaya yogya, viveka yogya, vyutsarga yogya, tapa yogya, cheda yogya, mUla yogya, (parihAra yogya ) aura anavasthA athavA upasthApanA yogy| saMgati - yahAM taka mAgama aura sUtra ke zabda prAyaH milate haiN| jnyaandrshncaaritropcaaraaH| 1,23. viNae satavihe paNNate, taM jahA-NANaviNae daMsaNaviNae Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 J caritaviNa maNaviNae vaDaviNae kAyaviNae logovayA raviNae / vyAkhyAprajJapti za0 25, u0 7, sU0 802. chAyA -- vinayaH saptavidhaH prajJaptaH, tadyathA - jJAnavinayaH darzanavinayaH cAritravinayaH manovinayaH vacaH vinayaH kAryAvinayaH lokopacAravinayaH / bhASA TIkA - vinaya sAta prakAra kA kahA gayA hai: jJAna vinaya, darzana vinaya, caritra vinaya, mano vinaya, vacana vinaya, kAya vinaya aura lokopacAra vinaya / tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : saMgati sUtra meM mana, da mAne haiM / kintu Agama ne vistAra kI dRSTi se sAta bheda mAne haiM / vacana aura kAya kI vinaya ko na lekara saMkSepa se kevala cAra AcAryopAdhyAya tapasvizaikSaglAnagaNakula chAyA saMghasAdhumanojJAnAm / 9, 24. veyAbacce dasavihe paNa te taM jahA-Ayariyave Avacce uvajjhAyave Avacce sehaveAvacce gilANave Avacce tapassive Avacce theraveccavacce sAhammimavezravacce kulave Avacce gaNavezravacce saMghave bhAvacce / vyAkhyAprajJapti za0 25, u0 7, sU0 802. SaiyAnRtyaH dazavidhaH prajJaptaH, tadyathA - AcAryavaiyAvRtyaH, upAdhyAyavaiyAhRtyaH, zaikSavaiyAvRtyaH, glANavaiyAvRtyaH, tapasvivaiyAvRtyaH, sthaviravaiyAvRtyaH, sAdharmivaiyAvRtyaH, kulavaiyAvRtyaH, gaNavaiyAvRtyaH, saMghavaiyAvRtyaH / bhASA TIkA - vaiyAvRtya daza prakAra kA kahA gayA hai: - AcArya vaiyAvRtya, upAdhyAya kA vaiyAvRtya, zaikSa kA vaiyAvRtya, glAna kA vaiyAvRtya, tapasviyoM kA vaiyAvRtya, sthavira Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'NyAva: [ 217 (sAdhuoM ) kA vaiyAvRtya, sAdharmiyoM ( manojJoM ) kA vaiyAvRtya, kula kA vaiyAvRtya, gaNa kA vaiyAvRtya, aura saMgha kA vaiyAvRtya / saMgati - yahAM saMkhyA samAna hote huye bhI do nAmoM meM antara haiM / sUtra ke sAdhu aura manojJa ke sthAna para Agama meM kramazaH sthavira aura sAdharmi kahA gayA hai / jisameM koI vizeSa bheda nahIM hai| vaacnaapRcchnaanuprekssaamnaaydhrmopdeshaaH| 6, 25 sajjhAe paMcavihe paNNatte, taM jahA-vAyaNA paDipucchaNA, paripraNA aNuppehA dhmmkhaa| ___ vyAkhyAprajJapti za0 25, u0 7, sU0 802. chAyA- svadhyAyaH paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA-vAcanA, pratipRcchanA, pari vartanA, anuprekSA, dharmakathA / __ bhASA TIkA - svAdhyAya pAMca prakAra kA kahA gayA hai:- vAcanA, paripRcchanA, parivartanA (AmnAya ), anuprakSA aura dharmakathA (dharmopadeza ) / baahyaabhyntropdhyoH| 9, 26. viusagge duvihe paNNatte, taM jahA-davvaviusagge ya bhAvaviusagge ya / vyAkhyAprajJapti za0 25, u07, 20 802. chAyA- vyutsargaH dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-dravyavisargazca bhAvavisargazca / bhASA TIkA - vyutsarga do prakAra kA kahA gayA hai:-dravya kA visarga (tyAga) aura bhAva kA visrg| ...---saMgati - bAhya parigraha aura dravya parigraha prathak 2 nahI haiM / isI prakAra bhAva parigraha athavA Abhyantara parigraha bhI prathak 2 nahIM haiN| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ] tattvArthasUtrajanA''gamasamanvaya : 9,27. uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnamAntarmahurtAt / kevatiyaM kAlaM avaTTiyapAriNAme hojjA ? goyamA ! jahannaNaM eka samayaM ukkoseNa antamuhuttaM / - vyAkhyAprajJapti za0 25, u0 6, sU0 770. aMtomuttamittaM cittAvasthANamegavatthummi / chaumatthANaM jhANaM joganiroho jiNANaM tu / sthAnAMga vRtti0 sthAna 4, u0 1, sU0 247. chAyA- kiyatkAlaM avasthitapariNAmaH bhavati ? gautama! jaghanyena ekaM samayaM utkarSeNa antrmuhut| antarmuhurtamAtraM cittAvasthAnamekatra vastuni / chadmasthAnAM dhyAnaM yoganirodhaH jinAnAntu // 1 // prazna - nizcata (dhyAna ke ) pariNAma kitanI dera taka rahate haiM ? uttara - kama se kama eka samaya taka aura adhika se adhika antarmuhurta tk| chamastha aura jina ke mana vacana aura kAya kI kriyAoM kA rokanA hI dhyAna hotA hai| saMgati - yaha bAta smaraNa rakhane kI hai ki kSapaka zreNi uttama saMhanana vAle hI bAMdhate haiN| ___ aarttraudrdhrmshuklaani| cattAri jhANA paNNattA, taM jahA-aTTe jhANe, rodde jhANe, dhamme jhANe, sukke jhaanne| vyAkhyAprajJapti za0 25, u07, sU0803. 6,28. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 219 catvAri dhyAnAni prajJaptAni tadyathA - zrArtaM dhyAnaM, raudraM dhyAnaM, dharmaM dhyAnaM, zuklaM dhyAnam / bhASA TIkA - - dhyAna cAra prakAra ke kahe gaye haiM: - Arta dhyAna, raudra dhyAna, dharma dhyAna aura zukla dhyAna / chAyA - navamo'dhyAyaH pare mokSa hetuH / dhammasukAI jhANAI, jhANaM taM 9, 29. tu buhA vae / uttarAdhyayana a0 30 gAthA 35. chAyA - dharmazukle dhyAne, dhyAnaM tat tu buddhA vadeyuH / bhASA TIkA - dharma aura zukla dhyAna ko buddha kahate haiM / chAyA - saMgati - buddhimAnoM ne mokSa kA kAraNa hone se dharma aura zukla ko hI vAstavika dhyAna mAnA hai / ArttamamanojJasya saMprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH / 9, 30. he jhANe cauvihe paNatte, taM jahA - amaNunnasaMpayogasaMpate tassa vippayoga sati samannAgae yAvi bhavai / vyAkhyAprajJapti za0 25, u07, sU0 803. dhyAnaM caturvidhaM prajJapta, amanojJasamprayoga samprayukto tasya viprayogAya smRtisamanvA gatazcApi bhavati / bhASA TIkA - Arta dhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai| [ unameM se prathama aniSTha saMyoga hai ] | aniSTa athavA apriya vyakti se saMyoga hone para usake viyoga ke liye bArabAra cintA karanA [ aniSTa saMyoga ArtadhyAna hai ] / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] 9, 31. maNunna saMpadmogasaMpatte tarasa vippayoga sati samaraNAyAvi bhavati / chAyA tatvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : viparItaM manojJasya | vyAkhyAprajJapti za0 25, u07, sU0 803. manojJasamprayogasamprayukto tasya zraviprayogAya smRtisamanvAgatazcApi bhavati / iSTa vyakti ke saMyoga hone para usakA viyoga na hone kI cintA karanA / athavA iSTa vyakti kA viyoga hone para usake milane ke liye bArabAra cintA karanA [ iSTa viyoga nAmaka ArtadhyAna hai / ] yAvi bhavati / chAyA 9, 32. mayaMka saMpabhogasaMpatte tarasa vippayoga sati samarAgae vedanAyAzca / vyAkhyAprajJapti za0 25, 07, sU0 803. zrAtaGkasamprayogasamprayukto tasya viprayogAya smRtisamanvAgatazcApi bhavati / bhASA TIkA - - kisI duHkha athavA kaSTa ke par3ane para usake dUra hone ke liye arrer cintA karanA [ vedanA nAmaka Arta dhyAna hai ] / nidAnaJca / 9, 33. parijusitakAmabhoga saMpayogasaMpatte tasya avippayoga sati samaraNAgate yAvi bhavai / vyAkhyAprajJapti za0 25, u07, sU0803. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'dhyAyaH [ 221 chAyA- parijUSitakAmabhogasamprayogasamprayukto tasya aviprayogAya smRti samanvAgatazcApi bhavati / bhASA TIkA- anubhava kiye athavA bhoge hue kAma bhogoM ke viyoga na hone ke liye vAMchA karanA aura usakA vicAra karate rahanA [nidAna nAmaka ArtadhyAna kahalAtA hai] saMgati - ina saba sUtroM ke zabda Agama vAkyoM se prAyaH milate haiN| tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm / 9, 34. aruhANi vajittA, jhAejA susamAhiye / / uttarAdhyayana adhyayana 30, gAthA 35. chAyA- ArtaraudrANi varjayitvA, dhyAyet susamAhitaH / bhASA TIkA-Arta aura raudra ko chor3akara uttama samAdhi meM lagA huA dhyAna kre| saMgati - uttama samAdhi ko prApti sAtaveM guNasthAna se Arambha hotI hai / ataH yaha svayaM hI siddha ho gayA ki Arta dhyAna sAtava se pahile 2 arthAt prathama guNasthAna se lagAkara chaTe pramattasaMyata guNasthAna taka hotA hai| hiMsAntasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudrmvirtdeshvirtyoH| 6, 35. rodajjhANe cauvvihe paNNate, taM jahA-hiMsANubaMdhI mosANubaMdhI teyANubandhI, sArakkhaNANubaMdhI / vyAkhyAprajJapti za0 25 u07, sU0803. jhANANaM ca duyaM tahA je bhikkhU vajaI niccaM / uttarAdhyayana a031, gAthA 6. chAyA- raudradhyAnaM caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA-hiMsAnubandhI, mRSAnubandhI, steyAnubandhI, sNrkssnnaanubndhii| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha sUtra jainA''gamasamanvaya : dhyAnAnAM ca dvikaM tathA, yo kSikSurvarjayati nityaM / bhASA TIkA - raudra dhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai - 1 | hiMsAnubandhI athavA hiMsAnandI - [ hiMsA karane kA bAra bAra citantavana karanA aura usameM Ananda mAnanA, ] 2 mRSAnubandhI athavA mRSonandI -[ mUMTha bolane kA cintavana karanA aura usameM Ananda mAnanA / ] 222 ] 3 steyAnubandhI athavA cauryAnandI -[ corI karane kA cintavana karanA aura usameM Ananda mAnanA / ] 4 saMrakSaNAnubandhI athavA parigrahAnandI - [ viSayoM ko sAmagrI kA saMrakSaNa karane citavana karanA aura usameM Ananda mAnanA / ] ina dhyAnoM kA bhikSu sadA tyAgana karatA hai / saMgati - isase pragaTa hai ki yaha dhyAna bhikSu athavA chaTe guNa sthAna vAle ke nahIM hotA / ataH yaha svayaM siddha hogayA ki yaha prathama guNa sthAna se lagAkara pAMcaveM dezavirata guNasthAna taka hotA hai / AjJApAyavipAkasaMsthAna vicayAya dharmyam / 9, 36. dhamme jhANe cauvihe paNaNate, taM jahA - ANAvijae, vAyavijae, vivAgavijae, saMThANavijae / vyAkhyAprajJati za0 25, u07, sU0 803. chAyA- dharmadhyAnaM caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA - AjJAvicayaH, apAyavivayaH, vipAkavicayaH saMsthAnavicayaH / bhASA TIkA - dharma dhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai - AjJAvivaya, apAya vicaya, vipAkavicaya, aura saMsthAnavicaya / saMgati - upadezadAtA ke abhAva se aura apanI maMda buddhi se sUkSma padArthoM kA svarUpa acchI taraha samajha meM na Ave to usa samaya sarvajJa kI AjJA ko pramANa mAna kara ina padArtha kA artha avadhAraNa karanA AjJAvitraya dharma dhyAna hai / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'dhyAyaH [ 223 mithyAdRSTiyoM ke kahe huye unmArga se ye prANI kaise phiregeM ? ye kaba sanmArga meM bhAveMge ? isa prakAra sanmArga ke apAya kA athavA Asrava ke svarUpa kA cintavana karanA apAya vicaya dharmadhyAna hai| jJAnAvaraNa Adi karmoM kA dravya kSetra kAla bhAva ke anusAra jo vipAka arthAta phala hotA hai usakA cintavana karanA vipAka vicaya dharmadhyAna hai| aura loka ke saMsthAnoM kA cintavana karanA so saMsthAna vicaya dharmadhyAna hai / yaha dharmadhyAna cauthe asaMyata, pAMcave dezasaMyata, chaTe pramata saMyata aura sAtaveM apramatta saMyata ina cAra guNasthAnoM meM hotA hai| zukle cAdye puurvvidH| - 9,37. suhamasaMparAyasarAgacarittAriyA ya bAyarasaMparAyasarAgacattAriyA ya,... 'uvasaMtakasAyavIra rAyacarittAriyA ya khINakasAya vIyarAyacarittAriyA c| prajJApanA sUtra pada 1, cAritrAyaviSaya. chAyA- sUkSmasAmparAyasarAgacaritrAryAzca bAdarasAmparAyasarAgacaritrAryA zca / upazAntakaSAyavItarAgacaritrAryAzca kSINakaSAyavItarAgaca ritrAryAzca / bhASA TIkA-sUkSmasAmparAya sarAga cAritra vAle Arya, bAdarasAmparAyasarAgacAritra vAle Arya, upazAnta kaSAya vItarAga cAritra vAle Arya aura kSINakaSAya vItarAga cAritra vAle Arya [ inake pRthaktvavitarka aura ekatvaSitarka nAmake do zukla dhyAna hote haiN|] pare kevalina / sajogikavalikhINakaSAyavIyarAyacarittAriyA ya ajogikevalikhINakasAyavIyarAyacarittAriyA ya / prajJApanAsUtra pada 1 cAritrAviSaya. 6,38. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : 9, 36. chAyA- sayogikevalikSINakaSAyavItarAgacaritrAryAzca ayogikevalilI. NakaSAyavItarAgacaritrAryAzca / bhASA TIkA-sayogi kevali kSINakaSAyavItarAgacAritra vAle Aryo ke aura ayogikevali kSINakaSAyavItarAgacAritravAle Aryo ke [sUkSma kriyApratipAti aura vyuparata kriyAnivarti nAma ke bAda ke do|shukldhyaan hote haiN|] pRthktvaiktvvitrksuukssmkriyaaprtipaativyuprtkriyaanivrtiini| sukke jhANe cauvihe paNNatte) taM jahA- huttavitake saviyArI 1, egattavitake aviyArI 2, suhumakirite aNiyaTTI 3, samucchinnakirie appddivaatii| vyAkhyAprajJapti za0 25, u0 7, sU0 803. chAyA- zukladhyAnaM caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA-pRthktvavitarkaH savicAri 1, ekatvavitarkaH avicAri 2, sUkSmakriyA anivarti 3, samucchinna kriyA apratipAti / bhASA TIkA - zukkhadhyAna ke cAra bheda hote haiM- 1. pRthaktva vitarka savicArI, 2. ekatvavitarka avicArI, 3. sUkSmakriyA anivarti athavA sUkSmakriyA pratipAti aura 4. samucchinnakriyA apratipAtI athavA vyuparatakriyAnivirti / vyekayogakAyayogAyogAnAm / suhamasaMparAyasarAgacarittAriyA ya bAyarasaMparAyasarAgacaritAriyA ya, ........"uvasaMtakasAyavItarAyacarittAriyA ya khINakasAyavIyarAyacarittAriyA ca / 9.40. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'dhyAya: [ 225 sajogikevalikhINa kasAyavIyarAyacaritAriyA ya ajogi kevalikhINaka sAyavIyarAyacaritAriyA ya / prajJApanA sUtra pada 1 cAritrAryaviSaya | chAyA - sUkSmasAmparAyasarAgacaritrAryAzca bAdarasAmparAyasarAgacaritrAryAzca / upazAntakaSAyavItarAgacaritrAryAzca kSINakaSAyavItarAgacaritrAryAzca / 1 sayogikevalakSINakaSAyavItarAgacaritrAryAzca / prayogikevalikSIkaSAyavItarAgacaritrAryAzca / bhASA TIkA sUkSmasAmparAya sarAgacAritra vAle Arya, bAdarasAmparAyasarAgacAritra vAle Arya, upazAntakaSAya vItarAgacAritra vAle Arya, kSINakaSAya vItarAgacAritra vAle Arya, sayogikevali kSINakaSAya vItarAgacAritra vAle Arya, aura ayogikevala kSINakaSAya vItarAgacAritra vAle Arya ke [ yaha zukla dhyAna hote haiM / ] ( saMgati) isa kathana se pragaTa hai ki pRthaktvavitarka nAmakA prathama zukla dhyAna mana, vacana aura kAya ina tInoM yogoM ke dhAraka ke hotA hai| dUsarA ekatvavitarka nAmakA zukla dhyAna tInoM meM se kisI eka yogavAle ke hotA hai / tIsarA sUkSma kriyApratipAti nAmakA dhyAna kAyayoga vAloM ke hI hotA hai aura cauthA vyuparatakriyAnivirti nAmakA dhyAna yogakevalI ke hI hotA hai| prathama ke do dhyAnoM ke vizeSa rUpa se jAnane ke liye sUtra kahe jAte haiM ekAzraye savitarkavicAre pUrve / 9, 41. vicAraM dvitIyam / vitarkaH zrutam / vicAro 'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH / 6, 43. 44. 9, 42. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : uppAyaThitibhaMgAI pajayAgaM jamegadavvaMmi / nANAnayANusaraNaM puvvagayasuyANusAreNaM // 1 // saviyAramatthavaMjaNajogaMtaratra tayaM paDhamasukkaM / hoti puhuttaviyakkaM saviyAramarAgabhAvassa // 2 // jaM puNa sunippakaMpaM nivAya saraNappaIvamiva cittaM / uppAyaTiibhaMgAiyANamegaMmi pajAe // 3 // aviyAramatthavaM jaga jogaMtara tayaM biiyasukkaM / puvvagayasuyAlaMbaNa megattaviyakkamaviyAraM // 4 // 226 ] sthAnAMga sUtra vRtti sthA0 4, u0 1, sU0 247. utpAdasthitibhaMgAdiparyavAnAM yadekasmin dravye / nAnAnayairanusaraNaM pUrNagatazrutAnusAreNa // 1 // savicAramarthavyaJjanayogAntaratastat prathamazuklam / bhavati pRthaktvavitarkaM savicAramarAgabhAvasya // 2 // yatpunaH suniSprakaMpaM nivAtasthAnapradIpamiva cittaM / utpAdasthitibhaMgAdInAmekasmin paryAye // 3 // avicAramarthavyaJjanayogAntaratastat dvitIyaM zuklam / pUrvagatazrutAlambanamekatvavitarkamavicAram // 4 // bhASA TIkA - jo eka dravya meM pUrvagatazruta ke anusAra aneka nayoM ke dvArA utpAda, vyaya, dhauvya Adi paryAyoM kA vicAra sahita artha, vyaJjana aura yoga kA antara ( palaTanA athavA saMkrAnti ) hai use pRthaktvavitarka savicAra nAmakA prathama zukladhyAna kahate haiN| yaha rAgarahita bhAvavAle muniyoM ke hotA hai // 1-2 // aura jo utpAda, vyaya, dhauvya Adi bhaMgoM meM se eka paryAya meM artha, vyaJjana aura yoga ke antara ke vicAra rahita nirvAtasthAna meM dIpaka ke samAna niSkampa rahatA hai vaha pUrvagata tAlambana rUpa ekatvavitarka avicAra nAmakA dvitIya zukla dhyAna hai // 34 // isa prakAra bAhya aura Abhyantara tapoM kA varNana kiyA gyaa| yaha donoM prakAra ke tapa chAyA Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'dhyAya: [ 227 navIna karmoM kA nirodha karane ke kAraNa hone se saMvara ke kAraNa haiM aura pUrva baMdhe karmoM ke naSTa karane ke nimitta hone se nirjarA ke bhI kAraNa haiN| ___ aba tapazcaraNa Adi karane se jo nirjarA honA kahA hai vaha samasta samyagdRSTi jIvoM ke eka sI hI hotI hai athavA bhinna prakAra kI hotI hai yaha batalAne ke liye sUtra kahate haiM samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINamohajinAH krmsho'sNkhyeygunnnirjraaH| kammavisohimaggaNaM paDucca caudasa jIvaTThANA paeNattA, taM jahA-'avirayasammaTThiI virayAvirae pamattasaMjae appamattasaMjae niaTTIbAyare aniaTTibAyare suhumasaMparAe uvasAmae vA khavae vA uvasaMtamohe khINamohe sajogI kevalI ayogI kevlii| samavAyAMga samavAya 14. chAyA- karmavizuddhimArgaNAM pratItya caturdazajIvasthAnAni prajJaptAni, tadyathA aviratasamyagdRSTiH viratAvirataH pramattasaMyataH apramattasaMyataH nivRttibAdaraH anivRttabAdaraH sUkSmasAmparAyaH upazamakaH vA kSapakA vA upazAntamohaH kSINamohaH sayogI kevalI ayogI kevlii| bhASA TokA-karmoM kI vizuddhi ke mArga ko dRSTi se jIva sthAna caudaha hotehaiM: aviratasamyagdRSTi, dezavrata ke dhAraka zrAvaka, pramattasaMyata vAle muni, apramattasaMyata, nivRttibAdara, anivRtti bAdara, sUkSmasAmparAya upazamaka athavA kSapaka, upazAnta moha, kSINa moha, sayogI kevalo (jina) aura ayogI kevalI [ inake kramase asaMkhyAtaguNo nirjarA hoto hai|] pulAkabakuzakuzIlanirgranthasnAtakA nirgrnthaaH| 6, 46. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : paMca giyaMThA pannattA, taM jahA - pulAe bause kusIle yiMThe sikhAe / vyAkhyAprajJapti za0 25, 05, su0 751. pazca nirgranthAH prajJaptAH, tadyathA - pulAka: bakuza: kuzIlaH, nirgranthaH snAtakaH / bhASA TIkA - nitha pAMca prakAra ke kahe gaye haiM:- pulAka, bakuza, kuzIla, na aura snAtaka | aba inhIM ke anya bheda bhI kahe jAte haiM: -- chAyA saMyamazrutapratisevanAtIrthaliGgalezyopapAdasthAnavikalpataH sAdhyAH / paDi sevA gANe tithe liMga-khette kAla gai saMjama " lesA / vyAkhyAprajJapti za0 25, u05, sU0 751. chAyA parisevanA jJAnaM tIrthaH liGgaH kSetraH kAlaH gatiH saMyamaH lezyA / bhASA TIkA - parisevanA (pratisevanA) jJAna (zruta ), tIrtha, liGga, kSetra (sthAna), kAla, gati ( upapAda ), saMyama aura lezyA [ ke bhedoM se bhI vicAra kare ] - 6,47. saMgati - Agama tathA sUtra ke zabdoM meM nAma mAtra kA hI antara hai / Agama meM ina bhedoM ko vistAra dRSTi se chattIsa prakAra kA batalAyA gayA hai, jina meM sUtra ke yogya yahAM ye gaye haiN| 1 iti zrI - jaina muni - upAdhyAya - zrImadAtmArAma - mahArAja - saMgRhIte tatvArthasUtra jainA''gamasamanvaye * navamo'dhyAyaH samAptaH // 6 // -:o: Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'dhyAyaH mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca kevalam / 10, 1. khINamohassa NaM arahao tato kammaMsA jugavaM khijaMti, taM jahA-nANAvaraNijaM daMsaNAvaraNijaM aMtarAtiyaM / sthAnAMga sthAna 3, u0 4, sU0 226. tappaDhamayAe jahANupuvIe aTThavIsaivihaM mohaNijaM kamma ugghAei, paJcavihaM nANAvaraNijaM, navavihaM dasaNAvaraNijaM, paMka vihaM antarAiyaM, ee tinni vi kammase jugavaM khavei / uttarAdhyayana adhyayana 29, sU0 71. chAyA- kSINamohasyAhatastataH kAMzAH yugapat kSapayanti, tadyathA-jJAnA varaNIyaM, darzanAvaraNIyaM aMtarAyikaM / tatpathamatayA yathAnupUrvyA aSTAviMzatividhaM mohanIyaM karmodghAtayati / paMcavidhaM jJAnAvaraNIyaM, navavidhaM darzanAvaraNIyaM, paJcaviSa mantarAyikametAni trINyapi karmANi yugapat kSapayati / bhASA TIkA-mohanIya karma ko naSTa karane vAle ahaMta ke isake pazcAt nimnalikhita karmo ke aMza eka sAtha naSTa hote haiM- jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura aMtarAya / [arthAt ] saba se prathama pUrva AnupUrvI ke anusAra aTThAisa prakAra ke mohanIya karma ko naSTa karatA hai| [isake pazcAt ] pAMca prakAra ke jJAnAvaraNIya, nau prakAra ke darzanA varaNIya, aura pAMca prakAra ke aMtarAya ina tInoM hI karmoM ko eka sAtha naSTa karatA hai| saMgati - aura taba isake kevalajJAna pragaTa hotA hai| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ] tattvArthasUtrajanA''gamasamanvaya : 10,2. ___ bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramo kSo mokssH| ___aNagAre samucchinnakiriyaM aniyaTTisukamANaM jhiyAyamANe veyaNija AuyaM nAma gottaM ca ee cattAri kammase jugavaM khavei / uttarAdhyayana adhyayana 29, sUtra 72. chAyA- anagAraH samucchinnakriyamanivRttizukladhyAnaM dhyAyanvedanIyamAyurnAma gotraM caitAn caturaH kAMzAna yugapatkSapayati / bhASA TIkA-[isake pazcAt vaha ] muni samucchinnakriyA anivRtti athavA vyuparatakriyAnivarti nAma ke caturtha zukla dhyAna kA dhyAna karate hue vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ina cAra karmo ke aMzoM athavA prakRtiyoM ko eka sAtha naSTa karate haiM / ___ saMgati - vItarAga hone ke kAraNa usa samaya baMdha ke sabhI kAraNoM kA abhAva ho jAtA hai aura pratikSaNa nirjarA hote 2 aMta meM cAroM aghAtiyA karmA ko bhI nirjarA ho jAtI hai| usa samaya sampUrNa karmoM kA nAza rUpa mokSa kI prApti hotI hai| aupazamikAdibhavyatvAnAJca / nobhavasiddhie noabhvsiddhie| prajJApanA pada 18. chAyA- na bhavasiddhikaH nA'bhavasiddhikaH / bhASA TIkA - usa samaya na bhavyatva bhAva rahatA hai aura na abhavyatva bhAva rahatA hai| saMgati - aupazamika, kSAyopazamika, audayika tathA bhavyatva [ tathA abhavyatva] bhAvoM kA aura pudgalakarmoM kI samasta prakRtiyoM kA nAza ho jAne para mokSa hotA hai| anyatra kevlsmyktvjnyaandrshnsiddhtvebhyH| 10,4. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'dhyAyaH [ 231 khINamohe (kevalasammattaM) kevalaNANI, kevaladaMsI siddhe| anuyogadvArasUtra SaNNAmAdhikAra sU0 226. chAyA- kSINamohaH ( kevalasamyaktva), kevalajJAnI, kevaladarzI, siddhaH / bhASA TIkA - kSINa moha vAle, (kevala samyaktva vAle ), kevala jJAna vAle, aura kevala darzana vAle siddha hote haiN| saMgati - kevala samyakttva, kevala jJAna, kevala darzana aura kevala siddhatva bhAvoM ke sivAya anya bhAvoM kA mukta jIvoM ke abhAva hai| ananta vIrya Adi bhAvoM kA uparokta bhAvoM ke sAtha avinAbhAva sambandha hone se unakA prabhAva na samajhanA caahiye| tadanantaramUvaM gacchatyAlokAntAt / 10,5. aNupuvveNaM aTTha kammapagaDIo khavettA gagaNatalamuppaittA uppiM loyaggapatiThThANA bhavanti / jJAtAdharmakAMga, adhyayana 6, sU0 62. chAyA- anupUrveNa aSTakarmaprakRtayaH kSapayitvA gaganatalamutpatya upari lokAgrapratiSThAnAH bhavanti / bhASA TIkA - isa prakAra krama se AThoM karmoM kI prakRtiyoM ko naSTa karake AkAza meM Urdhva gati dvArA loka ke apra bhAva meM sthita hote haiM / 10,6. pUrvaprayogAdasaMgatvAdhacchedAttathAgatipariNAmAcca / AviddhakulAlacakravadvayapagatalepAlAbuvaderaNDabIjavadagnizikhAvacca / + siddhA sammadiTThI (siddhAH samyagdRSTiH) prajJApanA 19 samyaksva pada. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : atthi NaM bhaMte ! akammassa gatI pannAyati ? haMtA asthi, kahannaM bhaMte! akammassa gatI pannAyati ? goyamA nissaMgayAe niraMgaNayAe gatipariNAmeNaM baMdhaNacheyaNayAe niraMdhaNayAe puvvapayogeNaM akammassa gatI pannattA / kahannaM bhaMte ! nissaMgayAe ni. raMgaNayAe gaipariNAmeNaM baMdhaNacheyaNayAe niraMdhaNayAe puvvappa ogeNaM akammassa gatI pannAyati ? se jahAnAmae, keI purise sukaM tuMbaM nicchiDDa niruvahayaM ANupuvvIe parikammemANe 2 dambhehi ya kusehi ya veDhei 2 aTThahiM maTThiyAlevehiM liMpai 2 uNhe dalayati bhUtiM 2 sukaM samANaM atthAhamatAramaporasiyaMsi udagaMsi pakkhivejjA, se nUNaM goyamA ! se tuMbe tesiM aTThaNhaM maTThiyAleveNaM guruyattAe bhAriyattAe gurusaMbhAriyattAe salilatalamativaittA ahe dharaNitalapaiTThANe bhavai ?, haMtA bhavai, ahe NaM se tuMbe aDhaNhaM maTThiyAleveNaM parikkhaeNaM dhariNatalamativaittA uppi salilatala. paiTThANe bhavai ? haMtA bhavai, evaM khalu goyamA! nissaMgayAe niraMgaNayAe gaipariNAmeNaM akammassa gaI pannAyati / kahannaM bhaMte! baMdhaNachedaNayAe akammassa gaI pannattA ? goyamA ! se jahAnAmae-kalasiMbaliyAi vA muggasiMbaliyAi vA mAsasiMbaliyAi vA siMbalisiMbaliyAi vA eraMDamiMjiyAi vA uNhe dinnA sukkA samANI phuDittANaM egaMtamaMtaM gacchai, evaM khalu goyamA ! / kahannaM bhaMte ! niraMdhaNayAe akammarasa gatI? goyamA ! se jahAnAmae-dhUmassa iMdhaNavippamukkassa uDDhaM vIsasAe nivvAghAeNaM, Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'dhyAyaH [ 233 chAyA gatI pavattati, evaM khalu goyamA! 0 / kahannaM bhaMte ! puvvapaogeNe akammassa gatI pannattA? goyamA ! se jahAnAmae-kaMDassa kodaMGavippamukkassa lakkhAbhimuhI nivvAghAeNaM gatI pavattai, evaM khalu goyamA! nIsaMgayAe niraMgaNayAe jAva puvvapaogeNaM akammassa gatI pnnnnttaa| vyAkhyAprajJapti za07, u0 1, sU0 265 asti bhadanta ! akarmaNaH gatiH prajJAyate? hanta asti / kathaM nu bhagavan ! akarmaNa: gatiH prajJAyate ? gautama! niHsaMgatayA niraGgatayA gatipariNAmeNa bandhanachedanatayA nirindhanatayA pUrvaprayogeNa akarmaNaH gatiH prajJaptA / kathaM nu bhagavan ! niHsaMgatayA niraGgatayA gatipariNAmeNa bandhanachedanatayA nirindhanatayA pUrvaprayogeNa akarmaNaH gatiH prajJAyate ? atha yathAnAmakaH ko'pi puruSaH zuSkaM tumbaM nizchidraM nirupahataM AnupUrvyA parikraman 2 darbhazca kuzezca veSTayati 2 aSTAbhiH mRttikAlepaiH limpati 2 uSNe dadAti bhUri bhUri zuSkaM san asthAghe (agAdhe) atAraM apauruSike udake prakSipet, atha nUnaM gautama! sastumbaH teSA aSTAnAM mRttikAlepAnAM gurukatayA bhArikatayA gurusaMbhArikatayA salilatalamatipatya adhastAt dharaNitalapratiSThAnaH bhavati ? hata bhavati, atha sastumbaH aSTAnAM mRttikAlepAnAM parikSayeNa dharaNitalamatipatya upari salilatalapratiSThAnaH bhavati? haMta bhavati, evaM khalu goyamA ! niHsaMgatayA niraGgatayA gatipariNAmeNa akarmaNa! gatiH prjnyaayte| kathaM bhagavan ! bandhanachedanatayA akarmaNaH gatiH prajJaptA ? gautama ! atha yathAnAmaka:-kalasimbalikA (dhAnyavizeSaphalikA ) vA mudgasimbalikA vA mASasimbalikA vA zAlmalisimbalikA vA eraNDamiJjikA uSNe dattA zuSkA satI sphuTitA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH ekAntamantaM gacchati / evaM khalu gautama! 0 / kathaM- bhagavan ! nirindhanatayA'karmaNaH gatiH? gautama! atha yathAnAmakaHdhUmasyeMdhanavipramuktasya UrdhvaM visrasayA nirvighAtena gatiH pravartate, evaM khalu gautama! 0 / kathaM nu bhagavan! pUrvaprayogeNA'karmaNaH gatiH prajJaptA ? gautama! atha yathAnAmakaH, kANDasya kodaNDavipramuktasya lakSyAbhimukhI nirvighAtena gatiH pravartati / evaM khalu gautama! niHsaMgatayA nirAgatayA yAvat pUrvaprayogeNa akarmaNaH gatiH prajJaptA / bhASA TIkA - [aba prazna karate haiM ki jIva mukta hone para Upara ko hI kyoM jAtA hai so isake uttara meM sUtrArtha kahate haiM] prazna - bhagavan ! kyA karma rahita jIva ke gati hotI hai ? uttara - hA~, hotI hai ? prazna - unake gati kisa prakAra hotI hai ? uttara - he gautama ! saMga rahita hone se, rAga (raMga) rahita hone se, svAbhAvika Urdhva gamana svabhAva vAlA hone se, karma bandha ke naSTa ho jAne se, iMdhana rahita hone se aura pUrva prayoga se karma rahita jIva ke gati hotI hai| prazna - bhagavan ! saMga rahita hone se, rAga (raMga ) rahita hone se, svAbhAvika Urdhvagamana svabhAvavAlA hone se, karma bandha ke naSTa ho jAne se, iMdhana rahita hone se aura pUrva prayoga se karma rahita jIva ke gati kisa prakAra hotI hai ? uttara - jisa prakAra koI puruSa chidrarahita binA TUTI huI sukhI tumbI ko kramase lAtA huA pahile dAbha aura kuzAoM se bAra 2 lapeTatA hai / isake pazcAt vaha usake Upara miTTI ke ATha lepa karatA hai / phira usako dhUpa meM rakha kara bAra bAra sukhAtA hai / isake pazcAt vaha usa tumbI ko manuSya ke DUbane yogya agAdha gahana jala meM pheMka detA hai| taba he gautama! kyA vaha tumbI una AThoM miTTI ke lepoM ke bojha se atyanta bhArI ho jAne ke kAraNa pAnI ke bilkula nIce ke pRthvItala para jA par3egI ? avazya jA par3egI? isake pazcAt kyA vaha tumbI jala ke kAraNa dhIre 2 miTTI ke AThoM lepoM ke ghula jAne se pRthvI tala se Upara uTha kara jala ke Upara AjAtI hai 1 nizcaya se AjAtI hai / usI Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'dhyAyaH [ 235 prakAra he gautama! saMga rahita hone se, rAga ( raMga ) rahita hone se aura svAbhAvika UrdhvaM gamana svabhAva hone se karma rahita jIva ke bhI gati hotI hai / prazna- bhagavan ! baMdhana ke naSTa hone se karma rahita jIva ke kisa prakAra gati hotI hai ? uttara -- - he gautama! jisa prakAra kala nAma ke anAja kI phalI, mUMga kI phalI, ur3ada kI phalI, seMbhala kI phalI athavA eraNDa kI phalI ko dhUpa meM rakha kara sukhAne se jaba vaha phUTatI hai to bIja TUTa 2 kara eka ora ko hI jAte haiM usI prakAra he gautama! [ karma ] bandhana ke naSTa hone se karma rahita jIva kI gati hotI hai / prazna - bhagavan ! iMdhana rahita hone se karma rahita jIva ke gati kisa prakAra hotI hai ? uttara - he gautama ! jisa prakAra iMdhana se nikalA huA dhuAM binA kisI bAdhA hue svabhAva se Upara ko hI jAtA hai usI prakAra iMdhana rahita hone se karma rahita jIva ke gati hotI hai| prazna - bhagavan pUrva prayoga se karma rahita ke gati kisa prakAra kahI gaI hai ? -- - uttara - he gautama! jisa prakAra dhanuSa se chor3e hue bANa kI gati nirbAdha rUpa se apane lakSya kI ora hI hotI hai, usI prakAra he gautama! saMga rahita hone se rAga (raMga) rahita hone se, svAbhAvika Urdhva gamana ra bhAva vAlA hone se, bandhana ke naSTa hone se, iMdhana rahita hone se aura pUrva prayoga se karma rahita jIva ke gati kahI gaI hai / jIva kA jaba Urdhva gamana svabhAva hai to phira vaha loka ke anta meM hI jAkara kyoM Thahara jAtA hai ? Age kyoM nahIM calA jAtA ? isakA uttara sUtra dvArA diyA jAtA hai dharmAstikAyAbhAvAt / 10, 8. cahiM ThANehiM jIvA ya poggalA ya No saMcAteMti bahiyA logaMtA gamaNatAte, taM jahA gatimabhAveNaM NiruvaggahatAte lakkhatAte logANubhAveNaM / BO sthAnAMga sthAna 4, 403, su0 337 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ] tattvArthasUtrajanA''gamasamanvaya : chAyA- caturbhiH sthAnaiH jIvAzca pudgalAzca na zaknuvaMti bahistAllokA ntAdgamanAya / tadyathA-gatyabhAvena nirupagrahatayA (dharmAstikAyA bhAvena) rUkSatayA lokAnubhAvena / - bhASA TIkA - cAra kAraNoM se jIva aura pudgala loka ke anta se bAhira nahIM jA sakate Age gati kA abhAva hone se, upagraha (dharmAstikAya ) kA abhAva hone se, loka ke aMta bhAga ke parimANuoM ke rUkSa hone se aura anAdi kAla kA svabhAva hone se / sagati - Agama meM jIva aura pudgala donoM kI apekSA vizeSa dRSTi se kathana kiyA gayA hai, jaisA ki AgamoM meM prAyaH hotA hai / sUtroM meM saMkSipta hI varNana kiyA jAtA kSetrakAlagatiliMgatIrthacAritrapratyekabuddhabodhitajJAnAvagAhanAntarasaMkhyAlpabahutvataH saadhyaaH| 10, 6. khettakAlagaIliGgatitthe critte| vyAkhyAprajJapti za0 25, u0 6, 20751. patteyabuddhasiddhA buddhbohiysiddhaa| nandisUtra kevalajJAnAdhikAra. nANe khetta antara appAbahuyaM / / ____ vyAkhyAprajJapti za0 25, 30 6, sU0751. siddhANogAhaNA saMkhyA / uttarAdhyayana adhyayana 36, gAthA 53. chAyA- kSetrakAlagatiliGgatIrthaH caritraH / pratyekabuddhasiddhAH buddhabodhitasiddhAH / zAnaM kSetrAntarAlpabahutvaM / siddhAnAmavagAhanA saMkhyA / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'dhyAyaH [ 237 bhASA TIkA-kSetra, kola, gati, liGga, tIrtha, cAritra, pratyekabuddhasiddha, buddhabodhita siddha, jJAna, kSetra, aMtara, alpabahutva, avagAhanA aura saMkhyA ina anuyogoM se siddhoM meM bhI bheda sAdhane caahiye| saMgati-sUtra meM tathA Agama meM yahAM zabda sAmya dekhane yogya hai| iti zrI-jainamuni-upAdhyAya zrImadAtmArAma mahArAja-saMgRhIte tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaye * dazamo'dhyAyaH smaaptH||10|| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : guruppasatthI. nAyasuo vaddhamANo nAyasumo mahAmuNI / loge titthayaro AsI apacchimo sivaMkaro // 1 // satitthe Thavio teNa paDhamo aNusAsago / suhammo gaNaharo nAma teaMsI samaNaccio // 2 // tatto pavaDio gaccho sohammo nAma vissuo / paraMparAe tatthAsI suuriicaamrsiNghmo||3|| tassa saMtassa daMtassa motIrAmAbhiho muNI / hottha sIso mahApanno gaNiparyavibhUsio // 4 // tassa paTTe mahAthero gaNAvaccheago guNI / gaNapatisannio sAha sAmagaNaguNasohio // 5 // tassa sIso gurubhatto so jayarAmadAsabho / gaNAvaccheago asthi samo mutto vva sAsaNe // 6 // tassa sIso saccasaMdho pvttttgpyNkiyo| sAliggAmo mahAbhikkhU pAvayaNI dhuraMdharo // 7 // tassaMtevAsiNA bhikkhuappArAmeNa nimmio / uvajjhAyapayaMkaNaM tattatthassa samannao // 8 // tattatthamUlasuttassa jaM bIaM uvalabbhai / jiNAgamesu taM savvaM saMkheveNettha daMsi // 6 // iguNavIsAnavara-vikkamavAsesu nimmimao esa / dillInAmayanayare mukkha satthassa ya smnnyo||10|| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM. 1. tdindriyaanindriynimittm| 1, 14. tatra 'noiMdiyaatthAvaggaho' tti noindriyaM manaH, tacca dvidhA dravyarUpaM bhAvarUpaM ca, tatra manaHparyAptinAmakarmodayato yat manaH prAyogyavargaNAdalikamAdAya manastvena pariNamitaM tavyarUpaM manaH tathA cAha cUrNikRt - "maNapajattinAmakammodayo tajjogge maNodavve ghettuM maNatteNa pariNAmiyA davvA davyamaNo bhaeNai / " tathA dravyamano'vaSTambhena jIvasya yo mananapariNAmaH sa bhAvamanaH tathA cAha cUrNikAra eva-" jIvo puNa maNaNapariNAmakiriyApanno bhAvamano, kiM bhaNiyaM hoi ?-maNadavvAlaMbaNo jIvassa maNaNavAvAro bhAvamaNo bhaNNai" tatreha bhAva. manasA prayojanaM, tadgrahaNe hyavazyaM dravyamanaso'pi grahaNaM bhavati, dravyamano'ntareNa bhAvamanaso'sambhavAt. bhAvamano vinApi ca dravyamano bhavati, yathA bhavasthakevalinaH, tata ucyatebhAvamanaseha prayojanaM, tatra noindriyeNa-bhAvamanasA'rthAvagraho dravyendriyavyApAranirapeloghaTAyarthasvarUpaparibhAvanAbhimukhaHprathama----isa pariziSTha meM vaha pATha haiM jo zIghratA ke kAraNa mUlaprantha ke chapate samaya usameM na diye jA sake the| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya: mekasAmayiko rUpAyakArAdivizeSacintAvikalo'nirdezyasAmAnyamAtracintAtmako bodho noindriyArthAvagrahaH / nandisUtra vRtti matijJAna varNana. zrutaM matipUrva dvayanekadvAdazabhedam / 1,20. aMgabAhiraM duvihaM paeNattaM, taM jahA-AvassayaM ca AvassayavairittaM ca / se kiM taM AvassayaM? AvassayaM chavvihaM paeNattaM, taM jahA-sAmAiyaM cauvIsatthavo vaMdaNayaM paDikamaNaM kAussaggo paJcakkhANaM, settaM AvassayaM / se kiM taM Avassayava. irittaM? AvassayavairittaM duvihaM paNNattaM, taM jahA-kAliaMca ukkAlinaM ca / se kiM taM ukkAliaM? ukkAliaM aNegavihaM paeNataM, taM jahA-dasaveAliyaM kappiAkappiaM cullakappasuaM mahAkappasuaM uvavAiaM rAyapaseNiaM jIvAbhigamo paNNavaNA mahApaNNavaNA pamAyappamAyaM naMdI aNuogadArAiM deviMdattho taMdulaveAliaM caMdAvijjhayaM sUrapaNNati porisimaMDalaM maMDalapaveso vijAcaraNaviNicchaogaNivijA jhANavibhattI maraNavibhattI bhAyavisohI vIyarAgasuaM saMlehaNAsuaM vihArakappo caraNavihI AurapaJcakkhANaM mahApaJcakkhANaM evamAi, se taM ukAlliaM / se kiM taM kAliaM? kAliaM aNegavihaM paNNattaM, taM jahA-uttarajjhayaNAI dasAo kappo vavahAro nisIhaM mahAnisIhaM isibhAsimAiM jaMbUdIvapannatI dIvasAgarapannattI caMdapannattI khuDDiA vimANapavibhattI mahalliA vimANapavibhattI aMgacUliA vagga Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa na01 [ 241 cUliyA vivAhacUliyA aruNovavAe varuNovavAe garulovavAe dharaNovavAe vesamaNokvAe velaMdharovavAe deviMdovavAe uTThANasue samuThThANAsue nAgapariAvaNiAo nirayAvaliAmo kappiAmao kappavaDisiAo puppiAo puppacUliAo vahIdasAo, evamAiyAI caurAsIiM painnagasahassAI bhagavao arahao usahasAmissa bhAititthayarassa tahA saMkhijAiM painnagasahassAI majjhimagANaM jiNavarANaM coisapainnagasahassANi bhagavao vaddhamANasAmissa, ahavA jassa jattiA sIsA uppattiAe veNaiAe kammiyAe pAriNAmiAe cauvvihAe buddhIe uvaveA tassa tattiAI paieNagasahassAiM; patteabu. dvAvi tattiA ceva, settaM kAliaM, settaM AvassayavairitaM, se taM bhnnNgpvilu| nandI0 sUtra 44. sarvadravyaparyAyeSu kevlsy| kevaladasaNaM kevaladaMsaNissa savvadavvesuasavvapajavesu a| anuyogadvAra0 sUtra 144. matizrutAvadhayo viparyayazca / annANe NaM bhaMte! kativihe paNate ? goyamA! tivihe Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 ] tattvArthasUtrajanA''gamasamanvaya : paeNate, taM jahA-maibhannANe suyaannANe vibhaMgannANe / vyAkhyAprajJapti za0 8, 202, sa0 318. saMjJinaH smnskaaH| 2, 24. jIvA NaM bhaMte! kiM sagaNI asaNNI nosaNNInoasaNNI? goyamA! jIvA saraNIvi asaraNIvi nosaNNInoasaNNIvi / neraiyANaM pucchA ? goyamA! neraiyA saraNIvi asaNNIvi no nosaNNInoasaNNI, evaM asurakumArA jAva thaNiyakumArA / puDhavikAiyANaM pucchA ? goyamA ! no saraNI asaNNI, no nosaNNInoasaraNI / evaM beiMdiyateiMdiyacauriMdiyAvi / maNUsA jahA jIvA, paMciMdiyatirikkhajoNiyA vANamaMtarA ya jahA neraiyA, jotisiyavemANiyA sagaNI no asaraNI no nosaNNInoasaNNI / siddhANaM pucchA? goyamA! no saraNI no asaNNI nosaNNInoasaNNI / neraiyatiriyamaNuyA ya vaNayaragasurA i sANI'saNNI ya / vigaliMdiyA asapaNI jotisavemANiyA sagaNI / pagaNavaNae saraNIpayaM samatvaM / prajJApanA, 31 saMjJApada, sUtra 315. shessaastrivedaaH| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM 1 [ 243 kaivihe NaM bhaMte ! vee paNNate? goyamA! tivihe vee paeNate, taM jahA-itthIvee purisae napuMsakavee / neraiyA NaM bhaMte! kiM itthIveyA purisaveyA NapuMsagaveyA paNNatA? goyamA! No itthIveyA No puMvaie NapuMsagaveyA paNNattA / asurakumArA NaM bhaMte ! kiM itthIveyA purisaveyA napuMgaveyA ? goyamA! itthIveyA purisaveyA No NapuMsagaveyA jAva thaNiyakumArA / puDhavI AU teU vAU vaNa ssaI biticauriMdiyasaMmucchimapaMciMdiyatirikkhasaMmucchimamaNussA NapuMsagaveyA / gabbhavakaMtiyamaNussA paMciM. diyatiriyA ya tiveyA / jahA asurakumArA tahA vANamaMtarA joisiyvemaanniyaavi| samavAyAMga sUtra 156. -:: Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM. 2 -.:tattvArtha sUtra bhASA (sUtroM kA martha) prathama adhyAya mokSamArga kA varNana1-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra yaha tInoM milA kara mokSa kA mArga hai| samyagdarzana2-tattva ke (jo padArtha jisa rUpa meM vidyamAna hai usake usI) artha kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai| 3-vaha samyagdarzana do prakAra se utpanna hotA hai svabhAva se aura adhigama (dUsare ke dvArA jJAna diyA jAne) se / sAta tatva4-tattva sAta haiM jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa / unako jAnane ke sAdhana5-nAma, sthApanA, dravya (bhUta bhaviSya kI apekSA vartamAna meM kathana karanA) aura bhAva (vartamAna kAla kI apekSA kayana) se una samyagdarzana mAdi tathA sAta tatvoM kA nyAsa arthAt loka vyavahAra hotA hai| 6-pramANa aura naya se bhI unakA jJAna hotA hai| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 245 7 - nirdeza, svAmitva, sAdhana ( utpatti kA kAraNa ), adhikaraNa ( vastu kA dhAra), sthiti, aura vidhAna (bheda) se bhI vaha jAne jAte haiM / pariziSTa naM0 2 8 - sat, saMkhyA, kSetra (padArtha kA vartamAna nivAsa), sparzana ( tInoM kAloM meM nivAsa karane kA kSetra ), kAla, antara ( viraha kAla ), bhAva ( aupazamika Adi) aura alpabahutva se bhI unakA jJAna hotA hai / pAMcAM jJAna kA varNana 9 - jJAna pAMca prakAra kA hotA hai - mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevala / 10 - vaha pAMca prakAra kA jJAna do pramANa rUpa hai| 11 - Adi ke do mati aura zrutajJAna parokSa pramANa haiM / 12 - bAkI ke avadhi, manaH paryaya aura kevalajJAna pratyakSa pramANa haiM / 13 - mati ( vartamAna kAlavartI padArtha ko avagraha Adi rUpa jAnanA), smRti (anubhUta padArtha kA kAlAntara meM smaraNa karanA), saMjJA (pratyabhijJAna athavA mati aura smRti rUpa jJAna ), cintA ( avinAbhAva sambandha kA jJAna ), abhinibodha, (cinha dekhakara cinha vAle kA nizcaya kara lenA) aura inako Adi lekara anya pratibhA, buddhi Adi saba anarthAntara haiM, arthAt matijJAna hI haiM / 14 - vaha matijJAna pAMca indriya aura mana ke nimitta se hotA hai| 15 - usake cAra bheda haiM- bhavagraha, IhA, avAya aura dhAraNA / 16 - bahu, bahuvidha, kSima, aniHsRta, anukta, dhruva, alpa, ekavidha, akSima, niHsRta, ukta aura adhruva isa prakAra bAraha prakAra kA avagraha Adi rUpa jJAna hotA hai / 17 - yaha uparokta bheda prakaTa rUpa padArtha ke haiM, [jo 288 haiM / ] 18 -- aprakaTa rUpa padArtha kA kevala avagraha ho hotA haiM, anya IhA Adi nahIM hote| 19 - aprakaTa rUpa padArtha kA jJAna netra aura mana se nahIM hotA / [ ataeva aprakaTa rUpa padArtha ke kula 48 bheda hI hote haiM, arthAt matijJAna ke kula 336 bheda hote haiM / ] Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 ] tasvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH 20-zrutamAna matijJAna ke nimitta se hotA hai / usake do bheda haiM-prathama aMgavAsa ke aneka bheda haiM aura aMgapraviSTha ke prAcArAMga Adi bAraha bheda haiN| 21-[avadhijJAna do prakAra kA hotA hai bhavapratyaya avadhi aura kSayopazama nimitta avadhi ] bhavapratyaya avadhi deva aura nArakiyoM ke hI hotA hai / 12-kSayopazama nimitta avadhijJAna manuSya aura tiryaMcoM ke hotA hai / vaha chai prakAra kA hotA hai- [anugAmI, ananugAmI, varddhamAna, hIyamAna, avasthita aura anavasthita / ] 23-manaHparyaya jJAna do prakAra kA hotA hai jumati aura vipulmti| 24-pariNAmoM kI vizuddhatA aura apratIpAta (kevalajJAna hone taka cAritra se na girane ) se ina donoM meM nyUnAdhikatA hai / arthAt Rjumati se vipulamati vAle ke pariNAma adhika vizuddha hote haiM aura na vipulamati manaHparyaya jJAna bAlA cAritra se hI gira sakatA hai| 15-avadhi aura manaH paryaya jJAna meM bhI vizuddhatA, kSetra, svAmI aura viSaya kI apekSA se bheda hotA hai| 26-mati aura zrutajJAna ke viSayoM ke jAnane kA niyama dravyoM ko kucha paryAyoM meM hai| arthAt matijJAna aura zruta jJAna chahoM dravyoM kI saba paryAyoM ko nahIM jAnate, thor3I 2 paryAyoM ko hI jAna sakate haiN| 27-avadhijJAna ke viSaya kA niyama rUpI arthAt mUrtika padArthoM meM hai / arthAt bhavadhi jJAna pudgaladravya kI paryAyoM ko hI jAnatA hai| 28-avadhijJAna dvArA jAne hue sUkSma padArtha ke anaMtaveM bhAga ko manaHparyaya jJAna jAnatA hai| -kevalajJAna ke viSaya kA niyama samasta TravyoM kI samasta paryAyoM meM hai / arthAt kevala jJAna chahoM dravyoM kI samasta paryAyoM ko eka kAla meM jAnatA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 247 30 -- eka jIva meM eka sAtha vibhAga kie hue eka se lekara cAra jJAna taka ho sakate haiN| pariziSTa naM0 2 tIna ajJAna 31 - pati, zruta aura avadhi yaha tIna jJAna viparyaya bhI kahalAte haiM / [ usa samaya -- yaha kumati, kuzruta aura kuavadhi athavA vibhaMga jJAna kahalAte haiM / ] 32 - sat aura asat padArthoM ke bheda kA jJAna na hone se svecchA rUpa yadvA tadvA jAnane ke kAraNa unmatta ke samAna yaha mithyAjJAna bhI hote haiM / sAta naya 33- naya sAta hotI haiM naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUTa aura evaMbhUta / -:0: dvitIya adhyAya jIva ke bhAva 1 - jIva ke apane pAMca bhAva hote haiM aupazamika, kSAyika, mizra athavA kSAyopazamika, praudayika aura pAriNAmika | 2 - unake kramazaH do, nau, aThAraha, ikkIsa aura tIna bheda haiM arthAt zrapazamika bhAva do prakAra ke haiM, kSAyika bhAva nau prakAra ke haiM, kSAyopazamika bhAva aThAraha prakAra ke haiM, audAyika bhAva ikkIsa prakAra ke haiM aura pAriNAmika bhAva tIna prakAra ke haiM / 3 - aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra ye do aupazamika bhAva ke bheda haiM / 4 - kSAyika bhAva nau haiM kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyika dAna, kSAyika lAbha, kSAyika bhoga, Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : kSAyika upabhoga, kSAyika vIrya, kSAyika samyakttva aura kSAyika cAritra / -kSAyopazAmika bhAva aThAraha haiMmatijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyaya jJAna, kumati, kuzruta, vibhaMga jJAna, cakSurdazana, acakSurdazana, avadhidarzana, kSAyopazamika dAna, kSAyopazamika lAbha, kSAyopazamika bhoga, kSAyopazamika upabhoga, kSAyopazamika bIya, kSAyopazamika samyaktva, sarAga cAritra aura saMyamAsaMyama (deshvrt)| 6--audayika bhAva ikkosa haiM--- manuSyagati, devagati, naraka gati, tithaMca gati, krodha, mAna, mAyA, lobha kaSAya, strIveda, puMveda, napuMsaka veda, mithyAdarzana, ajJAna, asaMyama, asiddhatva, kRSNa lezyA, nIla lezyA, kApota lezyA, pIta lezyA, padma lezyA aura zukla lezyA / 7-pAriNAmika bhAva tIna hote haiM jIvatva bhavyatva aura abhavyatva / jIva kA lakSaNa8-jIva kA lakSaNa upayoga hai| 9-vaha upayoga do prakAra kA hotA hai| jinameM se prathama jJAnopayoga ATha prakAra kA hotA hai aura dvitIya darzanopayoga cAra prakAra kA hotA hai| jIvoM ke bheda-- 10-jIva do prakAra ke hote haiM saMsArI aura mukt| 11-saMsArI jIva samanaska aura amanaska do prakAra ke hote haiM / 12-saMsAro jIva trasa aura sthAvara do prakAra ke hote haiN| 13-sthAvara pAMca prakAra ke hote haiM pRthivI kAyika, apakAyika, tejakAyika, vAyukAyika, aura vnsptikaayik| 14-dIndriya Adi jIva vasa hote haiN| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM02 [ 249 indriyAM 15-indriyAM pAMca hI hotI haiM / 16-vaha indriyAM do 2 prakAra kI hotI haiM-- dravyendriya aura bhAvendriya / / 17-niti aura upakaraNoM ko dravyendriya kahate haiN| 18-labdhi, aura upayoga bhAvendriya haiM / pAMcoM indriya aura unake viSaya19- sparzana ( tvacA ), rasana (jIbha), prANa (nAsikA ), cakSu ( netra ), aura zrotra (kAna ) yaha pAMca indriyAM haiN| 20- ina pAMcoM indriyoM ke viSaya krama se sparza (halakA, bhArI, rUkhA, cikanA, kar3A, narama, ThaMDA, aura garama), rasa (khaTTA, mIThA, kaDuvA, kaSAyalA aura caraparA ), gaMdha (sugandha, durgandha ), varNa ( kAlA, pIlA, nIlA, lAla aura sapheda ) aura zabda haiN| 21-mana kA viSaya zrutajJAna gocara padArtha hai| SaTkAya jIva22-pRthivI kAyika, apakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika jIvoM ke pahilI sparzana indriya hI hotI hai| ___ * nAmakarma ke nimitta se huI indriyAkAra racanA vizeSa ko niti kahate haiM / yaha do prakAra kI hotI hai-eka Abhyantara niti, dUsarI bAhya nivRti| AtmA ke pradezoM kA indriyoM ke prAkAra rUpa honA Abhyantara nivRti hai / aura pudgala paramANu kI indriya rUpa racanA honA so bAhya nivRti hai| na nivRti ko jo sahAyaka ho use upakaraNa kahate haiN| jaise netra meM sapheda bhAga, palaka maadi| ----- jJAnAvaraNa karma kI kSayopazama rUpa zakti vizeSa ko labdhi kahate haiN| -- labdhi hone para AtmA kA viSayoM ke prati pariNamana hone se prAtmA meM utpanna hue jJAna ko upayoga kahate haiN| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ] tatvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : 23 - laTa, ciuMTI, bhauMrA aura manuSya Adi ke krama se eka2 indriya adhika 2 hotI hai / 24 - mana sahita jIvoM ko saMjJI kahate haiM / vigraha gati 25 - nayA zarIra dhAraNa karane ke liye kI jAne vAlI gati meM kArmANa yoga rahatA hai / 26 jIva aura pudgaloM kA gamana AkAza ke pradezoM kI zreNi kA anusaraNa karake hotA hai / 27 - mukta jIva kI gati vakratA rahita ( mor3e rahita ) sIdhI hotI hai / 28 - aura saMsArI jIva kI gati cAra samaya se pahile 2 vigrahavatI vA mor3e vAlI hai| 29 - mor3e rahita gati eka samaya mAtra hI hotI hai| 30 - vigraha gati vAlA jIva eka samaya, do samaya athavA tIna samaya taka * anAhAraka rahatA hai / tIna janma 31 - sammUrchana, garbha, aura upapAda yaha tIna janma hote haiM / 32 - una tInoM janmoM kI nau yoniyAM hotI haiM-- sacitta, zracita, sacittAcitta, zIta, uSNa, zItoSNa, saMvRta, vitRta aura saMvRtavivRta / 33 - jarAyuja ( jarAyu meM lipaTe hue utpanna hone vAle), aMDaja ( aMDe se utpanna hone vAle ) aura pota ( jo mAtA ke udara se nikalate hI calane phirane lage) jIvoM ke garbha janma hotA hai| 34 - cAroM prakAra ke devoM aura nArakI jIvoM ke upapAda janma hotA hai / 35 - - inase aviziSTa saMsArI jIvoM kA sammUrchana janma hotA hai / * dArika, vaikrika aura AhAraka zarIra tathA chahoM paryAptiyoM ke yogya pudgalavargaNA ke grahaNa ko AhAra kahate haiN| jIva jaba taka aise AhAra ko grahaNa nahIM karatA hai, taba taka use anAhAraka kahate haiM / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM02 [ 251 pAMca zarIra36--audArika, vaikriyikA, AhArakaH, taijasa aura kaarmnn| yaha pAMca zarIra hote haiN| 37-agale 2 zarIra pahile 2 se sUkSma 2 haiM / arthAt maudArika se vaikriyika sUkSma hai, vaikriyika se AhAraka sUkSma hai, AhAraka se taijasa aura taijasa se kArmaNa zarIra sUkSma hai| 38---kintu pradezoM+ ( paramANuoM) kI apekSA taijasa se pahile pahile ke zarIra asaMkhyAta guNe haiM / arthAt maudArika se vaikriyika zarIra meM asaMkhyAta guNe paramANu haiM, aura vaikriyika se mAhAraka zarIra meM asaMkhyAta guNe paramANu haiN| 39-zeSa ke do zarIra-taijasa aura kArmaNa anaMta guNe paramANu vAle haiN| arthAt AhAraka se taijasa meM anaMta guNe paramANu haiM, aura taijasa se kArmANa zarIra meM ananta guNe paramANu haiN| 40-taijasa aura kArmANa yaha donoM hI zarIra apratIghAta haiN| arthAt anya mUrtimAna ___ pudgala Adi se rukate nahIM haiN| * sthUla arthAt pradhAna zarIra ko audArika zarIra kahate haiN| + jisameM aneka prakAra ke sthUla, sUkSma, halakA, bhArI, Adi vikAra hone saMbhava hoM use vaikriyika zarIra kahate haiM / * sUkSma padArtha ke nirNaya ke liye chaTe guNasthAna vAle muniyoM ke zarIra pragaTa hone vAle zarIra ko AhAraka zarIra kahate haiN| $ jisase zarIra meM teja zakti hotI hai use taijasa zarIra kahate haiN| // jJAnAvaraNa bhAdi aSTakarmoM ke samUha ko kArmANa zarora kahate haiM / + AkAza ke jitane pradeza ko pudgala kA avibhAgI paramANu ghere use pradeza kahate haiM / jisa prakAra mUrtika dravya (pudgala) ke choTe bar3e pane kA aMdAja paramANuoM se batalAyA jAtA hai, usI prakAra amUrtika dravyoM (jIva, dharma, adharma, AkAza aura kAla) kA aMdAja pradezoM se lagAyA jAtA hai| yahAM sUkSma hone ke kAraNa ina zarIroM kA aMdAjA bhI pradezoM se hI lagAyA gayA hai| yadyapi zarIra nAma karma ke dvArA racanA hone se yaha zarIra bhI paudgalika hI haiN| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : 41-ina donoM zarIroM kA AtmA se anAdi kAla se sambandha hai [ aura saMtAna ko avivanA se sAdi sambandha bhI hai / ] 42-ye donoM zarIra samasta saMsArI jovoM ke hote haiN| 43-eka zrAtmA meM vibhAjita kiye hue ina donoM zarIroM ko Adi lekara eka sAtha cAra zarIra taka hote haiM / 44-aMta kA karmANa zarIra upabhoga rahita hai arthAt iMdriyoM dvArA zabda Adi viSayoM ke upabhoga se rahita hai / 45-garbha janma aura sammarchana janma vAloM ke Adi kA audArika zarIra hI hotA hai| 46-upapAda janma se utpanna hone vAloM ke vaikriyika zarIra hotA hai / 47-vaikriyika zarIra labdhi arthAt tapo vizeSa rUpa Rddhi kI prApti ke nimitta se bhI hotA hai / 48-tathA tejasa zarIra bhI labdhi pratyaya arthAt Rddhi hone se prApta hotA hai| 46-AhAraka zarIra zubha hai arthAt zubha kArya ko karatA hai, vizuddha hai, vyA___ghAta rahita hai tathA pramattasaMyata muni ke hI hotA hai / jIvoM ke veda50-nArakI aura sammUrchana jova napuMsaka hote haiN| 51-deva napuMsaka nahIM hote / arthAt devoM meM puruSaliMga aura strIliMga do hI liMga hote haiN| 52-nArakI, deva aura samrchanoM ke atirikta garbhaja, tiryaJca, aura manuSya tInoM veda vAle hote haiN| paripUrNa Ayu vAle jIva- . 53-deva, nArakI, caramazarIra vAle, aura asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle bhogabhUmi ke jova paripUrNa Ayu vAle hote haiM / arthAt inakI akAla mRtyu nahIM hotii| -0: Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM0 2 [ 253 . tRtIya adhyAya 1-narakoM kI sAta bhUmiyAM haiM: ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaprabhA, aura mahAtamaprabhA / yaha sAtoM pathivI eka dUsarI ke nIce 2, tIna vAtavalaya aura AkAza ke Azraya sthira haiN| arthAt samasta bhUmiyAM ghanodaSi vAtavalaya ke AdhAra haiM, ghanodadhi vAtavalaya ghanavAtavalaya ke AdhAra hai, ghanavAtavalaya tanuvAtavalaya ke AdhAra hai, tanuvAtavalaya AkAza ke AdhAra hai aura AkAza svayaM apane hI AdhAra hai| 2-prathama pRthivI meM tIsa lAkha, dUsarI meM paccIsa lAkha, tIsarI meM pandraha lAkha, cauthI meM daza lAkha, pAMcavIM meM tIna lAkha, chaTI meM pAMca kama eka lAkha aura sAtavIM meM kula pAMca hI naraka arthAt nArakAvAsa haiN| 3--nArakI jIva sadA hI azubhatara lezyA vAle, azubhatara pariNAma vAle. azubhatara deha ke dhAraka, azubhatara vedanA vAle, aura azubhatara vikriyA vAle hote haiN| 4-vaha paraspara eka dUsare ko duHkha utpanna karate rahate haiN| 5-tIsare naraka taka una nArakI jovoM ko saMkliSTa pariNAma vAle asura kumAra deva bhI duHkhI kiyA karate haiM / 6-prathama naraka kI utkRSTa (adhika se adhika) Ayu eka sAgara, dUsare kI tIna sAgara, tIsare kI sAta sAgara, cauthe kI daza sAgara, pAMcaveM kI sataraha sAgara, chaTe kI bAIsa sAgara aura sAtaveM naraka kI utkRSTa Ayu teMtIsa sAgara kI hai| madhya loka kA varNana [isa pRthvI para ] jambUdvIpa Adi tathA lavaNa samudra Adi uttama 2 nAma vAle dvIpa aura samudra haiN| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __254 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : 8-pratyeka dvIpa samudra gola cUr3I ke AkAra, pahile 2 dvIpa tathA samudra ko ghere hue aura eka dUsare se dugune 2 vistAra vAlA hai| jambU dvIpa6-una saba dvIpa samudroM ke bIca meM sumeru parvata ko nAbhi ke samAna dhAraNa karane vAlA, golAkAra tathA eka lAkha yojana lambA caur3A jambU dvIpa hai / 10-isa jambU dvIpa meM bharata, haimavata, hari, videha, ramyaka, hairaNyavata, aura airAvata yaha sAta kSetra haiM / / 11--una sAta kSetroM kA vibhAga karane vAle, pUrva se pazcima taka laMbe-himavAn, ___ mahAhimavAn, niSadha, nIla, rukmI aura zikharI yaha chaha kSetroM ko dhAraNa karane vAle arthAt varSadhara parvata haiN| 12-himavAna pavata suvarNamaya arthAt pItavarNa kA hai, mahAhimavAn sapheda cAMdo ke samAna raMga vAlA hai, niSadha parvata tAye hue suvarNa ke samAna hai, nIla parvata vaiDUryamaya arthAt mora ke kaMTha ke samAna nIle raMga kA hai, rukmI parvata cAMdI ke samAna zveta varNa hai aura chaTA zikharI parvata suvarNa ke samAna pIta varNa kA hai / 13-unake pasavAr3e nAnA prakAra ke raMga tathA prabhA vAlI maNiyoM se citrita ho rahe haiN| vaha Upara, nIce aura madhya meM eka se lambe caur3e-dIvAra ke samAna haiN| 14-una chahoM parvatoM ke Upara krama se nimnalikhita chai hada haiM padma, mahApadma, tigiMcha, kesari, mahApuNDarIka aura puNDarIka / 15-inameM se pahalA padma sarovara pUrva se pazcima taka eka sahasra yojana lambA aura uttara se dakSiNa taka pAMca sau yojana caur3A hai / 16-vaha padma sarovara daza yojana gaharA hai|| 17-usa padmada ke bIca meM eka yojana kA laMbA caur3A eka kamala hai| 18-isa prathama sarovara aura kamala se agale 2 tAlAba aura kamala [tIsare taka] dugune haiN| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa na02 [ 255 19--ina chahoM kamaloM meM nimnalikhata chai deviyAM sAmAnika aura pAriSad ke devoM sahita nivAsa karatI haiMzrI, hI, dhati, kIrti, buddhi aura lakSmI / inakI Ayu eka 2 palya kI hotI hai / 20-una sAtoM kSetroM meM kramazaH do 2 ke jor3e se nimnalikhita caudaha nadiyAM bahatI haiM-- gaMgA, sindhu, rohita, rohatAsyA, harita, harikAntA, sItA, sItodA, nAro, narakAntA, suvarNakUlA, rUpyakUlA, raktA aura raktodA / 21--ina sAta yugala meM se pahalI 2 nadiyAM pUrva kI ora jAtI huI pUrva samudra meM milato haiN| 22--aura zeSa sAta nadiyAM pazcima kI ora jAtI huI pazcima ke samudra meM milatI haiN| 23--gaMgA sindhu Adi nadiyAM caudaha 2 haz2Ara nadiyoM ke parivAra sahita haiN| arthAt inakI caudaha 2 hajAra sahAyaka nadiyAM haiN| 24-bharata kSetra kA uttara dakSiNa vistAra pAMca sau chabbIsa sahI chai baTA unnIsa (5263) yojana hai| 25-bharatakSetra se Age videha kSetra taka parvata aura kSetra dugune 2 vistAra vAle haiN| 26-videha kSetra se uttara ke tIna parvata aura tIna kSetra videha kSetra se dakSiNa ke parvatoM aura kSetroM ke barAbara vistAra vAle haiN| 27-inameM se bharata aura airAvata kSetra meM utsarpiNI aura avasarpiNI ke __ chai 2 kAloM meM [ prANiyoM ke Ayu, kAya, bhoga, upabhoga, sampadA, vIrya, aura buddhi prAdi ] bar3hate aura ghaTate rahate haiN| 28-una bharata aura airAvata ke atirikta anya kSetroM kI pAMca pRthivI jyoM kI tyoM nitya haiN| arthAt unameM kAlacakra kI hAni aura vRddhi nahIM hotii| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ] tattvArthasUtrajanA''gamasamanvaya : 29-haimavata kSetra ke manuSyoM kI Ayu eka palya, harivarSa vAloM kI do phlya aura devakuru vAloM kI tIna palya hotI hai| 30-ina dakSiNa ke kSetroM ke samAna hI uttara ke kSetroM kI racanA aura Ayu hai| 31-videha kSetroM meM saMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSya hote haiN| 32--bharata kSetra jambUdvIpa kA eka sau navvevAM (10) bhAga hai| aDhAI dvIpa kA varNana33-dhAtakIkhaMDa nAma ke dUsare dvIpa meM bharata Adi kSetra do 2 haiN| 34-puSkaradvIpa ke Adhe bhAga meM bhI bharata Adi kSetra do 2 haiM / 35-manuSya mAnuSottara parvata se pahile 2 hI rahate haiM / 36-manuSyoM ke do bheda haiM--Arya aura mleccha / 37-devakuru tathA uttarakuru ko chor3akara pAMca bharata, pAMca airAvata aura pAMca videha isa prakAra pandraha karmabhUmiyAM haiN| 38 manuSyoM kI utkRSTa sthiti tIna palya aura jaghanya antarmuhurta hai| 36-tiryaJcoM kI bhI utkRSTa Ayu tIna palya aura jaghanya antarmuhurta hotI hai| caturtha adhyAya cAra prakAra ke deva1-devoM ke cAra samUha haiM-(bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimaanik)| 2-bhavanavAsI, vyantara, jyotiSkoM meM kRSNa, nIla, kApota aura pIta ye cAra lezyA hotI haiN| 3-bhavanavAsiyoM ke daza bheda, vyantaroM ke pATha, jyotiSkoM ke pAMca aura kalpopapanoM ke bAraha bheda hote haiM / + dekho adhyAya 4 sUtra 17. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM02 [ 257 devoM ke indra Adi daza bheda4-ina bhedoM meM se bhI pratyeka ke nimnalikhita daza 2 bheda hote haiM indra, sAmAnika, trAyastriMza, pAriSad, AtmarakSa, lokapAla, anIka, prakI rNaka, Abhiyogya, aura kilbiSika / 5-vyantara aura jyotiSkoM meM trAyastriMza aura lokapAla nahIM hote| I-bhavanavAsI aura vyantaroM ke pratyeka bheda meM do do indra hote haiM / devoM kA kAma sevana7-bhavanavAso, vyaMtara, jyotiSka, saudharma svarga aura IzAna svarga ke deva [ manuSyoM ke samAna] zarIra se kAma sevana karate haiM / 8-Upara ke svagoM ke deva kevala sparza karane, rUpa dekhane, zabda sunane aura mana se hI kAma sevana kA rasa le lete haiM / 9-svargoM (kalpI) ke pare ke deva kAma sevana rahita haiN| devoM ke avAntara bheda-- 10--bhavanavAsiyoM ke daza bheda haiM asurakumAra, nAgakumAra, vidyu takumAra, suparNakumAra, agnikumAra, vAtakumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dIpakumAra aura dikumAra / 11--vyaMtaroM ke ATha bheda haiM kinara, kimpuruSa, mahoraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pizAca / 12-jyotiSkoM ke pAMca meda haiM sUrya, candra, graha, nakSatra aura prakIrNakatAre / 13-yaha saba jyotiSkadeva manuSya loka arthAt bhar3hAIdvIpa aura do samudroM meM sumeru parvata ko pradakSiNA dete hue niraMtara gamana karate rahate haiN| 14--una ke dvArA hI samaya kA vibhAga kiyA jAtA hai| --15-manuSya loka se bAhira ke jyotiSkadeva nizcita arthAta gati rahita haiN| 16-inake Upara vimAnoM meM rahane vAle deva vaimAnika kahalAte haiM / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ] tattvArthasUtrajanA''gamasamanvayaH 17-vaimAnikoM ke do bheda hote haiM kalpopapanna aura kalpAtIta / svarga aura unake Upara kI racanA18-yaha saba nimnalikhita krama se Upara 2 haiN| 19-saudharma, IzAna, sAnatkumAra, mAhendra, brahma brahmottara, lAMtava kApiSTha, zukra mahA zukra, satAra sahasrAra, Anata prANata aura zrAraNa acyuta meM kalpopapapanna deva rahate haiM / aura navagra veyaka ke nau paTala, nau anudiza ke eka paTala tathA vijaya, vaijayaMta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddhi nAma ke pAMca anuttara vimAnoM ke eka paTala meM kalpAtIta deva rahate haiN| (yaha saba mahamindra kahalAte haiM / ) 20- Upara 2 ke vaimAnikoM kI Ayu, prabhAva, sukha, dhuti, lezyA kI vizuddhatA, indriya viSaya aura avadhi jJAna kA viSaya adhika 2 haiM / 21- kintu gamana, zarIra kI uccatA, parigraha aura abhimAna Upara 2 ke devoM kA kama 2 hai| 22- saudharma IzAna meM pIta lezyA; sAnatkumAra mAhendra meM pIta pama donoM brahma, brahmottara, lAMtava aura kApiSTha meM padma lezyA; zukra, mahAzukra, satAra aura sahasrAra meM padma zukla donoM tathA Anata Adi zeSa vimAnoM meM zukla lezyA hai / parantu anudiza aura anuttara vimAnoM meM parama zukla lezyA hotI hai| 23-aveyakoM se pahile 2 ke solaha svarga kalpa kahalAte haiM / laukAntika deva24pAMcaveM svarga brahmaloka ke aMta meM rahane vAle laukAntika deva kahalAte haiM / 25-inake ATha bheda hote haiM sArasvata, Aditya, vanhi, aruNa, gardatoya, tuSita, avyAbAdha, aura ariSTa / 26-vijaya Adi cAra vimAnoM ke deva do janma lekara mota jAte haiM / . Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM. 2 [ 259 tiryaJca jIva 27 - deva, nArakI aura manuSyoM ke atirikta zeSa saba jIva tiryaJca haiM / devoM kI Ayu 28 - asurakumAroM kI Ayu eka sAgara, nAgakumAroM kI tIna palya, suparNakumAroM kI aDhAI palya, dvIpakumAroM kI do palya aura zeSa chaha kumAroM kI utkRSTa Ayu Der3ha Der3ha palya kI hai / 26 -saudharma aura IzAna svarga ke devoM kI utkRSTa Ayu do sAgara se kucha adhika hai / 30 - sAnatkumAra aura mAhendra svarga ke devoM kI utkRSTa zrAyu sAta sAgara se kucha adhika hai / 31 - brahma brahmottara ke devoM kI zrAyu daza sAgara se kucha adhika, lAntava aura kApiSTha meM caudaha sAgara se kucha adhika, zukra aura mahAzukra meM solaha sAgara se kucha adhika, satAra aura sahasvAra meM aThAraha sAgara se kucha adhika nata aura prANata meM bIsa sAgara kI, tathA AraNa aura acyuta svarga meM bAIsa sAgara kI utkRSTa Ayu hai / 32 - AraNa aura acyuta yugala se Upara nava graiveyakoM, nava anudizoM, vijayAdika cAra vimAnoM aura sarvArthasiddhi vimAna meM eka 2 sAgara zrAyu adhika hai| arthAt prathama graiveyaka meM teIsa sAgara, navama graiveyaka meM ikattIsa sAgara, nava anudizoM meM battIsa sAgara aura pAMco anuttara vimAnoM meM taiMtIsa sAgara utkRSTa Ayu hai / 33 - saudharma IzAna svarga kI jaghanya Ayu eka palya se kucha adhika hai / 34 - pahile 2 yugala kI utkRSTa yu agale agale yugaloM meM jaghanya hai / 35 - nArako jIvoM kI jaghanya Ayu bhI isI prakAra dUsare tIsare Adi narakoM meM pUrva 2 kI utkRSTa Age 2 jaghanya hai / 36 - prathama naraka kI jaghanya Ayu daza sahasra varSa hai / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] tatvArtha sUtra jainA''gamasamanvaya : 37 - bhavana vAsiyoM kI jaghanya Ayu bhI daza hajAra varSa hai / 38 - vyantaroM kI jaghanya Ayu bhI daza hajAra varSa hai / 39 - vyantaroM kI utkRSTa Ayu eka palya se kucha adhika hai / 40 - jyotiSkoM kI utkRSTa Ayu bhI eka palya se kucha adhika hai / 41 - jyotiSkoM kI jaghanya Ayu palya kA AThavAM bhAga hai| 42 - sabhI laukAntika devoM kI utkRSTa aura jaghanya Ayu ATha sAgara hai / paMcama adhyAya -:0: ke dravya1 - dharma, dharma, zrAkAza aura kAla ajIvakAya arthAt acetana aura bahupradezI padArtha haiM / 2 - ukta cAroM padArtha dravya haiM / 3- jIva bhI dravya haiM / 4 - yaha saba dravya [ isI adhyAya ke 36 meM sUtra ke kAla dravya sahita ] nitya arthAt kabhI na naSTa hone vAle, avasthita arthAt saMkhyA meM na ghaTane bar3hane vAle aura rUpa haiM / 5 - kintu inameM se kevala pudgala dravya rUpI haiM / 6 - dharma dravya, adharma dravya, aura AkAza dravya eka 2 hI haiN| 7 - yaha tInoM hI dravya niSkriya bhI haiM / dravyoM ke pradeza- [ kintu lokAkAza ke zrasaMkhyAta pradeza haiM ] | anusAra ] saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta haiM / 11 - pudgala paramANu ke eka pradeza mAtratA hone se pradeza nahIM kahe gaye haiM / 5- - dharma, adhama aura eka jIva dravya ke pradeza asaMkhyAta 2 haiM / E -- kAza ke ananta pradeza haiM 10 - pudgaloM ke pradeza [skandhoM ke Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa na02 [ 261 dravyoM kA avagAha12-ina saba dravyoM kA avagAha (sthiti) lokAkAza meM hai / 13-dharma aura adharma dRSya sampUrNa lokAkAza meM haiM / 14-pudgaloM kA avagAha loka ke eka pradeza Adi meM hai / 15--jIvoM kA avagAha loka ke asaMkhyAtaveM bhAga Adi meM hai / jIva ke choTe bar3e zarIra ko grahaNa karane kA dRSTAnta16-jIva ke pradeza saMkoca aura vistAra se dIpaka ke samAna [choTe bar3e sabhI zarIroM meM vyApta rahate haiN|] dravyoM kA upakAra17-dharma dravya kA upakAra jIvoM aura pudgaloM ko gamana meM sahAyatA denA tathA adharma dravya kA upakAra sthiti meM sahAyatA denA hai / 18-saba dravyoM ko jagaha denA AkAza dravya kA upakAra hai / 16-zarIra, vacana, mana aura zvAsocchavAsa Adi bananA pudgaloM kA upakAra hai| 20-sukha, duHkha, jInA aura maranA yaha upakAra bhI pudgaloM ke hI haiN| 21-jIvoM kA paraspara upakAra hai| 22-vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva kAla dravya ke upakAra haiN| puTugala dravya kA varNana-... 23-sparza, rasa, gandha aura varNa vAle pudgala hote haiN| 24-zabda, baMdha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna, bheda, tama, chAyA, pAtapa (pa) aura udyota sahita bhI pudgala hote haiN| [sArAMza yaha hai ki yaha bhI pudagala kI hI paryAyeM hotI haiN|] 25-pudgaloM ke do bheda hote haiM aNu aura skandha / 26 pudgaloM ke skandha bheda ( TUTane ) aura saMghAta ( jur3ane ) se utpanna hote haiN| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] tatvArtha sUtra jainA''gamasamanvaya : 27 - kintu aNu bheda se hI hotA hai, saMghAta se nahIM hotA / 28 netra indriya se dikhAI dene vAlA skandha bheda aura saMghAta donoM se hI hotA hai / dravya kA lakSaNa hai 29- dravya kA lakSaNa sat 30 - utpAda ( utpatti ), vyaya ( binAza ), aura dhauvya ( sthira maujUdagI ) sahita ko sat kahate haiM 31 - jo tadbhAva rUpa se avyaya arthAt tInoM kAla meM vinAza rahita ho use nitya kahate haiM / 1 32 - mukhya karane vAlI arpita aura gauNa karane vAlI anarpita se vastu kI siddha hotI hai / skandhoM ke bandha kA varNana -- 33 - paramANuoM ke skandhoM kA bandha snigdhatA athavA cikanAI aura rUkSatA arthAt rUkhepana se hotA hai / nahIM hotA / 34 - jaghanyaguraNa * sahita paramANu meM baMdha 35 - guNa kI samAnatA hone para sahasoM kA 36 - kiMtu do adhika guNa vAloM kA hI bandha hotA hai / 37 - aurabandha avasthA meM adhika guNa sahita pudgala alpa guNa sahita ko pariNAmAte haiM / arthAt alpaguNa ke dhAraka skandha adhika guNa ke skandha rUpa ho jAte haiM / 1 dravya kA dUsarA lakSaNa 38 - guNa aura paryAya vAlA dravya hotA hai / mahIM hotA / * jisa paramANu meM snigdhatA athavA rUkSatA kA eka avibhAgI praticcheda raha jAve vaha aghanya guNa vAlA hai / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 02 [ 263 kAla dravya36-kAla bhI dravya hai| 40-baha kAla dravya ananta samaya pAlA hai| guNa kA lakSaNa41 jo dravya ke nitya Azrita ho arthAt binA dravya ke Azraya ke na rA sakeM tathA svayaM anya guNoM se rahita ho vaha guNa haiN| paryAya kA lakSaNa42-dravyoM ke jisa rUpa meM vaha haiM usI rUpa meM hone ko pariNAma yA paryAya kahate haiN| SaSTha adhyAya Asrava kA varNana1--kAya, vacana aura mana kI kriyA ko yoga kahate haiN| 2--vaha yoga hI kamoM ke Agamana kA dvAra rUpa prAstraba hai| 3--zubha pariNAmoM se utpanna huA yoga puNya prakRtiyoM ke Asrava kA kAraNa hai tathA azubha pariNAmoM se utpanna humA yoga pAparUpa karmapraka tiyoM ke Asrava kA kAraNa hai / 4--kaSAya sahita jovoM ke hone vAlA sAMparAyika Asrava tathA kathAyarahita jovoM ke hone vAlA IryApatha Astrava hotA hai / sAmparAyika Asrava ke bheda5-prathama sAmparAyika bhAsava ke nimnalikhita bheda haiM pAMca indriya, cAra kaSAya, pAMca avrata, aura paJcIsa kriyA / 6-usa pAsava meM bhI tIvrabhAva, mandabhAva, zAtabhASa, ajJAtabhAva, adhikaraNa aura vIrya kI vizeSatA se nyUnAdhikatA hotI hai| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ] sattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : prAstrava ke adhikaraNa7-pAsUva kA adhikaraNa (AdhAra ) jIva aura ajIba donoM haiM / jIvAdhikaraNa ke 108 bheda8-Adi ke jIvAdhikaraNa ke nimna bheda haiM:-- saMrambha, samArambha aura Arambha / phira unako mana, vacana aura kAya yoga se karanA (kRta), karAnA (kArita) athavA karate hue ko bhalA mAnanA (anumodnaa)| phira usameM krodha, mAna, mAyA athavA lobha karanA / isa prakAra tIna, tIna, tIna aura cAra ko paraspara guNA dene se eka sau ATha bheda hote haiM / ajIvAdhikaraNak-nivartanAdhikaraNa, nikSepAdhikaraNa, saMyogAdhikaraNa aura nisargAdhikaraNa yaha cAra ajIvAdhikaraNa ke bheda haiM / pAThoM karmoM ke prAstrava ke kAraNa10-jJAna tathA darzana ke viSaya meM pradoSa, ninhava, mAtsarya, aMtarAya, AsA dana aura upaghAta karane se jhAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya kamoM kA Asava hotA hai| 11-svayaM duHkha, zoka, tApa, Akrandana, badha, aura paridevana karane, dUsare ko karAne athavA donoM ko eka sAtha utpanna karane se asAtA vedanIya karma kA AsUva hotA hai| 12-prANiyoM aura vratiyoM meM dayA, dAna, sarAgasaMyama Adi yoga, kSamA aura zauca Adi bhAvoM se sAtA vedanIya karma kA Asava hotA hai / 13-kevalajJAnI, zAstra, muniyoM ke saMgha, ahiMsAmaya dharma, aura devoM kA avarNavAda karane se darzanamohanIya karma kA Asava hotA hai / 14-kaSAyoM ke udaya se tIvra pariNAma hone se cAritra mohanIya. pharma kA Asava hotA hai / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM02 [ 265 15--bahuta prArambha karane aura bahuta parigraha rakhane se naraka Ayu karma kA Asava hotA hai / 16--kuTila svabhAva rakhane se tiryaca Ayu karma kA pAsava hotA hai| 17--thor3A prArambha karane aura thor3A parigraha rakhane se manuSya prAyu kA pAsava hotA hai| 18-svAbhAvika komalatA se bhI manuSya Ayu kA pAsUva hotA hai / 19-sAtoM zIla tathA ahiMsA Adi pAMcoM vratoM kA pAlana na karane se cAroM gatiyoM kA Asrava hotA hai| 20-sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama ( dezavata ) kAma nirjarA aura bAlatapa se deva Ayu karma kA AsUva hotA hai / 21-samyagdarzana bhI deva Ayu kA kAraNa hai / 22-mana, vacana aura kAya ke yogoM kI kuTilatA aura anyathA pravRtti se azubha nAma karma kA pAsava hotA hai / 23-isake viparIta mana, vacana aura kAya kI saralatA aura visaMvAda na karane se zubha nAma karma kA pAsava hotA haiN| 24--1 darzana vizuddhi, 2 vinayasampannatA 3 zIloM aura vratoM kA aticAra rahita pAlana karanA, 4 nirantara jJAna ke abhyAsa meM rahanA, 5 saMsAra ke dukhoM se bhayabhIta honA 6 zakti anusAra dAna karanA, 7 zakti anusAra tapa karanA 8 muniyoM kI sevA karanA, 6 rogI muniyoM kI paricaryA karanA, 10 arhadbhakti 11 AcArya bhakti, 12 bahuzruta bhakti, 13 pravacana bhakti, 14 sAmAyika stavana, vaMdanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsarga ina chaha AvazyakIya kiyAoM meM kamI na karanA, 15 jainadharma kA pracAra karane rUpa mArgaprabhAvanA aura 16 sahadharmI jana se atyanta prema mAnanA--yaha solaha bhAvanAeM tIrthaMkara prakRti ke mAsUva kA kAraNa haiM / 25-para kI nindA karane, apanI prazaMsA karane, para ke vidyamAna guNoM ko Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] tattvArthasUtrajanA''gamasamanvaya : chipAne aura apane vidyamAna guNoM ko pragaTa karane se nIca motra karma kA prasava hotA hai / 26 - isake viparIta apanI niMdA karane para kI prazaMsA karane, apane vidyamAna guNoM ko chipAne para ke guNoM ko prakAzita karane aura apane se guNAdhika ke sAmane vinaya rUpa se rahane tathA guNoM meM bhI mada na karane ( anutseka ) se uccagotra karma kA 27 - dUsare ke dAna, bhoga Adi meM vighna karane se antarAya bar3A hote hue sUva hotA hai / karma kA va hotA hai / :0: saptama adhyAya pAMca vrata 1 - hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha se jJAna pUrvaka virakta honA vrata hai / I 2 - ukta pAMcoM pApoM kA eka deza tyAga karanA aNuvrata kahalAtA hai / aura pUrNa tyAga karanA mahAvrata hai / 3 - una vratoM ko sthira karane ke liye pratyeka vrata kI pAMca 2 bhAvanAeM haiM / 4 - vacanagupti, mano gupti, IryAsamiti, zradAnanikSepaNa samiti aura AlokitapAna bhojana yaha pAMca hisAvata kI bhAvanAeM haiM / 5 - kodha kA tyAga, lobha kA tyAga, bhaya kA tyAga, hAsya kA tyAga aura zAstra ke anusAra nirdoSa vacana bolanA yaha pAMca satyavrata kI bhAvanAeM haiM / 6 - khAlI ghara meM rahanA, kisI ke chor3e hue sthAna meM rahanA, anya ko rokanA nahIM, zAstravihita AhAra kI vidhi ko zuddha rakhanA aura sahadharmI bhAiyoM se visaMvAda nahIM karanA yaha pAMca acauryavrata kI bhAvanAeM haiM / 7 striyoM meM prIti utpanna karane vAlI kathAoM kA tyAga, striyoM ke mano Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa ne02 [ 267 hara aMgoM ko dekhane kA tyAga, pUrvakAla meM bhoge hue bhogoM ko smaraNa karane kA tyAga, pauSTika tathA priya rasoM kA tyAga aura apane zarIra kA zRMgAra yukta karane athavA sajAne kA tyAga yaha pAMca brahmacarya vrata kI bhAvanAeM haiN| 8-pAMcoM indriyoM ke sparza rasa Adi iSTa athavA aniSTa rUpa pAMcoM viSayoM meM rAga dveSa kA tyAga karanA parigraha tyAga vrata kI pAMca bhAvanAeM haiN| 9-hiMsA Adi pAMcoM pApoM meM isa loka meM daNDa milane tathA paraloka meM pApa bandha hone kA cintavana kre| 10-athavA yaha cintavana kare ki yaha pAMcoM pApa duHkha rUpa hI haiN| 11-sarva sAdhAraNa jIvoM meM maitrI bhAvanA, guNAdhikoM meM pramoda bhAvanA, duHkhiyoM meM kAruNya bhAvanA aura avinayI athavA mithyAdRSTiyoM meM mAdhyastha bhAvanA rakhe / 12-athavA saMvega* aura vairAgyo ke liye jagat aura kAya ke svabhAva kA bhI bArambAra cintavana kare / pAMcoM pApoM ke lakSaNa13-pramAda ke yoga se dravya athavA bhAva prANoM kA viyoga karanA hiMsA hai| 14-asat vacana kahanA anRta athavA asatya hai / 15-binA dI huI vastu ko le lenA corI hai / 16-maithuna karanA abrahma arthAt kuzIla hai / 17-[ cetana acetana rUpa parigraha meM ] mamatvarUpa pariNAma hI parigraha hai| 18- jo zalya rahita hai vahI vratI hai / * saMsAra ke duHkha se DaranA, + saMsAra se virakta honA, pAMca indriya, mana bala, vacana bala. kAyabala, Ayu aura zvAsocchvAsa yaha daza prANa haiM, miAtmA ke mAna darzana Adi svabhAvoM ko bhAva prANa kahate haiN| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] tatvArtha sUtrajainA''gamasamanvaya : 19 - [ vratI jIva do prakAra ke hote haiM ], agArI ( gRhasthI ) aura gRhatyAgI sAdhu / aNuvratI zrAvaka 20 - aNuvratoM kA pAlana karane vAle ko agArI kahate haiM / 21 - digvirati, dezavirati anarthadaMDavirati [ ina tIna guNa vratoM ] sAmAyika, proSadhopavAsa, upabhogaparibhoga parimANa aura pratithisaMvibhAga vrata [ ina cAra zikSAvatoM kA ] bhI agArI pAlana kare / 22 -- aura mRtyu ke samaya hone vAlI sallekhanA kA pAlana kare / vratoM aura zInoM ke aticAra 23 - zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anyadRSTiprazaMsA aura anyadRSTisaMstava yaha pAMca samyagdarzana ke cAra haiM / 24 - pAMcoM vrata aura sAta zIloM ke bhI kama se pAMca 2 pratIcAra haiM / 25 - baMdha, badha, cheda, atyanta bojha lAdanA, aura anna pAnI na denA yaha pAMca ahiMsAvata ke pratIcAra haiM / 26 - jhUThA upadeza denA, kisI kI gupta bAta ko pragaTa kara denA, jhUThe sTAmpa Adi likhanA, kisI ko dharohara ko apanA lenA, aura kisI kI ceSTA Adi se usake mana kI bAta ko jAnakara pragaTa kara denA yaha pAMca satyAvata ke atIcAra haiM / 27 - corI karane kA upAya batAnA, corI kI vastu ko lenA, rAjya (deza) ke viruddha calanA, nApa aura tola ke vATa Adi ko kamatI bar3atI rakhanA, aura asala mAla meM khoTA mAla milA kara becanA (pratirUpaka vyavahAra ) yaha pAMca acauryAvata ke atIcAra haiM / 28 - - dusare kA vivAha karanA yA karAnA, parigRhItetvarikAgamana, aparigRhItvarikAgamana, anaMgakrIDA, aura kAmatIvAbhiniveza* yaha pAMca brahmacaryAzuvata ke zrIcara haiM / * 'inakA lakSaNa isI prantha tattvArthasUtra jainAgamasamanvaya ke pR0 170 para dekho A Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM. 2 [ 269 29-kSetravAstu, hiraNyasuvarNa, dhanadhAnya, dAsIdAsa aura kuSya ina pAMcoM ke parimANa ko ullaMghana karanA parigraha parimANavata ke pAMca pratIcAra hai| 30- UrdhvAtikrama, adho'tikrama, tiryagatikrama, kSetravRdhdi aura smRtyaMtarAdhAna yaha pAMca divata ke aticAra haiN| 31-pAnayana, preSyaprayoga, zabdAnupAta, rUpAnupAta aura pudgalakSepa yaha pAMca dezavrata ke aticAra haiN| 32-kandarpa, kautkucya, maukharya, asamIkSyAdhikaraNa, aura upabhogaparibhogAnarthakya yaha pAMca anarthadaMDavata ke aticAra haiN| 33-tIna prakAra ke yoga duHmaNidhAna, anAdara aura smRtyanupasthAna yaha pAMca sAmAyikavata ke aticAra haiN| 34- apratyavekSita apramArjitotsarga, apratyavekSita apramArjitAdAna, apratyavekSita ____ apramArjita saMstaropakramaNa, anAdara aura smRtyanupasthAna yaha pAMca proSadhopa vAsa vrata ke aticAra haiN| 35-sacitta, sacitta sambandha, sacittasammizra, abhiSava aura duHpakka aise pAMca prakAra ke padArthoM kA AhAra karanA upabhoga paribhoga parimANavrata ke pAMca aticAra haiN| 36-sacittanikSepa, sacittapidhAna, paravyapadeza, mAtsarya aura kAlAtikrama yaha pAMca atithi saMvibhAga vrata ke aticAra haiN| 37-jIvitAzaMsA, maraNAzaMsA, mitrAnurAga, sukhAnubaMdha aura nidAna yaha pAMca sallekhanAmaraNa ke aticAra hai| dAna kA varNanAM38- [apane aura parAye] upakAra ke liye apane [padArtha ] kA tyAga karanA dAna hai| samaNovAsae NaM bhaMte! tahArUvaM samaNaM vA jAva pADalAbhemANa kiM cayati ? goyamA! joviyaM cayati duccayaM cayati Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : 39-vidhivizeSa, dravyavizeSa, dAtAravizeSa aura pAtravizeSa ke kAraNa usa dAna meM bhI vizeSatA hotI hai| -:: aSTama adhyAya baMdha ke kAraNa1-mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga yaha pAMca bandha ke kAraNa haiN| baMdha kA svarUpa2-jIva kaSAya sahita hone se kamoM ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai vaha baMdha hai| baMdha ke bheda3-prakRti bandha, sthiti bandha, anubhAga bandha aura pradeza bandha yaha cAra usa bandha kI vidhiyAM (bheda) haiM / prakRti baMdha-AThoM karmoM kI prakRtiyAM4-zrAdi kA prakRti bandha, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya isa taraha ATha prakAra kA hai / [inameM se jhAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya yaha cAra ghAti kama haiM aura zeSa cAra aghAti karma haiM / ] 5-una karmoM ke krama se pa ca, nau, do aTThAIsa, cAra, bayAlIsa, do aura pAMca bheda haiN| dukkaraM kareti dullahaM lahai bohiM bujjhai to pacchA sinjhati jAva aMtaM kreti| vyAkhyAprajJapti zataka 770 1 sUtra 264 isa sUtra ke AgamapAThoM meM isa pATha ko bhI milA lenA caahiye| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 271 6 - matijJAnAvaraNa, zruta jJAnAvaraNa, avadhi jJAnAvaraNa, mana:paryaya jJAnAvaraNa, aura kevala jJAnAvaraNa yaha pAMca bheda jJAnAvaraNa karma ke haiM / pariziSTa naM0 2 7 - cakSurdarzanAvaraNa, zracakSudarzanAvaraNa avadhi darzanAvaraNa, kevala darzanAvaraNa, nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA, aura styAnagRddhi yaha nau prakRti darzanAvaraNa karma kI haiN| 8 -- sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya yaha do prakRti vedanIya karma kI haiN| 6-mohanIya karma ke do bheda haiM, darzana mohanIya aura cAritra mohanIya inameM se darzana mohanIya ke tIna bheda hote haiMsamyaktva, mithyAtva aura samyagmithyAtva / cAritramohanIya ke do bheda hote haiMkaSAya vedanIya aura nokaSAya vedanIya / kaSAya vedanIya arthAt nokaSAya vedanIya ke nau bheda haiMhAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, aura napuMsaka veda / kaSAya vedanIya ke solaha bheda hote haiM / zranantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha, apratyAkhyAna krodha mAna mAyA lobha, pratyAkhyAna krodha, mAna mAyA lobha aura saMjvalana krodha mAna mAyA aura lobha, [ yaha mohanIya karma kI hAIsa prakRtiyAM haiM / ] 10 - nArakAyu, tairyagAyu, mAnuSAyu aura devAyu yaha cAra Ayu karma kI prakRtiyAM haiM / 11 - gati, jAti, zarIra, aMgopAMga, nirmANa, bandhana, saMghAta, saMsthAna, saMhanana, sparza, rasa, gaMdha, varNa, zranupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, Atapa, udyota, ucchvAsa, vihAyogati, pratyeka zarIra, sAdhAraNa zarIra, RRsa, sthAvara, subhaga, durbhaga, susvara, duHsvara, zubha, azubha, sUkSma, bAdara, paryApti, paryApti, sthira, asthira, zradeya, zranAdeya, yazaH kIrti, ayazaH kIrti aura Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ] ___ tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : tIrthakaratva yaha bayAlIsa nAma karma* kI mUla prakRtiyAM haiN| 12--ucca gotra aura noca gotra yaha do gotra karma kI prakRtiyAM haiN| 13-dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya kA vighna karanA rUpa pAMca prakRtiyAM antarAya karma kI haiM / sthiti bandha14-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura aMtarAyakarma kI utakRSTa sthiti tosa kor3Akor3I sAgara kI hai| 15-mohanIya karma kI utkRSTa sthiti sattara kor3Akor3I sAgara ko hai| 16-nAma aura gotra karma kI utakRSTa sthiti bIsa kor3Akor3I sAgara kI hai 17-Ayu karma kI utakRSTa sthiti teMtIsa sAgara kI hai| 18-vedanIya karma kI jaghanya sthiti bAraha muharta kI hai| 16--nAma aura gotra karma kI jaghanya sthiti ATha muhurta kI hai| 20-zeSa jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, aMtarAya, aura bhAyu kamoM kI jaghanya sthiti antarmuhurta hai| anubhAga bandha21-karmoM kA jI vipAka hai so anubhava athavA anubhAga hai| 22-vaha anubhAga baMdha karma kI prakRtiyoM ke nAmAnusAra hotA hai| 23--anubhava ke pazcAt una karmoM kI nirjarA ho jAtI hai| pradeza bandha--- 24-bAnAvaraNa Adi karmoM kI prakRtiyoM ke nAmAnusAra kAraNabhUta samasta bhAvoM athavA saba samayoM meM mana vacana kAya kI kriyA rUpa yogoM ko * nAma karma kI uttara prakRtiyAM 93 haiM, jinakA varNana isa anya meM pRSTha 187 se 193 taka kiyA gayA hai| __t baddha karmoM meM phaladAna zakti par3akara unake udaya meM mAne para anubhava hone ko vipAka kahate haiN| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 273 vizeSatA se AtmA ke samasta pradezoM meM eka kSetrAvagAha rUpa se sthita jo sUkSma anaMtAnaMta karmapudgaloM ke pradeza haiM unako pradeza baMdha kahate haiM / puNya tathA pApa prakRtiyAM - 25 - sAtAvedanIya, zubha Ayu, zubha nAma aura zubha gotra yaha puNya rUpa prakRtiyAM haiM / 26-ina prakRtiyoM se bAkI bacI huI karmaprakRtiyAM pApa rUpa azubha haiM / navama adhyAya pariziSTa naM. 2 :0: saMvara kA lakSaNa -- 1 - zrasrava ke rokane ko saMvara kahate haiM / saMvara ke kAraNa 2 - vaha saMvara tIna guptiyoM pAMca samitiyoM, daza dharma ke pAlana karane, bAraha anuprekSAoM ke citavana, bAIsa parISadoM ke jItane aura pAMca prakAra ke cAritra ke pAlane se hotA hai / - nirjarA ke kAraNa 3 - bAraha prakAra ke tapa karane se nirjarA aura saMvara donoM hote haiM / tIna guptiyAM- 4 - bhale prakAra mana, vacana, aura kAya kI yatheSTha pravRtti ko rokanA so gupta haiM / pAMca samitiyAM- 5 - IrSyA, bhASA, eSaNA, AdAna nikSepa aura utsarga yaha pAMca samitiyAM haiN| daza dharma 6 - uttama kSamA, uttama mArdava, uttama zrAjarva, uttama zauca, uttama satya, Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 ] tatvArtha sUtra jainA''gama samanvaya : uttama saMyama, uttama tapa, uttama tyAga (dAna), uttama AkiMcanya aura uttama brahmacarya yaha daza prakAra ke dharma haiM / bAraha bhAvanAeM' - - - anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azuci, zrasrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharmasvAkhyAtatva inakA bArambAra cintavana karanA so anuprekSA haiM / bAIsa parISaya jaya 8 - ratnatraya rUpa mArga se cyuta na hone aura karmoM ko nirjarA ke liye parIsaha sahanI cAhiye / 9 - 1 kSudhA, 2 tRSA, 3 zIta, 4 uSNa, 5 daMzamazaka, 6 nAgnya, 7 arati, 8 strI, 9 caryA, 10 niSadyA, 11 zayyA, 12 Akroza, 13 bagha, 14 yAcanA, 15 alAbha, 16 roga, 17 tRNasparza, 18 mala, 16 sa tkArapuruskAra, 20 prajJA, 21 ajJAna aura pradarzana yaha bAIsa parISaha haiN| 10 - sUkSma sAMparAya nAmaka dazaveM guNasthAna vAloM ke tathA chadmasthavItarAga arthAt upazAMta kaSAya nAmaka gyArahaveM aura kSINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAna vAloM ke caudaha parISaha hotI haiM / 11 - terahaveM guNasthAnavartI jina arthAt kevalI bhagavAna ke gyAraha parISaha hotI haiM / 12 - sthUla kaSAya vAle arthAt chaTe, sAtaveM, AThaveM aura nauveM guNasthAna vAloM ke saba parISaha hotI haiM / 13 - prajJA aura jJAna parISaha jJAnAvaraNa karma ke udaya hone para hotI haiM / 14 - adarzana parISaha darzanamoha ke udaya se aura alAbha parISada antarAya karma ke udaya se hotI haiM / 15 - nAgnya, arati, strI, niSadyA, bhAkroza, yAcanA aura satkArapuruskAra yaha sAta parISada cAritramohanIya karma ke udaya se hotI haiM / 16 - zeSa [ kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamazaka, caryyA, zayyA, bagha, roga, Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM02 [ 275 tRNasparza aura mala yaha gyAraha paroSaha ] vedanIya karma ke udaya se hotI haiN| 17--eka ho jIva meM eka ko Adi lekara eka sAtha unnIsa paropaha taka vibhAga karanI cAhiye / pAMca prakAra kA cAritra18-sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta yaha pAMca prakAra kA cAritra hai| bAraha prakAra ke tapoM kA varNana16-anazana, avamaurya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, vivikta zayyAsana aura kAyakleza yaha chaha prakAra ke bAhya tapa haiM / 20--prAyazcita, vinaya, vaiyAvRttya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna yaha chaha abhyantara tapa haiN| 21-prAyazcita ke no, vinaya ke cAra, vaiyAkSya ke daza, svAdhyAya ke pAMca aura vyutsarga ke do bheda haiN| 22-pAlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapaH, cheda, parihAra aura upasthApanA yaha prAyazcita ke nau bheda haiM / 23--jJAnavinaya, dazanavinaya, cAritravinaya aura upacAra vinaya yaha cAra vinaya ke bheda haiN| 24-prAcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSa, glAna, gaNa, kula, saMgha, sAdhu aura __ manojJa ina daza prakAra ke sAdhuoM kI sevA Tahala karanA so daza prakAra kA vaiyAlya hai| 25-vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza yaha svAdhyAya ke pAMca bheda haiN| 26- bAhya upadhi aura abhyantara Adi kA tyAga karanA so do prakAra kA vyutsarga tapa hai| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvaya : dhyAna kA varNana--- 27-uttama saMhanana vAle kA antarmuhurta paryanta ekAgracintAnirodha karanA dhyAna hai| 28--ArtadhyAna, raudradhyAna, dhamyadhyAna, aura zukladhyAna yaha cAra prakAra ke dhyAna haiN| 29-dharmyadhyAna aura zukladhyAna mokSa ke kAraNa haiM / cAra prakAra ke ArtadhyAna30--apriya padArtha kA saMyoga hone para usake dUra karane ke liye vAraMvAra cintavana karanA so [ aniSTasaMyogaja nAma kA prathama ] ArtadhyAna hai| 31-piya padArtha kA viyoga hone para usako prApti ke liye bAraMvAra cintavana karanA [ so iSTaviyogaja nAmakA dvitIya ArtadhyAna hai| 32--vedanA kA bAraMbAra cintavana karanA [ so vedanA janita tIsarA bhAta dhyAna hai| ] 33- aura AgAmI viSaya bhogAdika kA nidAna karanA so nidAna nAmakA cauthA bhAttadhyAna hai| 34- vaha ArtadhyAna mithyAtva, sAsAdana, mizra, avirata, dezavirata aura chaThe pramattasaMyata guNasthAna bAloM ke hotA hai / cAra prakAra ke raudradhyAna35- hiMsA, anuta, corI, aura viSayoM kI rakSA se raudradhyAna cAra prakAra kA hotA hai / yaha prathama pAMca guNasthAna vAloM ke hotA hai / .dharmyadhyAna ke cAra bheda36- AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkaSicaya aura saMsthAna vicaya yaha cAra prakAra kA dhamyadhyAna hai| cAra prakAra ke zukla dhyAna kA varNana37-Adi ke do zukla dhyAna bhutakevalI ke hote haiM, zruta kevalI ke dharmya Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM0 2 [ 277 dhyAna bhI hote haiM / 38- bAda ke do zukla dhyAna sayogakevalI aura prayogakevalI ke hI hote haiM / 39 - pRthaktvavitarka ekatvavitarka, sUkSmakriyApratipAti aura vyuparata kriyAnivarti yaha cAra zukladhyAna ke bheda haiM / 40 - pRthaktvavitarka tInoM yogoM ke dhAraka ke, ekatvavitarka tInoM meM se kisI eka yoga vAle ke, tIsarA sUkSmakriyApratipAti vkAyayoga bAloM ke aura vyuparata kriyAnivartti ayogI kevalI ke hI hotA hai / 41 - pahile ke do dhyAna zrutakevalI ke zrAzraya hote haiM aura vitarka tathA vicAra sahita hote haiM / 42 - dusarA zukladhyAna vicAra rahita hai / 43 - zrutajJAna ko vitarka kahate haiM / 44 - artha, vyaJjana aura yogoM ke palaTane ko vicAra kahate haiM / - nirjarA kA parimANa - 45 - samyagdRSTi, zrAvaka, munI, anaMtAnubaMdhI kA visaMyojana karane vAlA, darzanamoha ko naSTa karane vAlA, cAritramoha ko upazama karane vAlA, upazAMta moha vAlA, kSapakazreNI car3hatA huA, kSINamohI aura jinendra bhagavAna ina saba ke kramase asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai 1 muniyoM ke bheda 46 - pulAka, bakuza, kuzIla, nigraMtha aura snAtaka yaha pAMca prakAra ke nirgratha sAdhu haiN| 47 9- saMyama, zruta, pratiseSanA, tIrtha, liMga, lezyA, upapAda aura sthAna ina ATha prakAra se una muniyoM ke aura bhI bheda hote haiM / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ] tattvArthasUtrajenA'gamasamanvaya : dazama adhyAya kevala jJAna kA utpatti krama1-mohanIya karma ke kSaya hone ke pazcAt [antarmuhurta paryanta kSoNakaSAya nAma kA bArahavAM guNa sthAna pAkara ] phira eka sAtha jJAnAvaraNa, darzanA. varaNa aura antarAya kamoM kA kSaya hone se kevala jJAna hotA hai / mokSa prApti krama2-baMdha ke kAraNoM ke abhAva aura nirjarA se samasta kamoM kA atyanta prabhAva ho jAnA so mokSa hai| 3-mukta jIva ke aupazamika Adi bhAvoM aura pAriNAmika bhAvoM meM se bhavyatva bhAva kA bhI abhAva ho jAtA hai / 4-kevala samyaktva, kevala jJAna, kevala darzana, aura kevala siddhatva ina cAra bhAvoM ke sivAya anya bhAvoM kA mukta jIva ke abhAva hai| 5-samasta kamoM ke naSTa ho jAne ke pazcAt mukta jIva loka ke anta mAga / saka apara ko mAtA hai / Urdhvagamana kA kAraNa6-7-kumhAra ke dvArA ghumAye huye cAka ke samAna pUrva prayoga se, dara huI miTTI ke lepa vAlI tumbI ke samAna prasaMga hone se, eraMDa ke pIja ke samAna baMdha ke naSTa hone se aura agni zikhA ke samAna apanA nimo svabhAva hone se mukta jAva Upara ko gamana karatA hai / aloka meM na jAne kAraNa8. alokAkAza meM dharmAstikAya kA abhAva hone se gamana nahIM hotA hai| siddhoM ke bheda9-kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyeka buddha bodhita, jJAna, ava gAhanA, antara, saMkhyA aura alpabahutva ina bAraha anuyogoM se siddhoM meM bhI bheda sAdhane cAhiyeM / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM. 3 digambara aura zvetAmbarAmnAya ke sUtra pAThoM kA bheda pradarzaka kossttk| prathamodhyAya sUtrAGka digambarAmnAyI sUtrapAThaH sUtrAGka svetAmbaromnAyI sUtrapAThaH 15 avAhehAvAyadhAraNAH 15 avagrahahApAyadhAraNAH xxx 21 dvividho'vadhiH 21 bhavapratyayovadhidevanArakANAm 22 bhavapratyayo nArakadevAnAm 22 kSayopazamanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm 23 yathonimittaH.. 23 RjuvipulamatI manaHparyayaH 24 ... * paryAyaH 25 vizuddhatekSasvAmiviSayebhyo'vadhimanaH paryayayoH 26 ... ... paryAyayoH 28 tadanantabhAge mana:paryayasya 26 ... .... paryAyasya 33 naigamasaMgrahalyavahArajasUtrazabdasama mirudaivambhUtA nayAH 34 ... ... satrazabdA nayAH x x x 35 bhAdyazabdau dvitribhedI dvitIyo'dhyAyaH 5 mAnAbAnadarzanalabdhayazcaturitri- 5 ............darzanadAnAdilabdhayaH paJcabhedAH samyaksacAritrasaMyamAsaMyamAJca .. 7 jauvabhanyAbhavyatvAni ca bhavyatvAdIni ca __ *bhASya ke sUtroM meM sarva manaH paryaya ke badale manahAya pATha hai| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 20 ] tattvArthasUtrajanA''gamasamanvaya : nA''gamasamanvaya: X sUtrAGka digambarAmnAyI sUtrapAThaH sUtrAGka zvetAmbaromnAyI sUtrapAThaH 13 pRthigyaptejovAyuvanaspatayaH sthAvarAH 13 pRthivyabvanaspatayaH sthAvarAH 14 dvIndripAdayanasAH 14 tejAvAyU dvIndriyAdayazca trasAH - 16 upayogaH sparzAdiSu 20 sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH 21 .......zabdAsteSAmarthAH 22 vanaspatyantAnAmekam 23 vAyvantAnAmekam 26 ekasamayA'viprahA 30 ekasamayA'vigrahaH 30 ekaM dvau trInvA'nAhAraka: 31 eka dvau vAnAhAraka: 31 samma'chanagarbhopapAdA janmaH 32 sammUrcchanagauMpapAtA janmaH 33 jarAyujANDajapotAnAM garbhaH 34 jarAyvaNDapotajAnAM garbhaH 34 devanArakANAmupapAdaH 35 nArakadevAnAmupapAtaH 37 paraM paraM sUkSmam 38 teSAM paraM paraM sUkSmam 40 apratIghAte 41 apratighAte 43 tadAdIni bhAjyAni yugapadekasminnA 44 ... ... kasyA''cartubhyaH cartubhyaH 46 aupapAdika vaikriyikam 47 vaikriyamaupapAtikam 48 taijasamapi 49 zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhAraka 49 ... ... .. . caturdazapramattasaMyatasyaiva pUrvadharasyaiva 52 zeSAstrivedAH 13 aupapAdikacaramottamadehAH saGkhaye- 52 aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaGghaya ... yavarSAyuSo'napAyuSaH tRtIyo'dhyAyaH 1 ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaH 1 ... ... saptAdho'dha:pRthutarA: prabhAbhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM0 3 sUtrAGka digambarAmnAyI sUtrApAThaH sutrAGka 2 tAsu triMzatpaJcaviMzatipaJcadazadazatri 2 tAsu narakAH paJcAnaMkanarakazatasahasrANi paJca caiva yathAkramam 3 nArakA nityAzubhatara lezyA pariNAma - 3 nityAzubhataralezyAH dehavedanAvikrayAH 7 jambUdvIpalavaNAdAdaya: zubhanAmAno- 7 jambUdvIpalabaraNAdayaH zubhanAmAno dvIpa dvIpasamudrAH samudrAH / 10 bharatahaimavataharividehara myakahairaNyava - 10 tatra bharata tairAvatavarSAH kSetrAriNa 12 hemArjjunatapanIyavaiDUrya rajata hemamayAH 13 mariNavicitrapArzvo uparimUle ca tulyavistArA: 14 padmamahApadmatigiccha ke sarimahApuNDarIka puNDarokA hUdAsteSAmupari 15 prathamoyojanasahasrAyAmastadurdha viSkambho hRdaH 16 dazayojanAvagAhaH 17 tanmadhye yojanaM puSkaram 16 tadviguNadviguNA hUdAH puSkarAriMga ca 19 ta navAsinyo devya: zrI dhRti kIrtibuddhilakSmya: palyopamasthitaya: sasAmAnika pariSatkAH 20 gaGgAsindhurohidrohitAsyAhariddhari kAntAsatAsItodAnArInarakAntAsuvarNarUpya kalArakkArakkAdAH saritastanmadhyagAH [ 281 zvetAmbarAmnAyI sUtrapAThaH X X X X X X X X X X X X X X X X X Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 ] sutrAGka digambarAmnAyI sUtrapAThaH sutrAGka 21 dvayodvayoH pUrvAH pUrvagAH 22 zeSAstvaparagAH 23 caturdazanadI sahasraparivRttA tatvArtha sUtra jainAgamasamanvaya : gaGgA sindhyAdayo nadyaH 24 bharataH SaDviMzatipaJcayojanazata vistAraH SaT caikonaviMzatibhAgA yojanasya 25 tadudviguNadviguNavistArA varSadharavarSAvidehAntAH 26 uttarA dakSiNatulyAH 27 bharatairAvatayovRddhihrAsau SaT samayAbhyAmutsapiNyavasarpiNIbhyAm 28 tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH 29 ekadvitripalyopamasthitayo haimavataka hArivaSakadaiva kurukhakAH 30 tathottarAH 31 videheSu saGkhyeyakAlA : 32 bharatasya viSkam jambUdvIpasya navatizata bhAgaH 38 nRsthitI parAvare tripalyopamAntarmuhu 17 39 tiryagyonijAnAJca 2 AditastriSu pItAntalezyA: X X 8 zeSAH sparza rUpazabdamana: pravIcArAH 12 jyotiSkAH sUryAcandramasau zvetAmbarAmnAyI sUtrapAThaH X - X caturtho'dhyAyaH X X X X X X X X X 18 tiryagyonInAJca X 3 tRtIyaH pItalezyaH 7 pItAntalezyAH ng 13 X X X X X X X X X X parApare ...pravIcAdvayorAdvayoH * sUryAcandramaso.. .. prakIrNa tArakAca grahanakSatraprakIrNakatArakazca 19 saudharmezAna sAnatkumAra mAhendrabrahma- 20 saudharmaizAnasAnatkumAra mAhendrabrahma lokalAntakamahAzukrasahasrAre.... brahmottarAntavakApiSTazukramahAzukrazatArasahasrAreSvAnataprANa Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrAGka digambarAmnAyI sUtrapAThaH sUtrAGka tayorAraNAcyutayornavasu pravaiyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau ca X X 22 pAtapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu 24 brahmalokAlayA laukAntikAH 25 sArasvatAdityavanAruNa garda to yatu SitAvyAbAdhAriSTAzca 28 sthitira suranAgasuparNadvIpazeSANAM sAgaropamatripalyopamArddha honamitAH pariziSTa naM0 3 X X X X 26 saudharme zAnayAH sAgaropame'dhike 30 sAnatkumAra mAhendrayoH sapta 31 trisaptanavaM kAdazatrayAdazapaJcadazabhi kA 33 aparA palyopamadhikam 36 parA palyopamadhikam 40 jyotiSkAraNAM ca 23 25 26 29 30 zvetAmbarAmnAyI sUtrapAThaH 000 [ 2=3 sarvArthasiddha ca zyA hi vizeSeSu lokAntikAH vyAbAdhamarutaH (ariSTAzca ), 4 sthiti: bhavanesu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopama madhyardham 31 32 33 saudharmAdiSu yathAkramam sAgaropame zeSANAM pAdone asurendrayAH sAgaropamamadhikaM ca 49 grahANamekam 50 nakSatrANAmarddham 51 tArakANAM caturbhAgaH 34 35 adhike ca 36 sapta sAnatkumAre 37 vizeSastrisaptadazaikAdazatrayodazapaJca 39 aparA palyopamamadhikaM ca 40 sAgaropame 41 adhike ca 47 parA palyopamam 48 jyotiSkANAmadhikama dazabhiradhikAni ca Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 ] tattvArthasUtrajainA''gamasamanvayaH sUtrAGka digambarAmnAyI sUtrapAThaH sUtrAGka zvetAmbaromnAyI sUtrapAThaH41 tadaSTabhAgo'parA 52 jaghanyA tvaSTabhAgaH 5; caturbhAgaH zeSANAm 42 laukAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm paJcamo'dhyAya 2 dravyANi 2 dravyANi jIvAzca 3 jovAzca 8 apakSayeyAH pradezA dharmAdharmekajovAnAma7 asaGkhayeyAH pradezA dharmAdharmayoH x x = jIvasya ca 16 pradezasaMhAravisarpAbhyAM pradIpavat 16 ... visargAbhyAM 26 bhedasaGghAtebhya utpadyante 26 saMghAtabhedebhya utpadyante 26 sadvyalakSaNam 37 bandhe'dhiko pAriNAmikau ca 36 bandhe samAdhiko pAriNAmikau 39 kAlazca 38 kAlazcetyeke 42 anAdigadimAMzca 43 rUpiSvAdimAn 44 yogApayogI jIveSu SaSTho'dhyAya 3 zubha: puNyasyAzubhaH pApasya 3 zubhaH puNyasya 4 azubhapApasya 5 indriyakaSAyAvratakriyAH paJcacatuH 6 avratakaSAyendriyakriyA ... paJcapaJcaviMzatisaMkhyA pUrvasya bhedAH tIvramandajJAtAjJAtabhAvAdhikaraNavIrya 7 bhAvavIryAdhikaraNa vizeSebhyastadvizeSaH bizeSe- .. 17 alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasya 18 alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavaM ca mAnuSasya xx x Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM. 3 [ 285 sUtrAka digambarAmnAyI sUtrapAThaH sUtrAGka zvetAmbarAmnAyI sUtrapAThaH 18 svabhAvamArdavaM ca ___x x 21 samyaktvaM ca 23 tadviparItaM zubhasya 22 viparItaM zubhasya 24 dazanavizuddhavinayasampannatA zola- 23 ... vrateSvanaticArA'bhIkSNajJAnApayoga- ... ... 'bhIkSaNaM saMvegau zaktitastyAgatapasA sAdhu- saGghasAdhusamAdhiveya vRtyakaraNa samAdhiyAtrattya karaNamahaMdAcAryabahuzrutapravacanabhaktirAvazyakAparihANirmArgaprabhAvanA pravacanavatsalasvamititArthakaratvasya ___ tIrthakRtvasya saptamo'dhyAyaH 4 vAGmanAgutoryAdAnanikSepaNasamityA lAkitapAnabhojanAni paJca 5 krodhalomabhIrutyahAsyapratyAkhyAnAnya nuSocibhASaNaM ca paJca / zUnyAgAravimAcitAvAsaparoparodhA karaNabhaikSyazuddhisadhAvisaMvAdAH 7 strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGganirI kSaNapUrvaratAnusmaraNavRSyeSTarasasvazarIra saMskAratyAgAH paJca 8 manojJAmanAjJendriyaviSayarAgadveSavarja -- nAni paJca / hiMsAdiSvihAmutrApAyAvadyadarzanama 4 hiMsAdiSvahAmutra cApAyAvadyadarzanam 12 jagatkAyasvabhAvau vA saMvegavairAgyArtham 7 jagatkAyasvabhAvau ca saMvegavairAgyArthama Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ] tattvAryasUtrajainAgamasamanvaya : sudhAGka digambarAmnAyI sUtrapAThaH sUtrAGka zvetAmbarAmnAyI sUtrapAThaH28 parivivAhakaraNetvarikAparigRhItA 23 paravivAhakaraNetvaraparigRhotA parigRhotAgamanAnaGgakroDAkAmatIvrA- ... ... ... ... bhinivezAH ... ... ... ... 39 kandarpakautkucyamaukha-samIkSyAdhi- 27 kandarpakaukucya ... ... ___karaNApabhogaparibhAgAnarthakyAni NApabhogAdhikatvAni 34 apratyavekSitApramArjitotsargAdAna- 26 .. ... .. saMstAro saMstaropakramaNAnAdarasmRtyunupa- ... ... nupasthApanAni sthAnAni 37 jIvitamaraNazaMsAmiyAnurAga- 32 ... ... nidAnakAraNAni sukhAnubaMdhanidAnAni aSTamo'dhyAyaH 2 sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyA- 2 ... ... pudgalAnAdatte __ npudgalAnAdate sa bandhaH x x 3 sa bandhaH 4 Adyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamoha- 5 .... .. mohanIyAyuSkanAma nIyAyurnAmagotrAntarAyA: 6 matizrutAvAdhimanaHparyayakevalAnAm 7 matyAdInAm 7 caturacakSuravadhikevalAnAM nidrA- ... ... ... ... nidrAnidrApracalApracalApracalAstyAnagRdayazca ... styAnagRddhivedanoyAnica 1 darzanacAritramohanIyAkaSAyAkaSAya- 10 ... mohanIyakaSAyanokaSAya ... vedanIyAkhyAstridvinavaSoDazabhedAH __... dviSoDazanava ... ... samyaktvamithyAtvatadubhayAnyA'kaSAya- tadubhayAni kaSAyanokaSAyAvanantAnukaSAyau hAsyaratyaratizokamayajugupsA- bandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvastrIpunapuMsakavedo anantAnubandhyapratyA- manavikalpAzcaikazaH kApamAnamAyA Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM03 287 ] sutrAMka digambarAmnAyI sUtrapAThaH sUtrAMka zvetAmbarAmnAyo sUtrapAThaH khyAnapratyAkhyAnasaMjvalanavikalpAzcaiH lobhAH hAsyaratyaratizokabhayajugupsAstrI kazaH krodhamAnamAyAlAbhAH 13 dAna lAbhabhAgApabhAgavIryANAm 14 dAnAdInAm 16 viMzati magAtrayoH 17 nAmagotrayoviMzatiH 27 cayariMcazatsAgaropamANyAyuSaH 18 ... ... yuSkasya 16 zeSANAmannarmuhurtA 21 ... ... muhurtam : .. 24 nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAtsUkSma- 25 kakSetrAvagAhasthitAH sarvAtmapradezeSvana- kSetrAvagAhasthitAH ntAnantapradezAH 25 sadva dyazubhAyurnAmagotrANi puNyam 26 sadvadyasamyakatvahAsyaratipuruSavedazubhAyu 26 ato'nyatpApam navamo'dhyAyaH 6 uttamakSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyama- 6 uttamaH kSamA ... ... tapastyAgAkiJcanyabrahmacaryANi dharmaH 17 ekAdayo bhAjyA yugapadekasminna kAna- 17 ... ... ... viMzate: viMzati 18 sAmAyikacchedopasthApanAparihAra- 18 ... chedopasthApya ... ... vizuddhisUkSmasAmparAyayathAkhyAta- ... yathAkhyAtAni cAritram miti cAritram 22 AlocanapratikramaNatadubhayaviveka- 22 ... ... ... vyusargatapazchedaparihAropasthApanAH .. sthApanAni 27 uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho 27 ... ... nirAdhA dhyAnam dhyAnamAntarmuhUrtAt 28 zrAmuhUrtAt 30 ArtamamanojJasya sAmprayogeta 31 ArtamamanojJAnAM Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 ] tattvArthasUtrajanA''gamasamanvaya. - sUzAMka digambarAmnAyo sUtrapAThaH sUtrAMka zvetAmbarAmnAyI sUtrapAThaH dviprayogAyasmRtisamanvAhAraH 31 viparAtaM manojJasya 3 viparItaMmanAjJAnAm 36 AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya 37 dharmyam dharmamapramattasaMyatasya 38 upazAntakSINakaSAyayozca 37 zukle cAdya pUrvavidaH 36 zukle cAdya 40 tryekayAgakAyayogAyogAnAm 42 tavyekakAyayogAyogAnAm 41 ekAzraya savitarkavicAre pUrva 43 ... ... savitake pUrva dazamo'dhyAyaH 2 bandha hetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsna 2 bandhahetvabhAvanirjagabhyAM ___ kamavipramokSo mokSaH 3 kRtsnakarmakSayo mAkSaH 3 aupazamikAdibhavyatvAnAM ca 4 aupazamakAdibhavyatvAbhAvAzcAnyA kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH / anyatra kevalasamyakvatjJAnadarzanax x siddhatvebhyaH 6 pUrvaprayAgAdasaMgatvAdbandhacchedAttathAgatipariNAmAJca pariNAzca tadgatiH AviddhakulAlacakravavyapagatalepAlAbuvaderaNDabojavadagnizikhAvazca 8 dharmAstikAyAbhAvAt