Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ = "aho zrutajJAna" graMtha jIrNodhdhAra - 13 zilpazAstra graMtha prAsAda mArI dravya sahAyaka adhyAtmayogI AcArya mahArAjA zrI kalApUrNasUrIzvarajI ma.sA.ne jJAnana eTalo rasa, vihAra game teTalo karIne AvyA hoya chatAM mahAtmAone vAcanA Ape ja, teozrInA hAthamAM pustaka hoya ja, kyAre paNa pustaka vInA beThelA joyA nathI... jeozrIe jJAna mATe athAga mahenata karI hatI. evA adhyAtmayogI 5.pU. kalApUrNasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTaprabhAvaka gacchanAyaka pa.pU. kalAprabhasUrIzvarajI mahArAjAnA AjJAvartInI sarala svabhAvI pa.pU. nyAyazrIjInA ziSyA mAtRhRdayA pa.pU. vidyutaprabhAzrIjInA ziSyA vikramaindrAzrIjInA ziSyA zrIIndrayazAzrIjI ma.sA.nI preraNAthI kezavabAga kolonInA bahenonI jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNapArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA. vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 (rahe.) 27505720 saMvata 2065 I.sa. 2009
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI vizvakarmaNe namaH // sUtradhAra nAyajI viracita vAstumajaryAntargata // praasaadmnyjrii|| // suprabha nAmcI bhASATIkA / / PRASADAMANJARI. BY SUTRADHARA : NATHJI. % saMpAdaka sthapati : prabhAzaMkara oghaDabhAi somapurA zilpa vizArada - pAlItANA saurASTra bhUmikA: Dho. bAmadevazaraNa agravAlajI abhyApaka-hindu yunivarsiTi-banArasa-vArANasI. :prakAzaka: zrI balavaMtarAya pra0 somapurA evaM bhrAtAo vi.saM. 2021 "sane 1965 3
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMtha prAptisthAna : sthati prabhAzaMkara o. somapurA, zilpavizArada gorAvADI, zilpi nivAsa-pAlItANA-(saurASTra) zrI balavaMtarAya pra. somapurA 3. pathIka sosAyaTI saradAra paTela kolonI -ahamadAbAda naM.13 bhAratIya vidyAbhavana copATI roDa vaMbai 7 gurjara graMtharatna kAryAlaya, gAMdhI roDa- ahamadAbAda ena. ema. tripAThI eNDa ku. prinsesa sTrITa-baghA 2 sarasvatI pustaka bhaMDAra, ratanapoLa-hAthIkhAnA ahamadAbAda yaha graMthakA pratyeka vibhAga evaM citrAkRti Adi plAna DIjhAIna graMthakartA ke svAdhina hai| prathamAvRtti: prata 1000-hindI anuvAda tathA mUla prata 1000-gujarAtI anuvAda tathA mUla pratyekakA mUlyaH rupIyA 6 posTeja pRthaka mudraka : zrI caMdulAla lallubhAI bhaTTa apanA chApakhAnA : bhAvanagara (saurASTra)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva stuti tathA graMthakartA kA paricaya gaNAdhipaM namaskRtya devIM sarasvatIM tathA brahmA viSNu mahezAdi sUrya dinakaraM sadA ||1|| zilpazAstraprakarttAraM vizvakarmA mahAmunim 1 manasA vacasA natvA saMthArambha karomyaham ||2|| gaNoMke adhipati zrI gaNeza, devI sarasvatI, brahmA, viSNu, maheza Adiko aura dinako prajvalita karane vAle sUryako namaskAra karake zilpazAstroko utkRSTa karanevAle (prayojaka) mahAmuni zrI vizvakarmAko manavacana se vaMdana karake meM prabhAzaMkara isa graMthake anuvAdakA prAraMbha karatA hUM / vaMze'smin rAmajI zilpI khyAto'vaM vAstukarmaNi / tasminnaivAnvaye jAtaH prabhAzaGkaraH paJcamaH ||3|| sUtradhAra iti khyAto nAthanAmAbhidhAnavAn / vAstumaJjarI nAmA'yaM graMthaH prANakRtavAn zivaH || 4 || tasminnaivAntaragate prAsAdamaJjarI saMjJake | suprabodhinI TIkAM granthe'smina hi karoti saH ||25|| 88 bhAradvAja gotra jisameM zrI rAmajIbhA jese vAstukarma meM prakhyAta zilpI ho gaye / UsI kulame zrI oghaDabhAi ke kaniSTha putra prabhAzaGkara pAMcavI pIDhImeM hue / nAthajI nAmake vikhyAta sUtradhArane kalyANakArI " vAstumaJjarI grantha solahavIM zatAbdimeM likhA / jisake aMtargata prAsAda maJjarI nAmake grantha para suprabodhinI nAmakI TIkA usI vikhyAta kulameM paidA hue sthapati zrI prabhAzaMkarane likhI hai / 66 "" gaNAnA adhipati evA zrI gaNapatine, zrI sarasvatI devI ane brahmA, viSNu ane maheza Adi devene ane divasane ujjavaLa karanArA evA sUrya - naHrAyaNane namaskAra karIne tathA zilpazAstranA utkRSTa karanArA mahAmuni zrI vizvakarmAne mana ane vANIthI namaskAra karIne huM A graMthanA anuvAdanA prAraMbha karU chuM. .. pratyeAjaka ) prabhAzaMkara vAstukama mAM prakhyAta evA je bhAradvAja geAtramAM zrI rAmajIbhA nAmanA sthapati thayA temanA vazamAM pAMcamA zrI prabhAzakara je sthapati AghaDabhAinA kaniSTha putra thayA teoe zrInAthajI nAmanA vikhyAta sUtradhAre kalyANakArI vAstuma jarI " nAmanA graMtha pahelAM seALamI sadImAM racelA. tenA aMtargata prAsAda maMjarI" nAmano graMtha para suprabodhinI nAmanI TIa te prasiddha vazakuLamAM utpanna thayelA zrI prabhAza kara sthapatie karI.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhinandana patra m || zrI zaMkaraH pAtu vaH // iha khalu gIrvANagIrzA vipazcito'vipazcitaca jananti brahmasvarUpiNaM zilpazAstradakSaM bahukalApravINaM nAma prabhAzaMkaram / somapurAviprasamAje jarIjAgarti tasya vipulaM yazaH, tadyathA-- zloka-mudAdhikayotphulla dvijavarazatAsya zrutikhAvali / prabhA pUrvo yatra dvija gRhiNI tu pArvatI rUpA aneka zilpazAstraSu oghaDabhAI janakastasya vyAptaM zazvajjayatu yamune pAlitAnaH || kapaTaveSI smaraharaH 1 motIbAIti vizrutA // 1 // kRta bhUri parizramaH / zilpazAstrasudIkSitaH // 2 // sa sAkSA vizva hi kSIrArNava TIkAyAM jagatyAM manyate budhaiH / camatkAraH pradarzitaH || 3 || dering prabhAkarasya TIkA granthAnadhItyApi saH / vedAyA prAsAdatilakamubhayaM zAstrAnsamabhyasya ca // nUtanAcaika svahastalekhanakalA loke samakSIkRtA / soyaM vai vidadhAtu tasya manasaH kIrti sadA mAdhavaH // 4 // 7 sarvazAstrAna samAdhItya zuddhAzuddhivivekataH / niramA pi prayatnena prabhAzaMkara dhImatA // 5 // tatra bhavatAM zubhaciMtakaH / paM. cunnIlAla vyAkaraNAcArya : The. nagarApAisA, mu. mathurA. adyAvadhi na kenApi viduSA pUrvoktAnAM prandhAnAmetAdRzI TIkA nirmitA nirmAyitA ca / yasyAH paThanamAtreNa pAmaropi budhAyate / kimadhikaMjalpitenetizama /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI somanAthajIke mahAprAsAdake pravezaH (madhyameM saMpAdaka)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 zrI somanAtha prAsAda ke nirmAtA zrI prabhAzaMkarajI. 2 rASTrapati Do. rAjendraprasAdajI. 3 nA. jAmasAheba.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA dezakI saMskRtikA mUlya prAcIna sthApatya aura sAhitya para nirbhara hai| vidyA aura kalA dezakA anamola dhana hai| zilpa sthApatya mAnava jIvana kA atyaMta upayogI aura marmase bharA huA aMga hai| asake dvArA hI prajA jIvanakA vikAsa, sughaDatA, dhyeya, kalApriyatA spaSTa dekhanemeM AtA hai| yaha phana hRdaya aura cakSu donoM ko AkarSita karatA hai| zilpa sAMdarya mAtra taraMga nahIM hai kintu hRdayakA bharapUra bhAva hai| jagatameM bhAratIya sthApatya acca koTikA aura gauravAnvita kare asA hai| dharmabuddhise prerita hokara bhAratameM sarva sAhityakA prAraMbha huA hai| isase zilpa zAstrabhI dharmabhAvanA ke sAtha saMkalita huA hai aura asakI buddhi pUrvakakI racanA prAcIna RSi muniyoMne kI hai| prAgaitihAsika kAlame saMsArake pratyeka prANIko zIta. tApa varSA Adi vividha prAkRtika kaThinAbhI ke sAmane apanI rakSAkI jarUrata mahasUsa huaii| aisIse vAstu vidyAkA prAraMbha sthUlarUpase Adi kAlase huA manAyA jAya / jisa taraha bhUcaroMne jamInameM bila vanAyA, khecaroMne ghoMsalA banAyA, asI taraha manuSyane bhI ghAsaphUsakI parNakuTI banAyI yA to pahADomeM guphA khoja vAsa kiyA hai / aisa taraha mAnava nivAsa ke prAraMbha ke bAda sAmuhika vAsakA grAma svarUpa aura bAdameM nagararUpa dekhaneme AtA hai / mAnava sabhyatAke sAtha hI zilpa vijJAnakA vikAsa kramazaH hotA rahA / bhAratIya vAstuvidyA kA prAraMbha kAla bahuta prAcIna hai| veda, brAhmaNagraMtha, purAna, gamAyaNa, mahAbhArata, jaina Agama graMtha; bauddhagraMtha, saMhitA, aura smRti graMthoMmeM bhI vAstuvidyAke allekha pAye jAte haiN| RgvedAdimeM vAstuvidyAke varNana aura anya ullekha java najara Ate hai taba jJAta hotA hai ki jinake bhI pUrva kAlame yaha vidyA vyavahArameM honI caahiye| atharva vedake sUktoM meM sthApatya kalAke bAremeM bahuta kucha kahA hai| zilpa zabdakA prathama * jhupayoga brAhmaNagranthoMmeM huA hai| pratimA pUjanakA prAraMbha vaidika brAhmaNa yugameM huA hai / AzvalAyana gRhyasUtra aura anya sUtraprathomeM vAstuvidyAke kitane siddhAMta dekhane milate hai / sAmavedameM gRhyasUtra gobhila meM vAstuvidyAke siddhAMta diye hai| gharakA dvAra kisa dizAmeM rakhanA, aisakA phala kyA hai, kina kina dizA yA vidizAoM meM kauna kaunase vRkSa bonA, bhUmiphala, stuti, bhUmi parIkSA, rasa, varNa, gaMdha, plava (DhAla) aura AkAra parase kahe hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna AryayugameM yaha kalA sarala rUpameM alpajIvI padArtha yukta thI / kASTha, pASANa, bAdameM iSTikA, dhAtu Adi vAstu dravyoMkA jhupayoga zanaiH zanaiH hotA gayA / rAmacarita mAnasa aura mahAbhArata jaise jaitihAsika mahAkAvyoMmeM devAlaya, mahAlaya aura sAmAnya gRhoMke vividha varNanake zAbdika citra haiN| mAnava utkrAMtike sAthasAtha zilpa vidyAkA bhI vikAsa hotA gayA / samarAMgaNa sUtradhAra aura aparAjita sUtrasa'tAnameM' vAstuudbhavakI paurANika AkhyAyikAoMmeM aeka manoraMjaka kathA hai / pRthvIke vikAsake prAraMbhakAlameM pRthurAjAse bhayatrasta pRthvI sRSTikartA brahmAke pAsa gI / aura apane para gujarate trAsakA nivedana kiyA / brahmAjIne pRthurAjako bulAyA aura hakIkata pUchI / pRthune brahmAjIse prArthanA karate huo kahA ki he jagannAtha, Apane mujhako jagatasvAmi banAyA / pRthvI ke apara to gaDhe, TIle, parvata Adi bahuta hai to varNAzramadharma ke yogya logoM ke vAsa ke lIye samatala bhUmi banAnA anivArya hai hii| aisake sivA upAya kyA hai ? mahArAjA pRthukI bAta sunakara, donoM ko zAMta karake prajApatine kahA "he mahIpAla, Apa mahI yAne ki pRthvIkA vidhivat pAlana kareM tabhI yaha pRthvI nissaMdeha niSpApa hokara Apa aura samasta prANivarga ke upabhogake liye yogya bnegii| apane sthAnAdi ke liye sarva siddhi pravartaka bhRguRSike bhAnaje (prabhAsa ke putra) vizvakarmAkA bahumAna kare, sunako sevA saMpAdana kare / ve bRhaspatisama prakharabuddhivAle haiN| ve Apake rAjyameM pura, grAma, nagara gRhAdi basAyeMge jisase yaha pRthvI svargasama basane yogya banegI / ataH he vatsa, tuma jAo apanA kAma kro| aura he pRthvI, tuma bhI bhaya choDake rAjA pRthukI priyaMkara, bano aura he vizvakarmA Apa bhI rAjA prajAke aicchita kArya kIjiye // " aisa taraha pRthurAjAne vizvakarmAkI sevA prApta kI aura pRthvIko zilpa- sthApatyase sajAyA / jaina Agama graMtho meM bhI vAstudevoM ke nAma aura anakI balipUjAdi vidhiyAM dI gayI hai / asa saMpradAyake sthApatyomeM caitya, stUpa, vihAra aura staMbhoMkI prathA thii| bauddhoMne bhI anakA anusaraNa kiyA thA nahIM yaha bAta khojanekI hai / IsavIsanake pUrvakA mathurAmeM aka jaina stUpa thA / jaina AgAmeM devAlaya ko vaitya kahate haiN| jainasAdhuoMke vAsake liye vihArakI prathA asa saMpradAya meM thI / aisa prathAmeM parivartana huA aura vartamAnameM zaharoM meM "upAzraya" hone lge| jainoMmeM staMbhakI prathA abataka digambara saMpradAyameM maujuda hai| bhagavAna vRSabhadevake bAda anake putra bharata cakravartI aura bAhubalIne kI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthApatyoM kI racanA kI, aura asakA byorA jaina graMthomeM kiyA gayA hai / bAhubalI ne takSazilA basAyI jahA~ ikkIsa ikkIsa 21421 pratyeka bAjUke maDapavAlo catumukha prAsAda anhoMne baMdhAyA bharatacakravartIke putra somayazAne trailokya dIpaka nAmakA prAsAda banAyA jisakA adbhuta varNana jaina graMthoM meM hai| pavitra zatrujaya nadIkI pUrva meM aura dakSiNameM "suravizrAma" aura "ratna tilaka" nAmake prAsAda, aura giranAra para "surasudara" nAmake caturmukha prAsAdake airdagiI 4411 cauvAlIsa ma DapavAlA udyAna sahita prAsAda aura pazcimameM "svastikA-vartika' nAmakA prAsAda bhI banavAyA thaa| bharata cakravartIne aSTApada parvatapara kI jahA~ RSabhadeva ke agni saMskAra huo the asI sthalapara tIna baDe stUpa baMdhAye aura aka yojana laMbA aura cauDA caturmukha 'siMhaniSadyA" nAmaka prAsAda banavAyA aura vahA~ para a~cA stUpa aura choTe choTe stUpa baMdhAye / aina saboM ke varNana jaina graMthomeM diye haiN| paraMtu anake avazeSa Aja dekhanemeM Ate nahIM / ___ mahAbhAratakI pAMDavo kI sabhAkA varNana dete huo "vizvakarmA" yA "maya" sthapatike sthAnapara arjunake mitra maNidhuDavidyAdharane vidyAvalase iMdrasabhA jaisI navIna sabhAkA nirmANa kiyA thA asA varNana diyA hai / bauddha saMpadAyake sthApatyo meM bhI jainiyoM jaisI caitya. stUpa vihAra aura staMbhakI prathA vidAmAna thI / buddha nirvANa ke do zatAbdi vAda pratimA pujanakA prAraMbha huaa| anake apara devAlaya banAye gaye jinako caitya kahate haiN| buddha yA anake saMpradAyake mahApuruSoMke asthi, bAla, yA bhasmake apara smAraka banAne meM Ate / ase sthApatyako "stUpa (ulaTe Tokareke AkArakA)" kahate haiN| bauddhasAdhuoMke rahane ke yA adhyayana karaneke sthAnako "vihAra" kahate hai| khuda buddha bhagavAnane vihArake mApake bAre meM kahA hai / buddha bhagavAnane jahA~ jahA~ bAsa kiyA ho yA apadeza diyA ho, jaise pavitra sthAnoMpara anuyAyIyoMne smRtirUpa vizAla "staMbha" khaDe kiye haiN| vartamAnameM yaha saba sthApatya saMpUrNa rUpase yA avazeSa rUpameM dekhane meM Ate haiN| ___ vaidika, jaina, yA bauddhasaMpradAyakI kaMdarAo banAI jAneke bAda devAlayoMko bAMdhanekI prathA zuru huI hogI amA mAnanekA kAraNa milatA hai| dezake pRthaka pRthaka bhAgoM meM kaidarA bana sake jaisI girimAlAoM maujuda hai / vahA~ pahale to sarala rUpameM guphAoM hone lagI aura bAdameM ghATa aura nakkAzI kAmase alaMkRta hone lgii| ainameMse kI guhAoM kI chata kASThakI pratikRti rUpa haiM / asA mAnA jAya ki yaha kalA lakaDIparase pattharameM utarI / jaisI kalAmaya guphAoM kI chata
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 divAroMpara paurANika dhArmika prasaMga suMdara mUrtioM ke sAtha narAzI gayI hai / anako dekhate hI jagata bharake kalA rasikoM ke sara bhAratIya zilpiyoMke sAmane jhuka jAte haiM / mahAbalipuram, dhArApurI, nAsika, bhaja, ajaMdA ailArA bihAra aDImAkI udayagiri khaMDagiri ityAdi guphAoM darzanIya haiM / jahA~ zilpiyoM ne jaDa pattharako sajIva rUpa diyA, aura purANa ke kAlakA hUbahU pradarzana kiyA, vaise sthAnoMko dekhakara guNajJa prekSaka zilpa kI sarjanazaktiko sarAhate haiM / yahA~para TA~kI ke zilpase yA (pIchI) tUlikA ke citroMse ye zilpa amara kRtiyA~ siraja gaye haiM / akhaMDa pahADameMse banAyI gayI ilorAke kalAmaMdirakI racanA to zilpikI adbhuta cAturyakalAkA ajoDa namUnA hai / mUrtipUjA aura devAlayoMkI AvazyakatA bhAratake pratyeka saMpradAya meM mUrtipUjA pradhAna hai / asake AraMbha kAlake bAremeM vidvAnoMkA matabheda hai / vedoMmeM mUrtike viSaya meM ullekha haiN| dhyAna yogakI siddhike liye jJAnI mahApuruSoMne pratimAkI jarUrI svikArI / vedakAlameM yajJake kriyAkADoMmeM devoMkI stuti ke sAtha bali diye jAte the / aina devoMke varNanameM anake Ayudha, vAhana, varNa ityAdikI kalpanA parase pratimAkA svarUpa nirmANa huA / bhaktimArgameM pratimA pUrNa avalaMbanarUpa honese mUrtipUjAkI jarUrata khar3I huA / asa vicArakA mUla prAraMbha nirAkAra liGga pUjanase huA, jisake bAda meM hI sAkAra mUrtiyA~kI kalpanA paidA huA / AryAvarta ke sivA pacchamake dezoM meM Adama- ivAko pRthvIkI prajotpattikA Adya mAnane lage / AryAvartane sunako ziva aura zakti svarUpameM svikArA / bAdameM vaidika dharmameM sarjaka, pAlaka aura saMhAraka devo brahmA viSNu aura mahezakI kalpanA prAdurbhUta huA / dhArmika dRSTise sAdhaka, sAdhya aura sAdhana anukramase bhakta, pratimA aura mAkSa, - mAne jAte haiM / * pratimA - mUrti kI jarUrata svIkArya honeke bAda devAlayoMkI AvazyakatA huA / trimUrti aura bAdameM paMcadeva-brahmA, viSNu, ziva, gaNeza, aura sUrya kI pUjA bhArata meM sthala sthala para hone lagI / vividha tIrtha sthAnoMke mAhAtmya anusAra devadeviyoMke maMdira bhAratake pratyeka prAMta meM baMdhAne lage / zilpa sthApatyakI kitanI oka zailiyoM kA janma hI bhAratIya AdhyAtmika vicAra dhArA se huA hai / punarjanma ke siddhAMta anusAra jIva-prANI vikAsa karate karate aneka ucca koTiyoMmeM janma lete huye Akhirako brahmameM vilIna ho jAtA hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha siddhAMta devamaMdirake zikhagrUpa zaku AkArameM samAyA huA hai / aisameM bhAratIya zilpa paddhati aMDasRSTike siddhAMta kI vilInatAkA darzana karAtI hai / zilpa kI AdhyAtmika bhAvanAkA yaha aka spaSTa cinha haiM / dharmapravRttise hI dhArmika sthApatya bhArata bharameM khaDe huA hai / aura ainake dvArA hI zilpi vargako protsAhana bhI milA hai / prAcIna kAlameM zilpIko brahmAkA putra mAnate the aura asakA pUjana hotA thA / aziyA khaMDameM jApAnameM bauddha dharmakA pracAra huA taba asa dezakI rAjamAtAne bAkhuzI munAda dvArA apanI aicchA pradarzita kI thI ki "apane rAjyake nagaroM yA adyAnoM meM zilpiyoM ke TaoNkoM kA guMjAra hamezAM sunAtA rhe"| saMhitA aura smRtigraMthoMmeM sthApatya / / asA kahA hai ki caturvidha sthApatya, aSTAdaza Ayurveda aura jyotiSa-aina saba zAstroM ke mUla pravataka brahmAjI haiM / caturvidha sthApatyameM (1) puranivezAdi (2) bhavana nirmANAdi (3) prAsAda vAstuzAstra (4) jalAzayAdi kA samAveza hotA hai / vAstuvidyA atharvavedakA apaveda hai / jisa taraha zukrAcAryajI kahate hai anaMta vidyA aura asaMkhya kalAoM kI ginatI nahIM ho sakatI kintu mukhya vidyA battIsa 32 haiM aura mukhya kalA causaTha 64 anhoMne kahI haiM / aina vidyA aura kalAoM kI vyAkhyA dete huo zukrAcAryajI kahate haiM yad yatsyAd vAcikaM samyakkama vidyAbhisaMjJitam / zakto mUko'pi yatkartuM kalAsaMjJaM tu tasmRtam / / jo kArya vANIse ho sake ase "vidyA" kahate haiM / aura gUMgA bhI jisa / kAyako kara sake vaha kalA / zilpa, citra, nRtya Adi mUka bhAvase ho sakate hai / ataH ana sabako kalA kahate haiM / / ___zukrAcAryajIne 64 kalA kahI hai| jaina sUtroM meM samudrapAlane 72 kalA ginAI haiM / kAmazAstrameM yazodharane 64 kalA kahI hai jina ke avya tara bhedase 512 kalA dI haiM / lalita vistArameM 64, kAmasUtrameM 27 aura zrImad bhAgavatame 64 kahI hai| mAlAkAra (mAlI), lohakAra (lohAra) zaMkhakAra (zaMkhake AbhUSaNa banAne vAlA ) suvarNa kAra (sunAra), kulindara (julAhA), kubhakAra (kumhAra) kesakAra (kaserA), sUtradhAra aura citrakAra / aisa taraha kalAo me vividha hunara kA samAveza kiyA hai| nRtya, gIta, vAdina ye saba kalAoM haiM / mahAbhAratameM vizvakarmAko hajAra zilpikA sraSTA kahA hai / bhRgusaMhitAmeM maharSi bhRgune 1 dhAtukhaMDa, 2 sAdhanakhaDa 3 vAstukha'Da kA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNana diyA hai jinameM (1)dhAtukhaMDake tIna varga kRSi, jala aura khanijakhetI karanA jalabA~dha banAnA aura jamInameMse khanija dravya khoda kara nikAlanA / (2) sAdhanakhaDameM "naukArathAgniyAnAnAM kRtiH sAdhanamucyate / naukA, ratha, agnise calatA vAhana (o jina) ye tIna vAhana pRthvI para ratha, agniyAna, aura jalameM naukAyAna aura havAmeM vyomayAna "AkAze agniyAnaM ca vyomayAnaM tadeva hi" aisa taraha jalacara, bhUcara aura khecara tIna prakArake vAhana kahe hai / (3) vAstukhaMDameM " vezmaprAkAranagararacanA vAstusaMjJitam " makAna, kile, nagara, devAlaya, jalAzaya ityAdi kahe haiN| AjIvikAke sAdhanakI haisiyatase jisa kalAkA manuSyane svikAra kiyA, asI vyavasAya vargake samUha ke anusAra jJAtiyAM huI vividha kalA vividha kriyAdvArA hotI hai| manuSya jisa kalAkA Azraya letA hai asIke anusAra asakI jJAti yA birAdarIkA nAma hotA hai / aisa taraha kalAke varga anusAra pezevAlI jJAtiyoMke samUha huA / vAstuzAstra, zilpa aura sthApatyakI vyAkhyA vAstu sthApatya aura zilpa zabdakI spaSTa vyAkhyA ke abhAvameM unakA mizra svarUpa samajakara bhASA prayoga hama karate haiM kintu vAstuzAstra aina sarvake vistRta arthameM hai / asake aMtargata sthApatya aura sthApatya ke aMtargata zilpa hai vAstuzAstra-sthApatya-zilpa vAstuzAstra-dezapatha, nagara, durga, sarovarAdi jalAzaya, udyAna, vATikA, ArAmasthAna, rAjaprAsAda, devaprAsAda, sAmAnyagRha, zalyajJAna, sirAjJAna, bhUmi parIkSA aina sarva vidyAke zAstra ko vAstuzAstra kahate haiN| sthApatya nagara, durga, jalAzaya, rAjaprAsAda, devaprAsAda, sAmAnya gRha ityAdikA kAma sthApatyameM AtA hai| zilpa--durgadvAra, rAjabhavana, devaprAsAda, jalAzaya, Adi sthApatyo meM suzobhana, alaMkaraNa, gokhA, jharokhA bagerAha ko alaMkRta karanA isa kalAko zilpa kahate hai| sthApatya kA vikAsa bhAratIya sthApatyakA vikAsa bahudhA dhArmika bhAvanAse huA hai / devamaMdiro ke bAda rAjAdvArA nagara, durga aura rAjabhavana hue| dhanikoMne apanI jarUratake
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ mutAvika adAra vRttise isa kAmako Age baDhAyA / isavIM pUrva pA~cavIM zatAbdi ke prAcIna bhanAvazeSa milate hai jinako dekhakara hama kaha sakate haiM ki yaha vikAsa rAjA aura dhanikoM kI badaulata hI huA hai / isa dezakI zilpa sthApatya aura vidyAkalA kauzalyakI samRddhi ajoDa hai jisake varNana prAcIna mahAkAvyoM meM upalabdha haiN| prAcIna sthApatyake kAlakramase hama asA aMdAjA lagA sakate haiM ki dIrghakAlakI vyavahArU anubhUti ke bAdahI sthApatyake niyama gar3he gaye the / bhAratake alAvA. aura pradezoM meM bhI aisakA asara dekhane meM AtA hai / sthApatyoM meM khAsa karake devamaMdiroM ke vividha vibhAgoM kI rUpa paddhati kA vikAsa pRthakpRthak kAlameM pratyeka vibhAgameM svayam hotA gayA / dhArmika mAnyatA, bhAvanA aura sAdhanake yogase bhinnabhinna rUpoM kA adbhava huA hai| jisase yaha kahanA ki amuka paddhati caukasa saMpradAyako hai yaha galata hai / amukarUpakA pravartana amuka sa pradAyane kiyA aisase yaha brAhmaNI, vaidika, bauddha yA jana saMpradAya kI zailI hai yaha kahanA ThIka nahIM, managaDhaMta hai / dezake caukasa vibhAgameM pracalita oka yA dUsare saMpradAyakI zailImeM dezake asa vibhAgameM kAlakramAnusAra navIM dasavIM zatAbdi paryaMta sthApatyoM ke rUpa saMbaMdhI parivartana hote hI rahe haiM, jisake bAda hI sthAyI siddhAMta taya huA hoMge jaisA mAnanA hotA he / pAzcAtya vidvAnaloga bhAratIya sthApatya kalAke sAMpradAyika bheda batAkara racanAkI pahacAna karAte hai yaha bilakula asatya haiM / ye to mAtra kAlabheda aura prAMta bhedase pracalita zilpa paddhati ke bheda haiN| bhAratIya sthApatya kalAkA khAsa lakSaNa to aisameM bA~dhakAmake rUpakI sahetuka racanA hai jo vaidika, bauddha yA jaina kisIbhI saMpradAyake madirameM spaSTa rUpase dekhane meM AtI hai / __ kalAko protsAhana __bhAratameM rAjA, dharmAdhyakSa, AcArya aura zrIma'ta vargane zilpa sthApatya aura kalAko protsAhana dekara ase jIvaMta rakhA hai / ve ase apanA pradhAna dharma mAnate / draviDake baDe baDe rAjAone apanA rAjya dhana devadharma mAnakara khUba kharacA thA / aisIse hI draviDake sthApatya bizAla aura bhavya huA haiN| vartamAnameM rAjyAdhyakSa, dharmAdhyakSa, aura dhanAdhyakSa ye tIno varga adRzya hote jAte haiM / aisa taraha kalAkA kadaradAna varga ghisatA jAtA hai / aphasosake sAtha kahanA par3atA hai ki vartamAna rAjya sarakAra bhAratIya zilpa sthApatya prati udAsIna hai| vartamAna sarakAra nATaka, ceTaka, nRtya, saMgIta jaisI kSaNika manoraMjaka kalAko sthAna dekara
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ protsAhita karatI hai, jaba sthAyI sthApatya kalA aura asake prAcIna prathoM ke saMzodhana kI aura durlakSa karatI hai / ataH armajJa. kalAvidoM ko lAjima hai ki ve aisa praznako jhuThA leM aura attajana ke liye prabala prayatna karake bacekhuce kalAmarma jhoMko protsAhita kare / vidyApIThoM kA bhI yaha kartavya hai / aeNjinIyarIMga kAlejoM me aisa vidyAko sthAna milanA cAhiye / usameM thIareTikala aura prekaTikala (kriyAtmaka ) jJAnakI vyavasthA honI cAhiye / zilpi prazaMsA bhAratIya zilpiyoMne purANa prasaMgoko pattharameM sajIva kiyA hai| unake TaoNkekI sarjana zakti parama prazaMsApAtra hai / pASANa zilpase zaurya aura dharmakA bodha hotA hai / acetana pattharako vAcA dene vAle jaise kuzala zilpi bhI kavi haiN| sacamuca ve hamAre dhanyavAda ke kAbila haiM / alabattA, kalA koauM dharma yA jAti vizeSakI pUMjI nahIM, yaha to samagra mAnava samAja kI hai / bhAratIya zilpiyoMne aisa kalAdvArA svarga vaikuMThako pRthvIpara utArA hai| rASTra jIvanako samRddha banAyA aura preraNA arpaNa kI hai| hamArI jaisI sthApatya kalAkI ora Aja rAjakartA sarakAra virakta huI hai / dhanIvarga durlakSa kare jaise saMyoga hai / dezakA yaha durbhAgya hai / jaDa pASANameM prema, zaurya', hAsya yA karuNa bhAva dikhAnA muzkila hai / citrakAra to raMgarekhAse yaha dikhA sakatA hai| kintu zilpI vinA raMga pASANameM jinakA bhAvAtmaka sarjana kara sakatA hai yahI usakI khUbI hai yahA~ para usakI apUrva zaktikaM darzana hote hai / bhAratIya kalAne to jagata ke zilpa sthApatyameM anamola hissA diyA hai / sArvajanika udyAnoM meM nagnasvarUpa banAnI huzrI pratimA abhadra vikAroMko jagAtI haiM / apane zAstra aisakA niSedha karate haiM aura ase zilpI ko aparAdha mAnate haiM / kintu kI Adhunika kalA vivecaka kahate haiM ki nama deha to naisargika hai| usake upara (kRtrima) banAvaTI vastroMke paridhAnase kalAkI hatyA ho jAtI hai / unake prati hamArA aka hI savAla hai ki kalAke sAtha nItikA koI saMbaMdha hai yA nahIM ? mUrtividhAnameM sarva zilpi samAna kartavyazIla nahIM haiM / apratima kauzalya binA kisIko mUrti ghaDanA hI nahIM asA pratibaMdha to zakya nahIM / jisase hI bhinna bhinna kalAkAroM se nirmita mUrtiyoM meM kama yA adhika saundarya dekhane meM Ate haiN|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalAkRti kuMdarata ke sAtha sAmya dharAtI honI caahiye| jisa dRSTise bhAratIya kalAkRtiyoMko hama dekheM to bhAratIya zilpi kudaratakI banisbata bhAvanAko prabala mAnate haiM / vAstu zAstra ke mahAna praNetA matsyapurANa aura anya zilpagraMtho meM vAstuzAstra ke aThAraha AcAryake nAma diye haiM / unhoMne zilpagraMthoM kI racanA kI aura anya zAstroM para bhI unhoMne likhA hai / ve RSimuni araNya ke zAMta vAtAvaraNameM rahate the aura vidyAke jijJAsuoM ko apane Azrama meM rakhakara unheM vidyAdAna dete the| jinake nAma haiM1 bhRgu, 2 atri, 3 vasiSTha, 4 vizvakarmA, 5 maya, 6 nArada 7 nagnajita, 8 vizAlAkSa, 9 puraMdara, 10 brahmA, 11 kumAra, 12 naMdIza, 13 zaunaka, 14 garga, 15 vAsudeva, 16 aniruddha, 17 zukra, 18 bRhaspati / jinake atirikta bRhatsaMhitAmeM aura sAta nAma diye haiM / ye haiM 1 manu, 2 parAzara, 3 kAzyapa, 4 bhAradvAja, 5 pralhAda, 6 agastya aura 7 mArkaMDeya | agnipurANa a0 39 kI lokAkhyAyikAmeM zilpazAstrake 25 graMthoMkI noMdha milatI hai / ve taMtra graMtha hai / para jinameM zilpa ullekha milate haiM / unameM 1 zAMDilya, 2 gAlava, 3 svayaMbhUva, 4 kapila aura 5 nRsiMha Adi ke nAma haiM / ve tAMtrika zilpagraMthoke praNetA mAne jAte haiM / uparokta munipraNita zilpagraMtha Aja prApya nahIM haiM kintu una graMthoke alaga alaga adhyAya milate haiM / yA una graMthoke avataraNa yA repharansa anya graMthoMmeM dekhane meM Ate haiM / bRhatsaMhitA meM gargamata kA samarthana hai / smRti, saMhitA aura nItizAstra ke graMtho meM zilpa ke ullekha haiM / purANoM meM to adhyAya ke adhyAya diye haiM / tAMtrika graMthoMmeM bhI jaisA hI hai / jyotiSa graMthoM meM bhI zilpa kA viSaya bahuta kucha milatA hai / hamAre kamabhAgya haiM ki uparokta AcAryo kA aka akhaMDa aTUTa graMtha upalabdha nahIM hai / mAsAda zilpazailI ke prakAra nAgarAdi zilpa prathoMmeM kahA hai ki bhAratake vividha zilpakI caudaha jAtiyA~ vidyamAna thIM, jinameM se ATha jAtiyoM ko dezake kina kina bhAgoMmeM usa jAti ke prAsAdakI racanA hotI thI ullekha hai / prAMtoMke prAsAda uttama kahA hai / jisakA aspaSTa
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgarA drAviDAzcaiva bhUmijA latinAstathA / sAMdhArAzca vimAnAzca mizrakAH puSpakAnvitAH / / 1 / / ete cApTau zubhA jJeyAH zuddhacchaMdAH prakIrtitAH / dazajAti--kula--sthAna-varNabhedairupasthitAH // 2 // 1 nAgarAdi, 2 drAviDAdi, 3 bhUmijAdi, 4 latinAdi, 5 sAMdhArAdi. 6 vimAnAdi. 7 mizrakAdi, 8 puSpakAdi aina ATha jAti ke prAsAda (caudahameMse) zuddha chaMdakI, deza, jAti, kula, sthAna anusAra varNa rUpa bhedase upasthita huoM / aura Age kisa prAMtameM kisa jAtike prAsAdakI racanA hotI hai yaha bhI kahA hai| zilpagraMthomeM prAsAdoMkI jAtiyoMke udbhavake bAre meM kathA AtI hai ki himAlayakI uttarameM dArukAvanameM jina jina deva dAnavAdi gAne jisa jisa prakAra aura AkArameM zivajI ke pUjanakI racanA kI usI ke anusAra prAsAda ke aisa ghATakI AkRti kA janma huA / draviDa zilpagraMthoMmeM 1 nAgara, 2 drAviDa 3 vesara-ye tIna jAtiyAM kahI haiM / uttara meM nAgarAdi jAti, dakkhanameM drAviDajAti, aura aina donoM ke madhyabhAgameM vesarajAti ke prAsAda kahe haiM / taba uttara bhAratake prathomeM vistAra pUrvaka caudaha jAtiyA~ kahI hai| brahmadeza, siyAma, bAlI, sumAtrA Adi agni pUrvameM pravartatI huI jAtiyA~, bhAratakI aina caudaha jAtiyoM meM se haiM aso lagatA hai| ____ aina saba jAti ke prAsAda kina kina prAMtomeM kina kina svarUpoMmeM banAye jAte the, aisake saMzodhana kI jarUrata haiM / vidvAna aura anubhavI jJAtA sthapatiyoMkI niyukti karake sarakAra ko yaha Avazyaka zreSTha purAtatva kArya tvarita karanA caahiye| sthApatyAdhikArI _ vAstuzAstrake prathameM kahA hai ki yajamAnako cAhiye ki zilpake guNadoSakI kasauTI ke bAda hI zreSTha zilpiko cunakara kAryakA AraMbha karAnA / sthapati ke guNadoSa saMbaMdhameM kahA hai-guNavAn, zAstrajJa, gaNitajJa, dhArmika, sadAcArI, caritravAn , miSTabhASI, niSkapaTI, nirlobhI, bahu baMdhuvAlA, nIrogI aura zArIrika doSahIna, nirvyasanI, citrarekhA kAryameM bhI pravINa, kuzala honA jarUrI hai / skaMdapurANa ke prabhAma khaMDameM somapurA zilpi zreSTha mAnA gayA haiM / zAstrakAroMne bAMdhakAma ke adhikArI ke varga kahe haiM - 1 sthapati, 2 sUtragrAhI, 3 takSaka, 4 vardhakI / aina cAroMke kartavyakI nA~dha hai / 1 sthapati-sthApatyakI sthApanAme saMpUrNa yogyatAvAlA (cIpha aeNjInIyara) , 2 sUtragrAhI-sthapati ke guNakarmako anusaranevAlA putra yA ziSya jise zilpioMko bhASAmeM " sutara choDo" kahate haiM / rekhA citra banAnevAlA DrAphTsamena
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura sarva kAryoM kA calAna kara sake jaisA nipuNa, sthapatikA AjhApAlaka / sutramAhI ArkiTekTa aeNjinIyara / 3 takSaka-sUtramAna pramANako jAnanevAlA choTebaDe pattharoMkA kAma karanevAlA yA karAnevAlA / sarala yA nakkAzI yA rUpa kAma karanevAlA, sadA prasanna citta, sthapati prati sadbhAva dharAnevAlA takSaka (ovarasIyara) hai| ___4 vardhakI-zAstrameM aisake do prakAra kahe hai| aka to kASTha kArya karanevAlA (sUtradhAra) aura dUsarA miTTI kAryameM nipuNa (moDalisTa) gurubhakta varSakI jAnanA / Adhunika kAlameM somapurA zilpioM ko kaccha dezameM " gIdhara" kahate haiN| vaha zabda gajadhara (gaja ko dhAraNa karanevAlA) kA apabhraMza hai / saurASTra gujarAta Adi pazcima bhAratake purAne zilAlekhAMmeM zilpa zAstrIko "sUtradhAra" kahA hai| usakA apabhraMza "ThAra" huA aura saurASTrake zilpI paraspara aisa zabdakA prayoga karate hai / aMgrejI rAjya zAsana kAlameM kArIgareke samUhake adhikArI ko " mistrI " kahate haiM paraMtu yaha zabda zilpiyoMke liye ThIka nahIM / zilA ko ghaDane vAlA zilAvaTa, jisakA apabhraMza salATa ho gyaa| uttara bhAratameM "zilAvaTa" zabda vidyamAna hai / bhAratakA zilpi varga-bhAratake pratyeka prAMtame' prAcIna zilpakA abhyAsI varga basA huA thA / apane apane prAMtoMmeM ve pracalita jAti (nAgarAdi, drAviDAdi, bhUmijA, ityAdi) ke prAsAdAMkI racanA karate / paraMtu kAladharma aura vidharmIyAMkI dharmAdhatAse amuka prAMtoMmeM aisa vargakA nAza ho gayA aura usake sthApatya bhI (naSTa) maliyAmeha ho gayA / prAcIna zailIke zAstrokta niyamAnusAra jaise sthApatya hote jisase una prAMtokI zilpazailI (paddhati) mUlameM kisa prakArakI aura kisa kAlakI thI yaha jAnane ke sAdhana alpa hai| baMgAla, bihAra, sarahada prAMta, paMjAba, uttara pradeza, kazmira yA AMdhra pradezameM prAcIna zilpa sthApatya abhyAsake liye tulanAtmaka dRSTise alpa haiN| yadyapi khudAI meM ye avazeSarUpameM pAye jAte haiN| upara kahA huvA zilpakA abhyAsI varga terahavIM caudahavIM zatAbdi taka astitvame thA / unhoMne zilpagraMthoM kI acchI hiphAjata kI thI / graMthoke anusAra unhoMne kArya karavAye the / jaisA zilpivarga Aja bhI somapurA zilpivarga pazcima bhArata gujarAta rAjasthAna aura mevAr3ameM bhI hai| unakI utpatti kA aitihAsa somanAtha mahAdeva kI sthApanA ke sAtha juDA huA hai / skaMdapurANake prabhAsakhaMDameM sarvazreSTha zilpi somapurAko vizvakarmA rUpa mAnakara devoMne zilpa sthApatyakA vyavasAya unako supUrda kiyA thA / una ke pAsa prAcIna zilpagraMthokA saMgraha hai| pUrva
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 bhAratameM uDiyA-ArissA prAMtameM mahApAtrakA apabhraMza mahArANA jAtikA zilpivarga Aja bhI vidyamAna hai, unake pAsa bhI zilpa graMthokA saMgraha ThIka pramANameM hai| purI aura bhuvanezvara ke aneka maMdirAMkA nirmANa unake pUrvajoMne kiyA thA / bhuvanezvarameM unake do parivAra (kuTumba) hai| jagannAthapurI meM bIsa parivAra (kuTumba) hai aura yAja pura meM do basate haiM / draviDa ke zilpi vizvakarmAke vaMzaja-brAhmaNakula ke honekA dAvA karate haiN| unameM se kI silonameM basate haiM / kuMbhakoNam ke pAsa zilpioMkA aMka choTAsA gAMva basA hai| ve dhAtukI mUrtikalAmeM pravINa haiN| mhaisura pradezameM karNATakameM zilpi varga basanekA sunA hai| halazAla rAjya kAlane ba~dhAye huo halIbaDa, belura aura somanAthapuram ke maMdiroMkI sarvottama AzcaryakAraka kRtiyA~ ainake pUrvajoMkI banAI huI hai / 1117 IsavImeM DaMkanAcArya nAma ke prasiddha zilpi ho gaye / usa kAla ke anya zilpiyoMke nAma-malitammA, bAleyA, caMdeyA, yAmayA, bharmayA, nAnajyA, pAlamasiyA ityAdi ke nAma uparokta maMdiremeM pASANa para khudavAye milate haiM / karNATakakI zilpazailI vesara yA virATa jAtikI draviDase uttarameM hotI / ___ jayapura aura alvara kI tarpha ke pradezoM meM gauDa brAhmaNa jAti ke zilpi prAsAda zilpi kI banisbata pratimA vidhAnake vyavasAya meM pravINa hai| uttara pradezake kitane bhAgoMmeM "jAMgaDa" nAmakI jAti hai jo apaneko zilpivarga meM khapAtI hai| ve kASThakAma, sAdA pASANakArya, citrakAma, kRSi, aura lohekA kAma bhI karate haiM / vizvakarmAko apanA iSTadeva mAnate haiN| gujarAta aura mevADameM vaizya, mevADA, gurjara aura paMcAla ye cAroM zilpivargakI jJAtiyA~ haiM / ve dAvA karate haiM ki hama vizvakarmAke putra haiM / vaizya, mevADA, aura gurjara kASThakarma karate haiM / aura pAMcAla lohakArya meM kuzala hai| bhAratake kI prAMtoMmeM dharmAdhatA aura dharmabhraSTatA se dharma parivartana ke kAraNa kula paraMparA ke vyavasAya vAlA zilpivarga naSTa ho gayA ho asA lagatA hai| zilpakArya meM AjIvikA kI abhAva mahasUsa hone se ve anya vyavasAyameM juTe hoN| vAstuzAstra ke graMthAMkA sAhitya vAstuvidyA, jyotiSa, gaNita, bhUmiti ityAdi zAstroMkA prAdurbhAva, bhAratameM hI huA hai / ye zAstra araba aura grIka prajAdvArA pazcimake dezoMmeM gaye / pratyeka vidyAke siddhAMtoMkA varNana usa vidyAke prAcIna saMskRta graMthoMme usakAla ke prasiddha RSimuniyoMne kiye huo, pAye jAte hai / una graMthoM meM unake nAma bhI juTe huA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| yaha sAhitya amUlya thaa| pichale samayameM prayogAbhAvase ye vaijJAnika adbhuta vidyAoM par3I rahI / durbhAgyase caudahavIM sadI ke bAda vidharmI dharmAdhi zAsakoMke hAtha se sthApatyAMce sAtha aisa amUlya sAhitya kA bhI nAza huA / aisake alAvA zilpiyoM kI saMkucita vRtti ke kAraNa bhI vidyAcorIse vikAsa ruka gayA / kAlakramase zilpa graMtha drImakoMke bhoga bane / aura ajJAna vidhavAoMne aina graMthoMko bhigokara "thepaDe" (kAgajase banAye huo baratana) bhI banAye ! unameM se jo kucha bacAkhucA sAhitya rahA vaha chinna bhinna avasthAme hastalikhita pratoMke rUpameM prApya hai| pUrepUrA saMpUrNa graMtha kyacit hi milatA hai| devamaMdiroMke bA~dhanevAle zilpiyoMke pAsa apane pezekI jarUrata ke liye paryApta bhAga maujuda hotA hai, bAkI ke graMthakA koI hissA aprApya haiM hastalikhita pratoM parase banI huI nakaloMmeM bhI asaMkhya azuddhiyA~ hotI hai kyoMki zilpivargameM bahudhA saMskRta paDhe kama hai| pitA putrako sakriya jJAna de jisase paraMparAse vidyAkA kriyAtmaka jJAna Tika rahA / prathoM para yA siddhAMto para lakSa kama rhaa|| solahavIM sadImeM zilpagraMtha jisa kAlameM chinna bhinna huo the usIkAlameM bhAradvAja gotra ke somapurA maMDanakA janma sUtradhAra kSetA - khetA ke ghara huA / aisa vidvAna kulako mevADake kuMbhArANAne gujarAta pAdaNase bulAyA, rAjyAzraya diyA aura unake pAsa bhavya sthApatyoMkI racanA karavAnI / vidvAna maMDanane chinna bhinna zilpagrathAMkA uddhAra kiyA / asta vyasta zilpagraMthoMkA saMzodhana kiyA / saMkSipta rUpameM vAstuvidyAkA punaruddhAra kiyA / graMthoddhAra kA mahAna kArya kiyA jisake liye zilpa jagata unakA atyaMta RNI hai| unhoMne pUrvAcArya ke matAnusArarAjaballabha, vAstusAra prAsAda maMDana, rUpa maMDana, rUpovatAra. devatA mUrti prakaraNamgraMthAMkI racanAeM kI unake choTe bhAI nAthujIne bhI vAstumaMjarI nAmaka graMtha tIna stayaka ( adhyAya) kA likhA / usa graMthakA madhyakA prakaraNa "prAsAda maJjarI" | sUtradhAra vIrapAla, sUtradhAramalla, satradhAra rAjasiMha sUtradhAra goviMda, sUtradhAra gaNeza, sUtradhAra kauzika, sU. sukhAnaMda, paMDita vAsudeva Adi vidvAnAMne zilpa para choTe baDe gratha likhe haiM / ye gratha zilpiyoMke graMtha saMgraha aura bhaMDAroMmeM milate haiM / aina vidvAnoMke sthala aura kAla saMbaMdhI nirNaya abhI taka nahIM ho sakA hai| zilpa hamAre kula paraMparAkA vyavasAya hone se nIce ke graMtha saMgrahameM upalabdha haiN| kitane grathoMkI eka, do tIna yA pA~ca prate, jude jude kAlakI thoDe bahuta pramANameM milatI haiM / jJAna ratna koza kI eka prata caudahavI sadIkI par3ImAtrA zailIkI hai / paMdrahavIM sadIkA eka jyotiSa graMtha hai / anya kitane pratha tInasau se sau varSakI aMdara ke haiM /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vizvakarmA praNIta / s. rAjasiMha racita / 2 zilpa ratnam 1 kSIrArNava 24 vAsturAja 3 mAnasAra 2 vRkSArNava 25 vAsturAja 4 kAzyapa zilpa 3 dIpAva (anya savI viSya) 5 vAstuvidyA 4 vAstuvidyA sU. gaNeza racita 6 manuSyAlacaMdrikA 5 sUtrasaMtAna 26 vAstukautuka 7 IzAna ziva __ aparAjita sU govida racita gurudeva paddhati 6 jJAnaratnakoza 27 kalAnidhi purANa 7 jaya pRcchAdhikAra 28 vAstu uddhAra dhoraNI 5 matsya 2 agni 8 sUtrapratAna 3 bhaviSya 4 garUDa 9 vizvakarmaprakAza su. kauzika racita 5 skaMdha 6 atkala 29 vAstvadhyAya 50 vizvakarma vidyAprakAza 7 viSNudharmAtara su. sukhAnaMda 11 vAstuzAstrakArikA saMhitA smRti Adi 30 sukhAnaMdavAstu mahArAja bhojadeva kRta 1 bRhata saMhitA 31 vAsturAjatilaka 12 samarAGgaNa sUtradhAra 2 vasiSTha 3 nArada 4 garga 32 sUtrapratAna zukranIti vivekavilAsa sUtradhAra maMDana praNIta 33 devyAdhikAra jaina graMtha 13 rAjavallabha paM. vAsudeva 14 vAstusAra 2 zatrujaya mahAtmya 34 vAstupradIpa 15 vAstumaMDana 2 bRhadvRtti 35 sacchilpataMtra 16 prAsAdamaMDana 3 pravacana sAroddhAra. ye 35 graMtho anya graMthoke 17 rUpamaMDana 4 AcAra dinakara prakaraNa hai 18 rUpAvatAra 5 matrAdhirAja 19 devatA mUrti prakaraNa | ye apagraMtha anya graMthokA 6 triSaSThi zalAkA puruSa chUTe adhyAya hai / 7 jina caturvi zatikA Thakkura pherU kRta 1 Ayatatva 8 kumArapAla bhUpAla 20 vAstusAra 2 kezarAja caritra sUtradhAra nAthu kRta 3 jinaprAsAda AgamagraMtha 21 vAstumaJjarI 4 RSabhAdi prAsAda 1 suprabheda 2 kImikA sUtra. vIrapAla 5 prAsAda tilaka / 3 kiraNa 4 aMzumabheda 22 veDAyA prAsAda tilaka | 6 akavizati meru 5 sakalA 6 pUrva karaNA sU. malladeva racita mudrita graMthoM meM draviDake |7 siddhAMta zekhara 8 sAra 23 pramANamaJjarI / 1 mayamattam / saMgraha 9 jINoM dvAra dazaka
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAsAda racanA aura rAjyAzraya bhAratake pratyeka prAMtakI prAsAda zilpazailI minnabhinna dekhanemeM AtI hai, kintu usameM taladarzana plAnakI racanA kA vikAsa hotA gayA / orissA, madhya pradeza, gujarAta, rAjasthAna, draviDa, halazAla, AMdhra, kazmira, vihAra, baMgAla vagairaha prAMta bace khuce sthApatyAMkA abhyAsa darzana karate / unakI zilpa zailI aura racanAme thor3I bahuta bhinnatA hai / mUladeva, sthApana garbhagRha (nijamaMdira) ko draviDa uDIsAmeM vimAna kahate haiM / usase Age aMtarAla, aisake bAda prArthanA maMDapa aura Age catuSkikA (caukI) itanA sAmAnyataH hotA hai / uDIsAme nRtya maMDapa aura bhoga maMDapa khAsa karake hote haiM / gujarAta rAjasthAnameM gUDhamaMDapa (dIvAra vAlA maMDapa) strIMkamaMDapa aura nRtya maMDapa-tIna maMDapa terahavIM sadIke bAda jainameM hone lage / aisa taraha kramazaH vikasate hue devamaMdiroMkI racanA pUrNa huzrI / hareka maMdirameM thoDe bahuta khaMDokA AdhAra deva mahAtmya, dravya aura sthAna para nirbhara haiM / yaha racanA uttara bhAratake maMdiroMmeM dekhane mIlatI hai / jaba draviDa maMdira to eka choTI nagarI jaise vistArameM hote haiN| nijamaMdira aura prArthanA maMDapa to uttara bhArata jaise hI haiM, paraMtu draviDa maMdiroMmeM suMdara kalAmaya pradakSiNA patha eka do tIna yA sAta taka kI saMkhyAmeM hote hai / do pradakSaNAke bIca cauka hotA hai maMdirakI surakSAke liye attarottara durga-kIlA jaise pradakSaNA mArga hotA hai / maMdira ke vistAra meM jalAzaya, kuMDa, bhajanakirtana maMDapa, anya parivAra devoMke maMdira khulA cauka aura bAjAra bhI hote haiM / kabhI maMdiroM meM to maMDapa bhI hajAra hajAra staMbho ke haiM / aisase hI draviDa maMdiroMkI vizAlatA adhika hotI hai / maMdirakI U~cAbhI bhI bahuta aura bhavya hai / pravezadvAra bhavya aura anake apara ke sAtase bAraha daraje taka ke gopura mIloMtaka dekhane meM Ate haiN| draviDa maMdiroMkA vizAla sthApatya samUharupase grenAaiTa jaise kAle pattharoMkA hai / karoDoM kA kharca huA hogA / vikhyAta pAMDya, caula, pallava, cerA aura cAlukya rAjakulone ziva, viSNu, devI, kArtikasvAbhi Adi jude jude devoM ke ye maMdira haiM / ye rAjyakula maMdira nirmANako bhAvapradhAna mAnate / pratyeka bhAvika bhakta bhagavAna ke sAkArarUpakA pUjana arcana karane meM apane ko dhanya samajatA / apane rAjya ko devAMkA rAjya mAnate rAjakI vipula AyakA jyAdA bhAga deva dravya mAnate / pariNAmarUpa draviDameM ase bhavya aura vizAla devamaMdire ke nirmANa huA hai / vidharmIke sase vaMcita honese AjabhI anakA astitva haiM / attara bhArata ke rAjyavaMzokI dharmabhAvanA draviDose kama na thii| gujarAta meM ENTERTAITHIL
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavI se terahavIM sadI taka jaise vizAla sthApatya cAlukya rAjyakulane ba~dhAye / siddhapurakA rudramahAlaya, sarasvatI ke pUrva meM mahArAja prAsAda, pATaNa ke sahasraliMga tAlAba kI vizAla racanA solaMkI rAjAoMne kI thI / attara bhAratameM ase vizAla sthApatyoMkA nAza vidharmIyoMkI dharmA dhatAke kAraNa huA / anake kAlameM asA bhaya sAta sadI taka rahA ataH maMdira racanA kA adbhava saMkucita svarUpakA huA / ___ bhAratake pUrva meM samudrapAra hiMdI cIna , anAma (caMpA), zyAma (siyAma -thAailenDa), jAvA, sumAtrA vagairaha dUra pUrvake agniziyAke TApuoMmeM bhAratakI sAhasika prajA deDha do hajAra varSAse basI huzrI thI / vahA~ ke bhavya sthApatya bhAratIya kalA aura dharmake haiN| kaMboDiyA ke aMkoravATake vizAla maMdirakA varNana karate to bar3A graMtha ho jAya / bhAratakI maya jAtike zilpiyoMkA samudAya samudrapAra (pAtAlabhUmi) amerikAkI ora jAke vartamAna mekisako pradezameM base / hAlameM bhI mAyA nAmakI alaga prajAkerUpameM ve vidyamAna hai / anake rasma-rivAja, dharma pRthak hai / aijanerI kalAmeM amerikAmeM ye loga-meksikana hoziyAra haiN| ye loga sarva vizvakarmAke ziSya zilpazAstrI maya ke vaMzaja hjaare| varSo se yahA~ base haiM asA mAnA jAtA hai / muslima zAsaka aura bhAratIya zilpa / muslima rAjAoMne terahavIM yA caudahavIM zatAbdi ke bAda kitane zahara, basAye / daragAhe', masjideM, rAjasabhA, dIvAna-o-khAsa, dIvAna-o-Arma aura kille dezakI gajapUta zailIke ba~dhAye / aisa prakAra anheAMne bhI kalAko attejana diyA yaha na bhUlanA cAhiye / bAharake muslima bAdazAha bhAratameM Aye, puSkala dravyako lUTake sAtha, hamAre zilpiyoMko bhI sAthameM le gaye aura apane dezameM sudara bhavana nirmANa karAyA / tAjamahala aura dakSiNa ke bIjApura ke vizAla guMbada AvAja ke parAvartanaka kAraNa khUba prazaMsanIya haiN| dilhI, AgrA, phatahapurasIkrI, lakhanau, lAhaura, mAMDavagaDha, ahamadAvAda, cAMpAnera Adi zahara muglima bAdazAha aura sulatAnAne ba~dhAye aura anameM bejoDa kAma karAye / bhAratIya zilpa ke sAtha pAzcAtya zilpakI tulanA / bhAratIya kalA adhika maulika aura vaividhya pUrNa hai anyatra asA kama dekhaneme AtA hai / bhAratIya zilpa sthApatya para Aja sAtasau varSoM ke prahArake
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAda jIvatI kalAke darzana hote haiM / pAzcAtyoM ke sAtha bhAratIya zilpiyoMkI tulanA karate kahanA par3atA hai ki bhAratIya zilpikA lakSya apanI kRtimeM sirpha bhAvanA atAranekA hotA hai jaba pAzcAtya zilpi tAzyatAkA nirUpaNa- anukaraNa karate haiM / bhAratIya zilpiyoMne apanI kRtiyoMmeM pRthakkaraNIya bhAvanA a~DelanekA kaThina kArya kiyA hai| bhAratIya aura pAzcAtya zilpiyoMke mUrti vidhAnakA aka hI adAharaNa paryApta hai / aneka kaviyoMne strIkI prakRti-vikRti ke gAna gAye hai| asake sauMdarya pAna karAnevAle bhavabhUti-kAlidAsa jaise mahAna kaviyoMne asake rUpaguNa kI zAzvata gAthA gAdhI hai / bhAratIya zilpiyoMne strI sauMdarya ko mAtRtva bhAvanAle pradarzita kiyA jaba pAzcAtya zilpiyoMne vAsanAke phala svarUpa asako korA hai / bhAratIya zilpiyoMne bhAratIya jIvana darzana aura saMskRtiko apanA sarvottama lakSya mAnA, rASTra ke pavitra sthAnoM ko pasaMda kiyA, aura apanA sarvasva jIvana bItAkara vizrakI zilpakalAke aitihAsameM advitIya vizAla bhavana nirmANa kiye jinako dekhate hama daMga raha jAte haiM / bhAratIya zilpiyoMne pahADoMke sapheda, muMgiyA, rakta rAtA, zyAma, retIlA aura cUnedAra pattharoMkI dIrghakAla zilAoMko soDA aura bhUkha pyAsakI paravAha kiye binA apane dharmakI mahattama bhAvanAko rASTrake caraNoMme arpita kiyA / janatA janArdana aura dharmakI saMskRtike pratIka ko prasthApana kiyA / janatAne bhI zaMkhanAdase apane zilpakArAMkI akSaya kIrtiko phailAyA / ase zilpiyoMkI ajaba sthApatya kalAke kArana jagatane bhI bhAratako ajara amara pada para saMsthApita kiyA hai / ase puNyavAna zilpiyoMko koTi koTi dhanyavAda / mAsAda majarI graMtha ke bAremeM yaha choTAsA graMtha "prAmAda maJjarI" -mUlameM vAstu maJjarI nAmaka graMtha ke tIna stabakoM meM se majhalA prakaraNa hai / paMdarahavIM zatAbdi ke prAraMbha meM jaba sevADake rANA kuMbhA ke bAda anake putra rAyamalajI gaddI nazIna the asa kAlameM sutradhAra khetAke putra nAthajIne yaha graMtha likhA hai / sUtradhAra kSetra yAnI khetAke jyeSTha putra maDana mahAna sthapati the jinhoMne zilpagrathokA addhAra kiyA aura sAteka graMthoMkI racanA kI / anake laghubadhu nAthajI aisa graMthake kartA haiM / ye bhAradvAja gotra ke the / somapurA ke pUrvaja gujarAta pATaNa ke rahenevAle the / mahArANA kubhAne anako mevADameM bulAyA aura citauDagaDha meM basAyA /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 mUla graMtha vAstumaJjarImeM tIna stabakoM meM se prathama stabaka gaNita, jyotiSa, nagara, jalAzaya, sAmAnya gRha, rAjagRha, killA vagere viSayakA hai| dUsarA stabaka -prAsAdamaJjarI,-prAsAda viSayakA hai| tIsarA prakaraNa mUrti vidhAnakA hai| kubhArANA ke bAda mahArANA rAyamallajIne vikrama saMvata 1530 se 66 taka rAjya kiyA aura anake samayameM nAthajIne vAstumaJjarI graMthakI racanA kii| prAsAda maMDana ke kitaneka zloka maMDanane race huo prAsAda maMDanase milate julate haiM / amukako kATa chA~Ta karake nayI racanA kI hai / maMDanane bhI vizvakarmA praNIta graMthoM meM se apane graMthameM liyA ho asA mahasUsa hotA hai / aura yaha mvAbhAvika bhI hai / pUrvAcAryokA kahA huA bhUtakAla ke AcArya duharAte haiM / sUtradhAra khetAke do putra maMDana aura nAthajI, maMDanake do putra goviMda aura aizana / aizanakA chitA vi. saM. 1555 / sUtradhAra goviMdane kalA nidhi, addhAra dhoraNI aura dvAra dIpikA graMtha likhe / aisa graMthakI pA~ceka prateM apane pAsa haiM jinameM oka oLiyA (TIpaNA) vi. sa. 1800 kA hai / jisako mere pUrvaja zrI narabherAma maMgalajI jaba adepura gaye the taba likha Aye the asa prata kA AdhAra bhI liyA hai| . nijI nAMdha-sAmAnyataH AtmazlAghAke bhayase manuSya nijI nAMdha denemeM saMkucAtA hai / maiM bhI asA hI mahasUsa karatA hUM, phira bhI vRddhajana, mitra aura zubhecchakoM kA yahI Agraha rahA haiM ki jisase jaisI nAMdha dvArA jijJAsu pAThakoM ko kucha preraNA yA mArga mile / ataH nAMdha likhane protsAhita huA hU~ jise sujJa vAcaka kSamA kre| zilpa sthApatyakA pezA hamAre vaMzaparaMparAkA vyavasAya hai / bAlavayameM aMgrejI vidyAbhyAsakI aicchA thI paraMtu vidhine kucha aura hI nirmANa kiyA thA / kauTumbika Arthika sthiti ke kAraNa zilpa vyavasAyameM juTanA paDA / samaya milane para gharameM purAne baDe piTAroM meM se zilpagraMthokI poTaliyA~, saMgrahakI hastalikhita pAthiyA~. TIpaNe, nAMdhake kAgajAta, purvajene kiye huA bA~dhakAma ke nakze-aina sarva maiM par3hatA / nakala karatA / dinako kAma para jAtA rAtako yaha paDhAIkA kAma calatA / prathama to zilpa ke prAthamika gaNitakA "Ayatatva" nAmaka saueka zlokoM kA graMtha mukhapATha kiyA / yaha "dIpAva" kA prathama adhyAya hai / jisake bAda "kezarAja" aura prAsAda maDanake cAra adhyAya jabAnI kiyA / ye saba pharrATese bola jAtA / aina tIna graMthoM kI samaja aura gaNita ke aTapaTe aMgoko jAnakArI ke
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAda, anake sakriya jJAna Alekhana (DaoNaiMga ) bhI karatA / jahA~ vaDilAMkI sahAya jarurI lagatI vahA~ pahu~ca jAtA / sabase choTA hone ke kAraNa kula paraMparAkI yaha vidyA cAlU rahegI aisa hisAbase sunako bhI saMtoSa hotA / / zilpa zAstrake saMskRta graMtha loka bhogya bhASAmeM anUdita ho to sAmAnya zilpi varga asakA lAbha jhuThA sake ausI tamannA dilameM hotI thii| zilpakA sakriya jJAna gurujanoM dvArA dinako kAma para milatA hI thA aura rAtako anuvAda karane kI koziza karatA / zurU zurU meM to yaha kaThina lagA kintu dRr3ha saMkalpa bala sAtha thaa| kabhI kabhI to rAta ko do tIna baje taka baiThatA / niSThAke sAtha jaMba kAmake pIche par3a jAte hai to kaThina viSayoMke prazna ApahI hala ho jAte hai / vizvakarmA aura sarasvatIkI prArthanA kI ki apanI bAnI buddhi aura lekhanImeM bala sIMce / / I. sa. 1917 meM prAsAda maMDana graMthakA anuvAda zurU kiyA / kaThinAzrI to bahuta hI / zabdoMkA bhASA aura kriyAmeM mela baiThe tabhI yaha apayogI ho sakatA hai jaisI mAnasika muzkileM paidA hotI thI / aisameM purakhoMne kiye huA Alekha bhI kabhI madadagAra hote / aisa taraha anuvAdakI gADI pragati karatI gayI / I. sa. 1924 se 29 ke samayake varSoM meM ArAsaNa kubhArIyAjIkI sthiratA aura zAnti ke kAlameM mere anuvAda kAryameM joza milA / zrIrArNava, dIpArNava jaise duSkara graMthoM kA saMzodhana kArya yathA zakti pUrNa kiyaa| jisake bAda rUpamaMDana, prAsAdamaJjarI, vAstusAra aura jinaprAsAda ke anuvAda kiye / saMskRta bhASaNakA apanA maryAdita jhAma hone se aina sarva sAhityAMkI TIpa pensIlase karatA / daramiyAna kuTumbakI Arthika sthiti sudharatI calI / zilpa prathoMmeM anaginata azuddhiyA~ pAyI jAtI hai| amuka zabdoM ke mUla, jhunakI vyAkaraNa zuddhi yaha kAma vidvAnoM ke liye bhI duSkara hai kyoMki pAribhASika zabdokI sUjha bar3oM bar3oM ke liye bhI kaThina hai / I. sa. 1930 se cha sAloM ke mere kadamagirike vAsa daramyAna aina sarva anuvAdeko-ki jo maine penasilase kiye the-pakkA kitAvemeM sudhArakara likha liye / jisameM vRkSArNava jaise amUlya graMthakI ghRddhi huI / terahavIM sadI ke bAda sAMdhAra prosAda jaise mahAprAsAda ba~dhAte nahIM / ainake pramANa aura yamaniyama bilakula jUdA honese hamAre zilpi varga ainako bhUla gaye the / kintu kSIrANava, dIpArNava aura vRkSArNaya graMthoM meM ainake vizada varNana haiM jisase prAraMbhameM ainako samajane meM bahuta dikkate' huA / paraMtu purakhAMke purAne nakze (skeca) aura jaise kramAMka pratyakSa avalokana ke bAda zrI vizvakarmA
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 aura sarasvatI devIkI kRpAse ye bheda svayam samajane meM Ate rahe aura anake pAThake pratyakSa pramANa milate rahe / jisase merA mana mayUra nAca aThatA / mere ana prayatnoM kA prayoga zrI somanAthake bhramayukta sAMdhAra mahA prAsAdake nirmANa meM saphala karanekA maukA milaa| yaha Akasmika hI huA / kisI bhI vidyAkI sAdhanA kisI bhI samaya para jalda yA derI se saphala hotI hI hai / zilpagraMthoM ke prakAzanakI apanI mahecchA maiMne dIpArNavase zurU kI / aura pA~ceka pustakoM kI presa kApI apane pAsa hai - jinako kramazaH yathAzakti prakAzana karanekI apanI aicchA hai / dIpArNava ke prakAzanameM kharca jyAdA huA yadyapi rASTrapatijIne mujhe 4000 rupayAMkA pAritoSika diyA thaa| jisake bAda prAsAdamaJjarI prakAzita karanekA apanA aura prayatna hai jise zilpajJa aura kalArasika vidvAna apanAyege jaisI AzA rakhatA hU~ / prAcIna vidyAthoMkA saMzodhana aka bAta hai aura saMzodhanake sAtha anakA anuvAda karanA yaha to jisase hI kaThina bAta hai | anuvAdake sAtha marma to sirpha sa kalAke paraMparAgata vArisa hI samajhate haiM agara kevala anuvAda ma aura rekhAcitra vihIna ho to asakI kImata hI nahIM / bhASAnuvAda ke sAtha pratyeka aMgakI TIkA, anya pradhoMke matabhedoM kI nIMva bhI denA jarUrI hai / viSayoMkA marma samajhane ke liye anake nIce phUTanoTa dekara samajhAne kI koziza kI hai / koThe, nakze, citra dekara viSayako barAbara samajhAnekI bharasaka koziza kI hai / kriyAtmaka ( prekTIkala ) jJAna ke marma dene se graMtha saMpUrNa hotA hai| graMtha ke mUla pAThoM ke sAtha gujarAtI, hindI aura aMgrejI AvRttiyoMkA prakAzana karake deza aura videzameM rasajJa vidvAna varga usakI kadara kareMge jaisI AzA hai / kisI bhI viSayameM matamatAMtara to hote hI haiM / mUlapAThakA artha biTAne meM matabheda ho sakatA hai / kabhI bAra mUlapATha aura kriyAmeM bhinnatA hone se asA hotA hai / kintu vidvAna kabhI durAgraha nahIM rakhate / kriyAkA alaga artha biThAkara kobhI kArya huA ho to vaha galata hai jaisA nahIM kahA jA sakatA / kSamAyAcanA afrat jihvAmeM aura zilpike hAthameM sarasvatI kA vAsa hai / jisase zilpikI vANI yA kalamameM koo truTI yA galatI ho to jisake prati durlakSa karanA asI minnata hai / azuddhi kI ora upekSA karake graMthakA mUla artha - bhAva hI grahaNa kareM aura haMsa rasa vRttiko kareM yahI AzA hai /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kailAsa vAsI pUjya pitAjI aura apane jyeSTha baMdhu zrI. tryaMbakalAla bhAjI aura bhAzaMkara bhAo ne saMskArakA siMcana kiyA aura mArgadarzana diyA- jisakA karja kabhI nahIM cukA sakuMgA / kaniSTha baMdhu revAzaMkara bhAone apane pratha prakAzana meM jo zrama aThAyA aura apane anubhava kA lAbha diyA jisake liye maiM sunakA bhI RNI huuN| jisa taraha bar3oM-bujargokA RNa svikArate meM pulakita ho aThatA hU~ / anake zubhAzirvAdoMkI kRpA varSA aharniza apane para hotI rahe asI jaganniyaMtA zrI harike pAsa apanI namra prArthanA hai / 16 asa graMthakA hindI anuvAda DuMgarapura nivAsI kuzala AcArya zrI. bhAratAnaMdajI somapurAne kiyA aura prastAvanA kA hindIkaraNa apane snehI mitra zrI. kapilarAya jesukhalAla AcArya ne kiyA / aina do bhAbhiyoM kA maiM AbhArI hU~ / thakI bhUmikA samartha purAtvajJa DA. vAsudeva zrI zaraNajI agravAlajIne likhane kI kRpA kI ana mahAzayakA meM RNI hu~ / jisa graMthakA aMgrejI anuvAda tathA prastAvanA apane parama mitra purAtatva rasajJa zrI. madhusudanabhAo amIlAlabhAo DhAkIne kara diyA jisake liye anhoMne mujhe upahRta kiyA hai / agara anakI madada na hotI to yaha kArya aitanA na ho sakatA aura bAra bAra jaise prakAzanoM ke liye anhoMne mujhe protsAhita kiyA / graMthakA chapAo kAma jitanI jaldI se apane prinTiMga presa kara dene ke lie zrI. caMdulAla bhAbhI ( apanA presa bhAvanagara) aura presa kAmadAroMko dhanyavAda / prathameM diye hua citra - nakze Adike bloka ke liye rAjakoTakI rUpam prinTarI ke mAlika zrI. bAbubhAo vAghelA kA ahasAnamaMda hU~ / 66 sarve'tra sukhinaH santu sarve santu nirAmayAH / sarve bhadrANi pazyaMtu mA kazcid duHkhamApnuyAt // " tA. 30 ogaSTa - 1964. zrAvaNa vada 8 janmASTamI vi. saM. 2020. zilpi nivAsa, pAlItANA ( saurASTra ) sthapati-prabhAzaMkara 'oghaDabhAo somapurA zilpazAsrI
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha prAsAdamaJjarI kI viSayasUcI zloka patra zloka patra krama viSaya saMkhyA saMkhyA krama viSaya saMkhyA saMkhyA 1 prAsAdakI cauda jAti 14 vAstupUjana ke sapta evaM nAma 1-3 1 puNyAha 27 4 2 zaktayanusAra vAstudravyase 15 vAstuzAnti caudAha ___ maMdira nirmANakA phala 4-5 muhUrta 28-29 4 1 16 prAsAda pramANa kahAMse 3 kAryAraMbhake zubha muhUrta evaM lenA bhUparikSA,bhUmikA, DhAla. 6-7 2 17 bhramayukta sAMdhAra 4 vAstupUjA evaM digpAlAdi pAsAda evaM niraMdhAra pUjana prAsAdakI samaja ora 5 tyAjya muhUrta evaM meru prAsAdakA pramANa. vatsadoSa 12-13 2 18 maMDovarako thara evaM 6 AyAdi gaNitazubha chAdya, nirgama 32 5 Aya, nakSatra aura 19 prAsAdakA aMta vyaya (devagaNA zubha pholanA saMkhyA 33-34 5 nakSatrakA gaNitakA 20 prAsAdake aMga phAlanA koSTaka) 14-15 3 nirgamakA dovidhAna 7 khAta muhUrta kUrmazilA samadala evaM hastAMgula 35 6 ropaNa vidhi kesI 21 eka prakArake tala para bhUmimeM karanA 15-16 3 aneka prakArake zikhara 8 suvarNa raupya kUrma pramANa 17-18 3 caDhate he paraMtu zikharakA 9 zilAropaNa vidhi krama AkArAdi se prAsAda balidAna pUjanAdi 19-21 3 kA nAma aura jA 10 gRhAraMbha zubha nakSatro 22 4 samajAtI he 11 zilAsthApanake zubha 22 jagatI kA pAca nakSatro 23 4 svrupaakRti| 12 prAsAda yogya sthAna 23 prAsAda se jagatIkA evaM puNya pramANa bhrama 13 prAsAda nirmANameM 24 jina brahmA viSNu evaM vAstudravyAnusAra ziva prAsAda se che puNya prApti 26 4 sAta gunI jagatI banAnA 39 6 24-25
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka patra zloka patra krama viSaya saMkhyA saMkhyA krama viSaya saMkhyA saMkhyA 25 jagatyodaya mAna pramANa 40 6 35 prAsAda udayamAna / 26 jagatI kA udayameM (ubhaNI) 61-62 9 dikpAlakA svarupa 36 maMDAvara 144 bhAgakA 63-65 9 pranAla prAkAra killA 37 sAMdhAra niraMdhAra prAsAdvAra maMDapa tora ____dakA bhittimAna 66-67 10 ___NAdi karanA 41-43 6 38 garbhagRha svarupa .68 10 27 deva vAhana sthAna 39 maMDovara ora staMbha kA aMtara choDakI samasUtratA 69 28 z2ina prAsAda racanA 40 garbhagRhodaya staMbha samavasaraNa guDha maMDapa choDa vibhAga 70-71 10 coviza bAvana bahAtera 41 dvAra mAna pramANa jinAlaya aSTApada (nAgarAdi) 72-73 10 trizAlA balANaka 45-47 7 42 tripaMca sapta nava 29 nAbhivedha anya deva zAkha kyA devake liye prAsAdokA nirmANa banAnI zAkhA parikara karane meM nAbhivedha ta yukta banAnI pratihAra janAora doSa paryAya 48-49 7 dvArapAla pramANa 74-76 11 30 pranAla vicAra uttara 43 udambara zaMkhodvAra 77-78 11 yA pUrva dizAme pranAla 44 kaulI kapilI 79 11 rakhanI mayamata 50-51 8 45 zikhara zrRGgo para 31 atha paMcadeva Ayatana zraGga caDhAnekI vidhi kI racanA 1 sUrya 2 46 aGga savAi pramANakA gaNeza 3 viSNu 4 caMDI banAnA 82 12 5 ziva AyatanakI 47 mUla karNa pAyacA racanAkA tala darzana 52-54 8 garbhagRhase thoDA 32 trideva sthApana krama vistIrNa rakhanA 82-83 12 evaM udayamAna 55 8 48 bhadra para uruzrRGga 33 athabhiTTa mAna 56 9 1 se 9 takacaDhAnA 84 12 34 pIThamAna evaM mahA 49 pahele se dusarA urupIThakA thara vibhAga 57-60 9 zrRGga udayakA pramANa 84 12
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama viSaya 50 zikharako mUla karNa (pAyace 10 bhAga karake skaMdhe cha bhAga rakhanA 51 savAyA zikhara ke liye caturguNI kAmaDI rakhanA 52 rekhA sUtra 53 Amala sArA pramANa vibhAga 54 mUla zikharakA upAGga vAlaMjara 55 zukanAza zikharediya se zukanAzavibhAga 56 zrRGga UruzRGga evaM pratyAGga kI gaNanA aMDaka zrRGgameM hotI hai tava tilaka ye 57 AmalasArA vistAra mAna meM suvarNa kA prAsAda puruSakI sthApanA 58 dhvajAdhAra - dhvajA khaDe rakhane kA kalAbA kidhara rakhanA 59 kalaza iMDAkA mAna zloka patra saMkhyA saMkhyA krama 85 12 60 dhvajAdaMDa mAna pramANa daMDakA svarupa kASTa 86 87 88-89 90 91 prAsAda kA bhUSaNarupa he 92-93 13 94 95 pramANa eva vibhAga 95 - 98 12 12 12 13 13 13 13 13 24 13 viSaya markaTi pATalIkA pramANa daMDa suzobhana patAkA pramANa 61 dhvajA hIna deva pratiSThA rahita prAsAda rakhane se doSa 62 atha prAsAda vairAgyAdi prAsAda kA svarupa naMdana prAsAda tazrRGga sAMdhAra prA sAda kI bhramabhiti pramANa 63 kezarAdi vibhakti 1 kezarI prAsAda aSThAI tala 64 vibhakti ( 2 ) dazAi tala sarvatobhadra prA zloka patra saMkhyA saMkhyA 99-103 65 vibhakti 3 bArAi maMdira prA0 6 66 vibhakti 4 caudA 105-6-7 104 14 108 14 sAda (2) naMdana prA03 naMdizAli prA0 naMdiza prA0 5 110-11 15 4 112 tala zrI vRkSA prA07 amRtodbhava prA0 8 113-14 hemavAna prA0 9 hemakUTa prA0 10 115 kailAsa prA0 11 pRthvIjaya prA0 12 116 67 vibhakti 5 solAi 15 109 15 7 15 15 16 16 16 tala iMdranIla 117-18 16
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama biSaya prA0 13 mahAnIlaprA0 14 bhUvara prA0 15 68 vibhakti 6 aDhArAi 69 vibhakti 7 vizAha tala mukuTojvala prA0 20 gajarAja prA021 rAjahaMsa prA0 22 garuDa prA0 23 70 vibhakti 8 cobisavAM tala ratnakUTa prA016 vaiDUrya prA0 17 padma rAga prA018 vajraka 19120-23 17 tala vRSabha prA0 24 meru prAsAda 25 71 kezarAdi sAMdhAra athavA niraMdhAra prakArakA prAsAda pacaza karanA 72 meru prAsAda pA~ca hAtha ko 101aMDakA karanA biza biza aMDaka kI vRddhi karake 50 hAtha takako prAsAda rAjAoMke liye banAnA anya varNake liye naha banAnA / meru prAsAda zloka patra saMkhyA saMkhyA 119 16 25 124-28 17 129-32 17 133 18 brahmA viSNu ziva ora sUrya ke liye banAnA anya devo ke liye nahi banAnA 134-5 18 krama viSaya 73 atha maMDapa - prAsAda ke Age eka yA tina dvArakA maMDapa jina evaM tripuruSake liye banAnA prAsAda ke pramANa se maMDapakA pramANa 74 atha catuSki prAgrIva maMDapa 75 prAsAdanA madhyapadane anusAra maMDapakA pada rakhanA 76 prAsAda kA zukanAza ke pramANa se maMDapa kA 79 atha patra zloka saMkhyA saMkhyA 136-39 80-85 atha balANaka pAMca svarupa evaM nAma balANaka kahA 140-41 AmalasArA rakhanA 142 77 kakSAsana yukta staMbha kA choDa vibhAga 143-45 78 atha guDha maMDapa ATha kA svarUpa evaM nAma 12 142 nRtya maMDapa sattAvIzakI staMbha saMkhyA nRtya pa bhUmi yukta karanA vitAna gumbaja 148-49 144-47 18 18 18 18 19 19 wn karanA 1 vAmana 2 vimAna 3 harmyazAla 4 puSkara 5 uttuGga 150-54 20
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 krama viSaya zloka patra krama viSaya zloka patra __ saMkhyA saMkhyA saMkhyA saMkhyA 86 saMvaraNA (zAmaraNa) 94 atha pratiSThA muhUrta 168-71 22 pAMca se paciza ghaMTA 95 pratiSThA maMDapa 172-73 takakI 156 21 96 yajJakuMDa Ahuti 87 svayaMbhU bAma evaM saMkhyAse yajJakuGakA ratnaliGga mAnase nyu pramANa 174-78 nAdhika kA doSa nahi 97 sarvatobhadra maMDala ghaTitaliGga zAstravidhi bhadra maMDaLa 179 23 pramANa se banAnA 157-58 21 88 devapura kA pramANa 98 sUtradhAra sthapati 89 bhinnadoSa 159. pUjana satkAra anya 90 mAnase adhika yA karmakAra pUjA 182-83 24 hasva dIrgha vakra hove 99 yajamAne prArthanA cheda bheda ke jAtibheda karanI sutradhArake yA hInamAna kA doSa Azirvacana 184 24 mahAbhaya upajAtI hai 159-60 21 100 guru mArga se sarva 91 pratimA mAna pramANa jJAnakA bheda prApta (1) dvAra kA pramANase hotA hai 185 pratimA pramANa (2) 101 aneka zAstro kA prAsAda yA garbhagRha abhyAsase padArthakI kA mAnase pratimA siddhi hotI hai 186 24 pramANa 161-64 21 102 sutradhAra kSetra-khetAkA 92 pratimA draSTi sthAna 165-66 22 putra nAthajIne ye 93 devatA pada sthApana prAsAda maJjarIkI vibhAga 167 22 racanAkI graMtha prazasti 187 24
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAsAdamaJjarI granthameM uparyukta zAstrIya granthasUci RNa svIkAra vizvakarmA praNita :- / sUtradhAra maMDana kRta :- | bhojadeva kRta :.. 1 kSIrArNava 7 prAsAda maNDana | 11 samarAGgaNa sUtradhAra | 12 bRhadsaMhitA 8 devatAmUrti prakaraNam 2 dIpArNava draviDagrantha :3 vRkSArNava sUtradhAra virapAla kRta : | 13 mAnasAra 4 jJAna ratnakoza 9 beDAyA prAsAdatilaka 5 sUtra sa tAna aparAjita 15 kAzyapazilpam satradhAra rAjasiMha kRta: 16 matsyapurANa 6 vizvakarmA prakAza 10 vAsturAja 17 agnipurANa 14 mayamatama hamArA zilpa sthApatya granthoMkA prakAzana 1 dIpArNava : zrI vizvakarmA praNita zilpakA prAcIna mahAna prantha-76+488:554 pRSThoM, 350 lAina bloka rekhAcitra; 105 hAphaTona bloka sahita, mUla zloka, TIkAyukti, marma aura TIpaNI Adise bharapUra, saMpUrNa vivaraNa ke sAthakA / daladAra prantha; adhyAya 27 jinameM aneka deva-devIoMkA zilpAkRtiyA~-sAMdhAra tala plAna ilivezana sAtha diye gaye haiN| aisa grantha para nA0 jAmasAheba, zrI kanaiyAlAla munazIjI, Do. vAsudevazaraNa agravAlajIne vistRta bhUmikA dI hai| sarakArakA Tempalasarve suprI. zrI kRSNadevajI, dvArikA pITha ke zrImad zaMkarAcAryajI, jainAcArya zrI vijayodayasUrizvarajIne granthakI prAmANikatA, upayogitA, aura zrI prabhAzaMkarabhAike dIrgha anubhavakI prasaMzA kI hai| 44 pRSThoMkI vidvatApUrNa prastAvanA paDhanese saMpAdakake anubhava aura vidvatAkA paricaya hotA hai| mUlya ru. 25. DAka kharca pRthaka 2 prAsAdamaJjarI (hindI): __paMdaravIM zatAdvikA yaha grantha sUtradhAra nAthajI- jo sUtradhAra maNDanake choTe bandhu the unhone " vAstumaJjarI" nAmaka vahI antha likhA thA usake madhyakA stabaka prAsAda viSayakA saMkSipta rupa hai| usameM 90 pRSTha, 80 bloka rekhAcitra aura hAphaTona 20 hai / isa granthakI bhUmikA eziyA khaNDake suprasiddha purAtatvajJa Do. vAsudevazaraNa agravAlajIne likhI hai| jisameM graMthakI aura saMgadaka zrI prabhAzaMkarabhAikI vidvatAkA paricaya dIyA hai / bhanthakI hindI AvRttikA mUlya ru. 6-50 DAka kharca pRthaka
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 mAsAdamaJjarI (gujarAtI): uparokta likhe vivaraNavAlI gujarAtI AvRtti. mUlya ru. 6-50 " 4 PRASADAMANJARI (aMgrejI): uparokta dIye hUye vivaraNavAlI aMgrejI AvRtti-jisakA aMgrejI anuvAda aura anya vibhAga. prastAvanA Adi vibhAga purAtatvajJa vidvAna zrI madhusudana bhAI DhAkIne acchI tarahase likhA hai| bhAratake pratyeka prAMta aura videzake zilpa viSayakA rasajJa vidvAnoMko bhAratIya prAcIna kalAkA paricaya ho| aisa tarahase likhA hai| mUlya ru. 7-00 sAta, DAka kharca pRthaka 5 vedhavAstuprabhAkara : isa granthameM prAsAda gRha, pratimA Adike vedhadoSakA vivaraNa dIye haiN| vividha prAcIna granthoMke pramANoMke sAra acchI tarahase likhe haiN| yaha grantha " dIpArNava " granthakI pUrtirUpa hai| asameM kriyA, vidhi AdikA sAhitya bhI dIyA hai| ye grantha presameM chapA rahA hai| mUlya ru. 6 cha, DAka kharca pRthaka 6-7 kSIrArNava-vRkSArNava : vizvakarmA aura nAradajIkA saMvAda rupa dono grantha-adbhUta advitIya hai| sAMdhAra mahA prAsAdo, aura caturmukha mahA prAsAdoMke viSayameM tInase-bArA bhUmi takakA udayayukta mahA prAsAdakA adbhuta vivaraNa dIyA hai| duSprApya zilpa sAhitya prApti huA hai| kSIrArNavakA 22 adhyAya, 800 zloka saMkhyA hai aura prAsAda 1800 zloka pramANa hai| yaha duSprApya andhakA saMzodhana ho rahA hai| donu granthameM mahA caturmukha prAsAdakI cAro aura 27, 27 maMNDapa meghanAtha Adi banAnekA vivaraNa hai| tIna bhUmitakakI liMgakI sthApanA kI vidhi caturmukhameM kahA hai| esA adbhuta prantha durlabha hai| 8 beDAyA prAsAda vilaka: ye grantha paMdaravIM zatAbIkA sUtradhAra virapAlakI racanA hai| zilpakA anya granthakI anuSTupa chandameM racanA kI hai| ye prAsAd tilaka saMskRta rAga rAginImeM zArdUlavikrIDita, vasaMtatilakA Adi chaMdameM granthakI suMdara racanA kI hai| abataka usakA cAra adhyAya prApta huA hai / granthakA saMzodhana kArya cala rahA hai / prakAzako balavaMtarAya pra. somapurA evaM mAtRo 3. pathika sosAyaTI saradAra paTela kolonI amadAvAda-13
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA lekhaka, aziyAkhaMDa ke suprasiddha kalA sthApatya kA marmajJa-prakhara purAtatvajJa DaoN. vAsudevazaraNajI aprakAlajI--adhyApaka-kalA aura sthApatya vibhAga-kAzI vizvavidyAlaya bhUmikA DaoN. zrI vAsudevazaraNa agravAla zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA hama saba ke dhanyavAda ke pAtra hai| kyoMki unhoMne bhAratIya sthApatya evaM zilpa zAstra ke kaI uttamagranthoM kA uddhAra kiyA hai| isase pUrva ve zilpa ke mahAn grantha dIpArNava kA mUla sAnuvAda aura sacitra prakAzana kara cuke hai / vaha pramANika grantha deva mandiroM ke nirmANa se saMvAndhita bahuvidha sAmagrI se yukta hai / prastuta grantha "prAsAda majaro" ko mUla anuvAda aura vistRta prastAvanA ke sAtha prakAzita karane kA zreya zrI somapurAjI ko hai / mujhe isa bAta kA harSa haiM ki dIpArNava kI bhAMti "prAsAda maJjarI" kI bhUmikA likhanekA kArya zrI prabhAzaMkarabhAI ne apane sahaja-sneha vaza mujhe seAMpA hai / meM unake isa satprayatna kA svAgata karatA huuN| unhoMne apane isa prantha kA vistRta prastAvanA meM bhAratIya sthApatya zAstra aura sthapatiyoM ke saMbandha meM bahuta sI mUlyavAn aura rocaka sAmagrI dI hai-use paDhakara mujhe jJAna-lAbha aura prasannatA huI haiM / zrI prabhAzaMkara oghaDabhAi prAcIna sthApatya vaMza ke ratna haiM aura unhoMne sthApatya zAstra ke prAyogika vijJAnakI abhitaka rakSA kI hai / paraMparAgata aisI kiMvadattI hai ki saurASTra deza meM prabhAsa paTTana meM bhagavAna somanAtha ke mahAn devAlaya kA nirmANa huA isI samayase soma purA sthapatiyoM ke pUrva vaMzo kA prAraMbha huaa| avazya hI una sthapatiyoM ne eka navIna sthApatya zAstra,vAstuzAstra aura zilpazAstra kA janma diyaa| unhIM kI saMcilita prayoga vidhi se saurASTra pradeza meM eka se eka vilakSaNa mandiroM kA nirmANa hotA rahA / isa saMbandha meM revataka yA giranAra ke zikhara para bane jaina mandiroM kA evaM pAlitAnA ke nikaTa zatrujaya parvata para bane mandiroM para vizeSa dhyAna jAtA hai / usI saMdarma meM arbuda yA ApUparvata para bane mahAn jinAlayAM kA smaraNa bhI AtA hai / kitane devAla : somapurA ke sthApatiyoM dvArA bAMdhe gae athavA unake dvArA pracArita zailI meM nirmit hue| isakA sarvekSaNa gujarAta saurASTra aura dakSiNI kSetrameM honA Avazyaka hai| aisA ullekha hai ki mevADa
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke mahArANA kumbhA ne jaba apane pradeza meM sthApatya aura zilpa ko navIna protsAhana denA cAhA to unhoMne saurASTra se zilpIyoM ko AmaMtrita kiyaa| rANA kumbhA ne cittauDa meM suprasiddha kIrtistambha kA nirmANa kraayaa| unake rAjya meM kaI prasiddha zilpI the| unake dvArA rANA ne aneka vAstu aura sthApatya ke kArya sampAdita kraaye| kIrtistambha ke nirmANa kA kArya sUtradhAra 'jahatA' aura usake do putra 'nApA' aura 'pUjA' ne 1882 se 1898 taka ke samaya maiM pUrA kiyaa| isa kArya meM usake do anya putra pAmA aura balarAja bhI usake sahAyaka the| rANA kummA ke anya prasiddha rAjakIya sthapati sUtradhAra maNDana hue| ve saMskRta bhASA ke bhI acche vidvAna the| unhone nimnilikhita pranthoM kI racanA kI / prAsAdamaNDana, vAstumaNDana, 3pamaNDana, rAjavallabhamaNDana, devatAmUrsi-prakaraNa, rUpAvatAra, vAstusAra, vAstuzAstra / rAjavallabha graMndha meM unhoMne apane apane saMrakSaka rANAkumbhA kA gaurava ke sAtha ullekha kiyA hai| rUpamaNDana grantha meM sUtradhAra maNDanane apane viSaya meM likhA hai : zrI madyeze medapAryabhidhAne kSetrAvyo'bhUt sUtradhAro variSThaH / putro jyeSTho maNDanastasya tena prokta zAstraM maNDanaM rUpa pUrvam // 6-40 isase jJAta hotA hai ki maNDana ke pitA kA nAma sUtradhAra kSetra thA / inheM hI anya lekhoM meM kSetrAka kahA gayA he / kSetrAka kA eka dUsarA putra sUtradhAra nAtha thA jisane vAstumaJjarI nAmaka grantha kI racanA kI / isa vAstumaJjarI meM tIna stabaka hai, usI kA madhya stabaka yaha prAsAda maMjarI hai |jise alaga alaga karake zrI prabhAzaMkarajI ne yahAM saMpAdita kiyA hai aura abhiprAyasUcaka anuvAda bhI prakAzita kiyA hai / isa grantha meM 187 zloka hai / unake vaya viSaya prAyaH vahI hai jo prAsAda zilpa ke anya granthoM meM pAe jAte haiN| sUtradhAra maNDana kRta prAsAda bhaNDana evaM Thakkura pheka kRta vAstusAra isake nidarzana haiN| phira bhI jasA granthakartA sUtradhAra nAtha ne apane grantha ke aMta meM likhA hai / unhoM ne prasAda yA devamandira kA jo unake samakAlIna yA pUrvavartI sAhitya thA usakA sAra grahaNa karake apane grantha kI racanA kI / isake aneka varNya-viSaya isa prakAra jAnane yogya hai : Arambha meM kalpanA kI gaI hai ki himAlaya meM sthita bhagavAn zivakI pUjA ke lie devatA asura aura manuSya ekatra hue aura bhagavAn kI pUjA ki| sarvottama prakAra unhe yahI pratIta huA ki unhoMne deza-bhara meM vyApta 14
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 'jAtiyoM ke mandira banAkara unameM zivaliGgo kI sthApanA kI aura bhagavAn ziva kI arcanA kI / yaha lekhaka kI buddhimaNDita kalpanA hai jisakI pRSTa bhUmi meM unhoMne dezabhara meM vyApta 14 jAtiyoM ke prAsAdoM ke nAma ginAe haiM (zloka 1-33) / isake anantara kahA hai ki vAstu nirmANa meM miTTI, kASTa, iSTikA, zilA, dhAtu aura ratnoM kA yathAruci - yathAzakti upayoga kiyA jAtA hai aura tadanusAra hI uttarottara adhika phala bhI prApta hotA hai ( zlo0 4-5 ) / phira nirmANa kArya Arambha karane ke lie zubha muhUta batAe gae haiN| bhU parIkSA (7) vAstupUjA. cAstupuruSa pUjana ( 8-11 ), tyAjya yA azubha muhUrta ( 12 - 13 ), Ayavyaya ( 14 - 15 ) nAga vAstu ( 16 ) karma ( 17 - 18 ); zilAropaNa vidhi ( 19 - 21 ) gRhArambha zubha nakSatra (22), zilA sthApana zubha nakSatra ( 23 ), prAsAda yogya sthAna (24 25) vAstu dravyAnusAra puNya prApti ( 26 ), vAstu pUjana ke sAta vizeSa avasara (27), vAstu puruSa zAnti ke 14 muhUrta ( 28-29); prAsAda pramANa (30) pradakSiNA patha ke sAtha sAMdhAra prAsAda kA pramANa ( 31-33 ) prAsAda kI rekhA meM ratha, pratiratha, koNaratha aura phAlanAoM kA nirgama ( 33-36 ): jagatI ( 37-40 ) jagatI pITha ke udaya kA pramANa ( 40 - 41 ) caturasra Ayata vRtta aSTAsra, vartulAyata ( besara jisakA pIche kA bhAga vartula aura Age kA Ayata hotA hai) prAsAda ke saMmukha bhAga meM bane hue sopAna ke Upara toraNa ( 42-43 ) / prAsAda ke sAmane kucha haya huA devatA ke vAhana kA maNDapa (44) jina prAsAda racanA ( 45 - 47 ), nAbhivedha ( 47 - 50), praNAla vicAra ( 50-- 51 ); Ayatana arthAt mUla puruSa ke prAsAda meM anya devoM ke sthAna, (52 - 54 ) tridevasthAnakrama (55) itane viSayoM kA prastAvanA rUpa meM varNana hai / isake anantara brahmasUtrameM prAsAda nirmANa vidhi kA varNana karate hue sarvaprathama anagar3ha khaMDa zilA ke apara tIna miTToM kI kalpanA kA ullekha hai / bhiTTa eka prakAra se prAsAda kI nIva hote hai / unako dRDhatA para prAsAda kI dRDhatA nirbhara karatI hai ( 56-57 ) bhiTToM ke uparu pIThakA nirmANa kiyA jAtA hai usehI agatI pITha bhI kahate hai / isI pITha meM kaI prastara ke ghara banAe jAte the kintu unakI kalpanA aicchika thI zrI somapurAjI ne nAmataH unakA ullekha kiyA hai / inake antara prAsAda ke utsedha kA varNana kiyA gayA hai jo chajje ke bhAtaka liyA jAtA haiM (61-62) imI meM maNDovara vibhAga kI kalpanA hai / maNDovara zabda apanA vizeSa mahattva rakhatA hai / prAsAda ke Utsedha chanda kA madhya bhAga maNDovara meM vizeSa rUpame se dekhA jAtA hai / maNDovara zabda kI vyutpatti vizeSarUpa se ullekhanIya hai / kisI UceM maMca yA catare ko maNDa kahate the jaise kue kI jagata maNDu kahI jAtI ----
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / prAsAdakA maNDa utsekA jagatI pITha hotA thA usake apara prAsAdakA jo bhAga pITha se chajje taka banAyA jAtA thA vaha maNDa ke upara hone ke kAraNa maNDopari yA maNDovara khlaayaa| isI maNDovara bhAga meM garbhagRha rahatA hai| yahAM maNDovara ke utsedha yA udaya athavA u~cAI ke 144 bhAga karake una bhAgoM ke bhinna bhinna nAma die gae haiM-jase barA kummA, kalaza, antarAla, kevaoNla Adi, maNDovara ke rUpa saMpAdana ke lie unameM se pratyeka kA apanA mahattva hai (63-65) garbhagRha ke dvAramAna kA varNana sunizyita aura saTIka hai| yaha varNana prAsAda-zilpa saMbandhI sabhI choTe baDe granthoM meM pAyA jAtA hai / varAhamihira ne bRhatsaMhitA meM dvAra ke pArzvastaMbhApara mAGgalya vihaMgoM kA ullekha kiyA hai| abataka kevala tejapura ke dahaparvatiyA mandira ke pArzvastambhoM para hI utkIrNa pAe gae hai| ve atyanta sundara uDate hue haMso ke rUpa meM haiN| dvAra ke pArzvastambhoM ko dvAra zAstrA kahate hai aura pratyeka zAkhA ke kaI avAnnara bhAga hote haiM jinheM saMskRta meM upazAkhA yA hinhI meM bAMTa kahate hai| prAsAda maJjarI ke anusAra dvAra zAkhA ke 1, 3, 5, 8 aura 9 taka svAMce yA avAMttara vibhAga banAe jAte haiN| hindI meM abhItaka trisAhI (trizAkhA) paMcasAhI (paJcazAkhA) zabda calate haiN| ina zAkhAoM ke alaMkaraNoM para sthapati aura kASTa karma karanevAle bahuta dhyAna dete haiN| jJAta hotA hai ki inakI racanA meM prAcIna paramparAeM bhI avaziSTa raha gaI haiN| zAkhAoM para pratihAra yA dvArapAla kI mUrtiyAM vizeSata banAI jAtI thiiN| kabhI kabhI unake hAtha meM pUjA ko mAlAeM bhI rahatI haiM ! dvArakA sabase viziSTa ala kAra gaMgA aura yamunA kI mUrtiyAM haiM jo apane vAhana makara, kacchapa para pUrNaghaTa aura cAmara lie hue dikhAI jAtI hai| gupta kAlIna mandiroM meM hI inheM utkIrNa kiyA jAne lagA thaa| jaisA kAlidAsa ke spaSTa ullekha se jJAta hotA haiN| mUrte ca gaMgA yamune tadAnI sa cAmare devamaseviSAtAm / samudragA rUpa viparyaye'pi sahasapAte iva lakSabhAge / [ kumAra saMbhava 7-42] cAmara lie hue gaGgA yamunA kI mUrtiyoM ke uDate hue haMso kA vaha ullekha bahuta hI mahattvapurNa hai / isa ala karaNa kA zabase viziSTa svarUpa devagar3ha ke guptakAlIna dazAvatAra mandira meM pAyA jAtA hai| isameM gaGgA yamunA kI mUrtiyAM dvAra ke aparI kono meM banAI gaI hai kintu kAlAntara meM ve pArzvastambhoM ke lecana bhAga meM banAI jAne lagI / aura bhI upazAkhAoM para mithuna prathatha yA gaNa caturdala kamala Adi zobhanIya alaMkaraNoM se dvAra ko sundara banAyA jAtA thaa|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya mandira dvAroM kA sarvAGgINa adhyayana abhItaka nahIM kiyA gayA / dvAra ke dehalI bhAga meM nikalatA huA arddhacandra aura zakhodvAra alaMkaraNa bhI rakhate the jinakA ullekha zrI somapurAjIne kiyA hai| madhyakAlIna upazAkhAoM meM aura bhI kaI prakAra ke alaM karaNa banAe jAte the| dvAra ke zIrSadala (hindI-siradala) yA uttaraMge para madhyabhAga meM garbhagRha ke devatAke anurUpa eka pratimA banAI jAtI thI jise lalATa-bimba kahA jAtA thaa| viSNu ke mandiroM meM vaha gajalakSmI kI mRni hotI thI-jisake kAraNa use lakSmI-bandha bhI kahate the / devagaDha ke dazAvatAra mandira meM kuNDalita zeSanAga ke Asana para svayaM viSNu kI caturbhujI mUrti aGkita kI gaI hai / usI pRSTha bhUmi meM kAlidAsa ne viSNu ke lie bhogIbhogAsanAsIna (gghu0 10-7) vizeSaNa kA prayoga kiyA hai / : prAsAda ke nirmANa meM dUmarA aGga zikhara hai| usake viSaya meM uruzRGga aura zRMGgo ko kalpanA mahattvapUrNa hai| jisakA acchA varNana yahAM kiyA gayA hai / madhyakAlina mandiroM meM zikharoM kA bahumukhI vistAra huA / zikhara ke aGga pratyaGgoM kA aura unakI rekhAoM kA saMpUrNa adhyayana abhI spaSTatA se karane yogya hai| zikhara ke nirmANa meM aNDaka tabaGga aura tilaka kA bhI ullekha kiyA gayA hai kintu unakA spaSTIkaraNa vyAkhyA mApekSa hai| zikhara kI coTI ke para Amalaka zilA kA bhI mahattva pUrNasthAna hai / avayavoM kA kucha spaSTa ullekha isa grantha meM pAyA jAtA hai / isake anattara vibhinna prakAra ke prAsAdoM kA varNana kiyA gayA hai| (iloka 105-134) / prAsAdoM ke bheda mukhyaH zikharoM kI vibhinna kalpanAoM para nirbhara hai| evaM zikharoM ke bheda zRGga UruzRGga aNDaka aura tilaka Adi ke bhedopabhedoM para nirbhara karate haiM / unakA vivaraNa isa prAsAda maJjarI graMtha meM tathA zilpa ke anya aneka graMthoM meM bhI diyA gayA hai / paramparA prApta sthapati inheM jAnate Ae hai / aura inhI ke anusAra vibhinna prakAra ke zikhara yukta prAsAdoM kA bandhAna bAMdhate hai / prAsAda nirmANa meM maNDapoM kA bhI vizeSa mahattva hai / garbha gRha ke sAmane aMtarAla maNDapa raGgamaNDapa, nR yamaNDapa, mukhamaNDapa, bhogamaNDapa Adi kaI prakAra ke maNDapoM kA nirmANa kiyA jAtA thA / aura unake dvArA hI prAsAda kA pUrA mvarUpa vikasita hotA thA / madhyakAlIna mandiroM meM maNDapoM ke myarUpa kA adhyadhika vistAra kiyA gayA / maNDapoM ke stambha, vitAna, gumaTa saMvaraNa aura zikhara Adi ke vipaya meM bahuta adhika sAmagrI zilpa graMthoM meM pAI jAtI hai| usakA bhI vizeSa rUpa se adhyAna Avazyaka hai / vizeSataH ur3IsA ke mandiroM
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 meM raGgamaNDapa ko pIr3hA deula kahA jAtA hai aura unake kaI prakAra ke uThAna vAle pIDha yA pIDhAoM kI saMkhyA unake ghaNTA aura siMha ke vivaraNa para vizeSa dhyAna diyA jAtA thA / madhyadeza ke candela mandiroM (khajurAho) meM bhI raGgamaNDapa ke vitAna kI kalpanA atyanta sundara rUpa meM pAI jAtI hai / cAlukya kAlIna mandiroM evaM rAjasthAnI mandiroM meM bhI unake zilpa para vizeSa dhyAna diyA gayA aura unake stambhoM kI saMkhyA kA adhikAdhika vistAra kiyA gayA / prAsAda nirmANa meM sabase adhika mahattvapUrNa sthAna arcA yA devapratimA kA hai jisakI sthApanA garbhagRha meM kI jAtI hai| isa zAstra kI vizeSa vidhi pratimAlakSaNa nAmaka granthoM meM pAI jAtI hai| pratibhA kA pramANa aura svarUpa donoM hI varNana ke viSaya hai| inhIM ke sUkSma paricaya ke AdhAra para kuzala zilpI sundara pratimAoM kA nirmANa karate haiM / pratimA jitanI sundara hotI hai utanA hI adhika devatA kA sAMnidhya usameM mAnA jAtA hai / pratimA ke saundarya se darzaka ko manaH samAdhi prApta hotI hai| devatA kA sAnnidhya yahI pratimA kA sAphalya hai, aura usI-kI caritArthatA ke lie prAsAda kA nirmANa kiyA jAtA hai / eka aura sauMdaryazAstra ke anusAra devapratimA kI sundaratA kA astitva rahatA hai, dUsare aura devatA kI ArAdhana karane vAle bhakta ke mana ko zati yA manaH samAdhi-astittva hai| donoM ke saMyoga se prAsAda meM deva pUjana kI saphalatA siddha hotI hai / viSNu dharmottara purANa meM kahA hai ki .prAsAda nirmANa meM antarvedi ora bahirvedi dono kI siddhI prAma hotI hai| antarvedikA tAtparya yajJa-yAgAdi se evaM bAhirvedi iSTapUjAdi dhArmika kAryoMne hai / prAsAda nirmANa se ina donokA phala prApta hotA hai| prAsAda nirmANakA eka pratyakSa phala vAstu sthApatya, zilpa, citra, nRtya, gItAdi kalAoM kI ArAdhanA bhI hai evaM ina kalAokA darzana sarvasAdhAraNa ke lie sulabha ho jAtA hai| ataH prAsAda nirmANa koI sAdhAraNa bastu nahIM. apitu mahAn puNya haiN| jisake dvArA samasta loka ko devatva ke prabhAvakA anubhava hotA hai| prAsAda nirmANa ke parisamApti para sUtradhAra sthapati kA pUjana avazya karanA cAhie sUtradhAra kI pratimAhI sundara prAsAda kA rUpa grahaNa karatI haiM sUtradhAra ke ArAdhana hI prAsAda nirmANa kI sAnaMnda samApti samajanI cAhie / (ha.) vAsudevazaraNa kA. hi. vi. vi. vArANasI
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ somanAtha ke sanmukha darzana / moDherAkA sUryamaMdirakA dvAra aura sthaMbho
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Abu- delavADA jaina maMdirakA sthaMbha aura hinDola ke toraNa /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtradhAra nAthunI viracita vAstumacaryAntaragata prAsAdamaJjarI prAsAdajAti himAlaye dAruvane surAsura narAdibhiH / bhAsAdAkAra pUjAbhiH purodevaH zivo'rcitaH // 1 // prAsAdAnayaM tatra jAtA jAtayastu, caturdazaH / nAgarA drApiDAzcaiva lasinAkhyA ca vimAnakA // 2 // mizrakArUyA barATAzca sAMdhArAbhUmijAstathA / vimAnanAgarAstadvadimAnapuSpakA bhidhAH / / 3 / / balabhI phAMsanAkArA siMhAvaloka rathAruhAH / vAstudravyAnusArapuNyaphala mRdAkASTeSTakAzaila dhAturatnAdibhiH sudhIH // 4 // kUryAda svazaktyA prAsAda caturvargaphalamadaH / pAMmunApi murAgAre krIDayA vihitezriyaH // 5 //
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI . kAryAsbhezubhamuhUrta mulagne zubhanakSatre paMcagrahaklAnvite / mAsa saMkrAMtivatsAdi niSiddhakAlavanite // 6 // bhU parikSA sarva dikSapravAho vA prAgudak zakaraplavam / muvaMparIkSyasiMcayeda paMcagavyena kovidaH // vAstupUjA maNinA svarNa rudhyeNa vidrumeNa phalena vA / catuHSaSTipadairyAstu likhyetApi. zatAMzakaiH / / 8 / / phiSTe ca vAkSatairuve tatovAstu samarca yeta / pUrvoktena vidhAnena kaliMpuSpAdi pUjayenaiH // 9 // indrovahniH pitRpati naiRtyo varuNo marut / kubera isa patayaH pUrvAdinA dizAMkramAvaH // 1 dipAla: kSetrapAlazca gaNezazcaMDikA tathA / eteSAM vidhivata pUjA kRtsA karma samArabhet // 11 // tyAjyamuhUrta dhanurmIne sthite sUrye gurauzukre'stage vidhau / ghRtau vyatipAte ke danthe naSTa kadAcana // 12 // kanyAdi tritrigesUrye dvArapUrvAdiSu tyajet / sRSTyA vatsamukhaM tatra svAminohAnipadabhavet // 13 // V9S. 6-99 absent in B; VS. 17, lowever, is given elsewhere with a varient reading in the selfsame text. 1.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Prasad Manjari * AyAdigaNita Ayo vyaya maMzasya micibAye surAlaye / dhvajAyodevanakSatraM vyayAMzI prathamauzubhau // 14 // keSAM ca marutAM yehe vRSasiMha gajAH zubhAH / mAsa nakSatra lanAdi-cintanaM pUrvazAkhAH // 15 // nAgavAstu nAgavAstu samAlokya kUryAta khAtavidhai sudhIH / pASANAMtaM jalAMtaM vA tataH kUrma nivezayet // 16 // raupyasuvarNAdikUrmapramANa ardhA gulo bhaveca kUrma eka haste surAlaye / ardA gullo tato vRddhiH kAryAvidhi karAvadhi // 17 // eka triMzat karAMtaM ca tadardhA vRddhi riSyate / tato'rdhApi zatAbha kamanvaGgulottapaH // 18 // caturthI zo'dhiko jyeSThaH kaniSTho hona yogataH / zilAropaNavidhi sauvarNo raupyajo pApi snApya paMcAmRtena sAH // 19 // izAnAdanikoNAtA zilAH sthApyA pradakSiNAH / madhye kUrmazilApavAd gItavAditra maMgalaiH // 20 // V. R. in B. ekahasle surAgAre kUrmamogulaM myaset / / ardhA gulAH pratikara vRddhiH paMcadazAvadhi // 2.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ . * prAsAdamajarI * balidAnaM ca naivedya vividhAnnaM ghRtaplutam / devatAbhyaH sudhIrdadhAt kUrmanyAMse zilAsu ca // 21 // gRhAraMbhazubhanakSatro mUtrAra bho gRhAdAnAM muttarAyAM karatraye / bAhye puNye mRge maitre pauSaNe vAsavavAruNe // 22 // zilAsthApanazubhanakSatro zilAnyAsastu rohiNyAM zravaNehastapuSyayoH / mRgazIrSe ca revatyAM muttarAtritaye zubhaH // 23 // prAsAdayogyasthAnapuNya nadyAMsiddhAzrame tIrthe puraigrAme va gavhare / vApI vATI taDAgAdi sthAne kArya surAlayam // 24 // devAnAM sthApanaM pUjA pApahRdarzanAdikam / dharma vRddhirbha vedartha kAmau mokSastato nRNAm // 25 // vAstudravyAnusArapuNyaprApti koTighnaM tRNaje puNya mRNmaye dazasaMguNam / aiSTake zatakoTighnaM zaile'naMtaphalaM bhavet // 26 // vAstupUjanasaptamuhUrta karma saMsthApane dvAre pAkhyAyAM ca pauruSe / ghaTe dhvaje pratiSThAyAmevaM puNyAha saptakam // 27 //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Prasad Manjari * vAstuzAnticaturdazamuhUrta bhUmyAra bhe tathA karme zilAyAM sUtrapAtane / khuredvArochye staMbhe paTTe padmazilAmu ca // 28 // zukanAse ca puruSe ghaMTAyAM kalaze tathA / dhvajocchAye ca kurvIta zAntikAni caturdaza // 29 // prAsAdapramANasthAna eka hastAdi prAsAde yAvad hasta zatAdhake / pramANaM kuMbhake mUlanAsike bhittibAbata; // 30 // bhramayuktasAMdhAraprAsAdapramANa dazahastAdoMnasyAt mAsAdo bhrama saMyutaH / syAdekAdirasagnaMta niraMdhAro bhramaM vinA // 31 // paMcahastAditomeru: zyAtpaMcAzatkarAvadhiH / kuMbhAdi stharANAM tu nigamaH samasUtrataH // 32 // pIThasya nirgamo bAye kartavyazchAyakasya ca / samadalahastAMgulaphAlanA tripaMcasakSanavabhiH phAlanAbhivibhAjayet // 33 // prAsAdamaGga saMkhyA ca vAri mArgAntare sthitAH / phAlanA karNa tulyAsyAd bhadraMtu dviguNaMmatam // 34 // 3. Sad triMzatam in B. 1. paMcahassomavetmeru in B.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI * sAmAnyo'yaM vidhistatra dvividhAra vinirgamaH / aGgavyAsa samo yadvA dhAmahastamitAlaiH // 35 // prAsAdAM zAzvatu gaMgAd yAvat sUryo taraM zatam / ekasyApi talasyorSe zikharANi bahUnyapi // 36 / / nAmAni jAtayasteSAM mUrdhAkArAnusArataH / jagato vedAsramAyataMvRtamaSTAsravartulA tam // 37 // prAsAdaM kArayettasyAnurupA jagatomapi / pAsAdAtricatuH paMca guNeti jagatI tridhA // 38 // jyeSThAdiSu kramAyojyA vidhaikye bhramasaMyutAH / SaT saptatrijinegRhe dvArakA puruSatraye // 39 // daidhya sapAdAsArdhA vA dviguNAmaMDapakramAt / jagatyo yapramANa bhAsAdeka karAMte deM jyazedvAviMzadaMtake // 40 // , uccA yugAMzA dvAtriMze bhUtAMzocAzatAIke / sRSTayA karNeSu dikpAlaiH prAkAra dvAra maMDapaiH // 4 // sopAna toraNa sopAnaistoraNeryuktA caturdikSu praNAlakaiH / maMDapAgre pratolyAne sopAnA ca toraNam // 42 // bhittigarbhamita sImA-mAnaM vA garbhamAnata / toraNaM staMbhAntare syAt padapaTTAnu sArataH // 43 // 5. prAsAdaM kArye tatra jagatisthAnurupataH in c.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Prasad Manjari devavAhanasthAna catuSki vAhanasthAne prAsAdAne prakArayet / ekadvitri catuSpaMca rasasapta guNAntare // 44 // jinaprAsAdaracanA jinAgre samavasaraNaM mukhAgre gUDhamaMDapaH / caturviMzatipiMcAzad vA dvisaptatiH prakramai // 45|| jinAlaye caturdikSu yuktasyAt jinamaMdiram / maMDapAd garnasUtreNa vAmadakSiNodizoH // 46 // aSTApada maMDapAge trizAlA vA balANakam / nAbhivedha prAsAdasyAgrataH pRSThe cAmatodakSiNo'thavA // 47 // pAsAdaM kArayedanyaM nAbhivedha vivarjitam / liMgAo pratimArupAM na kuryAt devatAH sudhI // 48 // brahmaviSNavIzajainAnsvisvamRrtya to nyaset / zivasyAge'nya devasya daSTibhede mahadbhayam // 49 / / pAkAra rAjapathayoraMtare nyAnapi nyaset / pranAlavicAra pUrvAparAsya prAsAde nAlaMsaumye prakArayet // 50 // tatpUrve yAbhyasaumyAsye maMDapovAmadakSayoH / 6. Missing in B.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamasarI - - mayamate iSTadig mukhaliGgasya nAlavAme prakArayet // 51 // AyatanaM "rudrasyAyatane sRSyA gaurI mAtR ravi maTham / viSNuM zAntigRhaM vighnarAjamAgneya koNata // 52 // viSNogaNAdhipa mAtaH sUrya jalazayaM vidhim / nATyezaM pArvatI tAkSe nyaset.bhRzeviSNu ca madhyataH 53 // vArAho mAtR vinazAMtare vA mAtRsUryayoH / .... .... .... .... .... // 54 // tridevasthApanakrama rudrastripuruSe madhyedakSe brahmAvAmohariH / rudravaktra trimAgono harirarveviracyUme // 55 // 7. Iu lieu of this Vss. 35, 36/2 of Prasadamandana have been giveu in C. 8. The topic is thus elaborated in Prasadanandana. sUryAyatanaH-sUryo gaNezo viSNubdha caMDIzaMbhuH pradakSiNe / bhAnogRhe prahAstasya gaNAdvAdaza mUrtayaH / / gaNezAyatana:---Nezasya gRhetadva caMDI zaMbhuIrI raviH / mUrtayo dvAdazAnye'pi gaNAH sthApyA hitAzcaye / / viSNuAyatanaH-viSNoH pradakSiNenava gaNezo'rko'mbikA zivaH / gopyastarayAvatArasya mUrtayo dvArikA tathA / / caMDayAyatanaH-caMDyAH zaMbhurgaNezo'rkA viSNuH sthApyaH pradakSiNe / mAtaro mUrtayo devyA yoginyo bhairavAdayaH / / zivapaMcAyatana-zaMbhoH sUryogaNezazca caMDI viSNuH pradakSiNe / sthApyAH sarve zivasthAne dRSTivedhavivarjitAH //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Prasad Manjari * bhiTTaH bhiTTaziloI prAsAde ekahaste yugAMgulam / ardA gula vRdhyAtu yAvat , paMcAzatakarAn // 56 // ekaMTe troNi vA hInahInAni pAdanirgamaH / pIThaH pAsAdasya samutsedhve ekaviMzati bhAjite // 57 // paMcAdi navabhAgAnte paMcadhApIThamuchUye / tripaMcAzatsamutsedhe dvAviMzatyazanirgame // 58 / / kuryAnnavAdi saptArka dazavasvaMzakAnakramAt / jADyakuMbha kaNI prAsapaTTI bhAzvanarastarAn / / 59 / / paMcasA tri sA bdhi catustridhvaMzanirgamAn / sarveSAM pIThamAdhAraH pIThahIna nirAzrayam // 6 // pIThahInaM vinazyet prAsAda bhavanAdikam / pAsAdodaya mAnaH hastAdi paMcahastAMte prAsAde ca samocchyaH // 61 // mUryA gulA pratikara vRddhi striMzatkarAvadhiH / navAGgalA zatAntimevaMcchAr2yAtamucchyaH // 62 / / maMDovaravibhAga 144 utsedho vedavedendu bhakte pIThoteo nyaset / paMca nakhASTa sArdhadvi vAsvaMka: paMcatriMzataH // 63 //
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 9. * prAsAdamaJjarI * tithyaSTa daza vazvaMzai sArddhadvi vizva bhAga / kuMbhakalazaM cAntarapatrakam ||64 // krameNa khurakaM kapotAlI maMcI jaMghodramAzra bharaNItata: / ziraH paTTIM kapotAlima taracchAdyamAcaret // 65 // dazAMze nirgato vAri-mAgedila kalAMzataH / bhittimAna iSTikAbhitti kRtegehe bhitipAdena kArayet // 66 // paMcamAMze'thavAsArddhaM dAruje ghaDazevApizailaje / sAMdhAreSTamAMzataH // 67 // dazAMze kubhaimUlanAsike / saptamAMzasyAt dhAturatnajasyAt garbhagRhasvarupa garbhage yugAtha vA bhadrADhyaM vAyataMzubham ||68|| svarasamasUtra kuMbhakena samAku bhI staMbhaudgama sAmyataH / bharaNyAM bharaNaM zIrSa kapotAlyAM samabhavet || 69 || kUTachAdyasya peTAntaM kuryAda paTasyapeTakam / garbhagRhodaya " gRhadevAlaye garbhe vyAsAt sArddha sapAdakaH // 70 // garbhAdayaH syAt paTTAMte tasya tu vasubhAjite / ekasArddha' zarArddhaka sAdhaiH krameNa kuMbhikA // 71 // Vss. 70, 71 are absent in B. but found in C. 10
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ . * Prasad Manjari * staMbhodha bharaNaMzIrSa paTTodorddha karoTakam / dvAramAna ekAste surAgAre dairddhadvAraM kalAMgulam // 72 // SoDazAGgalA yA vRddhayAH pratihasta yugAntakai / 'yaMgulAcA'STa hastAMte dvivRddhadyA sthAt zatArddhake // 73 // dvArocchyAI vistirNa SoDazAMzAdhika hivA / zAkhAstvaMga samA eka tripaMcAdi navAMzake // 74 // hInAneSTA'dhikAzreSThAstAsyurdevAlayaM gavat / devAnAM saptazAkhavA navAMta harirudrayo // 75 // paMcazAkhaM sArvabhaume trizAkhaM maMDalezvare / dvAresvasva pratIhArAn parikarayutasthitAn // 76 / / dvAra'dvaidhye caturthI ze dvArapAla prakArayet / dumbarArdhacandra mUlakarNasya sUtreNa kuMbhinAdumbara samam // 77 // garbha kA tasyAt maMdArastutribhAgataH / dvAra vyAsa samaudaizyoM arddhacandrastvardhanirgata:13 // 78 / / khurakena samotsedha svatrArdhA zastu caMdrikA / maMDapeSu samasteSu pIThAnte raGgabhUmikA // 79 // 10. Missing in B. 11. nyaset parikara sthitAn in A. 12. koNenA in A. 13. Abseat iu B and C.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI * I - kapilopramANa prAsAda dazabhakte dvItrivedAMzAzca vArdhataH / dhyaMze'tha pAdaikA kaulIsyAduI zukanAzakaH // 8 // zikharaH chAdyasyorce mahAraHsyAt tataHzRMGgANi kArayet / zRge zRge tvadhacchAdha mUrdhvazRGgAdho'nudgamam // 8 // svasyAGgAsya pramANAMtu sapAdaM zRGgamucchye / kaMdha syA?daye ghaMTA (zRGge mahati vAladhau ?) 826 mUlakaNe rathAdau vAdhyekadvitrikramAt nyaset / niraMdhAre mUlabhittau sAMdhAre bhramabhittiSu // 83 // rekhAgarbha samAzastA vistirNavAna saMkaTA / . uruzagANi bhadrasyurekAdito navAMttakam / / 84 // lubdhA saptasaptAstAM tUce rasAMzastrayodazaH / rekhAmUle dazabhakte kUryAdagraM SaDaMzakam // 85 / / rekhAmletsapAdakarNa mAnevA zikharodaye / rekhodaye'STa bhakte tu skaMdhoye saptabhAgikam // 86 / / urvAze tiryagalasya (lAMchanAdveSikA mataH ?) / yadvArekhA mUlasya vistarAda pRthakasUtre caturguNe // 87 // padmakozaM samAlekhya sapAda zikharodayaH / AmalasArApramANa skadhakozAntare sapta bhaktegrIvAMzakodayaH // 88||
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 * Prasad Manjari * sArddha AmalasAraH syAt pamachatraM tU sArddhataH / tribhAgamaJca kalazaM kuryAdvibhAga vistaraH // 89 // mUlazikharaupAGgacAlaMjara rekhAmUle tu digbhakte koNaH kAryAdvibhAgakaH / tryaMzabhadraM rathaH sArddha skaMdhodhvaM ca navAMzake // 9 // ''koNau yugAMzau bhadraM ca dvayaMzatryaMzoratho bhavet / zukanAsamAna chAdyAMtaH skaMdhAntamekadvi bhaktaikadikazivAMzakai // 91 / / sUrya vizvAMzakairuvaM ca chAdyoveM zukanAsaka / zRGgoruzRGga pratyAGgaM gaNayendaMDakAnihi // 12 // 1"tabaGgA tilaka karNe kUryAt prAsAdabhUSaNam / AmalamAra vistAramAna dvayo pratirathormadhye vRttamAmalasArakam // 13 // vyAsArddhana tadutsedhaM dhRtapAtraM tadaMtare / mAsAda puruSaM statra hemaparyakazAyinaH // 94|| dhvajAdharasthAna prAsAda pRSThe nairutye rathe kUryAda dhvajAdharam / kalazaH prAsAdasyASTamAMzena kalazAM'ke vistaraH // 95 // 14. C. stops here. 15. Absent in B.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 16. 17. 18. prAsAdamaJjarI * 16 " pUrvokta mAnato jyeSThaH SoDazAMzAdhiko bhavet / tAdazonaH kanIyo: navAMzairudayaM bhavet // 96 // * grIvApIThaM bhavedbhAgaM tribhAgaM nANDakaM kaNike bhAga tulye ca tribhAgaM tathA / bIjapUrakam // 97|| ekAMzo'gre ca mUledvau vahni vedAMza grIvAdvau pIThamardha dvIpa bhAgaM dhvajAdaMDa taducchrAyo bhaveddaMDa: prAsAda vyAsa mAnataH / dIg zarAMzona to vAsyA haste pRthu pAdonAGgulA // 99 // karNiko / vistarANDake // 98 // prati haste zatArddhA te tvardhvAGgula vRddhitaH / samagraMthI parvabhirviSamairyutaH // 100 // vRttasAra zizava vaMza 17 " agara kagareNa vA daMDaH kAryaH khadira madhukoruNa caMdanai / markaTI daMDaH SaSThAMze dairdhyArddhana tu samucchritA tribhAgaiva kiMkiNIyuta 18 Vss. 93 to 95 absent in B. Absent in B. Absent in B. suzobhanaH // 101 // vistRtA / caMdrikA // 102 // vaMzo kalazacaiva adhaH ghaMTA malaMbayet / dhvajAdaMDa zUtAdedhye sApTAmAMzena vistRtA // 103 // niScinhaM zikharaM dRSTvA dhvajAhInaM na kArayet / vAsamicchanti dhvajahIna surAlaye // 104 // asurA 14
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 * Prasad Manjari * prAsAdAH caturasra caturdAro dvArAgre ca catuSkikA / vairAjyo'tha caturbhakte koNozodvotubhadrakam // 105 // bhAgAcaM nigama bhadraM mukha bhadraM prakArayet / zRGgamekaM nyasetkarNe bhadevoda ca naMdanaH // 106 // sAMdhArakezarIprAsAdaH sAMdhAre dig navAMSTAMze bhramaumittizca bhAgataH / kSetre'STa bhakte dvau karNo bhadraM vedAMza vistaram // 107 / / bhAgArddha nirgama paMcAM'koyaM kesarImataH / catura'ka vRdhyAnye yAvadekottara zatam // 108 // dazabhakte dvayaM karNaH sArddha bhadrA kerathe / zrIvatsa zikhara sarvatobhadro nava zRGgavAna // 109 / / bhadre zrIvatsa sahito rathikAdyazca naMdanaH / zRGga tadUrve bhadraM tat sadaza naMdazAlakaH // 11 // karNezRGgAdvayaMtveka rathe naMdizaIritaH / sUryAze marathaH karNo bhadrArddha dvidvibhAgataH // 11 // karNe bhane ca zRGgedve sthetvekaM sa madara / manubhakte rathaH karNo bhadrArtha dvidvi bhAgaH1 // 112 // 19. kSetreSTa bhaktedvaukarNa tatra bhadrAMza vistaram in B. 20 Absent in A and B, but kuown in mss. fron Rajasthan. 21. Ibid.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 * prAsAdamaJjarI * bhadrapArzva dvaye kUryAd bhAga bhAgena naMdike / karNe zRGgAdvayaM zRGgo pariSTAt tilaka rathe // 113 // nadyAmekaika tilaka bhadre zRGga trayaM nyaset / zrI vRkSastatra karNe trizaGgaiH syAdamRtodbhavaH // 114 / / dve dve pratirathe dve dve bhadre ca himavAn mataH / bhadre tRtii| naMyAMstu tilakaM hemakUTakaH // 115|| rekhordhvastilakaM naMdyA zuga kailAsa saMjJakaH / rekhAyAstilakaM sthAne zaGga pRthvIjayastadA // 116 // SoDazAMze bhAgamAnA koNI karNa rathAntare / zeSa manvaMzavadbhadre nirgamo'zaH pare samA // 117 / / karNazaGgadvayaM naMdyA tilaka' ca pratyAGgAkam / dvaya rathe trayaM bhadre naMdI kendra tolakaH // 118 // naMdhA zaGge mahAnilo rekhoveM tilake sati / / rekhAstilakai sthAne zRGgA yadi sabhUdharaH // 119 // aSTAdazAMze bhadasya pArzvayo naMdikA dvayam / zeSa kalAMzaMvatkaNe dve zRGge tilakastathA // 120 // karNe naMdyA zRGga tilaka pratyAGgA yugma bhAgikam"" Vss. 121 to 123 are variously given in B. as: naMdyA udvetu tilake pratyAGge yugma bhAgikam / zagaM trayasthebhadre yugmanaMdyAtu tainake // bhadra naMdyAnyasezana tilakaM ratnakUTakaH / rekhA tRtIya zRGgatu sativaiDUrya ucyate // ayaM naMdyAtu tilake dve zRGge padmarAgakaH / rekhAdhaH stAna punaH zRGga kArayedvanakastadA / / 22.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 * Prasad Manjari * " mA kAma hama se bhAga 120 naMdyA dve dve tilaka bhadre yugma rathe trayam // 121 // ratnakaTastadA nAma zivaliGgeSu kAmadaH / rekhAyAM vatIya zRGga sati vaiDUrya ucyate // 122 // rekhorSe tilaka ratha naye zRo dve padmarAgaH / rekhordhvastAt punaH zRGga kArayedvajakastadA // 123 / / nakha bhakte dvayakaNe sADhe koNodvaya rathaH / sArddha naMdI bhadra naMdI bhAgobhadra yugAMzakaH // 1246 karNe dvi zaGkha tilaka rekhAmanvaMza vistarA / nadyA zRGgaM ca tilaka pratyaGma ca tadUrdhvataH // 125 / / vayaM bhadraM catuH zRga nadyA zRGgAM ca tilaka / bhadra nA tathA zRGga prAsAdo makuTojjvalaH // 126 / / tatra rekho, ca zaGge prAsAdo gajarAjakaH / tathaiva tilakaM kuryAt bhadra karNetu zuGgakam // 127 // rAjahaMsaH samAkhyAtaH kartavyo brahmama dire / tathaiva zuga kUrmAt bhane karNe tu tilakam // 128! garuDaH sa samAkhyAtaH kartavyaca zriyaH pate / dvAviMzatyaM zake naMdI bhAgena bhadra pArzva yo // 1295 jayapatirathaH karNo bhadrA ca dvi bhAgikam / karNe dvi zRGga tilaka bhadre zRGga catuSTayam // 130 // 3. Vss. 124'--133' absent in B. 24, pratyaGgasyA dhorathe in A. 25. Vss. 127 and 128 missing in A but known in mss. fronm Rajasthau.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 * prAsAdamaJjarI * suGgAdvayaM pratirathe pratyaGgAni tribhAgataH / rathe zRGga trayaM kuryAda dve dve uparathe tathA // 13 // gadra naMdyA tataH zaGkha vRSabho'yaM harapriyaH karNe zRGga tRtIyasyA noru siddhi pradAyakaH // 132 // sAMdhArA vA niraMdhArAH prAsAdA paMcaviMzati / paMcahasto bhavenmeru rekottara zatAM'kaH // 133 // nakha vRdhyA zatAbeMkA nyekotara sahasrakam / pUrva karyAnnRpomeravaNahIna tataHparam // 134 // meruH kuryAd brahmaviSNu zivArkAya nAnye kvacit / maMDapAH prAsAdAne maMDapasyAdeka tridvAra saMyutaH // 135 / / jine tripuruSe dvAri kAsu trimaMDapAH kramAt / ekadve haste prAsAde kUryAdagre catuSkikA // 136 // trikare dviguNa veda hastAMzona dvisaMguNam / paMcAdi daza hastAMte prAsAde sAI maMDapaH // 137 / / daza hastA zatArddhate sapAI vA samaMzubham / prAyeNa maMDapAH sAI dviguNaM pratyaliGgAkai // 138 // jayamate mAsAdasya pramANena maMDapaM kArayettasamam / sapAdaM sAddha maMzona dviguNa dviguNa hivA // 139 / / Vss. 135 to 138 missing in B. 26.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 * Prasad Manjari * kakSAsanayuktastaMbhavibhAga vizvAMza bhaktaM tUtsedhai sapAda rAjasenakaH / sapAdaM tryaMza kAvedI bhAganAsanapaTTakam // 140 / / staMbha sAdhe sarAMzo'tha pAdona bharaNaM matam / zIrSa sapAde tasyorce kAryaH paTTo dvibhAgakaH // 141 / / taghe aMzaka chAdyaM tatpeTa paTTa peTake / kAryAhastAMgulona mAsano mattavAraNam // 142 / / gUDhamaMDapAH syAddamaMDapo vedAtra subhadrotibhadrakam / mukhabhadra yuto dvAbhyAM tri vA prarathayutaH // 143 // karNodakAntare vApi bhadrodakayutasvibhiH / karNato dviguNaM bhadra pAdonastu ratho bhavet // 144 / / bhadrArdha mukhabhadrahI bhadre caMdrAvalokitaH / catuSkIprAprivamaMDapAH eka tribheda SaT sapta nava catuSkayaM trikAye // 145 / / agre bhadra yute pArtha dvayepAAgratastathA / agratastricatuSkibhiH sAliMda pAIyordvayoH // 146|| muktakoNe catuSkyo itidvAdazamaMDapAH / maMDape staMbha padAyA madhyapadAnusArataH // 147|| 27. Iss 140 to 144 absent in B. 28. Vss 145 to 147 absent in B.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI * zukanAsa samApaMma nyUnAzreSTAnatocchtiA / nRtyamaMDapAH nRtyArtha dvAdazastaMbho dvidvistaMbha vivardhanam // 148 / / yAvat staMbhAzcatuSaSTi saptAviMzati maMDapAH / nRtyamaMDapa cA- bhUmimUveM vitAnakA // 149 / / athavalANakaH brahmeza viSNu caMdrArka jinAgre syAd balANakaH / prAsAdAgre gRhe durge rAjadvAre jalAzaye // 150| vAmanazca vimAnazca haryazAlaca puSkaraH / tathA cotuGgA nAmA ca pacaite ca balANakAH // 151 / / balANaM jagatI pAdaH vyAsa pAdo nitaMhivA: / eka dvitri catuH paMca rasasapta guNAntare // 152 / 3 mUlamAsAda vad dvAraM uttaraGgANA ca peTake 31 / vAmana jagato grasta vimAna tu tadAzritam // 1533 : harmyagRhe vA'pi gopure nagarAnane / puSkaraM cArimadhyasthamagra tathaiva bhUSitam // 154 // vimAnastuGganAmA ca rAjavezmAgrataH zamaH / saptabhUmaM navabhUmaM atau, na kArayet // 155 / lakSaNa tasya vakSyAmi sthAnamAnauM ca bhUmikAm / 29. Absent in B. 30. Absent in A. 31. tanaprAsAda ca dvAraM uttaraMgo kaNaM vadhi in B. 32. Vss. 153 to 155 absent in B.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 * Prasad Manjari saMvaraNA paMcAdyaikottaraM zataM ghaMTA saMvaraNA bhavet // 156 // paMcaviMzatirityuktA prathamA vabhAgakA liGgamAna * 34 mAnanyunAdhikaM vApi svayaMbhUvANa ratnaje // 157 // 35 ghaTiteSu vidhAtavyamarcA liGgeSu zAstrataH ' jagatyAMnIcatu: paMcaguNAM devapura tridhAH // 158 // bhinnadoSAdi dIrghamAnAdhi chaMdabhede jAtibhede hInamAne pratimA .33 brahmAviSNu zivArkANAM gRhabhinnaM na doSadam / zeSANAM doSadaM bhinnaM vyaktA vyaktagRhaM zubham / / 159 / / vakrecApi surAlaye / tithizaka dvAradairghyaM tu dvAtriMze ucca AsanasthAtu manuvizvArka 33. Vs. 157' absent in B. 34. mAna nyUnAdhikA kAryA in A 35. Vs. 158' absent in B. mAnapramANa dvArocchrayo'STa navadhA bhAgame ke parityajet / zeSasize dvibhAgAca mahadbhayam || 160 // aMzonAdvAratothavAH || 161 // kalAMzakai / bhAgataH || 162 || caturasrIkRte kSetre dazabhAga vibhAjite / bhitti dvibhAga kartavyA SaDbhAga garbha maMdiram || 163 || 21
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI * tRtIyAMzena garbhasyAt bhAsAde pratimottamA / madhyamA svadazAMzonA paMcAzonA kaniyasI // 164|| pratimA draSTi sthAna AyabhAge bhajed dvAramaSTamUrdhvataH tyajet / saptamA saptame draSTivaSesiMhe dhvaje zubhA // 165 / / SaSTa bhAgasya paMcAze lakSmInArAyaNasyadak / zayanArcAza liGgAni dvArAna vyatikramAta // 166 / / devatA pada sthApana vibhAga paTTAdho yakSabhUtAdyAH paTTAgre sarvadevatAH / tadane vaiSNava brahmA madhye liGga zivasya ca // 167 / / pratiSThAmuhUrta pUrvokta saptapuNyAha pratiSThA sarvasididA / ravau saumyAyane kUryAd devAnAM sthApanAdikam // 168 // pratiSThA cottarAmUla ArdrAyAM ca punarvasau / puSye haste mRge svAtau rohiNyAM sratimaitrame // 169 / / tithi riktA kujadhiSNya kruraviddhaM vidhuM tathA / dagdhAM tithiM ca gaNDAnta carabhogagraha tyajet // 170 // mudine sumuhUrte ca lagne saumyeyutekSite / abhiSekaH pratiSThA ca pravezAdikamiSyate // 1714 36. Vss. 168 to 181 are absent in all the mss. Known from Saurashtra: these have however, bees noticed in those fron Rajasthan.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 * Prasad Manjari * pratiSThAmaMDapaH pAsAdAne tathaizAnye uttare maMDapaMzubham / tripaMca saptanaMdaikA dazavizva karAntare // 172 // maMDapaH syAt karairaSTA dazasUrya kalAbhittaiH / SoDaza hastataH kuMDe vazAdadhika iSyate // 173 / / staMbhaH SoDaza saMyuktaM toraNAdi virAjitam / maMDape vedikA madhye paMcASTa nava kuMDakam / / 174 // istamAtra bhavet kuMDaM mekhalAyonisaMyutam / Agamairveda maMtraizca homaryAd vidhAnataH // 175 / / ayute hastamAtra hi lakSArdhetu dvihastakam / trihasta lakSahome syAt dakSalakSe catuSkaram // 176 / / triMzalakSe paMcahasta' koTayardhe SaTkara matam / azIti lakSe'drikara koTihome'STa hastakam // 177 // grahapUjA vidhAnena kuMDamekaMkara bhavet / mekhalA tritayaM veda rAmayugmAgulaiH kramAt // 17 // ekaddhi trikara kUryAda vediko parimaMDalam / brahmA viSNu vINAM tu sarvatobhadramiSyate // 179 / / bhadraM tu sarvadevAnAM navanAbhistathA trayam / liGgodbhava zivasyApi lattAliGgodbhavaM tathA // 180 // bhadraM gaurI tilake ca devInAM pUjana hitam / ardhacaMdraM taDAgeSu cApAkAra tathaiva ca // 18 //
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 2-1 ___ + prAsAdamaJjarI * sUtradhAra pUjanaH ityanaMtarataH kuryAt sUtradhArasya pUjanam / vastrAlaMkAra bhUvitta gomAMhaSyAzva vAhaneH // 182 / / anyeSAM zilpinAM pUjA kartavyA kamakAriNAm / svAdhikArAnusAreNa vastranAmyUla bhojanaiH // 183 // pUNya prAsAdaja svAmI prArthayet sUtradhArataH / sUtradhAro vadet svA.man akSayaM bhavatAt tavaH // 184 // lakSalakSaNato'bhyAsAd gurumArgAnusArataH / prAsAda bhavanAdinAM sarvajJAnamavAdhvate // 185 // ekena zAstreNa guNAdhikena vanAdvitIyena pdaarthsiddhiH| tasmAt prAkArAntarato vilokya maNirguNADhayo'pi sahAyakAMkSI // 186 / / sutradhAra nAthajInA pitA khetA-kSetrA iya zrI kSetraputreNa sAra mAsAdA su saMskRtA / sUtradhAreNa nAthena nirmitA vAstumaarI // 187 / / iti zrI medapATa rAjamalla pRthivIpati mUtradhAra kSetrAtmajo vividhazAstra kalA sudhAra gotra bhAradvAja sUtradhAra nAthajI viracitAyAM vAstumacaryA targata prAsAdAdhikAra stabaka dvitiiy||2|| 37. These Ves. are like-wise absent in mmss. frona Suurashtra.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI gaNezAya namaH // zrI vizvakarmaNe namaH // zrI sarasvatyai namaH // sUtradhAra nAthujI viracita vAstumaryAntargata prAsAdamaJjarI ( sthapati prabhAzaMkara kRte suprabha TIkA: hindIbhASAnuvAda sahita ) *
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ IDEA UPIADS WATER 10.. . .. . HARDA La rand TATE . .. . . A0SOMPURANC ESDAPPA RASOMORA LRERPA ROSPHAIRA HESAPHPzrI sarasvatI zrI vizvakarmA akSamAlAM pustakaM ca akSamAlA kaMbAsUtraM vINAvAdyaM ca padmakam / .. pustakaM ca caturbhujam / / mayUra haMsAruDhAM ca haMsasthaM ca trinetraM taM vaMde'haM tAM sarasvatIm / / vaMde'haM vizvakarmaNam / / zrI gaNapati gaNezAya namaH tasmai sarvavighnavidAriNe / mUSAruDha cAdyadevaM vaMde'haM taM gajAnanam / /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI gaNezAya namaH / zrI vizvakarmaNe namaH // zrI sarasvatyai namaH / sUtradhAra nAdhujI viracita vAstumajaryAtargata // praasaadmnyjrii|| himAlaya ke uttarabhAgameM devadAru vRkSAMke vanameM devatAoM, manuSyoM asuroM Adi ne zivajIkA zivajI prAsAdake AkAra se pUjArcana kiyaa| jisa para se prAsAdakI (bhAratake vibhAjanAnusAra ) caudaha jAtiyAM utanna huii| 1 nAgarAdi. 2 draviDAdi, 3 latinAdi, 4 vimAnAdi, 5 mizrakAdi, 6 virATAdi, 7 sAdhArAdi, 8 bhUmijAdi, 9 vimAna nAgarAdi, 10 vimAna puSpakAdi, 11 vallabhAdi, 12 phAsanAkAdi 13 siMhAvalokanAdi, evaM 14 rathAruhAdi isaprakAra caudaha jAsiyAM bhAratake deza bheda se samajanA' (jinameM pahalI ATha zreSTha kahI haiM) devamaMdiraH-miTTI, kASTa (lakaDI), IMTa, patthara, dhAtu, ratna Adi vAstudravya ke nirmANa hote haiM / parantu ve apanI apanI zakti ke anusAra banavAne se manuSya caturvarga-arthAt dharma artha kAma aura mokSa ke phalakI prApti karatA hai| miTTi Adi ke devamadiroM meM lakSmI krIDA karatI hai / 5. kAryArambha :-kArya kA prArambha karaneke liye zubhalagna zubha nakSatra evaM pAMcagrahAMkA bala cAhiye / kathita zubha mAsa evaM saMkrAnti meM vatsAdi doSa tathA niSiddha kAla tyaja kara prAsadakA samArambha karanA cAhiye / 6. bhUmiparIkSA :--jo bhUmi cAroM ora DhAlU ho, athavA pUrva yA uttara yA izAna kI ora DhAlU ho vaha prAsAda nirmANArtha uttama bhUmi jAnanI cAhiye / bhUmikI parIkSA karake use jala evaM pazcagavya se siMcita kara buddhimAna ko cAhiye ki usakA pUjana prArambha kreN| 7. maNi, suvarNa, cAMdI, paravAlA yA phaloMse causaTha yA sau padakA vAstucarNa (ATA) yA cAvalase racakara pUrva zAstrakAroM dvArA kathita vidhise bali evaM puSpAdise pUjana karanA cAhiye / 8-9. indra. ami, yama, niRti, varuNa, vAyu, kubera evaM Iza, isa prakAra ina 1. aparAjita sUtra 112 meM yaha caudaha jAtike prAmAda bhAratake kipta kisa pradezameM kisa jAtikA prAsAda banavAnA yaha batalAyA hai| balki "jaya" maMthameM baudaha jAti ke utpAdaka deva, asura, nAga, kinnara, iMdra, deviyAM Adike nAma sahita ullekha hai|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 * prAsAdamaJjarI pUrvAdi dizAoMke ATha dikpAloM ke anukramase tathA kSetrapAla gaNeza evaM caMDI kI vidhivata pUjA karake kArya kA prArambha karanA cAhiye / 10-11. niSiddha muhUrta :-dhana athavA mIna rAzime jaba sUrya kA praveza ho; guru evaM zukra ke cadrakA asta kAla; vaidyati, vyatipAta yoga eva dagdhA tithime kArya kA prArambha athavA vAstu kadApi nahIM karanA cAhiye / kanyAdi tIna rAzi ke sUrya meM pUrvAdi dvAra vAle vAstu nahIM karanA cAhiye (arthAt prArambha nahIM karanA) isakA kAraNa yaha hai ki sRSTikramAnusAra vatsako mukha uparokta dizAoM meM rahatA hai| jisase usa niSiddha kAlameM yadi kAryakA prArambha kareM, to svAmIkA nAza hotA hai| 12-13. samacorasa kSetrakA devagaNAdi zreSTha gaNita AmanA sAmanA nakSatra | gaNa | caMdra | Aya sAmanA aMka na sAmanA aMka 15 nakSatra | gaNa | caMdra | Aya 1.143.3 mRgazirSa devagaNa pUrva dhvajAga 5.045.5 anurAdhA devagaNa pazcime dhvajAya 1.3413 | revatI , uttare 6.1345.13 mRgazirSa " | pUrva 1.541.5 mRgazirSa , / pUrva , .1545.15/ revatI | ,, uttare 1.13-1.13/anurAdhA , pazcime , 5.1745.17 mRgazirSa , 1.2141.21/ revatI , uttare 6.946.9 revatI | 2.5425 puSya | " 6.1746.17 puSya !, 2.742.7 | puSya / .. dhvajAya 6.1946.19 puSya devagaNa 2.1542.15 revatI ,, | ,, 7.347.3 | revatI ,, 2.2342.23/anurAdhA " pazcime ,, 7.1147.21 anurAdhA , 3.743.7 mRgazirSa , | pUrva ., 7.1147.11 mRgazirSa , 3.943.9 | revatI ,, uttare , 7.2947 29/ revatI | . 3.1143.15mRgazirSa , dhvajAya7 2347.2 mRgazirSa , 3.1943.19 anurAdhA , |, | 8.748.7 anurAdhA ,, 4.3443 | revatI , | , 8.1548.15 revatI 4.1144.11/ puSya | " 8.2348.23 puSya 4.1344.13 puSya | | 91 49.1 | puSya | 4.2144.21, revatI ,, ,, | 99499 | reSatI 9.3749.37 anurAdhA , pazcime
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 * Prasad Manjari * AyAdi gaNita:-Aya, nakSatra, vyaya, evaM aMzakAdi aMgoMkA gaNita devamaMdiroMkI dIvAroM ke bAharI bhAgase milAnA cAhiye; dhvaja, devagaNa nakSatra, prathamavyaya, evaM aMzaka milAne para zubha gaNita jAnanA cAhiye; devapAsAda meM vRSa, siMha, aura gajAya ye tInoM AyabhI zreSTha haiM, kAryAraMbha karane meM mAsa nakSatra evaM lagnAdikA vicAra pUrvAcAyoMke zAstrAnusAra pramANapUrvaka krnaa| 14-15. nAgavAstu cakra evaM khAta:-vAstuzAstra meM kahe hue nAga cakrako dekhakara, jisa saMkrAntimeM jisa kone meM "khAta" nizcita hotA ho vahAM khaDDA banAkara, vAstupUjana karake, jabataka patthara yA jala na Ave (athavA retake anta taka / athavA kaccI miTTIke anta taka) bhUmi zuddhikara-khodakara kUrmazilAkI sthApanA karanI cAhiye / 16-17. . suvarNa athavA cAMdIke kUrmakA pramANa:-eka hAthake devAlayake liye Adhe aMgulakA kUma cAMdI athavA sonekA banavAnA caahiye| isa prakAra paMdraha hasta takake prAsAdake liye ardha ardha aMgulakI vRddhi karanI / solahase ikattIsa hasta takake prAsAda nirmANa meM cothAi : aMgulakI vRddhi eka eka hAthameM karanI / battIsa se pacAsa hasta takake prAsAdake liye eka eka dorA arthAta hai eka aSTamAMza AMgulakI vRddhi karanI / cauda AMgulakI kUrma 50 gajake liye karanA / gaNitake anusAra Aye hue 1 sonA cAMdIke kRma mAna ke pazcAt pAgaNakI kUrma zilAkA pramANa bhI anya graMthoM meM diya huA hai| madhyakI kUrmazilA nava vibhAga-svAnoMko AkRti ghAlI parva kIratI dizA vidizAkI koNakI aSTa zilA sthApita karanI / navazilAkI prathA gujarAta, rAjasthAna evaM saurASTra meM hai| "kSorArNava'' graMthameM navazilA evaM "dIpANava' graMthameM nava athavA pNcshilaa| isa prakAra do eka prakArase visarjita karanekA pramANa hai-paMcazilAe-cAra hoNe evaM madhyame sthApana karanekA vidhAna " vizvakarma prakAza" prathameM hai, una zilAoM meM banAne ke cihnoM ke viSyameM graMthoM ke vibhinna mata hai, madhyakI karma zilA ke nau khAne banAkara pUrva dizAse kramase cihna karane kA "kSIrArNava" grathameM dharNana hai| vIrapAla sUtradhArane "prAsAda tilaka" graMthameM Agneya dizAke kramase cihna banAnekA vidhAna diyA hai| madhyako pASANako kama zilA para sone-cAMdIkA kama sthApita karanA / aura usapara khaDDI "nAla" para devasthApanakI sIdhameM Upara taka lenA use "nAmI" kahate haiN| yaha agnipurANa evaM vizvakarma prakAza thameM kahA hai| yaha prathA draviDa sthApatya meM bhI hai / kUrma aura aSTa zilAoM kI sthApanAkI bhUmimeM eka kalaza saptadhAnya, paMcaratna Adi rakhakara yahAM dhAtuke nAga evaM kacchapa (kacchA ) tAmra athavA sAne yA cAMdIke banAke usapara zilA sthApana karanekI vidhi zilpi loga je paraMparAse karAte Aye haiM, vaha ucita haiN| zilApara vastra lapeTanemeM nimna vidhi hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI * 30 madhyamAna meM hai (catuthAMza) bhAga joDane se jyeSTha mAna aura hai ghaTAne se kaniSTha mAna jAnanA caahiye| - mA apAra anitA in padhiyA vatra divasA AsamAnIvA /vAyacI lHjyjym Sunitamnnel / jathA zyAmapana -dakSiNa Addena sara zuktA risarNa + 53 madhyapazilA kA bhadrA -pUrvabhako pItavarNa saubhAginI zAya pramAkarI . ziNAAND kUrmazilA yA aSTazilA zilAropaNa vidhi :-suvarNa yA cAMdIke kUrma (tathA zilA)ko paMcAmRta se snAna dizA zilAkA aSTazilAme | zilAkA || dizA | zilAkA aSTa zilAzilAkA vidizA| nAma | cihna vastra varNa | vidizA nAma | cihna vana varNa pUrva | naMdA , vajra | pIta pazcima | ajitA | pAza | pAMDa Agni | bhadrA ! saravA | rakta vAyavya apakhajItA dhvajA praveta dakSiNa | jayA | daMDa zyAmajese / / uttara | zuklA , gadA hAlIlA nerutya | rikta | khaDga | AsamAnI | | izAna | saubhAgino trizUla | zveta madhyakI zilA-dharaNI nAma navacita-rakta varNa vastrakA.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Prasad Manjari * karAke izAna agni Adi sRSTimArga se aSTazilAkA sthApana karake madhyameM kUrma zilAkA sthApana karanA cAhiye / isa samaya maMgala gIta evaM vAdya bajAne cAhiye / dhAnya dhRtaM AdikA naivedya evaM balidAna kUrmanyAsa zilA sthApana samaya meM devatAoMkA vAstupUjana karake denA cAhiye-20-23. ___AraMbhake zubha nakSatraH-prAsAda athavA gRhake nirmANa hetu, jamIna para sUtra choDaneke liye-tIna uttarA, hasta, citrA, svAti, rohiNI, puSya, mRgazIrSa, anurAdhA, revatI, dhaniSThA evaM zatabhiSA ye nakSatra zubha jAnanA-(22) zilAnyAsake zubha nakSatra -rohiNI, zravaNa, hastapuSya, mRgazIrSa, revatI aura tInoM uttarA, uttarA-pADhA uttarAbhAdrapada 3uttarA phAlgunI ye nakSatra zubha jAnanA (23) prAsAda yogya sthAna aura puNyaH-nadIke tIra para; siddhaSuruSoMke AzramameM, tIrtha sthAna meM zahara yA grAmameM; athavA bAhara, parvatakI guphAke Age, bAgameM, bAvaDI yA tAlAba ke kinAre-ina sthAnoM para prAsAda sthApana karane cAhiye / deva sthApana pUjana aura darzanAdi se puNyalAbha hotA hai aura pApa kSaya hotA hai, dharmakI vRddhi hotI hai, dravyase kAmanAeM pUrNa hotI haiM, aura mokSaprApti hotI hai ! (24-25) __ vAstu dravyAnusAra puNya prAptiH-tRNa-ghAsakA devAlaya sthApana karane se zilAkA nAma pRthak pRthaka graMthoM meM bhinna bhinna kahA hai| aSTa zilA karma zilAse 3 vistAra vistArase 3 pRthubheoTI rakhanI / madhyakI kUrmazilA samaco. rasa karanI arthAt madhyakA karmazilA sAmAnya rItase garbha gRhako madhyameM sthApana karanekA kahA hai| paraMtu "dIpAva" graMthoMmeM ardha pAde tribhAge thA zilA cagha pratiSThayet // kA pramANa spaSTa diyA hai / arthAt garbhagRhake ardhabhAgameM (zivaliGga viSayameM) athavA tIsare yA cauthe bhAgameM karmazilA sthApana karanekA vidhAna hai| isakA tAtparya yaha hai ki deva sthApanake nimna sthAnapara karmazilA sthApana krnaa| tadanusAra devake nIce nAla aura nAmi avalaMba sUtra meM A jaaye| saurASTrakI kitanI hI pratiyoMmeM aura agnipurANa aura vizvakarma prakAzameM zilA sthApanake vidhAnameM kahA hai| svasvAsu vAhanAya kairdhAtuje stASa pAtragaiH mukta doSa vidhAnAdyanyatzeGgarbha suraalyoH|| jisa deva kA maMdira ho-usI deyakA vAhana evaM Ayudha zilAmeM aMkita karanA caahiye| zilAke nIce tukA pAtra (sonA cAMdI yA tAna) sauSadhi, saptadhAnya, zeSAla, koDo, caNeAThI, gaMgAjala, paMcaratna Adi sahita evaM nAga tathA kacchapake sAtha padharAnA caahiye| isa prakArakI zilpI paraparAkI prathA hai| kitane hI graMthomeM zilA meM svastikAdi cina aMkita karanekA vidhAna hai|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI * 32 koTigunA puNya milatA hai| miTTikA bAMdhane se usase dazagunA, iMTakA nirmANa karanese saukaroDagunA aura pASANa kA devAlaya bAMdhane se to anaMta gunA phala prApta hotA hai| 26 ___ vAstu pUjana ke sAta muhUrtaH-1 karmazilA sthApana kAla, 2 dvAra sthApana kAla, 3 padmazilA sthApana kAla, 4 suvarNa purupa padharAne ke samaya, 5 Amala sArA sthApana kAla, 6 dhvajArohaNa kAla, 7 deva pratiSThA smy| ye sAta puNya kArya karate samaya vAstu pUjana avazya karanA cAhiye-27 vAstu zAntike caudaha muhUrtaH-1 bhUmikA AraMbha, khanana samaya 2 karmazilA sthApana kAla 3 (bhUmi tala hone bAda) sUtra choDate samaya 4 khurA cipakAte, 5 dvAra sthApane 6 staMbhAropaNa kAle 7 pATa bhAroTa sthApana kAle 8 gumbajakI padmazilA sthApane 5 zikharake zukanAza sthApana samaye, 10 suvarNakA prAsAda puruSa padharAte 11 AmalasArA sthApane 12 kalaza sthApane 13 dhvajA rohaNa kAle 14 deva sthApana bhramayukta sAMdhAra mahAprAmAdakA taladarzana FRILHER HAN lisa is niraMdhAra prAsAdakA taladarzana
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ MOVE CHC yAcA SHEE pa Eramin va Lawww GURURA SSCIE N OVATilava EASEARNE tanAtanavAna pAta URLAHE kamara 4m nimaya nikama kI maee pa THA CAMERIERREALITY mA akSiA HINKING iyamaNDapa niraMdhAra prAsAda, garbhagRha, guDha maMDapa, nika maMDapa, nRtyamaMDapa yAne zrRMgAra dhokI sA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ el.twit " -.-.-.-.-aicahA Watc nA - - MIRE TAIN A TOPPER Pre H ainik ANNA - --1 1 :41:: 11-- -- JU.. Marathi RULE - - - MAIL. ...... AIRMI. MANCE .DO - - -- ---- - - - - AMARJASkinsouvi nanasa - - - - - : - - ANTED RAMANANEWS LATEMENT . .. GARLS i . ko - PHAVA para ... - . jamagaravikAra AKESTRA mama kAmAsA 1 N AMAAREE . MARA KAREENAL MAN LATE.AWNo mana . .... . -- ... . ... - - - - - - - - - -Ndman - - ma parapITha-- - - gur3ha maNDayA ra. Jai prabhArI, omAra terA svI maMDapa, nRtyamaMDapa yAne bhaMgAra cokI sAthekA prAsAdakA saMpUrNa aMga yukta yakSa darzana.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ S Bei zrI tAraMgA (bhramayukta) sAMdhAra prAsAda, taladarzana yA maMDovara staMbhodaya zrIjaina mahAsama garbhagRha zuTamaNDapa. 108.0 301 nAra sTAra zaTalara vijaya - amara o. syayati wheneve ------ ww 31
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ -AVen 0 -90-4.- - - - . - -- - . " . - . . -- -..." -.--- ---SAINA ---------.. . - Prastam - -- samaNDama. - -.-..- --- IA dhumalI madAyI bhUpa zubha prasAda (sa me ghumalI-navalakhA (bhramayukta) sAMdhAra prAsAda (baraDA-saurASTra) taladarzana yA maMDAvara staMmodaya . 1 mArakara ke pani E rA . na . - - . *- -- - -adhi A Mstist--- TIPS C
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Prasad Manjari 33. ( pratiSThA ) samaya ina caudaha muhUrtI meM vAstu zAnti avazya karanI cAhiye / 28-29 prAsAdakA pramANa kahA~se lenA ? eka hAtha hasta (coviza AMgula) pacAsa hAtha (gaja ) taka kA prAsAda kA pramANa dIvAra ke bAhara rekhAse kuMbhAkI bIca ke aMtara ke anusAra leneko kahA hai| daza hAthase Uparake prAsAdake liye bhrama (parikramA) karanA cAhiye / jo 36 hAtha gaja taka ke prAsAdake liye (eka do tIna athavA cAra bhrama hote haiM ) bhrama karanekA vidhAna hai| aise bhrama vAle prAsAda "sAMdhAra" prAsAda kahate haiM, aura bhrama rahita prAsAdako niraMdhAra prAsAda kahate haiM / 30-31 33 HAY DISH ad su garbhagRha (-yukta) garbhagRha (subhyukta) garbhagRha (HANE EYE) prAsAdanA garbha gRha - (1) aMtara upAMga- pratibhadra, subhadra, bhadra, caturakha 2 bAhya-samadala, bhAgavA, hastAMgula, ArcA. pAMca hAthase pacAsa hAtha (gaja ) taka kA meru prAsAda hotA hai / prAsAda ke kuMbhAdi tharoMke nirgama-nikAle samasUtra meM avalaMba - olambAke anusAra rakhane caahiye| kiMtu unakI par3ha chajjA thoDA bAhara nikalatA rakhanA cAhiye / prAsAdake aGga vibhAgase tIna, pAMca sAta yA nava phAlanA (bhadraratha pratirathAdi) rakhanA cAhiye, aMgokI saMkhyA unake madhya sthita pAnIvAra se bhinna hotI haiM phAlanA rekhA - karmase dugunA bhadra " vistAra ( sAmAnyatayA) hotA hai / 32 33 34. samadala hastAMgula phAlanA vidhi :- ratha nadI pratirathAdi phAlano kA nirgama-nikAlA kI vidhi sAdhAraNa tathA do prakAra kI kahI gaI hai| jitane aGga phAlanA ratha naMdI prativibhAga hoM, utanA unako nikAlA rathAdike rakhanA cAhiye vaha "samadala" kahA jAtA hai ! aura jitane hAthakA prAsAda ho utane aMgula pramANa aMga phAlanA (ratha pratirathAdi) ke nirgama nikAlA rkhnaa| yaha haratAMgula " vidhi jAnanI 35 66 u prAsAdake aMga pratyaMgake nikAla cAra
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdama arI * prAsAdake aMgoM cArase lekara 112 taka ke bhAga kahate hai| eka talakA prAsAda (aTThAI dazAI bArAI caudAI) ke Upara zikhara aneka prakArake caDate haiM kintu unake Upara ke zikhara aMGka kI saMkhyA evaM AkArase prAsAdakI jAti evaM nAma jJAta hotA hai| 36-67. atha jagatI corasa, lambacorasa, aSThAMza gola aura lmbgol| yaha pAMca prakArakI aura jaisA prAsAdakA AkAra ho vaisA jagatI ke talake svarupa jAnanA / 37 prAsAdase tigunI cAragunI yA pAMcagunI isa prakAra tIna vidhi jagatIke vistAra mAnase (jyeSTha madhyama eva kaniSTha mAnake kramase) eka do yA tIna bhrmyukt| jagatIkI yojanA hotI hai, prAsAdase chagunI sAtagunI aura tIna bhramayukta jagatI jineMdra prAsAda evaM dvArakA ke viSNu, ziva tathA brahmA ke prAsAdakI jagatI rakhanI laMbAI meM savAyI DayoDhI. yA dugunii| isa prakAra maMDapake kramase jagatI karanI caahiye| 37-39 jagatIkI uMcAI eka hAthase bAraha hAtha takake prAsAdake liye gajameM Adhe gajakI rakhanI / terahase bAisa hAtha (gaja-hasta) taka prAsAdake liye gajase eka tihAI arthAta ATha ATha AMgulakI vRddhi karate jaanaa| teisa se battIza hAtha (gaja) ke prAsAda ke pratyeka gaja-cha cha AMgulakI vRddhi karate jAnA / taiMtIsase pacAsa hAtha gaja ke prAsAda ke liye pratyeka gaja gajakA pAMcavA~ bhAga arthAt 4 // AMgulakI vRddhi agatIkI uMcAImeM karate jaanaa| jagatI meM koNoM para digpAloM ke svarupa sRSTimArga se banAnA caahiye| prAsAdake prAkAra (killA)ke Age dvAra maMDapa banAnA prakArase rakhanekI prathA zilpiAme para parAse hai| 1 samadala 2 hastAMgula 3 bhAgavA 4 AryA ye cAra prakArase phAlanAke nirgama rakhe jAte haiM bhAgavA arthAta prAsAdakA vibhakti ke jitane vibhAga kahe gaye hoM unameM se eka bhAga kA nikAlA-nirgama rakhanA vaha bhAgavA kahalAtA hai| uNaGgoM meM "ArcA" pranArake (nigama) nikAlA aMgula do aMgula jitane alpahI hote haiM paraMtu isa prakArake nikAlA saMvaraNA (zAmagNa) yukta prAsAdake hI hote haiN| bhAgavA evaM hastAGgala vidhike upAGgokA nikAlA choTe hote haiN| jimase unake Upara zikhara banAneke kArya meM zilpike buddhi cAturyako kasoTI rupa hotA hai| jaba ki "samadala" nikAle ko vidhi meM bahuta chUTachATa rahatI hai| 4 jagatI ke udaya pITha kharA kuMbhA kalazA antarAla aura unake sabake Upara puSpakaTa (gIlatA) ke ghATa karanekA vidhAna hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ M ......-..-jagatI udyabhAza38........karmadhIla / - --12+--3 3-1-2 7 Team SARA varA // pITha elo ARMER "CASE-- .sings sthipani prabhAkara mobabhAra lAmabharApamA bhayapati. mAkana obAsomayurA. JAL jAtIdvAra jagatI. JAGATI. - jagatI praveza catuSkikA-mahApITha tathA kakSAsana - Des AIKONKANHASAR - - HAIYY - HIN Sa SAMM -. A EmAvies jagatIma Nein Raut RA EKHNNN
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI * 36 jise "mukha maMDapa"bhI kahate haiN| jagata para caDhanekI sIDhiyoMkI paMktiyA~ banAnA jisake Age toraNa sahita stambha banAnA, jagatIkI cAroM ora pAnIkI nikAsI ke liye makaramukha praranAlI bnaanaa| 40-41. ____ maMDapake Age pratolyA aura unake Age sIDhiyAM rakhanI inake Age toraNa banAnA, jisake stambhakA aMtara prAsAdakI dIvArake garbhase athavA sthAna ke mAnase athavA garbhagRhake pada ke anusAra-vistArameM rkhnaa| aura ve padake anusAra u~cAI meM pATa anusaraNa karake rakhanA / 42-43 deva vAhana sthAnakI:-catuSkikA yA maMDapa prAsAdake Age eka do tIna cAra pAMca cha yA sAta pada dUra (padake guNAntara) rakhanA / 44-45 jina prAsAdAya racanA:--jina prAsAdake Age samavasaraNa banAnA usake Age (mukha ke Age) guDha maMDapa banAnA / jina maMdirake cAroM dizAmeM covIsa jinAyatana yA bAvana jinAyatana athavA bahutara jinAyatana mUla jinamaMdira sahita saMkhyAmeM banAnA | maMDapake garbhasUtrake anusAra dAI va bAI orakI dizAmeM aSTApada maMDapa trizAlA aura usake Age balANaka kA nirmANa karanA cAhiye / 55-56-57 nAbhivedhaH-eka hI jo mUla prAsAdake bAI ora athavA dAI ora yA Age pIche dUsarA prAsAda banAnA ho to usakA nAbhivedha nahIM hone denA cAhiye yahA~ nAbhivedhakA tAtparya ADe khaDe prAsAdake garbhameM dUsarA prAsAda banAne meM garbha samAlanA / zivaliGga athavA ziva pratimA ke maMdirake Age dUsare mI devakA maMdira sAmane garbhameM nahIM banAnA cAhiye / brahmA viSNu ziva jina aura sUryake maMdiroM ke sAmane apanI apanI mUrtiyoMke prAsAdoM kI racanA Amane sAmane krnaa| kintu ziva ke Age anya devatAoMkI sthApanA nahIM karanA / kyoMki isase draSTi bheda hone se mahAna bhaya utpanna hotA hai| paraMtu una do ke bIca meM killA rAjamArga athavA dugunA antara hove to koI doSa nhiiN| 58-59 5 jagatIke Age pratAlyA karaneko kahA hai jisake pAMca prakAra haiN| 1 utanA 2 mAlAdhara 3 vicitra 4 citrarupa evaM 5 makara dhvajA usakA svarupa do stabhavAle pratAlyAko 1 utaGgaH joDarupa do staMbha vAle pratAlyA ko 2 mAlAdhara; cAra stamA kI caukI evaM toraNa yukta ko 3 vicitra vicitra pratAlyAke yadi donoM ora kakSAsana heAve to 4 citrarupa; aura cokoke juravA staMmoho to use makaradhvaja nAmaka pratAlyA kahate haiN| usakA spaSTa svarupa AkRtI dIpArNava paMthake tIsare adhyAya meM dIyA gayA hai| 6 eka hI prAsAda ke vistAra meM dUsarA prAsAda banAte samaya jo garbha milAmake liye sthalakA abhAva ho to maMDapake garbhako prAsAdake garbha se milAna karake dUsare prAsAdakA nirmANa krnaa| paraMtu aisA karate samaya paraspara maMdiroM
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 * Prasad Manjari * AU Lo A cobIza jigAyatana ( tIna prakAra ) 12 13 38 32 13 37
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 38 * prAsAdamaJjarI * pranAla vicAra:-pUrva evaM pazcima mukhI prAsAdake garbhagRha ke pAnI kI nikAsI ke liye pranAla uttara dizAmeM rakhanI / uttara evaM dakSiNa mukhI prAsAda ke liye 2022 7226 salI joka. ya2 SiF52 nAyiLITIT. 62 IA M ke staMbhI evaM koNAMkA rukha kisI dvAra athavA padameM nahIM pahanA cAhiye ina dozadi kA vicAra karake kAryArambha karanA cAhiye / /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 * Prasad Manjari * 33. |35|35 30/38 | 72 pAdAra - L - A // |632 10 bahotera jinAyatana
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAda majarI * 40 pUrva meM pranAla rakhanI / arthAt devamaMdira garbhagRhakI pranAla pUrva yA uttara ina do dizAoM meM hI rakhanI cAhiye maMDapake bAI - dAIM ora pranAla rakhanI / jagatI ke cAroM ora pranAla rakhanI / mayaRSi kahete haiM ki pUrvAbhimukha liGgakI nAla vAma bhAgameM rakhanI / 50-51 40 athAyatana:- ye prAsAda maMjarI graMtha meM dIyA huA pATha apUrNa evaM azuddha hone se anya graMthakA pramANa liyA huA hai| devoM kA jo krama liyA hai vo agni, nairutya, vAyavya evaM izAna koNakI sthApanA kA krama samajanA 52, 53, 54 1 sUryAyatanameM: - agni koNake kramase gaNeza viSNu caMDI evaM zaMbhukI sthApanA karanI aura sUrya maMdirameM Aditya nava graho gaNAdikI mUrtiyA~ banavAnI / 2 gaNezAya namaH --- koNake kramase caMDI, ziva, viSNu evaM sUryakI sthApanA karanI | gaNeza maMdira meM apane hitavAnchuko batrIza prakArake gaNeza svarupa aura bAraha gaNakI mUrtiyA~ banavAnA / 3 viSNu AyatanameM koNake kramase gaNeza, sUrya, aMbikA evaM zivakI sthApanA karanA / viSNu maMdira meM gopI dazAvatAra, viSNava svarupa dvArakA jaisI mUrtiyA~ banavAnA / 4 caMDayAyatana meM koNake kramase: ziva, gaNeza, sUrya evaM viSNukI sthApanA karanA | devI maMdira meM SoDaza mAtRkAdi devI svarupa, yoginIyoMkA svarupa bhairavAdaya mUrtiyA~ banavAnA | 1 5 zivAyatana meM koNake kramase sUrya, gaNeza, caMDI, evaM viSNukI sthApanA karanA | zivAlaya meM zivajIkI dvAdaza mUrtiyA~ Adi banavAnA / 7 T ina paMcAyayana sthApanAmeM ziva sthApana para dRSTi vedha Age kahA aisA vedha nahIM hone denA / trimUrti sthApanA - eka paMkti meM brahmA viSNu evaM zivakI mUrtike tripuruSa prAsAda meM sthApanA karanI ho to madhyame rudrakI mUrtikI sthApanA karanA / unakI dAI ora brahmA / ora bAIM ora viSNukI sthApanA karanA / ( isase viparIta Age pIche ulaTA sulaTA sthApita karane se mahAbhaya utpanna hotA hai ) rudrakI mUrtike mukhake tIna bhAga karake eka bhAga nIcA viSNu aura usase Adhe bhAgakA brahmA jI aura pArvatIjIkI mUrtikI sthApanA karanI / 1 paMcAyatana me prAdhAnya devake prAsAdake cAroM koNoM meM cAra deva devIkA maMdira yA deriyAM banAne kI vidhi hai unameM maMdiroMkI phiratI jaMghAdi meM mUrtiyAM banAvAnI pUjA vidhi meM pacAyatana deva sthApanA karate haiN| garbhagRhameM bhI isI prakAra sthApanA karate hai isI prakAra koNa pramANase Ayatana kA prayoga prAsAda racanAme jAnanA cAhiye anya graMthoMme sAyatana viSayame' ulaTa sulaTa mata bhI hai /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1111117 mumtaram dazavIM zatAbdIkA kuTachAdya vihIna - trinetrezvara prAsAda pratikRti vaDIlazrI obaDabhAI bhavAnajI. vi. saM. 1957
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavIM zatAbdIkA kuTachAdya vihIna koTAya zivaprAmAda (kaccha) (AcyolojI rAjakoTakA saujanya se)
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ , Prasad Manjari * athamiTTa-jagatI ke UparI bhAgameM kharazilAke Upara miTTa bnaanaa| usakA pramANa yaha hai| ki eka hAtha (gaja) ke prAsAda ke liye cAra AGgalakA bhiTTa udaya banAnA usake uparAnta do se 50 gaja taka ke prAsAdake liye pratyeka gajameM Adhe Adhe aMgulakI vRddhi krnii| una miTTo meM se eka do-aura tIna isa prakAra uttarottara beDa se choTA banAte jAnA cAhiye-usakA nikAlA apanI apanI uMcAi ke caudhe bhAgakA rkhnaa| 56-57 athapITha-prAsAdakI uMcAI (pITha Uparase chajjA mathAlA taka) ke 21 bhAga karake usake pAMca se nava bhAga taka pIThakA udaya rkhnaa| isa prakAra pITha ke pAMca bheda udaya pramANake kahe haiM (dUsare bhI pramANa anya grathoMmeM kahe haiN)| - HeacOP ANAANIDASTITTEReciple area PowdedER 1 LEPATION 8 zorArNava evaM dIpArNava grathameM pITha ke thara ke pRthaka pRthaka cAra mAna
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 zi. mukhyaka mudi * prAsAdamaJjarI * mAtarapITha narathITha adhapITha PUREsit kIkA grAmapa zaMkara o. zivyavAsI mahApeTha prakAra tIsarA -gajathara Chilli 42 mahApITha prakAra cauthA kahe haiM / unameM 60 aura 62 vibhAgake pIThameM azvatharakA vidhAna nahIM hai| jADambA; kaNI grAsapaTTI gajathara aura naratharakA hI vidhAna hai| kisane purAne maMdiroMmeM kabhI azvathara kisImeM dekhane meM nahIM AtA, balki 61 bhAgake mahApIThameM gaja azvadharake pazcAta mAtRpITha aura naratharakA vidhAna haiN| devIke maMdira meM mAtRpITha meM rathakI AkRti karate haiM / mahAzivAlaya meM vRSabha thara bhI pIThameM kahA haiM / vRkSArNava a0 167 meM ziva prAsAda ke liye gajathara azvathara nahIM kahA hai| kintu vRSapITha evaM narathara kA vidhAna kiyA hai / alpavyaya se mahada puNyopArjana karanekI icchA rakhane vAleke liye jADamba karNa chajjI evaM grAsapaTTI ke pIThako 'kAmada pITha' kahA hai| usase bhI alpa dravyavyaya karNa pITha meM hotA hai| jisameM jADambA aura karNa ke do hI rokA vidhAna hai / ye kAmada pITha aura "karNa pITha" mahA pITha ke mAnase udayameM alpa hotA hI hai yaha svAbhAvika hai / isa liye zilpajJoMne kahA hai / ardha bhAge tri bhAge vA pIThaM caiva niyojayet / sthAnamAnAzrayaM jJAtvA tatra doSo na vidyate / dopArNava a. 6-21 kahe gaye pIThamAna se ardha athavA tIsare mAgake pIThakA niyojana sthAna mAna kA Azraya jAnakara karane meM koI doSa nahIM hai / jahA~ kAmadapITha yA karNapITha
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 43 * Prasad Manjari * pITha prakAra-pahele pITha prakAra-dusare TTER -... 3+rIjAbI-bI.---.1540-rayA / . - - - - - - k. . . . . . . . - -40 .. bo-al-BN-TAN bhAga vRkSArNava a017 A / - - - - - amAvara.o. madam ----- - - bAbAmAmA -~~~ -kApI.. SHRA mahApITha-vRkSArNava karmapITha sAmAnya prAsAdoM meM hotA hai sAMdhAra prAsAdoM ke mahApoTha hotA hai| aura niraMdhAra prAsAdake liye prAyaH kAmada pITha evaM sAmAnya prAsAda athavA eka paMkti vAle vizeSa madira yathA bAvana jinAlaya sahana liGgako deriyA~ aura causaTha yoginI kI paMktibaddha deriyA~ ke liye karNa pITha alpamAnakA karane meM koI doSa nahIM hai| uparokta pramANakA darikAdhIzake jaganmadirameM milatA hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI * Aye hue pIThamAnake udayake 53 bhAga karane aura nikAlA 22 bhAgakA rkhnaa| tharo meM nava bhAgakA jADambA, sAta bhAgakI kaNI aMtarAla; sAta bhAgakA bhAga nikAla chajjI pAsapaTTI, bAra bhAgakA gajathara (gajapITha); daza 5 bhAgakA azvathara; aura ATha bhAgakA nrthr| isa anukrama 7 kA atarAla 3 // se tharoMkA nirmANa karanA: nirgama nikAlA karNikA agra 7 chajjI pAsapaTTI // bhAga se jADaMvA 5 bhAgaH pAsa paTTose karNikA sADAtIna: 12 gajathara gajatharase grAsapaTTI sADAcAra bhAgaH azvatharase gajatharakA 10 azvathara 8 narathara 2 nirgama cAra bhAga; narathara se azvathara tIna bhAgaH khurA se 63 nIrgama 22 naratharakA nirgama do bhaag| kula nikAlA (uThAva) kA kula 21 bhAgakA khara se jADaMga paTTI takakA jAnanA / prAsAda evaM rAjabhavana ko pIThakA hI AdhAra hotA hai| binA pIThakA prAsAda AzrayahIna jAnanA / pITha binA ke prAsAda se vinAza hotA hai / 57-58-59-60 ____ atha prAsAdodayamAnaH--eka hAthase pAMca hAtha (gaja) taka ke prAsAda karNe jitanI coDAI ho utanA usakA udaya uMcAI mAnanA / chaH se tIsa hAtha (gaja) taka ke prAsAdake liye pratyeka gaja para bAraha bAraha AMgulakI nAgara maMDoSara vRddhi karate jAnA; ikattisa se pacAsa hAtha taka ke prAsAda ke 20 kuMbhA liye pratyeka hAtha para nau nau AMgulakI vRddhi karate jAnA; isa prakAra udayamAna pITha ke mathAle se chajjAke mathAle takakI 8 kalazA 2 // aMtarAla ucAI jAnanA 61 8 kevAla 9 maMcikA athama DovaraH-(144 bhAga) pIThake uparase chajjo takake 35 jaMghA prAsAdake udayake 144 bhAgakarane, unameM se pAMca bhAgakA 15 udma kharAkAthara; kuMbhA bIza bhAga; kalazA ATha bhAga; antarAlaH 8 bharaNI aMdhArI DhAI bhAga; kevAla ATha bhAga; maMcikA nau bhAga; jaMdhA 10 zirAvaTI peMttIma bhAgaH udgama-doDhiyA paMdarA bhAgaH bharaNI ATha bhAga: 8 mahAkevAla zirAvaTI daza bhAgaH mahAkevAla ATha bhAgaH aMtarAla DhAI bhAga 2 // aMtarAla upakA chajjA terA bhAga uMcAH aura daza bhAga nirgama-nikAlA 13 chAya 144 rakhanA; prAsAdake aGga upAGga (phAlanA) spaSTa dikhAne ke liye kSIrArNava prathameM eka gaja se prAsAdake liye 33 AMgula; do gajake 55 AMgula; tIna gajake 77 AMgulaH cAra gajake 6 gaja 1 AMgulaH pAMca gajake pAMca gaja 1 gula; cha gajake 5 gaja 21 AMgula; sAta gajake 6 gaja 17 AMgulaH ATha gajake prAsAdake liye 7 gaja 9 AMgulakA udaya-u~cAI rkhnii|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Prasad Manjari * 2kA KKAR Ari U0 sAmAnya paMDopara WHITES RON -- - 1362 % NEET JOL.. SHETREE FRONT MHIMALAMIEKAISH 1 VALO TK AALALA-t. ... UNProyMINEHITI sA HindIANE COMeani BATTROUP bhavA ALLAMA paNImA bhAga H ma lehedNEle -+-paare atch OF lama ROS Entra Rom EAN TIR mekIbara- babhUmi upaya For Kaise SHIRAM MIRLSR SERINAR pAnItAra pADanA'" / (62 se65) 10 ekaso cavvAlIsa bhAgakA maDAvara nAgara ma Deovara kahalAte hai| usI prakAra anya 108 bhAga; athavA 169 mAga athavA 27 bhAga tathA 7 // bhAga Adi bhI maMDovarakahe gaye haiM: sAdhAraNa maDovarake viSaya meM kahA gayA hai ki jisa prakAra kAmada yA karNa pIThakA nirmANa kiyA gayA hai; usI prakAra maDovara banAne meM 1 kharA 2 kuMbhA 3 kalaza 4 aMtarAla 5 kevAla; 6 umapara sAdI jaMghA (vinA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ BR3247 Aud WO sAMdhAra mahAprAsAdakA do jaMghAyukta meru maMDovara .
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 * Prasad Manjari * dizAke dikpAlo mile meru maDoSara 5 kharA 20 kuMbhA 8 kalaza 2 // aMtarAla 8 kevAla 9 maMcikA 35 jaMdhA Tue- - uttara-kubera 8 bharaNI 110 // 8 macikA 25 jaMghA 13 udgama 8 bharaNI 11 zirASaTI 8 mahAkevAla ne 2 // aMtarAla 12 chajjA pUrva-iMdra dakSiNa-yama 87 // rupakA) 7 bharaNIH 8 mahAkevAla 7 macikA 9 aMtarAla 10 chajjA isa prakAra 16 jaMghA daza thara banAnekA vidhAna hai| 7 bharaNI macikA udgama-dADhiyAH evaM 4 zirASaTI zirAvaTI ye tIna thara sAmAnya 5 pATa maMDovara meM nahIM banAne meM doSa 12 chAdya nahIM hai, kitane maMDovara meM zirAvaTIkA thara kahA nahIM hai| 249 bhAga mahA prAsAdaH-sAMdhAra mahA ma Deovara prAsAdake liye do tIna bhUmikA meru maDoSara kahA haiH yahA~ para 144 bhAgakA nAgarAdi maDovara kahA hai| jisameM bharaNI taka ke nava tharoM ke 110 / / bhAga jinake upara macikA ATha bhAga; jaghA pazcIsa bhAga; udgama doDhiyA terA bhAga; bharaNI ATha zirAvaTI agyArA bhAga; mahA kevAla ATha bhAga; aMtarAla DhAI bhAga; aura chajjA chAdya bArA bhAga milakara UparakI maMjila ko ukta (LOCHANA LATIHAS KI sa BE HEL pazcima-varuNa
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 48 * prAsAdamaJjarI - vidizAke digpAlo 781 izAnadeva agnideva naityadeva thAyavyadeva 87 / / bhAga huyeH noceke 110|| bhAga se milAkara 198 bhAga hue| inake Upara 51 bhAga ke tIsare maMjilakA maMDovara cha thara kA. maMcikA sAta bhAga, jaMghA sola bhAga bharaNI sAta bhAga; zirAvaTI cAra bhAgaH paTTa pAMca bhAgaH uparakA chajjA bAra bhAga milake 91 bhAga milake 149 bhAgakA yaha * mahA maMDovara" tIna jaMghA tona majilA aura do chajjA vAlA aparAjita prathameM varNita hai| __do jaMghA aura 1 chajjA vAlI dumaMjilakA 198bhAgakA meru maMDovara kahA gayA hai| aise meru maDAvara, dvArikA, AbakA comukha evaM somanAtha meM hai| aise maDovarake Alekha evaM citra dekhane se bhItarI stabho Adi bhUmike udayamAna pramANa evaM staroMke samasUtrakA khyAla ho sakatA hai. bAharI maMDovara ke stara evaM bhItarI staMbhati bhUmike udaya--tharAMkA samanvaya samasUtrAdi sAMdhAra prAsAdoM ke liye zilpagrathoM meM kahe gaye haiM. niraMdhAra prAsAda meM pRthak rItase kahe gaye haiM (zloka 66-67). do jaghA ke maDovara ke udgama doDhIyA ke thara pahalI maMjila ke pATa samasUtra meM rakhanekA kahA hai| usa pATa ke Upara bhUmikI chana bharaNIke tharameM A jAnI cAhiye: UparakA chajjA evaM dUsarI bhUmi ke pATa samasUtra meM rakhanA / meru maMDovara evaM mahAmaDovara sAMdhAra prAsAd ke liye banAnekA yahI vidhAna hai| dUsare niraMdhAra prAsAda ke liye (zloka 66-67 meM) sAmAnya pramANa kahA hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradeza - khajurAhokA kaMdvarya mahAdevakA sAMdhAra prAsAdakA traya jaMdhAyukta maMDovara ora bhadra gavAkSa
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ SHEE orissA ( uDIyA ) pradezakA prAsAdakA maMDovara - pITha.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 * Prasad Manjari * JO __ athamittimAnaprAsAda kI dIvArake osAra (moTAI) pRthak pRthak vAstu dravya ke anusAra pramANa kahe hai| prAsAda ke bAhara rekhA karNa ho unake caturthAMza bhAgakI moTAI dIvAra IMTa ke prasAdake liye rakhanI, pASANa ke prAsAda ke liye pAMcaveM yA sADhe pAMca yA chaTe bhAga kI dIvAla moTI rakhanIH kASTha ke prasAda sAtaveM bhAga aura sAMdhAra prasAda ke liye AThaveM muni-tApasa bhAgaH dhAtu evaM ratnake prAsAda ke liye 10 dazave bhAga dIvArakI cauDAI rakhanI; yaha mUlanAsika ke kuMbhA se dIvArakI cauDAI kA pramANa jAnanA.11 66-67. 11 vRkSArNava-mahAnathameM bhramavAlA sAMdhAra ava niraMdhAra prAsAdako mittimAna yugmarupa dazamAMze yadA bhitti-dizAMte hi madhyataH / triviSaM mitimAnaM ca jyeSTamadhyamakanyasam / / 151 // madhyastUpe pradAtavyA bhittiH syAt ssoddshaadhikaa| paMcamAMza niraMdhAre mittiH prAsAdazailaje // 152 / / vRkSArNa va. a0 167 / / bhramavAlA sAMdhAra prAsAdakA bhittimAga 1 dazavA~ 2 agyArahavA~ 3 bArahavA~ bhAga kA rakhanA ye jyeSTha madhyama evaM kaniSTha ese trividha mAna bhittikA jAnanA. bhrama choDake madhyake stUpakI bhitti solahavA~ bhAga vRddhi karake banAnIH vinA bhramake niraMdhAra prAsAdakI prASANaka bhittikA mAna pAMcave yA chaThe bhAga se rakhanA. 7
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI * 50 / WAI ra JV MARA MOHAN AL RSE nAToza ziva tripurAmtaka ziva TERRORS tripurAntaka ziva atha garbhagRha-garbhagRha bhItara se |smcaarm athavA bhadravAlA athavA laMbacArasa AkRtIkA zreSTha samajanA (coDAIse uMDAI jAstI ho aisA la basorasa garbhagRha nalAGga kahA jAtA hai ye dopakAraka hai|) 12 12 laMba caurasa garbhagRha zreSTha mAnA gayA hai| paraMtu zilpakI kriyAvidhise ajJAta apaneko zilpakA jJAtA mAnane vAle unakA artha vinA samaje zreSu ku neSTha kahate haiN| coDAIse uDAI jAstI hoye esA laMba corasa garbhagRha M - adhakezvara
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 * Prasad Manjari bAhara maMDovara aura staMbhake choDake tharakA samanvaya niradhAra prAsAdameMH kubhe ke barAbara kumbhI-staMbha evaM udgama dADhIyA bharaNI evaM bharaNA; mahAkevAla evaM zirA aura pATa evaM chajjA kA thara eka sUtrameM rakhanA; pATake chajjAkA tala uke nimna ke talake barAbara rakhanA.13 68-69. devAlayake garbhagRhakI coDAIse (sAmAnya rItase) savAyA athavA DayoDhI ucAI rakhanI / garmagRhakI uMcAI pATake tala takake ATha bhAga karanI, jinameM se eka bhAga kuMbhI; sADhe pAMca bhAgakA staMbhaH Adhe bhAgakA bharaNA. evaM eka bhAgakA zarA-ina ATha bhAga para deDha bhAgakA pATa aura- pATake Upara aSTAMza, SoDazAMza aura gola tharakA nirmANa kara karoTaka (kalADiyA gumbaja) banAnA 70-71 ...- -.... samasta udaya- AA atha dvAramAna-eka kumbhI hAthake prAsAdake liye solaha stabha 5 // aMgulakA dvAra ucAImeM bharamA // rakhanA. isI prakAra cAra sarA 1 // pATa hAtha taka solaha solaha sa aMgulakI vRddhi karanI, pAMca hAthase ATha hAtha takake prAsAdake liye tIna tIna aMgulakI vRddhi karanI, nause pacAsa hAtha takake prAsAdake liye pratyeka hAtha (gaja) para do do aMgulakI vRddhi karanI. dvArakI UMcAIke Aye hue mAnase AdhI cauDAI dvArakI rakhanIH isameM solahavAM bhAga cauDAImeM bar3hAnese garbhagRha sthama pramANa vaha zobhA janaka hotA hai. (yaha nAgarAdi dvAramAna kahA; anya jAtike prAsAdoM kA dvAramAna alpa hotA hai|) 72-73 / nalAga kahA jAtA hai : aise nalAGga garbhagRhase yama cullI nAmakA vedha utpanna hotA hai| 13 yahAM niraMdhAra prAsAdake liye ! staMbhakA choDa aura maMDovarakA tharakA samasUtra kahA hai sAMdhAra prasAda meM ku bhIku bhI udgama doDhIyA evaM pATa samasUtra rakhaneko kahA hai| bhAga - -:...--.----
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 * prAsAdamaJjarI. 52 DATAL OF Down Fun CMIMAGINA SOMINATHmmen. |RNA - AND - - - -- - - - --- - - li -LHAUH DAAND - IIyAnam saptazAkhA dvAra-taLa ardha candra aura dvAradarzana
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 011-3 vKHr samaddala rupastaMbhayukta paMcazAkhA dvAra- Abu delavADA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kuMbhArIyAjInA DherAnA jInAlayanI vacalI derInuM rupavAlI paMcazAkhA dvAra- ArAsaNa-kuMbhAriyAjI.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 * Prasad Manjari * - - yastA nisArakhA pazAsya. gaMdhanAyA vistArabhAga 11 mavazAvA. padhinI. vistAramAga6. sAvA nAmpanI khalyA zA . yaza gadhArayA vistArabhAga 8. bhattazarayA. dvAra zAkhAkI ma. upazAkhAoM ke eka, tIna, pAMca, sAta, gaMdharvazArayA. evaM nava aMga khAce 1. kyAma hote haiN| zAkhAkI mAyA pRthutA(moTAI) alpa khalyazAyA rupamA karanA neSTa aura rupama adhika karanA zreSTha phaladAtA hai| devAsarazAraNa. patyazAmA layake aMga (ratha siMhazAyA. pratiratha naMdI bhadrAdi) yazasvimA. ba) ke anusAra usakI sayabha. zAkhA rakhanI / sapta zAkhA sarva devoMko kiya zAkhA. aura nava zAkhA viSNu siMhazAyA. yA rudrake prAsAdake tri-paMca-sapta-nava zAkhA taLa vibhAga-nAma tathA pratizAkho liye banAnI; paca zAkhA sArvabhauma rAjA ke dvAra meM aura trizAkhA maMDalezvara rAjA ke dvArameM bnaanii| dvArakI zAkhAoM meM jisa devakA REKINNARASI prAsAda ho usake pratihAra (dvArapAla) ke svarUpa banAne, balki madhyakI zAkhA rUpavAlI deva ke parikara svarUpa banAnI, dvAra zAkhAkI UMcAI ke cauthe bhAgakA dvArapAla banAnA athoMdumbaraardhacaMdra-prAsAdake mUlarekhA-sUtra ke pramANa se udumbarakA sUtra rakhanA aura kumbhIkI uMcAI ke barAbara samasUtra meM udumbara dvArazAstrAke ThekA-pratihArI-cAmara chatradhArI ( uMbarA) rakhanA yA kuMbhIke. ardha, HANSH JARATHI) C
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamarI * yA kubhI ke tRtIyAMzahIna yA kubhI caturthAza bhAga udumbara nimna nIcA viThAnA'4 dvAravistArake tIsare bhAgase udumbarake madhya kA gola mANA coDAI meM rakhanA / SADANA 24TALACE. - -...- --"-." -.' -- - - " == paMcAsyA . PHOTanT.AgI. Sy.. dvArataLa-zakhodvAra aura dvAradarzana 14 maMDovarake kumbhe ke barAbara kumbhI-isa prakAra stabhake choDa aura maMDovarake tharoMkA samanvaya kahA gayA hai| isI prakAra udumbarako "ardha bhAge tribhAge yA pAda
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 * Prasad Manjari * NA MARA 1 Mammu IEEEEEEP Here R old ing SASSA - - - -- ....-.-----..--...-.... -n-marrrrr prabhAkara.o.zilpI HA MAHARSants sinI sonAra vistAra bhAga TETKhab....22 sarazArayA vistAra bhAga upanyAsa yAcikA gaMdharAyA KRICOR 2 Fzaa HIN INRN -70 saptAkhAnala mvarupa (nalakaDA)-zakhodvAra ane udumbagnA tala ane darzana hInopyudumbaram" ke pramANa se kuMbhI ke Adhe, tIsare. athavA cothAI bhAga taka uMbarA nIcA karanA jamAnA isI samaya talakaDA evaM kumbhI ko kAyama rakhakara hI kevala udumbara nIcA jamAne kA vidhAna hai| zilpI bhAIoM meM se kitanoMhI kA mata aisA hai ki udumbara jamAne (nicA) ke sAtha sAtha hI talakaDA aura kumbhI ko bhI nIce utAranI cAhiyeH isase stambhakI uMcAI baDha jAtI hai, kSIrAva meM isI prasaMga meM "kumbhIstambhau ca pUrvabana' arthAt kuMbhI aura stambhako pUrvavata kahe gaye vidhAnake anusAra usI prakAra jaise hai vaise hI rahane denAH isa prakAra kahA gayA hai yadi talakaDe ke sAtha kuMbhIbhI nimnarakhe nA maMDovarake muMbhA ko barAbara kuMbhI kA samasUtra nahIM rahatA hai; kSIrArNava meM kuMbhI nIce utArane kA vidhAna nahIM haiN| phira bhI kitane hI prAcIna maMdigeMmeM
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAsAdamaJjarI * ardhacaMdra - zaMkhodvAra-dvArakI cauDAIke samAna laMbA aura usase AdhA nikalatA huA banAnA khurAkA tharake mathAleke barAbara ardhacaMdrakA mathAlA samasUtra meM rakhanA ! raGgamaMDapa ora cokakA bhUmitala pIThake mathAle ke samAna rakhanA ( garbhagRhakA bhUmitala udumbarake karNapIThake samasUtra rakhanA / 78 atha kaulI pramANa - 15 prAsAda jitanA rakhAye ho unake dazabhAga karake usameM se do-tIna-cAra yA garbhagRha ke padake samAna athavA padase AdhA tRtIya athavA cauthe bhAgake barAbara nikalatI huI kaulI (zalilAntara kavalI) kA pramANa jAnanA / kaula para zikharako zukanAza rakhA jAtA hai / 79 atha zikhara- prAsAda ke chajje ke Upara prahAra ( pAla ) kA svasthara banAkara usa para zRGga caDhAne cAhiye, zRGga para zRGga caDhAne meM nIceke zRGgake Ave bhAga se kanda chala 56 * 56 1.3. kuMbhe se kuMbhI nIcI huI dekhane meM AtI hai yaha dekhate hue to isa prakArake vAda-vivAda meM zilpI baMdhuoM ko na paDakara jo apane matake anusAra ve kareM, usameM hameM koI doSa dikhatA nahIM hai kyoMki hamArA Azaya kisIko apramANika kanekA nahIM hai / 15 zikhara yukta prAsAdake liye kaulI parama Avazyaka hetu zAstrakAroM ne kahA hai. maMDapa aura garbhagRha ke bIcakA aMtara kaulI - zalilAntarake liye rakhA hai / isa aMtarako rakhanekI AvazyakatA hai. isaliye zAstroM meM ise zalilAntara kahA hai / zikharake tIna pAMca upAGga hote haiM. isa liye Age kaulI choDane kA vidhAna hai / prAsAda ke upAGgokA nirgamake hetuse buddhimAna pUrvAcAryAMne kaulI banAnekA vidhAna kiyA hai / kokilA banAnekA vidhAna zAstrakAroMne kahA hai: kokilA arthAt prAsAda putra rekhA - karzA samAna kolIke vAmadakSiNa bhAga meM karanA.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... pAla dArikA pUrita mahAprasAda zrIdhArikAdhiza- jagana - ...:: . - ! .-- - / ' - .-- ... asama arn. ... .. sIma pI: mA0 zrI dvArakAdhIza jagatmadira (saMbhrama) sAdhAre mahApAsAMda teladarzana yA maMDovara staMbhodaya bhUmi udaya ...-22-11-.-.'.:. pramaza.o.papali. AAHE. 1. ----- .. - -.-- - - .. .. . AAP - . . F: .. .-- - ... - - - ----nivaaya +-- --- .......:228... - - ma lama -.. . . . . . madhya pakSa bhUmi 315.83.. ... .
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ *O-D Ri *Ri An Ting Xi Ri Kou Kou Si Jie Kou Kou 17 Shan Shao Shao Qi Lin Kou merumaNDora 28. J BE REGA 41.75 zrI somanAthajI kailAsa mahAmeru prAsAdabhramayukta sAMdhAra prAsAda taladarzana yA maMDovara staMbha P143%
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59 * Prasad Marjari * UparakA zRGga pIche haTatA huA caDhAnA; Uparake zRGgake nIce thoDI jaMghA-thAla chajjI aura doDhiyA jaisI AkRtIyA~ banAnI phira una para zRGga caDhAnA / zRGga-zikharI apane apane aMga vistAra ke pramANa se savAi 13 U~cI karanI nIce jitavI cauDAI ho, usase Upara skaMdha-bAMdhaNe AdhA (kuccha adhika) cauDA rakhanA aura usake Upara AmalasArI / skaMdha vistAra jitanI cauDI aura 'usase ardha UMcI karanI / 80-81 zikhara kI mUla rekhA-karNa, pratiratha kaura rathAdi aGgake Upara eka, do yA tIna athavA jitane zRMga kahe gaye hoM, kramazaH caDhAnA; ciraMdhAra prAsAda meM garbhagRhakI dIvArakI aMdarakI pharka se mUlakaNa rekhAkara pAyacA pharka rakhanA, (garbhagRhakI aMdara pAyacA jaGanA nahIM cAhiye / mahA doSa utpanna hotA hai) sAMdhAra prAsAda ke liye garbhagRhakI prathama divArakI bahArakI pharka se mUlarekhAkA pAyacA milAnA / zikharakI Amate ...6 . ma zrRMga para zrRMga vidhAna uruzrRMga vidhAna
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ BAOW ELEVATION OF TEMPLE PANCHASARA_PARSVANATH PATAN Sence ng MS SAIYA DO sears .3 1.. -------- be E-LAG E maatirur ARH LEKEHR PRESENTA U SAMPURA ARCHITECT zikharakI jJaghA-karma (zrRMga) yA jarukhA saMvaraNA
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 * Prasad Manjari * mUlarekhA arthAt pAyacA garbhagRhase thoDA vistAra cauDA rkhnaa| garbhagRhase pAyacA saMkucita nahIM karanA cAhiye. (kyoMki saMkocanameM doSa kahA gayA hai) 82, 83, zikhara ke bhadra para uruzRMga eka se nau taka caDhAneko kahA gayA hai| zikharameM uparApara UrazRMga caDhAnemeM Uparake pahale Uru,gake pAyacA se usake bAMdhaNe skaMdha takakI UMcAIke teraha (13) bhAga karake nIcekA UruzRMga skaMdha taka 7 sAta bhAga aura Uparake cha bhAga rakhane / 17 84 18zikharakI mUlarekhA-pAyace ke vistArake daza bhAga karake upara skaMdha MEN nambara bhAga udaya- . - ... -- udaya 10mAmA --- AAT) --- (10bhAga-1 ----- bhAga---- -- bhAga-.--: 9bhAga:- - - - - cAra guNAre. bhAcAra guNAbhUta sevA. in bhUskRta zyA. 20.5. ___ 16 zikharakA pAyacA garbhagRhakI bhItarI dIvAlake barAbara milAnA / kitanehI zilpI. jahA~para choTe maMdiroMkA nirmANa hotA hai vahA~ para, jahA~ osAra alpa ho, vahAM garbhagRhake pATake pharka se pAyacA-mUlarekhA milAna karate haiN| apitu jinAlaya sahasraliMGga devakulIkA evaM cosaTha yoginI jaisI sIdhI zikhariNiyokI / paMktimeM jahAM choTe baDe padakI devakulIkAle hoM, usake pIche maMDovara evaM uparase zistrarake liye ekarupa pradazini karane ke liye ADA garbhacalita karane ke viSayameM vRkSArNava jaise mahAgraMtha meM bhI kuzala zilpIne chuTa kI AjJA dI gaI hai jisakA kurUpa yoga na ho esI cetAvanI bhI dI hai| 17 upare para uruzraMga caDhAne ke vibhAga hetu sAmAnya niyama kahA hai / kiMtu nIce ke upAGgo ke vistAra para usakA vizeSa AdhAra zikhara ke sUtra choDate samaya hotA haiM, usa samaya graha niyama saMbhAlane ke liye bahuta bicAranIya prazna bana jAtA hai| yahAM buddhimAna zilpiko vivekase kAma lenA paDatA hai| 18 zikharakI mUla rekhAke pAyacekA vistArakA daza bhAga karake Upara skaMdha
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 * prAsAdamaarI * bAMdhaNe (sADApAMcase) cha bhAga-sAmAnyatayA cauDA rakhanA cAhiye / zikhara mUlarekhA-pAyacA ke vistArase savAyA savAgune zikharakA udaya skaMdhe rakhanA / (pAyacA vistArase cAragunA sUtra savAgune zikharakA rakhakara ghRta khIcanese avikasita kamala ke samAna zikharakI suMdara AkRti bana jAtI hai) 85 rekhAke udayameM aSTa bhAga karanA evaM skaMdhe (bAdhaNe) sAtabhAga karake trAsI ubhI rekhA banAke cihna karanA (86 87 aspaSTa apUrNa) CARRIE / HALISRO vistAra 28bhAga AmalasArA KOHARTITCH IMPURAUTIKHITI bhAga/ 7 Prit tA Kr A-zistrara skaMdhe bhAgana zikharakA kaMdha visAra bhAga6-amalasArAvikArabhAgaH vistAra pAMcase cha bhAga ke bIcakA pramANa rakhanekA vidhAna anya graMthomeM varNita haiH kiMtu sADhe pAMca bhAga rakhane se ati suMdara dikhAtA he savAgune udayavAle zikharake liye cAragunA sUtra rakhakara vRta khIMcanese rekhA hotI hai DayoDhe zikharake liye pAMca gunA vRta sUtra khIMcanA / aura 13 Udake zikhara jitanA mUlarekhA-pAyace ho usase sADA cAra gunA vRta sUtra khIMcakara kalA rekhA hotI hai| isase zistrarakI namana rekhA bahuta sundara lagatI hai aura skaMdha ke citra barAbara milate rahate hai|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 * Prasad Manjari * atha AmalasArA pramANa 5 zikharake skaMdha bAMdhaNe chabhAga karake AmalasArA sAta 1 grIva bhAga vistAra karanA cAhie, kintu kalaza sahita aaml1|| AmalA sArekI UMcAI sAta bhAga takakI honI cAhiye / aaml0|| caMdrasa sArekA galA 1 bhAga / madhyakA golA Amalaka DeDha 0|| jAMjarI bhAga, caMdrasa sahita jAMjarI (golA) DeDha bhAga, isa 4 cAra bhAga udaya prakAra cAra bhAgakA AmalasAre kA udaya jAnanA 3 kalaza zeSa tIna bhAga U~cA kalaza (iMDA) aura kalazakA vistAra do bhAga rakhanA. 88 89 mUla zikharake upAGga vAlaMjara-mUla zikhara ke pAyacA vistArakA daza bhAga karanA usameMse dodo bhAgakI do rekhA-yA karNa, DeDha DeDha bhAgake do pratiratha, aura sArA bhadra 3 tIna bhAgakA / isa prakAra kula daza bhAga hue aura upara skaMdha bAMdhaNA vistArakA nau bhAga karanA jisameM do do bhAgakI do rekhAye, DeDha DeDha bhAgake - MAMI - hA mAga -..-nAbhAga--4 zahara saMdhebAjara3: ESTRE) prA . -mUla-rekhA 10bhAga-- -...-pAlaja222 bhAga------- __19 dIpArNava graMthameM AmalasArekA vistAra vibhAga 28 aura Udaya bhAga 14 caudA kahA haiN| galA tIna bhAga aDaka bhAga pAMca, caMdrasa bhAga 3 tIna aura UparakI AmalasArI golA bhAga tIna mIlake caudaha bhAga udaya / aba vistAra bhAga kahete haiM, UparakA golA AmalasArI vistAra 13 terA bhAga, caMdrasa vistAra 18 aThArA aura AmalasAro kula vistAra 28 aThThAvIza bhAga kahA hai|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI 64 do pratiratha, aura zeSa do bhAgakA / isa prakAra kula nau bhAga hue| isI prakAra mUla zikharakA upAGga vAlaMjara samajanA / 90 91 atha zukanAza-pramANa prAsAda ke chajje mathAle se zikharake skaMdha bAMdhaNe taka kI uMcAI ke 21 bhAga karanA jisameMse nau, daza, gyArA, bArA, aura terAha bhAga udaya isa prakAra paMcavidha zukanAzake pramANa jaane20| 92 zikharake zRMga uruzrRMga aura pratyaGga (cothagarAziyA) ye saba aMDakakI ginatI saMkhyAmeM lI jAtI hai, zeSa tavaja, tilaka, karNa yA dusare upAGgo para caDhAye jAveM to ve prAsAda ke bhUSaNarupa jAnane / 92 AmalasAre ke vistArakA dUsarA mAna -zikharake skaMdhakA upAGga meM AmanA-sAmanA do pratiratha kA koNa barAbara gola vRta AmalasAre kA vistAra rakhanA (ye pramANa ora che bhAgake skaMdha ke hisAbase sAta bhAgakA AmalasArA vistAra / ye donoM pramANa barAbara mIlatA hai| AmalasAre kA vistAra se ardha udaya mAna jAnanA / 93 INIK bhuvaI yuka ____20 zuka nAzake pramANa meM anya graMthoM meM chajjAse zikhara ke skaMdha bAMdhaNA taka kI uMcAI kA 21 bhAga karake nause teraha bhAga takakA zukanAza kA sthAna rakhane ko kahA hai| ye prAsAda maMjarIkI eka pratimeM " chAdyAtaH skaMdhAMta mekadvizA bhakteM dika zivAMzakai / sUrya vizvAMza zakre ca chAdyoveM zukanAzake / / 89 isa pAThameM parivartana ho gayA ho yA kuchabhI ho, paraMtu 21 bhAgameM 10, 11, 12, 13, 14, bhAge zukanAzakA sthAna kahA hai. sUtra. nAthujIko yaha pATha kahAM se milA ho? zukanAsake barAbara maMDapakA gumbaja-yA saMvaraNAkI ghaMTA AmalasArA samasUtra meM rakhane yadyapi maMDapakA AmalasArA nIce bhI rakhA jA sakatA hai|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 * Prasad Manjari * suvarNakA prAsAda puruSa-AmalasAreke udara bhAga meM ghRtapAtrake sAtha suvarNa ke prAsAda puruSakI mUrti cAMdIke Dholiye para sulAkara padharAnA 94 ___dhvajAdhAra sthAna 22-prAsAdake zikharake pITheke bhAgameM dAhinI ora ke paDharemeM " dhvajAdhAra "staMbhavedha-kalAbA dhvajAdaMDa khaDA rakhaneke sahAre ke liye lumbI banAnA / 95 - TOR wrinklin 26 prAsAdake jIva sthAna mvarupa suvarNa maya prAsAda puruSa / eka gajake prAsAdake pramANase Adhe aMgulakA banAnekA vidhAna hai / 50 gajake prAsAdake liye 25 aMgulakA prAsAda puruSa dhanAnA usakI AkRti-dAhine hAthameM kamala evaM bAMye hAtha meM tIna zikhA vAlI patAkA dhvajadaMDa sahita dhAraNa kiye hue hai (AkRti dekhIye) isa suvarNa ke prAsAda puruSakI AkRti chAtI para hAtha rakhe hue hotI hai| AmalasAremeM ghIke kalaza para cAMdIke palaMga para gaddI va takiye para sulAte hue padhaganA / isa prAsAda puruSakA svarupa pASANa mUrtike rupameM zikhAke pichale dAhine paDharemeM rakhanekI prathA lagabhaga 150 varSase pracalita huI hai / dhvajAdhAra kalAbAke sthAna para isa AkRtikI mUrti sthApanekA yaha pracalana ucita nahIM hai| 22 dhvajAdhAra-staMbhavedha (kalAbA) kA sthAna zikharakI mUla rekhAkA udaya (pAyacAse skaMdhataka) kA coviza bhAga karake nIcese 21 ikIza ghe bhAga para dhvajAdhAra-staMbhavedha-dhvajAdaMDa TekAne kA kalAbA zikharake pIchale bhAgameM paDhare meM banAnA / dhvajAdaMDakI bAjumeM majabuta AdhAra rupa kASThakI staMmikA AmalasArekI barAbara udayameM ragbanI / dhvajAdaMDa ke sAtha staMbhikA vanabaMdho zikharake dhvajA daDa
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI * 66 - atha kalazamAna vibhAga-prAsAda karNe rekhAye vistArameM hoM unake AThaveM bhAgakA kalaza (iMDaka) kA vistAra jAnanA / kahe gaye mAna meM se 16 solahavAM bhAga baDhAne se jyeSThamAna aura 16 solahavA bhAga ghaTAne se kanISThamAna jAnanA / kalazakA vistAra se DayoDhI UcAI karanI | UMcAI ke nau bhAga karanA jinameM galA eka bhAga, aMDaka-paDadhA tIna bhAga, cha jI eka bhAga, kaNI eka bhAga, aura 11 - - - sa 1 kAlakarA - 1 CEOyamA IN STARD S - -Tamire 1 pavaNA 1 - - malA mAna / 13 114 / STT . prabhAkara.o.yAni DoDalA bIjoha tIna bhAga isa prakAra nau moga udayakA jAnanA / aba kalazakI coDAI ke bhAga kahate haiN| DoDalA-bIjorakA agra bhAga eka, usake nIce mUlameM do bhAga, kaNI vistAra tIna bhAga, chajjI vistAra cAra bhAga, aMDaka paDadhA cha bhAga vistArameM; nIce galA do bhAga: nIce pITha garbhase do (kula cAra) bhAga jAnane / isa prakAra kalazake vistAra ke cha bhAga jAnanA / 96 se 98 __ atha dhvajadaMDamAna-prAsAda jitane kama-rekhAoMse vistAra ho itanA dhvaja daMDa tAMbeke paTTAse majabuta bA~dhanA / staMbhikA ke upara kalaza bnaanaa| kitane hI prAcIna maMdiremeM yaha staMbhikA dekhane meM Ai nahIM hai / paraMtu zAstroMkA pATha yahI hai / lagabhaga 200 do so varSo se AmalasAre meM dhvajAdaMDa sthApana karate haiN| yaha daMDa bahuta UMcA lagatA hai| dhvajAdaMDakA sAla (nIcalA bhAga AmalasAre meM praviSTa hotA he ve) pramANase adhika rakhanekI prathA hai| vo ucita nahIM hai|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Prasad Manjari * lambA karanA / usameM se dazavA~ bhAga hIna karane se madhyamAna hotA hai ora pAMcavA bhAga hIna karane se kaniSTha dhvajadaMDakA jAnanA / 23 daMDakA pRthumAna (eka gaja hasta) ke prAsAdake liye pauna aMgulakA dhvajadaMDa moDhA banAnA / do se pacAsa hAtha sakake prAsAdake liye pratyeka hAtha para Adhe Adhe aMgulakI vRddhi karate jAnara / dhvajadaMDa gola (yA aSTAMza banAnA ) dhvajAdaMDake sama (bekI 2.4, 6.) kaMkaNI-graMthI ora24 gAlA parva viSama (ekI 1. 3. 5. karanA dhvajAdaMDa ke kASTha sIsama, bAMsa, khera mahuA, caMdana athavA agara tagara kA aisA banAnA caahiye| kASTameM chidra tuTa phATa graMthI (gAMTha) Adi doSa nahIM kintu acchA kASThakA suzobhita dhvajadaMDa banAnA / 99 se 101 / / vajAdaMDakI uparakI paTTikA (pADhalI markaTI) daMDakI laMbAIse chaTThA bhAga kI laMbI karanI / laMbAise ardha cauDI banAnA / aura coDAike tIsare bhAga pRthu moTI banAnA cAhiye / paTTiAke phiratI cAroM ora kaMgUrI banAnA aura nIce arva caMdrAkRtikI AkRti (zaMkhodvArajesI) karanI / 6jadaMDake upara mastake kalaza aura 23 dhvajadaMDake pRthaka pRthaka mAna dIpArNava aMthameM diye hue haiM / (1) prAsAdakI jaMghA-kaTi vistAra mAnakA daMDa "vijaya" (2) cokIke padake do staMbhake vistArake samAna daMDa "zaktirupa" (3) garbhagRhake vistAra ke samAna daMDa "suprabha" (4) prAsAda karNe vistAra ke samAna daMDakA "jayavaha" aura zikharake pAbace-mUlakarNa ke vistAra ke samAna daMDakA " vizvarupa" nAma vizvakarmAne kahA hai / yaha paMcavidha pramANa dhvajadaMDake dIrgha nAma sahita kahA / kSIrANavameM kahA hai ki zikharake kalaza se nIce khurA takakI uMcAIke tIsare bhAgake dhvajadaMDa samAna laMbA jeSThamAnakA chaTA pramAga kahA hai / sAtavA mAnapramANa pRthak kahA hai| eka hAthase sAta hAtha taka ke prAsAdake liye koNa rekhA vistAra barAbara dhvajadaMDa laMbA karanA / AThase paciza hAtha taka ke pAsAda kA dhvajadaMDa garbhagRhake vistAramAnaH aura chabbIzase pacAsa hAthake prAsAda ke liye zikharake pAyacA mUla rekhAke mAnase dhvajadaMDa laMbA rakhanekA vidhAna hai| 24 dhvajAdaMDa meM sAmAnyatayA sama kaMkaNI-graMthI aura viSama parva-gAlA rakhanekA vidhAna hai| kintu ziva evaM zaktike prAsAdake liye usase viparita karanekA vidhAna " kSIrArNava' graMthameM hai / mahArajJa yAga ke utsava para dhvajA ropaNa karanekA zAstra vidhAna hai / eka cayutare para dhvajadaMDa paMdarA viza hAthakA U~cA khaDA karate haiN|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 * prAsAdamaJjarI - paTTikA (markaTi) para bhI kalaza banAno paTTikA (markaTi) ke nIce ghaMTikAo laTakatI rakhanA / 102 25 dhvajAdaMDakI laMbAi samAna patAkA dhvajA laMbI rakhanI / aura patAkA-dhvajAko laMbAI AThave bhAga 3 cauDI patAkA cauDI rakhanI (yaha patAkA tIna yA pAMca zikhAgra vAlI banAne ke liye vidhAna hai) 103 taiyAra kiyA huA zistrara adhika samaya taka dhvajA hIna nahIM dikhanA cAhiye / aise dhvaja hIna maMdiromeM asura loga nivAsa karane kI icchA karate haiN| (arthAt deva pratiSThA turanta karanI cAhiye) 104 atha prAsAdaH---vairAjyAdi prAsAda corasa cAra dvAravAle aura unake Age cokI (catuSkikA) kA nirmANa karanA / vairAjyAdi dUsare prAsAda ke cAra bhAga karake unameM se eka eka bhAgakI rekhA-karNa aura sArA bhadra do bhAgakA cauDA aura ardha bhAgakA bhadrakA nirgama nikAlA rakhanA bhadra mukha bhadra yukta karanA / karNa para eka eka zRGga aura bhadra para do do uruzRGga caDhAne se vaha " naMdana" nAmakA vairAjyAdi dUsarA prAsAda jAnanA / 105 sAMdhAra jAtike bhrama yukta prAsAda meM daza, nau aura ATha . bhAgakI bhrama kI bhitti dIvArakI moTAIkA pramANa jAnanA / 106 / MAN -- ---- --- --...-. 25 dhvajA patAkA meM devakA vAhana athavA AyudhakA cinha karane kI prathA uttara bhAratameM hai / apitu kalaza athavA dhvajAdaMDake upara bhI aise AyudhakA cinha karate haiM / zivakA prAsAda ho to Damaru / devIzaktike prAsAda ho to trizUla / viSNuke prAsAda ho to cakrakA cinha aura rAmacaMdrajIke prAsAdakI dhvajA para hanUmAna kI AkRti karate haiN| patAkA-dhvajAkI AkRtike bAre meM kriyAkAMDI brAhmaNa vivAda karate hai ki dhvajA trikoNa honI cAhiye / isa viSayake bAremeM una vidvAnoke sAtha carcA kI hai| yajJAdi karmakA graMtha batAke brAhmaNa vidvAna pramANa batAte haiM, paraMtu ye pramANa yajJa maMDapakI prAsaMgika dhvajAke varNanameM hai / koi sthAi kArya yA prAsAdale viSayakA dhvajA trikoNa karanekA vidhAna abhI taka maineM nahIM dekhA / avidhisara ke choTA zivAlaya ora hanumAnajI yA anya maMdiromeM kabhI trikoNa dhvajA avidhisarakI
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavIM- zatAbdIkA kUTachAdya vihina zivaprasAda. kezakoTA ( kaccha ) (AcolojI. rAjakoTakA saujanyase )
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ udayapura (mAlavA) udayezvara prAsAdakA kalAmaya zikharakA sukanAza.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69 COM * Prasad Manjari * zaramAM AdhanA kamenI samaja, atha sAMdhAra kezarAdi prAsAda6 saanusame zrIvAdi aba vibhakti / / 1 / / prAsAda kSetrake sikanyAkUTa ATha bhAga karake do bhAgakI karNarekhA aura sArA bhadra cAra bhAga coDA karanA / bhadrakA nirgama Adhe bhAgakA rakhanA / (cAro karNa para ekaika aMDaka aura mUla eka milake) pAMca aMDakake kesarI jAnanA / kesarI se cAra cAra aMDaka kI vRddhi karate hue ekaso eka aMDaka taka kA meru prAsAda hotA hai / 108 iti kesarI prAsAda 1 tula bhAga 8 zRGga 5 // vibhakti / / 2 / / prAsAdake kSetra ke daza bhAga karake usameM se do do bhAga ko karNa-rekhA, DeDha bhAgakA pratiratha (paDharA) aura DeDha bhAgakA AdhA bhadra banAnA / rekhA para eka eka zrI vatsa (zrRGga) aura bhadra para eka eka uruzrRGga caDhAne se "sarvatobhadra" nAmaka nau aMDaka kA prAsAda dUsarA jAnanA / 109 karate ye pramANa nahIM mAnA jAtA / patAkA ora dhvajAkA dono kA bheda pADate haiM / jo koi vidvAna trikoNa dhajA ke bAre meM zAstrokta pramANa prAsAda viSayameM batAyagA to hama saharSa svikAra kareMge / 26 yahAM diye hue kezarAdi pacIza prAsAda sUtra saMtAna aparAjita sUtra 159 ke anurupa hai / aparAjita meM savistara varNana hai / yahA~ para bahuta hI saMkSipta meM batAyA hai| usase kitane hI sthAna para adhyAhRta rahanA pAyA jAtA hai| usakI pUrti karane ke liye anuvAda meM hame spaSTa karanA paDA hai / sAvaMdhArAdi kezarI paciza prAsAda ke svarupa anyagraMtho meM jo diye gaye haiN| unameM se aMga caDhAne kI rIti bhI bhinna hai / usI prakAra talacchaMda meM bhI Age pIche hai| zrRGgakI kula krama saMkhyA to milatI rahatI hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 * prAsAdamaJjarI * 70 - - - . - T - T Ham. PCS Acc FA / . 2011 S - mAna. TRam KON DRON ma LE sAlI (yaha prAsAda dUsare prakAra se bhI kahA gayA hai / rekhA karNa upare uparApara do zrRGga ora stha-bhadra para udgamadoDhiyA caDhAne se vaha sarvatobhadra nAmaka nau aMDakakA prAsAda jAnanA / itisarvatobhadra prAsAda 2 / tula bhAga 10 aMga 9 ___ tRtiya prAsAdaH-- dazAI talake upara dUsarA bheda kahate hai| bhadrake Upara eka UruzrRGga caDhAne se "dana" nAmakA teraha aMDakakA tIsarA prAsAda jAnanA / 110 cauthA prAsAdaH---usI prakAra dazAi tala para tIsarA bheda kahate haiN| rekhA karNa para do zraGga haiM, so eka rakhake pratiratha para zraGga caDhAne se cothA "naMdazAla" nAmaka prAsAda satraha aMDakakA jAnanA / iti naMdazAla 110 ITTER
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 sAMdhAra bhAga vibhA * Prasad Manjari 3ri ju sAdhAra sarva Ara talabhUta vimAnamAra e i vibhakti kisa 43 ka ma 71 You "sara 28 nididhArArASTra pAMcamA prAsAda - dazAI tala para cauthA bheda kahate haiM / naMdazAla prAsAda ke sthAna para karNa - rekhA para eka zrRGga hai vahAM do do zrRGga caDhAne se pAMcavA "naMdiza" nAmaka 21 aMDaka kA prAsAda jAnanA / iti naMdiza / vibhakti ||3|| prAsAdake kSetrake 12 bhAga karake karNa-rekhA pratiratha aura bhadrArdha do do bhAgake karake karNa para do aura bhadra para do do UruGga evaM pratiratha paDhare para eka zrRGga caDhAne se chaThThA "maMdara" prAsAda 25 aMDaka tula bhAga 12 kA jAnanA / iti maMdara / 111-112 vibhakti ||4|| prAsAda ke kSetrake 14 caudaha bhAga karake rekhA, karNa, pratiratha aura bhadrArdha do do bhAga ke rakhane tathA bhadrakI donoM ora ( pakSa meM) eka eka bhAgakI naMdI karanI kula caudahAI tala huAH karNa-rekhA para do do, pratiratha paDhare para eka eka aura una para eka eka tilaka caDhAnA, naMdI para eka tilaka aura bhadrake upara tIna UruzrRMga caDhAne se sAtavA "zrI vRkSa" prAsAda tula bhAga 14 aMDaka unatIma jAnanA / iti zrI vRkSa / AThavA prAsAda -- zrIvRkSa prAsAdake zikhara para rekhA -karNa ke upara do ke sthAna
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ phara phoDI roja Fre 3240 mela sAra - * prAsAdamaJjarI * sAdhana bhAga pari 10 AsAra 25 bha AdhAra mAmAda bhAra vibhAvate AsArA 99 M 122 72 - NAUG zrIbhAra ma vimA prasAra para tIna zrRGga caDhAne se AThavAM " amRtotra " prAsAda tula bhAga 14 aMDaka 33 iti amRtodbhava | eka navamAM prAsAda - amRtodbhavake sthAna para bhadra para tIna UruGga ke sthAna UruzrRGga choDakara pratiratha--paDhare para ekake sthAna do do zrRGga caDhAne aura karNa-rekhA para to tIna zrRGga hai hI / aisA navA~ " himavAna " prA0 hove 113 iti himavAna / tula bhAga 14 aMDaka 37 ,, dazavA prAsAda - himavAnake sthAna para bhadrake upara do UruGga haiM | vahAM tIna tIna UruGga caDhAne se dazavA " hemakUTa prA0 tula bhAga 14 aMDaka 45 hove 115 hemakUTa / gyArahavA prAsAda - hemakUTa ke sthAna para karNa - rekhA para se eka zrRGga choDakara naMdIke upara eka eka zrRGga car3hAne se aura rekhA - karNa para eka tilaka car3hAne se gyArahavA kailAsa " prA0 tula bhAga 14 | aMDaka 45 hove iti kailAsa / 66 caDhAne se bArahavaf "pRthvIjaya 116 iti pRthvIjaya / bArahavA prAsAda-kailAsa ke sthAna para karNa - rekhA para do ke sthAnapara tIna zrRGga prA0 tula bhAga 14 aMDaka unapacAsa jAnanA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 * Prasad Manjari * vibhakti // 5 // prAsAda ke kSetra ke 16 bhAga karake karNa rekhA paDharA-pratiratha aura bhadrArdha do do bhAgake rakhane-karNa evaM pratirathake bIca eka bhAga koNI tathA bhadrake pAsa meM eka bhAgakI nandI karanI / bhadrakA nikAlA eka bhAgakA rakhanA / rekhA--karNa para do usake pAsa koNI ke upara eka eka tilaka caDhAkara pratyakSa caDhAnA 1 pratiratha paDhare para do do zaMGga aura bhadrake upara tIna tIna uruzRGga caDhAne aura bhadra nandI para eka eka zRGga caDhAne se terahavAM " indranIla" prA0 tula bhAga 26 aMDaka 53 jAnanA / 117-118 iti indranIla / ___ caudahavA~ prAmAda- indranIla ke sthAna para karNa rekhA ke uparakA eka zRGga choDakara vahA~ tilaka caDhAnA aura rekhAke pAsakI koNI ke upara tilaka choDakara yahAM zaGga caDhAne se paudahavA~ "mahAnIla" prA. tala bhAga 16 aMDaka 57 jAnanA / 519 iti mhaaniil| . paMdrahavAM prAsAda-mahAnIla ke sthAna para rekhA karNa parakA tilaka tajakara zaGga caDhAne se paMdrahavAM "bhUdhara" prA0 tala bhAga 16 aMDaka 61 jAnanA 120 iti bhUdhara / vibhakti / / 6 / / prAsAdake kSetrake 18 bhAga karake unameM uparokta solAi talake bhadrakI ora ekake sthAna do do nandI krnii| zeSa solAi talake samAna tala bhAga jaanne| karNa ke upara do zaGga aura eka tilaka caDhAnA / rekhA-karNa ke pAsa vAlI koNI para eka zaGga ora usa para tilaka caDhAkara usa para pratyAGga do do bhAgake karane / zeSakI do nandI para do do tilaka caDhAne / bhadrake upara cAra UrazaGga aura pratiratha-paDhare para sIna tona zaGga caDhAne se solahavAM " ratnakUTa" prA0 talabhAga 18 aMDaka 65 kA zivaliGga hetu / kAmanA ko pUrNa karane vAlA jAnanA / 221 iti ratnakUTa / __ satrahavAM prAsAda ratnakUTake sthAna para rekhA-karNa para do ke sthAna para tIna tIna zaGga caDhAne se satrahavAM vaiDUrya prA0 tala bhAga 18 aMDaka 69 jAnanA / 122 iti vaiDUrya / ___ aThArahavAM prAsAda-vaiDUrya ke sthAna para rekhA-karNa ke upara ke tIna zaGga meM se eka choDakara pratirathake pAsavAlI naMdI para zaGga caDhAne se aThArahavA~ "padmarAga" prA0 tala bhAga 18 aMka zRGga 73 jAnanA / iti pdmraag| unnIsavA~ prAsAda-padmarAmake sthAna para karNa-rekhA para jaise ki pUrva hI the usI prakAra tIna tIna zaGga rakhane se unnIsavA " vanaka" prA0 tala bhAga 18 zaGga 77 jAnanA 123 iti vanaka /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 * prAsAdamaJjarI * 74 vibhakti |7|| prAsAdake kSetrake bIza bhAga karake do bhAga karNa-rekhA koNI DeDha bhAga, ratha do bhAga, naMdI DeDha bhAga, bhadra naMdI eka bhAga evaM sArA bhadra cAra bhAgakA banAnA / isa prakAra kula bIsAi tala bhAga huA / rekhA para do zaGga aura eka tilaka caDhAnA / taba zikharakA pAyacA caudaha bhAgake vistArakA hogA / naMdI para eka eka zRGga aura tilaka caDhAke usa para pratyaGga caDhAnA / pratiratha para tIna tIna zRGga aura bhadra para cAra cAra uruzala caDhAnA | naMdI para eka eka zaGga aura tilaka / usI prakAra bhadra naMdI para eka zaGga caDhAne se bIsavAM " mukuTojjvala prA0 ikyAzI aMDakakA prAsAda jAnanA 124-25-26 iti mukuTojvala / / ikkIsavA~ prAsAda- mukuTojjvala prAsAdake sthAna para rekhA para tIna zRGga caDhAne se ikkIsavAM "gajarAja" prA0 tala bhAga 20 aMDaka zRGga picyAzI 127 iti gajarAja / bAisavA~ prAsAda--gajarAjake sthAna para rekhA para jahAM tIna zaGga haiM unameM se eka zRGga choDakara vahA~ tilaka rakhanA / aura bhadra karNa para eka zaGga caDhAne se brahmAjI ko priya aisA bAisavA~ "rAjahaMsa" prA0 tala bhAga 20 nivvAzI zRGgakA jAnanA / 128 iti rAjahaMsa / teisavAM prAsAda-rAjahaMsake sthAna para rekhA para jaise ki pUrva the, vaise hI tIna zaGga caDhAne se aura bhadra naMdI para tilaka caDhAne se lakSmIpati viSNuko priya aisA teisavAM garuDa prA0 tala bhAga 20 zaGga tirAnavekA jAnanA / 129 iti garuDa / vibhakti // 8 // prAsAdake kSetrake bAIsa bhAga karake bhadrakI pakSa-paDakho para eka eka bhAgakI naMdI tIna pratiratha aura rekhA tathA AdhA bhadra-ye saba do do bhAgake banAne se kula bAIsa bhAgakA tala huA; karNa rekhA para do zRGga aura eka silakA bhadra para cAra cAra UruzRGga; karNakI bAjUvAle pratiratha ghara do do zRGga ora una para tIna bhAgake vistArakA pratyakSa (cothagarAziyA) caDhAnA; ratha para tIna tIna zRGga uparatha para do do zRGga aura bhadra naMdI para eka eka zRGga caDhAne se hara-zivako priya aisA cobIsavAM "vRSabha" prA0 talabhAga bAisa zRGga satAnavekA jAnanA iti ghRSabha. 130-131 paccIzavA prAsAda-vRSabhake sthAna para rekhA para jo tRtIya zRGga caDhAyA jAve to siddhiko dene vAlA aisA paccIsavA "meru" prAsAda tala bhAga 22 zRGga ekaso eka kA jAnanA. 132 27 isI prakAra kezarAdi sAMdhAra athavA niraMdhAra prAsAdakA pacIza zikhara banAye jo sakate hai iti meru prAsAda. 27 sAMdhAra kezarAdi prAsAdakI ATha vibhaktiyo para paccIza bheda kaheM yathA
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Prasad Manjari meru prasAda - pAMca hAthakA eka sau eka aMDaka - zRGgakA karanA; jisameM bIsa bIsa aMDakI vRddhi karate hue pacAsa hAtha takake meru prasAdake liye eka hajAra eka aDaka hone para, vaha " mahAmeru prAsAda" kahalAtA haiM; pUrvokta meru prAsAda rAjAoM ke liye hI banavAne, dUsare varNoMke liye nahIM; meru prasAda brahmA, viSNu, ziva evaM sUryake liye banavAne cAhiye, anya devoMke liye nahIM. 133-34 atha maNDapa --- - prAsAdake Age eka yA tIna dvArakA maMDapa banAnA: jina brahmA, viSNu aura ziva prAsAdoM ke liye gUDha strIka evaM nRtya maMDapa anukrama se banAne / eka yA do hAthI DerIke Age cokI catuSkikA banAnI / tIna hAtha ke prAsAdake liye dUnA, cAra hAthake liye pone dogunA, pAMca hAthase daza hAthake liye DyoDhA aura dazase pacAsa hAtha taka ke prAsAdoM ke liye savA gunA athavA sama. (arthAt jitanA prAsAda hove utanA ) maMDapa banAnA / yaha zubha jAnanA / praveza maMDapa garbhagRha se DyoDhA yA dugunA banAnA / 135-36-37-38 jayamata- vizvakarmA ke putra jaya kahate haiM ki prAsAdake pramANase maMDapa sama arthAt prAsAdake barAbara savAgunA, DoDhagunA; ponedogunA athavA dUnA krnaa| aisA paMca vidha pramANa kahA hai| 139 75 * 75 atha catuSkikA prAvi maMDapa - eka padase aThAraha padakI cokI catuSkikA kI racanA ke prAbhiya maMDapAMke bAraha svarupa kahe haiM / 28 1 eka cokI; 2 tIna cokI. 3 tIna cokI aura Age eka cokI, 4 cha cokI; 5 chaH khokI aura Age eka cokI; 6 nava cokI; 7 nava cokI ke Age eka cokI: 8 nava cokIke donoM ora ekaika cokI: 9 nava cokIke Age ora donoM ora ekaika cokI milakara bAraha padaH 10 bAraha par3hake donoM ora ekaika cokI: 11 bAraha cokIke donoM ora do do cokI; 12 paMdara pada 53 ke Age tIna cokI; isa prakAra bAraha prakArake prAvi maMDapa cokIke cAra staMbhoM se 28 staMbha saMkhyA taka jAnanA / eka pada cokI / 140-141 maMDapakA madhya padakA anusaraNa karate hue anya padake staMbhokA pada rakhanA | maMDapa parakI saMvaraNA parakI ghaMTA (athavA gumbajakA AmalasArA) zikhara ke zukanAza aTThAikA eka bheda, dazAike cAra bheda, bAgahAike eka, caudAike cha bheda, solahAike tIna bheda, aThArahAI ke cAra bheda, bIsAIke tala para cAra bheda aura bAisAI tala para do bheda kahe haiN| isa prakAra kula ATha vibhaktiyoM para paccIza bhedake zikhara kahe haiM / 28 ina bArahake nAma aura svarupa aparAjita sUtra meM kahe haiM evaM dIpAva graMthake prakAzameM usake tala darzana ke mAnacitra bhI diye hue haiM; cokI catuSkikA arthAta cAra staMbhake padako caukI kahate haiM /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ Yi Yi Yi Zhong Gong n. 15 .10 ..... ...... -- - al.. -- - - - ....- - - + + ...... .........4 0 LYi Yi Yi Yi Yi Zhong Yi Ren Yi Yun Shi Yi De Wo 35 Shang Yi Zhu 41 Avity 1 MerceLov .1 es (155.ALLEKai : FnowT CHON; A# SAI SMARTH THE Bei AE11115 11pm-11Ri ,You Yu - - be - 4, Shou Fi + 1 ; if fig fivi -- * * -... 11: "", "smily in - ", / * Gong 11Ge ,
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ rand pratolyA toraNa - vaDanagara. zrI somanAthajI mahAprAsAdake pravezabhAga
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ Naga kalAmaya Auton EXORD'S hiMDolaka toraNa somanAtha me FOR BO moDherA sUryamaMdirake maMDapa staMbha - aura kAcalAvAlA toraNa
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 * Prasad Manjari * pArAvAsiM ---9775.. sudarzana ----- - ----- - - 2 - ---- 13pada da O----0 +10------------02 maMga'ya 73 badamA G :--- ... 6yama ------ --- ---- pra ma - ---- ----- barAbara milAnA / maMDapakI ghaMTAkA AmalasArA nIce ho yaha zreSTha hai paraMtu UMcA nahIM honA cAhiye / 142 niraMdhAra prAsAdake maMDapakA udaya prAsAdake barAbara rakhakara usake udaya ke 13 bhAga krne| pITha para savA bhAgakA rAjasenaka, savA tIna bhAga vedikA eka bhAga Asana paTTa (osaroTa); sADhe pAMca bhAgakA stambha; pone bhAgakA bharaNa, savA bhAgakA zarAH isa prakAra teraha bhAga aura usa para do bhAgake pATaH bhAroTa; pATa bhAravaTa ye saba milakara udayake pandraha bhAga hue| pAdameM eka bhAgakA moTA chajjA bnaanaa| jo pATake peTameM DhAlU samAviSTa karanAH ------ ----------- ghapadamA ------ -- ----- m --- ... - - / 11 / O RomA Asana paTTake upara eka hAtha UMcA DhalatA huA kakSAsana karanA / 143, Haland ___ atha gUDhamaMDapa---prAsAdoMko joDane vAle bhitti divAra vAle gUDha maMDapake ATha prakArake svarupa kahe hai / 1 corasa, vardhamAna, 2 bhadrayuktaH svastika, 3 pratiratha yukta garuDa nAmakaH 4 bhadra aura usake sAtha prabhadra yuktaH surAnaMda nAmaka; 5 koNI yukta sarvato bhadra nAmaka; 6 adhika bhadra yukta mukhabhadra yukta kailAsa nAmakA do pratiratha yukta iMdranIla nAmaka, tIna pratiratha yukta ratnasaMbhava' nAmaka; isa
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI * 78 IMAINMEROIN HTRA prava Aline Hetel bhiy'aariy'aa parikA YMIRRihendi.byutanane vidhAna prAsAdamAma basaARNALIsamaya moDamA sI HERaimAyayAkA mAya ART. prakAra ATha gUDha maMDapa ke svarupa jAnane / (mAna citra yahA~ diyA gayA hai) karNa rekhA se dUnA bhadra aura paune bhAgakA pratiratha aura bhadrase ardha mukhabhadra banAmA / ye mukhabhadra kakSAsana caMdrAvalokita karanA / 28 146 47. 29 gUDhamaMDapa bhitti divAra yukta hote isa liye maMDapako prAsAda jaisA pITha evaM maMDAvarakA stara banAnA / eka yA tIna dvAra karane se kAmanA phala prApta hotA hai| dvArake Age eka yA tIna yA cAra padakI cokI catuSkikA karanA /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79 * Prasad Manjari * Name vardhamAna soma pa .. svatika guTamaMDapa -pramAzaMkara.o.sAyahi ga 3 kolI sunaMdana cha palaka atha nRtyamaMDapa-puSpakAdi satAIsa prakArake maMDapa staMbha saMkhyAke anusAra kahe hai| prathamabAra staMbho ke subhadra nAmakA maMDapa se do do staMbhAkI vRddhi karate
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 ratna saMbhava iMdranIla 7 * prAsAdamaJjarI guda maMDapa. prabhAzaMkara.o. sthapati 80 " hue cosaTha staMbhoM taka ke puSpakAdi satAIsa maMDapoM ke nAma ora svarupa zilpagraMtho meM diye gaye haiM / 30 148, 49 30 dUsare prakArake mI maMDapa kahe haiM - deva prAsAdake Age karane ke maMDapa meM mervAdi paccIza maMDapa eka se pAMca bhUmi = maMjila taka kiye gaye haiM / jinake nAma staMbha saMkhyA, svarUpAdi dIpArNava, kSIrArNava, jJAna ratnakoza aura aparAjita Adi baDe baDe graMtha meM diye gaye haiM / sAMdhAra mahA prAsAda yA mahA cAturmukha maMDapake Age amuka devake prAsAdake liye amuka nAmakA maMDapa karane kA kahA gayA hai / 1 zivanAda / 2 harinAda / 4 ravinAda / 6 meghanAda / 3 brahmanAda | 5 siMhanAda | ye maMDapa bahuta vizAla aura tIna cAra athavA pAMca bhUmi (maMjila) ke UMce hote haiM / mAnasAra meM prayojanArtha kaI prakArake maMDapa kahe haiM / nagarake Age, puNyakSetre, tIrthakSetre, jalAzaye, yAtrA mArgapara, rAjyazRGgArArtha nRtyagIta, rAjyAbhiSekArtha, nRpa bhojanArtha, agnikAryArtha, Adi / maMDapa ke Upara vitAna ( gumbaja ) arthAt AkAza yA uparakI AcchAdaka caMdanI yA chata karanekA aneka prakAra zilpajJoMne kahA hai / unameM se vitAnake tIna vidhAna pradhAna haiM / sarva vitAna ke lakSaNoMkI utpattiH samaH sarakhA chataH chAtiyAM Dhakane se prathA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ $1 subhedra 32 staMbha fem pholI harSaNa 22staMbha N 12 zatrumardana 3dharatama bhAmedra ugha staMbha mAnava 28staMbha * Prasad Manjari phaoNlo siMhaka jesaMga puSya kAhi maNDapo. 33 sukSmaNa 36 staMbha sugrIva raghasa 30 nadana 30staMbha * kaulI ma padAdhika 38 saMbha tera kaNikAra 20 staMbha vibhAja bhadra 26 staMbha 11 bhUjaya 32saMbha ta vizAlAkSa 38staMbha 81 rohara cheze. rucI zuru huii| vitAna - ghumaTa vicitra prakArake aneka kahe haiN| inameM se tIna pramukha haiM / prathama kSiptakSipta, dusarA samatala, tIsarA udita isa kramase mukhya samajanA | 1 kSiptarakSipta arthAt gumbajakA tharo kola gavAlu upara caDhake nIce utarakara phira vApisa upara caDhatA hai / isI rItase gumbaja AcchAdita hote haiM usakA nAma ' kSipta-ukSipta " | 8" 19
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI * 82 - - - - - - - yasamaMda ghama - ma -- -2 kA LOT LION jayAbA | # zrIvalsa NOc - HT puNyakAdi mayaDayo. - - +--- -- - - H0 -/gajamada kauzalya Parit/A - 2-Am 4-4 azokara osyaki. 2 samatala arthAta sIdhI chata-chatiyAse DhakAtI chata ye "samatala" yaha chAtIyA sAdA ho yA padakI AkRti jaisA utkIrNa ho / 3 udita arthAt gumbajakA kola gavAlukA tharo eka se eka saMkirNa saMkocI saMkSipta karake AcchAdita karake DhakanekI rIti " udita " nAmaka kahAtA hai / bIcakA jhumara jaisA vibhAga padmazilA kahA jAtA hai /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 * Prasad Manjari * 83 puNyakAdi27 sana "mayaDayo. 1 -4H - - - TH -cA-yA 27 puSpama 62sama - - G 4 -2 atha balANaka-3 brahmA, viSNu, ziva, sUrya, caMdra aura jinake devAlayo, jalAzrayoM rAjaprAsAdo, sAmAnya gharoM, evaM durgAke Age balANaka banAne cAhiye / balANaka pAMca prakArake kahe gaye haiN| 1 vAmana, 2 vimAna ( uttuGga ), 3 haHzAla, vitAna banAnekI prathA do so tInaso sAlase kama hotI jAtI hai / nimnaH nIce vitAna usake upara saMvaraNA hotI hai| saMvaraNA bhI kama hotI hai| usa "sthAna para saMnyAsIkA mastaka jaisA sIdhA sAdA gola gumbaja hone lagA hai / vitAnake tInoM pramukha prakArakI AkRti evaM phoTA aisa graMthame diyA huA hai so dekhanese spaSTa samajhameM A jAyegA / 31 balANakake svarupa anya graMthomeM thoDe pheraphAra ke sAtha diye hue haiN| deva prAsAdake Age aura jagatI meM samAviSTa hue maMDapake liye "vAmana " durga, evaM rAjabhavana ke Age vimAna, prajAjanake bhavanake Age Dehala "haryazAla," jalAzrayake
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI * :--he art prabhAkara yati malAla -18 LIITMIINIKY "pyAra TIMADIROJ THINDI XKXxin IaKAKIaKIaKAK'KAK MEZKAKIaNUKIaETSIa zArarAjAlASRAMIKIE bAlakAsAlAraNa 7KIKKKEEEREIKEIKIRTIRBERRERACKERAKTIREIRETEKKIRIK vitAnA vistAra mAga66 WKKIIN - CAKLIKI - Age yA madhyameM maMDapa hove usako "puSkara"; rAjabhavana ke Age pAMca yA sAta yA nau bhUmi UMce balANaka ko uttuGga" kahate haiM; uttuga TAvara yA kIrtistaMbha jaisA jAnanA / citoDameM uttuga maMdira ke Age aura eka svataMtra hai| jo yuddha vijaya ke smArakameM banAyA honekA kahate hai| pATaNa sahasraliGga ke baDe sarovara ke kinAre para aisA uttuGga kIrti staMbha jaisA banAyA thA aba unakA avazeSa bhI nahi dikhaate| sAhityameM usakA ullekha hai / prajAkA bhavanake Age haryazAla jo mUla gharase nIce
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ moDherA sUryamaMdirakI jaMghAkA devasvarupa zrI somanAtha - pratolyA parakA IlikAkA aMza. zrI somanAtha - pratolyAparakA toraNakA aMza.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasamata zaharAva samatalAni prakArake vitAna ( chata chotIyA ) uTha - HD 6152 UditAnI prakArake kalAmaya vitAna ( gumbaja ) rupakola, gajatAlu - gavAlu.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 * Prasad Manjari * IITHAT hu K HTRA T 5 gopuram 5 puSkara nAmaka balANaka jAnanA / eka do tIna cAra cha evaM sAta pada dUra sthala vistArake pramANase balANaka banAnA / balANakake dvAra uttaraGga, pATa mUla prAsAdake anusAra samasUtra udayameM rakhanA / 150, 51, 52. 1 prAsAdakI jagatIke Age yA jagatIke barAbara deva prAsAdake AgekA balANaka kA nAma " vAmana" kahA hai| 2 rAjaprAsAdake AgekA balANakako "vimAna" evaM uttuGga bhI kahate hai| uttuGga pAMca yA sAta yA nau bhUmi maMjilakA hotA hai / nava bhUmi se jyAdA udaya karanA nahIM / 3 sAmAnya gharoMke bhavanake AgekA balANaka "DehalI" ko "harmyazAla" kahate haiM / vaha mUla bhavanakA udayase nIcA rakhanA / 4 nagarake dvAra-daravAje parakA balANakako gopura nAmaka jAnanA / usakI goMpura jaisI AkRti karanI / rkhnaa| yadi UMcA hove to vedha doSa jAnanA / draviDa pradezameM mUla prAsAdase dvAraparakA gopuram bahuta UMcA karate haiM / yaha prathA purAnI nahi hai| vijaya nagara rAjyakI unnati kAlase cAraso pAMcaso sAla se dvAraparakA gopura UcA karanekA evaM parighakA do tIna pAMca killA karanA / maMDapake upara vitAna (gumbaja) arthAt AkAza yA uparakI caMdanI AcchAdita
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaNTikA dhAmakA E 7 puSpikA nAma saMvardhA (7) apiTakA 58 16.siMha.. bhAgala. * amAzaya.o.sthayati.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 * Prasad Manjari * 87 - kasAsama ROS. nAnA 5 jalAzayake bIca yA Age sIDhiyAMke pahale banAye hue balANakakA nAma puSkara jAnanA / isI rItase balANakakA lakSaNa sthAna mAna dekhake bhUmi maMjila karanA / 154, 55 ___atha saMvaraNA-32prAsAdake maMDapa para vizeSa karake saMvaraNA (zAmaraNa) ho / usake pacIza prakAra kahe haiM / inake nAma ghaMTA kUTa AdikI saMkhyAke sAtha zilpa graMthomeM alaga diye hue haiN| ve pAMca ghaMTA se lekara cAra cAra ghaMTAko vRddhi karate hue 101 ghaMTe taka paJcIza nAma 'saMvaraNA'kA kahA hai| prathama ATha bhAga talase zuru hotI hai / 156,57. zivaliGga-prAsAdake mAnake anusAra pASANakA ghaTita liGga-rAjaliGga zAstra meM kathita vidhise banAnA / paraMtu svayaMbhUliGga bANaliGga, athavA ratnake liGga prAsAda pramANase nyunAghika choTA thA baDA ho to usakA doSa kahA nahIM hai / prAsAdakI jagatI se tIna cAra evaM paMcaguNA aise tIna vidhise devapura prAsAda banAnA / 157,58 ____ atha bhinnAdidoSa-brahmA viSNu ziva evaM sUryake prAsAdameM yadi makaDI Adike jAle ho to usakA bhinnadoSa lagatA nahIM hai| paraMtu dUsare devo yathA gaNeza, gaurI aura jinake prAsAdameM jo aisA huA to vahAM bhinnadoSa lagatA hai| liGga yA 32 saMvaraNAkI zAstrokta prathA lagabhaga do soka varSase vismRta huI ho aisA lagatA hai| saMvaraNA ke mukhya aGgo ke tharo meM ghaMTA, kUTa, chAyako udgama, urughaMTA, mUlaghaMTA aura siMha urughaMTA zikharake UruzRGga rupa hai| aparAjita dIpAva jJAnaratnakozameM saMvaraNA viSaya diye gaye haiM / saMvaraNA ke apabhraMza zAmaraNa huaa| vartamAna meM banatI saMvaraNA akIlA ghaMTAkA tharokI hotI hai kUTa chAdyakI yA udgama nahIM hotii| DAMKCI TEDIN rAjasaMnakA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamasarI * 42a // saya kaNika atara ko sAsakA kAma 2 pIThikA siMhAsana udaya bhAga 30 |3/2 2 prabhAkara aura yati 3 mukhaliGga ke prAsAdameM bhinnadoSa lagatA nahIM paraMtu doSa kahA ho yA na kahA ho to bhI prAsAdameM svacchatA rakhanI cAhiye / 159 kahe hue mAna pramANase adhika lambA cauDA alpa yA vakra TeDhA jo prAsAdameM hove chaMda bheda yA jAtibheda yA mAna hIna hove to yaha mahAna doSakA nAkADagA utpAdaka hai| 160 K..--bhAga-.. __ atha pratimAmAna-1 garbhagRhake dvArako UMcAIke nau bhAga karake unameM se uparakA bhAga taja kara zeSa ATha bhAgo ke tIna bhAga karake do bhAgokI khaDI pratimA aura zeSa eka bhAgakI pIThikA (siMhAsana) banavAnA / 161 Vaat.o.yala. 2 pratimAkA dusarA pramANa-devagRhake dvArakI UMcAIke 32 bhAga karake jinameM se caudAha paMdrAha evaM solA bhAgakI khaDI pratimAkA pramANa jAnanA / aura caudAha terAha evaM bArAha bhAga kI baiThI pratimA kA pramANa jAnanA 162 prAsAdake corasa kSetrake daza bhAga karake do do bhAgakI dIvAroMkI moTAI jaannii| zeSa cha bhAgakA garbhagRha jAnanA ! 163 / usa garbhagRhake tIsare bhAgakI pratimA kA jyeSThamAna jaannaa| dasavAM bhAga kama karanese madhyamAna aura pAMcayA bhAga hIna karanese kaniSTha mAna pratimAkA jAnanA 33 164 (ye pratipAkA tIsarA mAna) 33 pratimA pramANakA cothAmAna-prAsAdake do karNa taka kA mApakA cauthe bhAgakI pratimA kA pramANa jAnanA / zeSazAyI-supta pratimAkA pramANa kahate hai / garbhagRha ke sAta bhAga karake unameMse pAMca bhAgakI zayana pratimA lambI karanI / pratimAkA pAMcavA~ pramANa-eka se pAMca hAtha taka ke prAsAdake liye pratyeka gaja cha cha AMgula, cha se daza hAtha taka ke pratyeka haste tIna tIna AMgula, 11 se 50 taka ke prAsAdake liye pratyeka hAtha ekaka AMgulakI vRddhi karane se baiThI pratimAkA mAna smjnaa| chaThThA pramANa khaDI pratimAkA 11 AMgula se eka hAtha ke prAsAdake liye 11 AMgulakI khaDI pratimA cAra hAtha taka pratyeka gaja daza daza A~gulakI vRddhi
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 * Prasad Manjari - ___ atha pratimA dRSTimAna34-garbhagRhake dvArakI UcAIke ATha bhAga karake uparakA bhAga choDakara sAtave bhAgake phira ATha bhAga karake usake sAtave bhAga para devadraSTi vRSAya-siMhAya yA dhvajAya para rakhanA zubha hai| 165 uparokta ATha bhAgo meM se chaTe bhAgake ATha bhAga karake unameM se pAMcaveM bhAga para lakSmInArAyaNakI draSTi rakhanIH zeSazAyIna bhagavAna aura mukhaliGgakI draSTi dvArake ardhabhAga para rakhanI / paraMtu dvArake nIcekA ardha bhAgakA ullaMghana karake (zivaliGga sivAya) draSTi na rakhanI / devatA pada sthApana- 35garbhagRhake pRSTha pATa-bhAravaTake nIce yakSa bhUtAdikI karanI / 5 se 10 hAtha taka ke prAsAdake liye pratyeka hAtha do do AMgulakI vRddhi karanI 11 se 50 hAtha taka ke prAsAdake liye pratyeka gaja-hAtha ekaika aMguLakI vRddhi karanI yaha uttama mAna kahalAtA hai / __ 34 devatA draSTi saMbaMdhameM vibhinna graMthomeM mata matAMtara kahe hue haiN| yahA~ diye hue draSTi vibhAga meM vRSa, siMha aura dhvaja Aya denekA vidhAna hai| aisA sU0 maMDanakA bhI kathana hai / ina donoM bhAIyoM kA mata, vizvakarmA praNIta graMtho aura anya koi bhI prAcina graMthomeM Aya pramANa viSayaka nahIM diyA gayA hai| eka purAne graMtha meM gajAMza zabdakA prayoga kIyA he kintu isakA artha sAtavA~ bhAgake badalemeM kahA hai nahIM ke Aya ke hisAbase / ___ zilpi varga to vibhAgase jahAM draSTi sUtra batAyA ho vahIM para barAbara cakSukI putalIkA garbhakA milAna karatA hai| aba kitaneka jaina vidvAna draSTi sUtrameM Aya melakA Agraha rakhate hai| ___ aparAjita sUtra, kSIrANava, dIpArNava, samarAGgaNa sUtradhAra, Thakkarapheru vAstusAra AcArya vasunaMdI kRta pratiSThAsAra-ye sabhI graMthakAra draSTi sUtra meM eka mata nahI hai| bahuta aMtara hai| isI prakAra pratimA sthApana pada vibhAga viSayameM bhI yahI bAta hai| dRSTi sUtrake Aye hue mAna se AyakA mela biThAte hue dRSTi nIcI rakhanI par3atI hai| yaha prazna bar3A vivAdAspada hai| aisA hama mAnate haiN| 'devatA mUrti prakaraNa' aura 'jJAna ratnakoza' graMthameM draSTi viSayameM vibhinna mata hai| isa sambandha meM bahuta vistAra se dipArNava graMthake anuvAda prakAzana meM koSTakAdi se spaSTikaraNa kiyA gayA hai| 35 devatA pada sthApana vibhAgameM bhinna bhinna mata hai| kSIrArNava, dIpAva, aparAjita sUtra, jJAna ratnakoza graMthomeM garbhagRhake 28 bhAga karake amuka vibhAgameM amuka deva sthApana karanekA kahate hai -devatA mUrti prakaraNam aura samarAGgaNa
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI * pratimA sthApita karanI / pATaDe-bhAravaTake Age sabhI devatAoMkI sthApanA karanI / unase bhI Age viSNu evaM unase bhI Age brahmAkI sthApanA karanI / garbhagRhake madhya meM zivaliGgakI sthApanA karanI / 167 90 90 atha pratiSThA muhUrta -- pUrvokta (zloka 27 meM ) kahA huA sapta puNyAha dina aura pratiSThA karane se sarvasiddhi prApta hotI hai / sUrya uttarAyaNameM ho usa samaya prAsAdakI pratiSThA karanI zubha hai / 168 pratiSThA ke zubha nakSatra - tIna uttarA : uttarASADhA, uttarA phAlgunI, uttarA bhAdrapada, mUla, ArdrA, pUnarvasu, puSya, hasta, mRgazIrSa, svAti, rohiNI, zravaNa aura anurAdhA itane nakSatroMko pratiSThA kArya meM zubha jAnanA / 169 varjanIya -- riktAtithi, maMgalavAra, nakSatravedha neSTagraha, dagdhAtithi, apayoga, gaMDAta yoga cara rAzi aura upagraha ye sarva pratiSThAdi zubha kAryameM tyAjya haiM / 170 zubhadina zubha muhUrta meM zubha graha lagnameM saumya graha dekhakara rAjyAbhiSeka devapratiSThA aura gRha praveza karAnA zubha hai / 171 pratiSThAmaMDapa -- prAsAda ke Age yA IzAna yA uttara dizA meM prAsAdase tIna pAMca sAta nau gyAraha yA teraha hAthakI dUrI para pratiSThAke yajJamaMDapakA nirmANa karanA / 172 yaha maMDapa ATha daza bAraha yA solaha hAtha takake pramANakA samacaturasa karanA | kuMDokI adhikatA ke kAraNa sola hAthase bhI adhika pramANakA sUtradhAra meM 49 vibhAga garbhagRhake kahate haiM aura bhI mata diyA hai / sUtradhAra vIrapAla viracita prAsAda tilaka meM aura sUtradhAra rAjasiMha viracita vAsturAja graMtha ye prAsAda maJjarIke nAthujIke matakA samarthana karate haiM / prAsAda maMDanameM sUtradhAra maMDana bhI yaha mata batAte haiM / donoM bhrAtRke ekI mata hai | paraMtu maMDana ke anya graMtha meM bhinna mata pradarzita kiyA hai| ziva viSNavAdi deva maMdiroMmeM vidhi sahita kathita vibhAgo meM sthApita kiye gaye haiM / unake pIThe pradakSiNA mArga prathAnusAra rahatA hai / kintu jaina pratimAko padharAnekA vidhAna zAstrokta vidhise dekhane meM AyA nahIM hai| bar3e bar3e jaina prAcina tIrthoMmeM bhI nahIM hai / bAvana jinAlaya yA covisa jinAlayako devakulikAoM meM kathita bhAgase padharAnekA vyAvahArika nahIM hotA / dUsare devoMke liye vibhAgase sthApana ho sakatA hai / jina prabhuke liye to vicAraNIya hai / jina prabhu " paTTAdho yakSabhUtAdyA " sUtra ke AdhArase sthApanA hotI hai / aThAiza vibhAga jo kahe haiM ye anya devoke lIye ThIka hai / kahA huA vibhAga pratimAkA karNa garbha meM pAdukA garbhameM athavA bAhu garbhameM sthApana karanekA zAstra pramANa hai /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 * Prasad Manjari * maMDapa karanA / 173 ( yajJa maMDapa vIsa gaja-hAthakA banAne kA vidhAna tulA pradAna ke viSayameM hai|) toraNoMse suzobhita solaha staMbhoke maMDapameM cAroM ora cAra dvAra rkhnaa| maMDapake madhyameM vedikA aura pAMca ATha yA nava kuMDa banAnA / 174 __ yajJakuMDakA mAna-eka hAthake yajJakuMDake tIna mekhalAeM aura yoni banAnI / Agama evaM veda-maMtraseM vidhipUrvaka devatAoM ko AmaMtrita karake yajJa homa karanA / 175 dazahajAra AhutiyoM ke liye eka hAthakA, pacAsa hajAra AhutioM ke liye do hAthakA, eka lAkha Ahuti ke liye tIna hAthakA / daza lAkhake liye cAra hAthakA, trIza lAkhake liye pAMca hAthakA, pacAsa lAkhake liye cha hAthakA, esI lAkhake liye sAta hAthakA, eka karoDa AhutiyoM ke liye ATha hAdhakA yajJajhuMDa banAneke pramANa hai / 176-77 graha pUjA Adi vivAna ke liye eka hAthakA buMDa banAnA / usake cAra tIna evaM do aMgulakI tIna mekhalA anukrama se karanI / 178 vedI upara eka do yA tIna hAthakA maMDala bharanA / brahmA viSNu evaM sUrya ke liye sarvatobhadra maMDala bharanA / 179 sarva devatAoMkI pratiSThAmeM bhadraM nAmaka maMDala bharanA / tathA nava nAbhi bAlA liGgodbhava maMDala bharanA / zivapratiSThA meM liGgodbhava tathA lato liGgodbhava nAmaka maMDala bharanA / 180 sarva devIoMkI pUjA pratiSThAmeM bhadra maMDala tathA gaurI tilaka nAmakA maMDala bharanA / tAlAba kI pratiSThA meM ardhacaMdra maMDala dhanuSyAkAra bharanA / 181 sthapati pUjana-vidhipUrvaka deva patiSThA yajJayAgAdi karake sUtradhAra pramukha sthapatikI sanmAna pUrvaka pUjA karake bhUmi, uttama prakAra ke vastra, suvarNa ratnAdi ke AbhUSaNa dravya, gaue~, dAsa dAsiyAM, gRha, ghoDe Adi vAhana dekara saMtuSTa karanA / anya kAya kartA zilpioM kA bhI yogya rItise pUjana karake apanI apanI yogyatA ke anusAra unheM vastra bhojana tAmbula Adise sanmAna karanA / 182-83 tatpazcAt yajamAna arthAt gRhapatiko mukhya sthapati se isa prakAra prArthanA karanI cAhiye ki -"he sthapate hamArA puNya prAsAda pUrNa huaa|" isake uttarameM sthapati ko kahanA cAhiye ki-" he svAmin . ApakA kArya akSaya ho / " 584 ___ guru mArga-deva prAsAda yA rAja prAsAda vA anya bhavanake nirmANa ke liye sarva prakArakA zilpajJAna usake lakSa (dhyeya) evaM lakSaNoMkA abhyAsa guru mArgakA anusaraNa karane se prApta hotA hai| (guru zikSAse zilpake sarva jJAna kI prApti hotI hai| ) 185
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdamaJjarI * zilpazAstra aneka hai- eka zAstra ke abhyAsase sabhI guNoMkA vikAsa nahIM hotA hai / anya graMthoke abhyAsa ke binA kAryakI siddhi nahIM hotI hai / isa liye prakArAntara--anya matamatAntaroM kA vicAra kara viveka buddhise kArya karanA cAhiye / jisa prakAra maNike guNa jAnane ke liye kiMkiNI kI sahAyatA lenI paDatI hai isI prakAra mahAna guNavAna puruSoMko to bahuta graMthokA abhyAsa manana karake kArya karanA cAhiye / 186 92 isa prakAra zilpa thokA saMzodhana karake sArarUpa yaha vAstu maJjaryAntargata prAsAda maJjarI kI zrI kSetra ( khetA ) sutradhAra ke putra sUtradhAra zrI nAthajIne racanA kI / 187 iti zrI mevADAdhipa pRthivI pati rAjamalajI rAjye sUtradhAra kSetrA (khetAkA ) putra vividha kalA zAstrakA sudhIra somapurA jJAtiya bhAradvAja gotrameM utpanna sUtradhAra nAthajIne vAstumaJjarI ke prAsAdAdhikArake dUsarA stabaka kA nirmANa kiyA / pAdalItapura ( pAlItANA ) sthapati prabhAzaMkara oghaDabhAI zilpa vizArada / somapurA jJAtiya bhAradvAja gotrane isa prAsAda maJjarI para gurjara bhASAntara kara suprabha nAmnI bhASA TIkAkI racanA kI jisakA rASTrabhASA hindI meM punaH anuvAda somapurA bhAratendune kiyA /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha graMthoke matAnusAra devadraSTi sthAna darzaka koSTaka dIpANa vAstuvidhA pratiSThAmAra vAstusAra Thakura kSIrArNava dI. vasunadI 32 . prAsAdama ina prAsAdamaarI manasatAna-aparAjita - - - - - - - --- 63 vaisAla 61 bhairava / / / / mmm 89 aMDI 29 bhairava caDikA 9 chatra cAmara ghara devA brahmA-viSNu -sUrya, jina 27 brahmA viSNu rudra / / / / / 8caDikA 57 aghorarudra dhamA, viSNu, rudra 53 harasiddhi 51 padmAsana trimUrti 49 gaNeza-sarasvatI 47 dhAtA (prayA) 45 lakSmInArAyaNa 43 RSimubhi 26 mAnavaca dra 25 kubera ------ sAtavA bhAgakA nava vibhAga -uparakA do bhAga tyAga---> karake sAtavA bhAge jinadraSTi 24 sarasvatI gaNeza -jitaprabhU -7 zAsana deva - devI yakSa yakSANi -lakSmInArAyaNa 41 prayugma / / / 1 / / / / / janaprabhu 22 0 21 lakSmI jina 20 durgA RSimuni amayugma buddha citralepa umA rudra viSNu lakSmI brahmAsAvitrI 39 budha sAtavAM bhAgakA daza bhAga karake sAtavAM bhAga jinadraSTi sAra mata dvArodaya nava vibhAga sAtavAM bhAgakA nau bhAga karake sAtavA vibhAge jina sUtrasaMtAna aparAjita 64 vibhAga dvArodaya / / / / / / / / / / -6 citralepa pratimA chaThA bhAga me mATha bhAga karake pAMcavA--sAtavAM bhAgakA ATha vibhAga karake sAta bhAga bhAnaprakAza dIpArNava vAstuvidyA dvArodaya 32 vibhAga 37 umArudra 32 zRMga vahAra 33 yakSa 31 mAtara 29 garuDa 27 jalazAyina viSNu 25 zeSanAga 4 zeSAzAyI yakSarAja ---- 5 varAha 14 mAtRdeyI ga tyAga nit 4 lakSmI nArAyama
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrasa tAna aparAjita 64 vibhAga dvArodaya 43 RSimuni 41 brahmayugma 39 budha 37 umArudra 35 bhRMga bahAra 33 yakSa 31 mAra 29 garuDa 27 alazAyina viSNu 25. zeSanAga 23 vyakta 21 vyaktAvyakta 19 avyakta 17 15. mr ow -zivaliGga svarupa tattvo jJAnaprakAza dIpArNava vAstuvidyA dvArodaya 32 vibhAga rara 21 lakSmI jina 20 durgA RSimuni brahmayugma 19 buddha citralepa 18 umA rudra viSNu lakSmI brahmA sAvitrI 17 16 yakSarAja 15 14 mAtRdevI 13 12 zeSazAyina 2 10 8 177 * D 0 O -zivaliGga 1000000 farara sudipratiSThAsAra mata dvArodaya nava vibhAga sAtavAM bhAgakA nau bhAga kara J 20 4 m - sAtavA bhAgaka karake sAtavA -- -nimna cha bhAga tyAga --------- sAtavA bhAgakA daza bhAga karake sAtavAM bhAga jinadri Thakkura phera vAstusAra mata bArodaya dasa bhAga / / / / / / / devI yakSa yakSANi jinaprabhu -6 citrapa patima 5 barAha 4 lakSmI nArAyaNa 3 zeSazAyI 2 ziva-zakti 1 zivaliGga |-lakSmInArAyaNa chaTTA bhAga meM ATha bhAga karake pAMcavA - sAtavA bhAgakA ATha prAsAda maMDana mata dvArodaya ATha bhAga 7121 19 4 zeSAzAyI 2 zivaliGga
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ garbha gRhAya kA 28 bhAga karake devatA pada sthApana jJAnaprakAza, dIpArNava, zrIgaNava, mUtrasatAna zilA garbhagRhake madhya garbha 3 nakulIza 12 sarva 4 sAvitrI grAma, mahmA lakSmI 2 hemagama, zAli12 agni 6 kArtikasvAmi 5 rudra ardhanArizvara Nyagarbha mizrayugma sarasvatI hira7 brahmA smAbhitrI ziva,zeSAzAyI 8 dazAvatAra umA mArapa-varAha ke uAsana 10 vizvarupa, umA 9 viSNu panAsana 13 durgA sakSamI vitarAga 14 gaNeza, lakSmI savadevI 16 mAtRkA, lakSmI 17 gAdekho 18 bhairava 19 kSetrapAla garbhagRhAdha kA daza bhAga karake dekhanA ziva liGga madhya game garbha gRhanA 8 viSNu 7 caDI garbhagRhAdhakA daza bhAga karake devatA ra garbha zivaliGga garbhagRhamA madhya / 1 brakSA 2 haraumA umAdevI --------....-.-- ..--- ---- - agni purANake mata se garbha gRhakA cha bhAga karake pIchekA 1 bhAga tyAga karake bAkI (garbhase do bhAga) pAMca bhAga ATha bhAga karake pIchekA 1 bhAga tyAga karake bAkI sAta bhAga (garbha se tIna bhAga)meM sarTa garbhagRhAdha kA pAna bhAga karake devatA pada sthApana vibhAga Thakkura phera garbha zivaliGga garbhagRhakA madhya 4 brahmA kArtikasvAmI 3 jina kRSNa madhya liGga garbhagRhakA ___ garma gRhAdha kA 49 bhAga karake devatA pada sthApana vibhAga-16 mi. devatA mUrti .. / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / nava vibhAga brahmAMza brahmA viSNu sthApana +96 vimAga mAnuzAzame sarva deva sthAnae- 8.24 vibhAga pizA 19 vibhAgameM se ___garbhagRhAdhanA pIDallA pATa bImakI nIce yazna bhUtAdi Age sarva deva viSNu brahmA madhye zivaliGga <--brahmA viSNu-~~- /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasthApana jJAnaprakAza, dIpAva, zrIgaNatra, sUtrasa tAna aparAjita - jJAnaratrakoza graMthokA mata. garbhagRhakI pochalI dIvAla 28 27 bhUta 26 pizAtra 25 rAkSasa 24 daitya 23 aghora 22 mRgaghora 21 hanumata 20 yakSa rAja 19 kSetrapAla 18 bhairava 17 gaNadevo 16 mAtRkA, lakSmI sarva devI 65 graha 14 gaNeza, lakSmI citarAma 63 durgA lakSmI 12 sUrya 19 agni 70 vizvarUpa, umA, devatA pada sthApana vibhAgaH pRthaka pRthaka graMthokA matamatAMtara darzaka koSTaka garbhagRhanI garbhagRha kI pIchalI dIvAla pIchalI dIvAla garbhagRhAkA daza bhAga karake devatA para sthApana vibhAga samarAGgaNa sutradhAra graMthAdhAra 1 pizAca 2 rAkSasa 3 daitya 4 gAMdharSa 5 yakSa 6 surya 7 caMDI 8 viSNu 9 brahmA 10 grahanA madhya game ziva liGga garbhagRhAkA daza bhAga karake devatA pada sthApana vibhAga vAsturAja, vAstumaMjarI. graMthAdhAra garbhagRhanI pIchalI dIvAla 10 dAnava rAkSasa maha mAtRkA 9 gaMdha yakSa kSetrapAla dAnava 8 gaNeza mAtR 9 5 vuddha 4 surya 3 umAdevI 2 haraumA 1 brahmA garbhagrahanA madhya garbhe zivaliGga (garbhase do bhAga) pAMca bhAga meM sarvadevo kI sthApanA karanI athavA garbhagRhakA bAkI tyAga karake bAkI sAta bhAga (garbha se tIna bhAga) meM sarva devokI sthApanA karanI / karake tyAga kA 1 bhAga pAMca bhAga karake devatA padasthApana vibhAga zakkura pheru vAstusAra, vivekavilAsa baDAyAprAmAdatilaka graMthAdhAra 1 yakSa gaMdharva kSetrapAla 2 devIo 3 jina kRSNa surya kArtikasvAmI 30 karake devatA padasthApana vibhAga- 16 vi. devatA mUrti prakaraNama tathA mayamatam graMthAdhAra 24 vibhAga | / / / / / QONUNC pochalI dIvAla pATa bImakI nIce yakSabhUnA A bhAga mAnuzAza sarva deva sthAna 24 vibhAga pizAca aMzamemAtara yakSa gaMdha rAkSasa bhUta sthApana 49 vibhAga se pATa bImakI nIce yakSa bhUtAdi Age sarva deva viSNu brahmA tathA bIcameM zivaliGga prAsAda maMDana -sarva devadevIyAM - brahmA viSNu
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ kUrmazilA eka hastaH gajase pacAsa gaja takake prAsAdakA kUrmazilA, jagatI bhITa, pITha, udayamAna, dvAramAna, staMbhamAna, khaDI, beThI pratimAke pramANakA koSTaka jagatI pramANa bhITTamAna pIThamAna prAsAdodaya dvAramAna pratimA mAna mAna olblb dIpAva prA0 ma. dApANava staMbha beTI khaDI pRthumAna pratimA pratimA AMgula AMgula hAtha AM. ga. A. AMgula AM. ga. AM. ga. AM. ga. AM. ga. AM. AMgula ga. AM. ga. oN. down 39 1 gaja // o. 4 1 gaja 0-12 4 4 -12 1-0 0-16 0-16 gaja 1 AM. 61-12 1- 04 // 50-17 2- 01- 81- 8 gaja // AM. 92- 01-12 56 --22 3- 02- 02-0 4 gaja 2 AM. 12 2--12 2- 0 5 || 7 1-3 4-0 2-16 2-16 2 // AM. 12 / / / 3-0 2-12 6 8 1-8 5- 2-20 2-19 6 gaja 3 AM. 13 // 3-12 3- 0 6 // 8 // 1-12 5-12 3-0 2-22 7 gaja 3 // AM. 14 // 4- 0 3 -12 7 9|| 1-16 6-0 3-4 3-1 8 gaja 4 AM. 15 4-12 4- 0 7 // 10 // 1-20 6-12 38 3-4 9 gaja 4 // AM. 15 // 5- 0 4 -12 8 11 2-0 7- 0 3 -12 3-6 10 gaja 5 AM. 16 // 5-12 5-gaja 8ll. 11 // 2-4 7-12 3-16 3-8 20 gaja | AM. 22 9- 4 8 -16 13 // 16 // 3-10 12-5 4-22 4-4 30 gaja 11 // AM. 25 // 12- 0 1 1-0 18 // 19 // 4-4 16-10 5-18 5-0 40 gaja 12 // AM. 27 // 14-12 13--0 .23 // 21 // 4-22 20-14 6- 4 5 -20 50 gaja 14 AM. 28 / / 17 gaja 15-0 28 // 24 // 5-8 24-28 6-14 6-16 4 0 - 6 78 -12 -18 120--24 13 // 1-3 15 1.6 16 // 1-9 18 1.-12 19 // 1-15 0 -11 -21 0-31 --41 1.-17 1--21 5-23 2..1 2-3 32 / / 42 2-4 2.-14 2--15 3-1
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAyatana devokI devakulIkA sthAna / naiRtya IzAna hir' Ayatana sUryAyatana gaNezAyatana vaiSNavAyatana caMDyAyatana zivAyatana agni gaNeza caMDI gaNeza ziva vAyavya caMDI kintu caMDI viSNu ziva ziva gaNeza gaNeza sUrya viSNu viSNu gaurI caMDyAyatana gaNeza paica Ayatana ziva vi 1 . PURI viSNu sUryAyatana caMDI ziva gaNeza viSNu sUrya vaiSNavAyatana caMDI L zivAyatana viSNu THE PANCHAYATAN gaurI gaNeza sUrya