Book Title: Niyamsara Part 01
Author(s): Kamalchand Sogani, Shakuntala Jain
Publisher: Apbhramsa Sahitya Academy
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002304/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kundakunda-racita niyamasAra (khaNDa-1) (mUlapATha-DaoN. e. ena. upAdhye) (vyAkaraNika vizleSaNa, anvaya, vyAkaraNAtmaka anuvAda) saMpAdana DaoN. kamalacanda sogANI anuvAdaka zrImatI zakuntalA jaina pAnaM kAmAvi jnaacmnpugnaav| kA areti all HELORE NANujjovo jovo jainavidyA saMsthAna zrI mahAvIrajI prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI rAjasthAna Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kundakunda - racita niyamasAra ( khaNDa - 1 ) ( mUlapATha - DaoN. e. ena. upAdhye) ( vyAkaraNika vizleSaNa, anvaya, vyAkaraNAtmaka anuvAda) saMpAdana DaoN. kamalacanda sogANI nidezaka jaina vidyA saMsthAna - apabhraMza sAhitya akAdamI anuvAdaka zrImatI zakuntalA jaina sahAyaka nidezaka apabhraMza sAhitya akAdamI | NANu jjIvo jovo jainavidyA saMsthAna zrI mahAvIrajI prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI rAjasthAna Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI zrI mahAvIrajI - 322 220 (rAjasthAna) dUrabhASa - 07469-224323 prApti-sthAna 1. sAhitya vikraya kendra, zrI mahAvIrajI 2. sAhitya vikraya kendra digambara jaina nasiyA~ bhaTTArakajI savAI rAmasiMha roDa, jayapura - 302 004 dUrabhASa - 0141-2385247 prathama saMskaraNa : mArca, 2015 sarvAdhikAra prakAzakAdhIna mUlya -350 rupaye ISBN 978-81-926468-5-5 pRSTha saMyojana phreNDsa kampyUTarsa jauharI bAjAra, jayapura - 302 003 dUrabhASa - 0141-2562288 mudraka jayapura priNTarsa prA. li. ema.AI. roDa, jayapura - 302 001 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 49 68 kra.saM. viSaya saMkhyA prakAzakIya graMtha evaM graMthakAraH sampAdaka kI kalama se saMketa sUcI jIva-adhikAra ajIva-adhikAra zuddhabhAva-adhikAra vyavahAracAritra-adhikAra mUla pATha pariziSTa-1 (i) saMjJA-koza (ii) kriyA-koza (iii) kRdanta-koza (iv) vizeSaNa-koza (v) sarvanAma-koza (vi) avyaya-koza pariziSTa-2 100 115 117 120 128 129 chaMda 132 pariziSTa-3 sahAyaka pustakeM evaM koza 137 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya AcArya kundakunda - racita 'niyamasAra (khaNDa-1 ) ' hindI - anuvAda sahita pAThakoM ke hAthoM meM samarpita karate hue hameM harSa kA anubhava ho rahA hai| AcArya kundakunda kA samaya prathama zatAbdI I. mAnA jAtA hai| ve dakSiNa ke koNDakunda nagara ke nivAsI the aura unakA nAma koNDakunda thA jo vartamAna meM kundakunda ke nAma se jAnA jAtA hai| jaina sAhitya ke itihAsa meM AcArya zrI kA nAma Aja bhI maMgalamaya mAnA jAtA hai| inakI samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya, niyamasAra, rayaNasAra, aSTapAhuDa, dazabhakti, bArasa aNuvekkhA kRtiyA~ prApta hotI hai / AcArya kundakunda - racita uparyukta kRtiyoM meM se 'niyamasAra' jainadharmadarzana ko prastuta karanevAlI zaurasenI bhASA meM racita eka racanA hai / isa grantha meM kula 187 gAthAe~ haiM jinameM se khaNDa-1 meM 1 se 76 taka kI gAthAe~ lI gaI haiM / isameM nizcaya aura vyavahAra dRSTi se samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isake sAtha hI jIva dravya, pudgala dravya, dharma dravya, adharma dravyaM, AkAza dravya tathA kAla dravya kA bhI varNana kiyA gayA hai| pudgala dravya ko vizeSa rUpa se samajhAyA gayA hai / 'niyamasAra' kA hindI anuvAda atyanta sahaja, subodha evaM navIna zailI meM kiyA gayA hai jo pAThakoM ke lie atyanta upayogI hogaa| isameM gAthAoM ke zabdoM kA artha va anvaya diyA gayA hai| isake pazcAta saMjJA - koza, kriyA (v) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koza, kRdanta-koza, vizeSaNa-koza, sarvanAma-koza, avyaya-koza diyA gayA hai| pAThaka 'niyamasAra' ke mAdhyama se zaurasenI prAkRta bhASA va jainadharma-darzana kA samucita jJAna prApta kara sakeMge, aisI AzA hai| ___ prastuta kRti kA khaNDa-1 prakAzita kiyA jA rahA hai / jaina dArzanika sAhitya ko AsAnI se samajhane aura prAkRta-apabhraMza kI pANDulipiyoM ke sampAdana meM niyamasAra kA viSaya sahAyaka hogaa| zrImatI zakuntalA jaina, ema.phila. ne bar3e parizrama se prAkRta-apabhraMza bhASA sIkhane-samajhane ke icchuka adhyayanArthiyoM ke lie 'niyamasAra (khaNDa-1)' kA hindI anuvAda prastuta kiyA hai / ataH ve hamArI badhAI kI pAtra haiN| pustaka-prakAzana ke lie apabhraMza sAhitya akAdamI ke vidvAnoM vizeSatayA zrImatI zakuntalA jaina ke AbhArI haiM jinhoMne 'niyamasAra(khaNDa-1)'kA hindIanuvAda karake jainadarzana va zaurasenI prAkRta ke paThana-pAThana ko sugama banAne kA prayAsa kiyA hai| pRSTha saMyojana ke lie phreNDsa kampyUTarsa evaM mudraNa ke lie jayapura priNTarsa dhanyavAdAha hai| nyAyAdhipati narendra mohana kAsalIvAla mahendra kumAra pATanI adhyakSa maMtrI prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI DaoN. kamalacanda sogANI saMyojaka jainavidyA saMsthAna samiti jayapura vIra nirvANa saMvat-2541 09.03.2015 (vi) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha evaM graMthakAra saMpAdaka kI kalama se AcArya kundakunda dvArA racita niyamasAra eka anUThI evaM apUrva racanA hai| jo bhI sAdhaka mokSa - mArga ke pathika haiM, unake lie yaha racanA aparihArya hai| mokSa-mArga para calane ke lie jo niyama AvazyakarUpa se pAlA jAnA cAhie vaha samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra - niyama kahA jAtA hai| yaha niyama dukhoM ko haTAnevAlA aura ananta sukha denevAlA hone ke kAraNa pUrNarUpa se prayukta niyama hai, isalie siddha hai, sAra hai / AcArya do dRSTiyoM se samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI vyAkhyA karate haiM - (1) bAhyadRSTi yA lokadRSTi yA paradRSTi se yaha vyavahAradRSTi hai / (2) antaradRSTi yA AtmadRSTi yA svadRSTi se yaha nizcayadRSTi hai / samyagdarzanaH niyamasAra (khaNDa-1 1) bAhyadRSTi yA lokadRSTi yA paradRSTi yA vyavahAradRSTi se Apta, Agama aura dravyoM meM zraddhA samyagdarzana hai| jisake dvArA samasta doSa naSTa kara diye gaye haiM, jo samasta guNoM se yukta hai vaha Apta hotA hai (5) / jo kevalajJAna Adi parama vaibhava se yukta hotA hai, vaha tIrthaMkara (Apta ) kahA jAtA hai (6, 7) / Apta ke mukha se nikalA huA vacana jo pUrvApara doSoM se mukta hai, vaha Agama kahA gayA hai| usa Agama ke dvArA kahe gaye dravya hote haiM ( 8 ) / jIva, pudgala, dharma, adharma AkAza aura kAla jo nAnA prakAra kI guNaparyAyoM se yukta haiM, ve dravya kahe gaye haiM (9) | (1) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antaradRSTi yA AtmadRSTi yA svadRSTi yA nizcayadRSTi se vibhAvarahita AtmA kA zraddhAna hI samyaktva hotA hai (50, 51 ) / dUsare zabdoM meM kSobha, doSa va adRr3hatArahita AtmA kA zraddhAna hI samyaktva hai ( 52 ) / isa prakAra ke zraddhAna kI utpatti ke viSaya meM kahA gayA hai ki samyaktva kA (bAhya) nimitta jinasUtra hotA hai tathA usa jinasUtra ko samajhanevAle manuSya bhI bAhya nimitta kahe gaye haiM kintu darzanamoha (darzanamohanIya karma) kA kSaya Adi aMtaraMganimitta kahA gayA hai ( 53 ) / samyagjJAnaH samyagdarzana ke samAna samyagjJAna bhI do prakAra se samajhAyA gayA hai / bAhyadRSTi yA lokadRSTi yA paradRSTi yA vyavahAradRSTi se saMzaya (sandeha), vimoha (aspaSTatA) aura vibhrama (viparItagrahaNa) rahita jJAna samyagjJAna hotA hai (52)1 antaradRSTi yA AtmadRSTi yA svadRSTi yA nizcayadRSTi se heya aura upAdeya tattvoM kA ThIka-ThIka bodha samyagjJAna hai ( 52 ) / loka ke ghaTaka jIvAdi dravya haiM, jo bAhya/para dravya hai, isalie ve heya kahe jAte haiN| kintu karmoM ke saMyoga se utpanna vibhAva guNa- paryAyoM-rahita nija kI AtmA hI upAdeya hai (38) / aura bhI kahA hai:' paradravya tyAgane yogya hai, svadravya upAdeya hai| AtmA aMtara (sva) dravya hai isalie aMtara svadravya AtmA hI upAdeya hai ( 50 ) / upAdeya AtmA kA svarUpa batAte hue kahA gayA hai ki jisa taraha siddha AtmAe~ haiM usI taraha se dravyadRSTi se saMsArI jIva hote haiM ( 47 ) / phira upAdeya AtmA mana-vacana-kAya ke spaMdanarahita, virodhI, vikalparahita, para se tAdAtmyarahita, zarIrarahita, parAzrayarahita, zubha-azubha rAgarahita, doSa (karmamala) / dveSa (vaira) rahita, mUrcchA / avivekarahita aura bhayarahita hotA hai (43) / kahA gayA hai ki upAdeya AtmA meM vibhAva paryAyeM nahIM hotI / vahA~ mAnaapamAna kI bhAva dazAe~, harSa kI bhAva dazAe~ aura kheda kI bhAva dazAe~ nahIM hotI hai (39) / (2) niyamasAra (khaNDa-1) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna kI dhAraNA ko samajhAne ke lie AcArya kundakunda kA kathana hai: do prakAra kA hotA hai ( 1 ) svabhAvajJAna aura (2) vibhAvajJAna | svabhAvajJAna asImita jJAna hai tathA vibhAvajJAna asImita jJAna se bhinna huA sImita jJAna hai yaha vibhAvajJAna (asImita se bhinna jJAna ) do prakAra kA hotA haiH samyagjJAna tathA mithyAjJAna / samyagjJAna AtmA ko upAdeya mAnanevAlA jJAna hai jo cAra prakAra kA hotA hai (1) mati ( 2 ) zruta (3) avadhi aura (4) mana:paryaya / mithyAjJAna AtmA ko upAdeya svIkAra nahIM karanevAlA jJAna hai jo tIna prakAra kA hai (1) kumati ( 2 ) kuzruta aura (3) kuavadhi / | samyakcAritraH A samyagdarzana aura samyagjJAna kI taraha AcArya kundakunda ne samyakcAritra ko bhI do tarIke se samajhAyA hai / (1) jo bAhyadRSTi yA lokadRSTi yA paradRSTi se hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha kA tyAga karatA hai, pA~ca samiti (IyA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepaNa aura pratiSThApana) tathA tIna gupti (manogupti, vacanagupti aura kAyagupti) kA sUkSmarUpa se pAlana karatA hai vaha AtmA kI upAdeyatA ko samajhakara bahirmukhI sAdhanA meM saMlagna hotA hai vaha vyavahAra se samyakcAritra kA pAlana karanevAlA hotA hai aura (2) jo AtmA kI upAdeyatA ko samajhakara antaradRSTi yA AtmadRSTi yA svadRSTi se dhyAna, sAmAyika Adi ke dvArA antarmukhI hokara sAdhanA meM saMlagna hotA hai vaha nizcaya samyakcAritra meM lIna kahA jAtA hai / niyamasAra meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA mukhyatayA varNana karate hue dravyoM kA varNana bhI kiyA gayA hai / jIvadravyaH jIva dravya cetanA guNavAlA hotA hai aura zeSa dravya cetanA - guNa se rahita hote haiM (37) / jIva dravya rasarahita, rUparahita, gaMdharahita, zabdarahita, sparza se aprakaTa, tarka se grahaNa na honevAlA tathA na kahe hue AkAra vAlA hotA hai (47) / niyamasAra (khaNDa-1) (3) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa prakAra loka ke agrabhAga meM sthita siddha azarIrI, avinAzI, atIndriya, nirmala aura vizuddhAtmA hote haiM usI prakAra saMsAra cakra meM bhramaNa karate hue dravyadRSTi se jIva azarIrI, avinAzI, atIndriya, nirmala aura vizuddhAtmA hote haiM (48) / ___ jIva upayogamaya hotA hai / upayoga do prakAra kA hotA haiH (1) jJAnopayoga aura drshnopyog| jJAnopayoga do prakAra kA hotA haiH svabhAvajJAna (asImita jJAna) aura vibhAvajJAna (sImita jJAna) (10) / kevalajJAna indriyoM se rahita tathA sahAyatA nirapekSa hotA hai isalie vaha svabhAvajJAna (asImita jJAna) kahA jAtA hai| vibhAva jJAna (sImita jJAna) do prakAra kA hotA haiH samyagjJAna aura mithyaajnyaan| samyagjJAna cAra prakAra kA hotA haiH (1) matijJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna aura (4) manaHparyayajJAna / mithyAjJAna tIna prakAra kA hotA haiH (1) kumatijJAna (2) kuzrutajJAna aura (3) kuavadhijJAna (11, 12) / darzanopayoga do prakAra kA hotA haiH svabhAvadarzana aura vibhaavdrshn| kevaladarzana indriyoM se rahita aura asahAya hotA hai isalie vaha svabhAvadarzana kahA gayA hai| cakSu, acakSu aura avadhi darzana; ye tInoM hI vibhAvadarzana kahe gaye haiM (13, 14) / ___ vyavahAranaya (lokadRSTi) se saMsArI AtmA pudgala karmoM kA kartA aura bhoktA hotA hai aura nizcayanaya (AtmadRSTi) se AtmA karma se utpanna bhAva ke kAraNa rAgadveSAtmaka bhAvoM kA kartA aura bhoktA hotA hai (18) / jIvoM ko do prakAra se jAnA jAtA haiH dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya / dravyArthikanaya se jIva vibhAva paryAyoM se rahita hote haiM tathA paryAyArthikanaya se jIva vibhAva paryAyoM se sahita hote haiM (19) / pudgaladravyaH jo dravya apanA Adi hai, apanA madhya hai, apanA anta hai, indriyoM dvArA grahaNa karane yogya nahIM hai tathA jo avibhAgI hai vaha pudgala paramANu kahA jAtA hai ( 4 ) niyamasAra (khaNDa-1) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) / caraparA, kar3avA, kasAyalA, khaTTA aura mIThA - ina pA~ca rasoM meM se eka rasa, sapheda, pIlA, harA, lAla aura kAlA- ina pA~ca varNoM meM se koI eka varNa, sugaMdha aura durgaMdha meM se koI eka gaMdha tathA kar3A-narama, halkA-bhArI, ThaMDA-garama aura rUkhA-cikanA - ina ATha sparzoM meM se aviruddha do sparza hote haiM, vaha pudgala svabhAva guNavAlA hotA hai ( 27 ) / paramANurUpa paryAya pudgala kI zuddha paryAya hai| zuddha paryAya hone se vaha zabda - rahita hai| isa taraha nizcayanaya (mUladRSTi) se paramANu pudgaladravya kahA jAtA hai aura isase bhinna ( vyavahAra - lokadRSTi se) skaMdha kA nAma pudgaladravya hai (29) / pudgaladravya do prakAra kA hotA hai: (1) paramANu aura ( 2 ) skaMdha | paramANu do prakAra kA hotA hai : ( 1 ) kArya paramANu aura (2) kAraNa paramANu (20) / cAra dhAtuoM (pRthvI, jala, teja aura vAyu) kA jo AdhAra hotA hai vaha kAraNa paramANu kahalAtA hai tathA jo skandhoM kA aMtima bhAga hotA hai vaha kArya paramANu kahalAtA hai ( 25 ) / skaMdha cha prakAra ke hote haiM: (1) ati sthUlasthUla (2) sthUla (3) sthUlasUkSma (4) sUkSmasthUla (5) sUkSma aura (6) ati sUkSma (20, 21) / (1) ati sthUlasthUla skaMdhaH bhUmi, parvata aadi| (2) sthUla skandhaH ghI, jala, tela Adi / (3) sthUlasUkSma skandhaH chAyA, Atapa Adi / (4) sUkSmasthUla skandhaH cAra indriyoM (sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSu) ke viSaya kahe gaye haiN| (5) sUkSma skandhaH karmavargaNA ke yogya skandha sUkSma hote haiN| (6) atisUkSma skandhaH karmavargaNA ke ayogya skandha sUkSma hote haiM (22, 23, 24)1 niyamasAra (khaNDa-1) (5) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadravyaH jIva aura pudgaloM kI gati meM jo nimitta hotA hai vaha dharmadravya kahA jAtA hai (30) 1 adharmadravyaH jIva aura pudgaloM ke Thaharane meM jo nimitta hotA hai vaha adharmadravya kahA jAtA hai (30) / AkAzadravyaH jIva Adi sabhI dravyoM ke avagAhana (sthAna dene) meM jo nimitta hotA hai; vaha AkAzadravya kahA jAtA hai (30) / kAladravyaH jIva Adi dravyoM ke pariNamana meM jo kAraNa hotA hai vaha kAladravya kahA jAtA hai (33) / jIva aura pudgaladravya se ananta guNI samayaparyAyarUpI saMpadA lokAkAza meM hotI hai aura usakA AdhAra paramArtha kAla hotA hai ( 32 ) / jIvAdi dravyoM meM pariNamana kA kAraNa kAladravya hotA hai (33) / astikAyaH kAla dravya ko chor3akara ye pA~ca (jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza) dravya astikAya kahe gaye haiM / bahupradezatA ko kAya kahA gayA hai (34) / jIva dravya ke asaMkhyAta pradeza hote haiN| mUrta (pudgala dravya) ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza hote haiN| dharma dravya, adharma dravya tathA lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza hote haiN| alokAkAza ke ananta pradeza hote haiN| kAla dravya kA eka pradeza hotA hai kyoMki kAla dravya ke kAyatva nahIM hotA hai ( 35, 36 ) / (6) DaoN. kamalacanda sogANI pUrva prophesara darzanazAstra, darzanazAstra vibhAga sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura evaM nidezaka jainavidyA saMsthAna / apabhraMza sAhitya akAdamI niyamasAra (khaNDa-1) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra ko acchI taraha samajhane ke lie gAthA ke pratyeka zabda jaisesaMjJA, sarvanAma, kriyA, vizeSaNa, kRdanta Adi ke lie vyAkaraNika vizleSaNa meM prayukta saMketoM kA jJAna hone se pratyeka zabda kA anuvAda samajhA jA skegaa| a - avyaya (isakA artha = lagAkara likhA gayA hai) aka - akarmaka kriyA ani - aniyamita karma - karmavAcya napuM. - napuMsakaliMga pu. - pulliMga bhavi - bhaviSyatkAla bhUka - bhUtakAlika kRdanta va - vartamAnakAla vakR - vartamAna kRdanta vi - vizeSaNa vidhi - vidhi vidhikR - vidhi kRdanta saMkR - saMbaMdhaka kRdanta saka - sakarmaka kriyA savi - sarvanAma vizeSaNa strI. - strIliMga hekR - hetvarthaka kRdanta niyamasAra (khaNDa-1) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ()- isa prakAra ke koSThaka meM mUla zabda rakhA gayA hai / *[()+()+()..... ] isa prakAra ke koSThaka ke andara + cihna zabdoM meM saMdhi kA dyotaka hai| yahA~ andara ke koSThakoM meM gAthA ke zabda hI rakha diye gaye haiM / *[()-()-()..... ] isa prakAra ke koSThaka ke andara cihna samAsa kA dyotaka hai| *{[ ()+()+().....]vi} jahA~ samasta pada vizeSaNa kA kArya karatA hai vahA~ isa prakAra ke koSThaka kA prayoga kiyA gayA hai| * jahA~ koSThaka ke bAhara kevala saMkhyA (jaise 1 / 1, 2 / 1 Adi) hI likhI hai vahA~ usa koSThaka ke andara kA zabda 'saMjJA' hai / * jahA~ karmavAcya, kRdanta Adi prAkRta ke niyamAnusAra nahIM bane haiM vahA~ koSThaka ke bAhara 'ani' bhI likhA gayA hai / kriyA-rUpa nimnaprakAra likhA gayA hai 1/1 aka yA saka 1/2 aka yA saka 2/1 aka yA saka 2/2 aka yA saka 3/1 aka yA saka 3/2 aka yA saka ( 8 ) - - * - - - uttama puruSa / ekavacana uttama puruSa / bahuvacana madhyama puruSa / ekavacana madhyama puruSa / bahuvacana anya puruSa / ekavacana anya puruSa / bahuvacana niyamasAra (khaNDa-1) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktiyA~ nimnaprakAra likhI gaI haiM 1/1 prathamA/ ekavacana 1/2 prathamA / bahuvacana 2/1 - dvitIyA/ ekavacana - 2 / 2 3/1 3/2 4/1 4/2 5/1 5/2 6/1 6/2 7/1 7/2 - - dvitIyA / bahuvacana tRtIyA / ekavacana - - - - - - tRtIyA / bahuvacana caturthI / ekavacana caturthI / bahuvacana paMcamI / ekavacana paMcamI / bahuvacana SaSThI / ekavacana SaSThI / bahuvacana saptamI / ekavacana saptamI / bahuvacana niyamasAra (khaNDa-1) (9) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra (gAthA 1 se gAthA 19 taka) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. NamiUNa jiNaM vIraM aNaMtavaraNANadaMsaNasahAvaM / vocchAmi NiyamasAraM kevlisudkevliibhnnidN|| saMkR jiNaM NamiUNa (jiNa) 2/1 vIraM (vIra) 2/1 aNaMtavaraNANadasaNa- {[(aNaMta) vi-(vara) vi- / sahAvaM (NANa)-(dasaNa)-(sahAva) 2/1] vi} vocchAmi (voccha) bhavi 1/1 saka NiyamasAraM (NiyamasAra) 2/1 kevalisudakevalI- [(kevali)-(sudakevalibhaNidaM sudakevalI)(bhaNa) bhUkR 2/1] namaskAra karake tIrthaMkara mahAvIra ko ananta aura zreSTha/ . uttama jJAna-darzana svabhAvavAle kahU~gA niyamasAra ko kevaliyoM tathA zrutakevaliyoM dvArA pratipAdita anvaya- aNaMtavaraNANadaMsaNasahAvaM jiNaM vIraM NamiUNa kevalisudakevalIbhaNidaM NiyamasAraM vocchAmi / ___ artha- ananta aura zreSTha/uttama jJAna-darzana svabhAvavAle tIrthaMkara mahAvIra ko namaskAra karake (maiM) kevaliyoM tathA zrutakevaliyoM dvArA pratipAdita niyamasAra ko khuuNgaa| 1. 2. prAkRta-vyAkaraNaH pRSTha 16 (ii) chanda kI mAtrA kI pUrti hetu 'sudakevali' kA 'sudakevalI' huA hai| niyamasAra (khaNDa-1) (11) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. maggo maggaphalaM ti ya duvihaM jiNasAsaNe smkkhaadN| maggo mokkhauvAo tassa phalaM hoi NivvANaM // mArga maggo maggaphalaM ti (magga) 1/1 [(maggaphalaM)+ (iti)] maggaphalaM (maggaphala) 1/1 iti (a) = mArga kA phala vAkyAlaMkAra avyaya aura duvihaM (duviha) 1/1 vi [(jiNa)-(sAsaNa) 7/1] jiNasAsaNe do prakAra kA jinendra bhagavAna ke zAsana meM kahA gayA mArga mokSa kA upAya samakkhAdaM maggo mokkhauvAo tassa phalaM (samakkhAda) bhUkR 1/1 ani (magga) 1/1 [(mokkha)-(uvAa) 1/1] (ta) 6/1 savi (phala) 1/1 (ho) va 3/1 aka (NivvANa) 1/1 usakA hoi phala hotA hai nirvANa NivvANaM anvaya- jiNasAsaNe maggo ya maggaphalaM ti duvihaM samakkhAdaM mokkhauvAo maggo tassa phalaM NivvANaM hoii| artha- jinendra bhagavAna ke zAsana meM mArga aura mArga kA phala do prakAra kA kahA gayA (hai)| mokSa kA upAya mArga (hai) (aura) usa (mArga) kA phala nirvANa (mokSa) hotA hai| (12) niyamasAra (khaNDa-1) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. NiyameNa ya jaMkajjaM taM NiyamaM NANadaMsaNacaritaM / vivarIyapariharatthaM bhaNidaM khalu sAramidi vayaNaM // NiyameNa kajjaM NiyamaM NANadaMsaNacarittaM (NiyameNa) 3/1 Avazyaka rUpa se tRtIyArthaka avyaya avyaya pAdapUraka (ja) 1/1 savi (kajja) vidhikR 1/1 ani / pAlana kiyA jAnA cAhie (ta) 1/1 savi vaha (Niyama) 1/1 Niyama [(NANa)-(dasaNa) samyagdarzana-samyagjJAna (caritta) 1/1] aura samyakcAritra [(vivarIya) viparIta bhAva ko (pari) a (nirarthaka prayoga)- haTAnevAlA hone ke (haratthaM) a] kAraNa (bhaNa) bhUkR 1/1 kahA gayA avyaya pAdapUraka [(sAraM)+ (idi)] sAraM (sAra) 1/1 vi pUrNarUpa se siddha idi (a) = kyoMki kyoMki (vayaNa) 1/1 vacana vivarIyapariharatthaM bhaNidaM khalu sAramidi vayaNaM anvaya- jaMNiyamaM NiyameNa ya kajjaMtaM NANadaMsaNacarittaM bhaNidaM khalu vivarIyapariharatthaM sAramidi vayaNaM / artha- jo niyama Avazyaka rUpa se pAlana kiyA jAnA cAhie vaha samyagdarzana-samyagjJAna aura samyakcAritra kahA gayA (hai), kyoMki (vaha niyama) viparIta bhAva (mithyAdarzana-mithyAjJAna aura mithyAcAritra) ko haTAnevAlA hone ke kAraNa pUrNarUpa se siddha vacana (hai)| 1. 'pAiya-sadda-mahaNNavo' koza niyamasAra (khaNDa-1) (13) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. NiyamaM mokkhauvAo tassa phalaM havadi prmnnivvaannN| edesiM tiNhaM pi ya patteyaparUvaNA hoi // phala NiyamaM mokkhauvAo tassa phalaM havadi paramaNivvANaM edesiM tiNhaM pi (Niyama) 1/1 niyama [(mokkha)-(uvAa) 1/1] mokSa kA upAya (mokva)-(vAya 1111 (ta) 6/1 savi usakA (phala) 1/1 (hava) va 3/1 aka hotA hai [(parama) vi-(NivvANa) 1/1] parama nirvANa (eda) 4/2 savi [(tiNha)+(api)] tiNhaM (ti) 4/2 vi tInoM ke lie api (a) = isake atirikta isake atirikta avyaya [(patteya) vi-(parUvaNA) 1/1] pratyeka kA pratipAdana (ho) va 3/1 aka vidyamAna hai aura patteyaparUvaNA anvaya-NiyamaM mokkhauvAotassa phalaM paramaNivvANaM havadi ya edesiM tiNhaM pi patteyaparUvaNA hoi / __artha- (pUrva kathita) (ratnatraya svarUpa) (vaha) niyama (eka sAtha) mokSa kA upAya (hai) usakA phala parama nirvANa hotA hai aura isake atirikta ina tInoM ke lie pratyeka kA (bhinna-bhinna) pratipAdana vidyamAna hai| 1. 2. prAkRta-vyAkaraNaH pRSTha 7 (i) abhinava prAkRta-vyAkaraNaH pRSTha 154 (14) niyamasAra (khaNDa-1) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ attAgamataccANaM saddahaNAdo havei sammattaM / vavagayaasesadoso sayalaguNappA have atto|| havei attAgamataccANaM [(atta)+(AgamataccANaM)] [(atta) vi-(Agama)- Apta, Agama aura (tacca) 6/2] tattvoM ke saddahaNAdo (saddahaNa) 5/1 zraddhAna ke kAraNa (hava) va 3/1 aka hotA hai sammattaM (sammatta) 1/1 . samyaktva vavagayaasesadoso [(vavagaya) bhUkR ani- samasta doSa naSTa kara (asesa) vi-(dosa) 1/1] diye gaye sayalaguNappA [(sayala) vi-(guNappa) samasta guNoM se yukta 1/1vi (hava) va 3/1 aka hotA hai atto (atta) 1/1 vi Apta anvaya- attAgamataccANaM saddahaNAdo sammattaM havei vavagayaasesadoso sayalaguNappA atto hve| ___ artha- Apta, Agama aura tattvoM ke zraddhAna ke kAraNa samyaktva hotA hai| (jinake dvArA) samasta doSa naSTa kara diye gaye haiM) (aura) (jo) samasta guNoM se yukta (hai) (vaha) Apta hotA hai| 1. kAraNa vyakta karanevAle zabdoM meM tRtIyA yA paMcamI hotI hai| (prAkRta-vyAkaraNa, pRSTha 42) samAsa ke aMta meM 'appa' zabda kA prayoga hone se isakA artha 'se yukta' hotA hai| niyamasAra (khaNDa-1) (15) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. chuhataNhabhIruroso rAgo moho ciMtA jarA rujA miccuu| sedaM kheda mado rai vimhiya NiddA jaNuvvego // rAga moha jarA roga miccU kheda chuhataNhabhIruroso [(chuhA-chuha) - kSudhA, tRSA, bhayabhIta, (taNhA-taNha)-(bhIru) vi- roSa (rosa) 1/1] rAgo (rAga) 1/1 moho (moha) 1/1 ciMtA (ciMtA) 1/1 ciMtA (jarA) 1/1 bur3hApA rujA (rujA) 1/1 (miccu) 1/1 mRtyu sedaM (seda) 1/1 . pasInA (kheda) 1/1 kheda mado (mada) 1/1 mada (rai) 1/1 rati *vimhiya (vimhiya) 1/1 vi cakita NiddA (NiddA) 1/1 nidrA jaNuvvego [(jaNa)+(uvvego)] [(jaNa)-(uvvega) 1/1] janma aura arati . anvaya-chuhataNhabhIruroso rAgo moho ciMtA jarA rujAmiccU sedaM kheda mado rai vimhiya NiddA jnnuvvego| artha- kSudhA, tRSA, bhayabhIta (honA), roSa, rAga, moha, ciMtA, bur3hApA, roga, mRtyu, pasInA, kheda, mada, rati, cakita (honA), nidrA, janma aura arati (ye aThAraha doSa) (haiN)| * chanda kI mAtrA kI pUrti hetu 'chuhA' kA 'chuha' tathA 'taNhA' kA 'taNha' kiyA gayA hai| yahA~ anusvAra kA Agama huA hai| (prAkRta-vyAkaraNa, pRSTha 5, 6.1.ii) prAkRta-vyAkaraNa, pRSTha 3, (4 ka) prAkRta meM kisI bhI kAraka ke lie mUla saMjJA zabda kAma meM lAyA jA sakatA hai| (pizalaH prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa, pRSTha 517) (16) niyamasAra (khaNDa-1) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. Nissesadosarahio [ ( Nissesa) vi- (dosa) - ( rahia ) bhUka 1 / 1 ani ] kevalaNANAiparama- [ (kevalaNANa) + ( Aiparama vibhavajudo Nissesadosarahio kevalaNANAiparamavibhavajudo / so paramappA uccai tavvivarIo Na paramappA // so paramappA uccai tavvivarIo Na paramappA vibhavajudo )] [(kevalaNANa) - (Ai) - (parama) vi - (vibhava) - (juda) bhUkR 1/1 ani] (ta) 1 / 1 savi ( paramappa ) 1 / 1 (ucca) va karma 3 / 1 ani ( tavvivarIa ) 1 / 1 vi ani avyaya ( paramappa ) 1/1 samasta doSoM se rahita kevalajJAna Adi parama vaibhava se yukta vaha tIrthaMkara kahA jAtA hai usake viparIta nahIM tIrthaMkara anvaya- Nissesadosarahio kevalaNANAiparamavibhavajudo so paramappA uccai tavvivarIo paramappA Na / artha - (jo ) (uparokta ) samasta doSoM se rahita (hai) (aura) kevalajJAna Adi parama vaibhava se yukta (hai), vaha tIrthaMkara kahA jAtA hai| usake viparIta tIrthaMkara nahIM (hote haiM) / niyamasAra (khaNDa-1) (17) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. tassa muhuggadavayaNaM puvvAvaradosavirahiyaM suddhaM / Agamamidi parikahiyaM teNa du kahiyA havaMti taccatthA // suddhaM Agamamidi tassa (ta) 6/1 savi usake muhuggadavayaNaM' [(muha)+(uggadavayaNaM)] [(muha)-(uggada) bhUkR ani- mukha se nikalA huA (vayaNa) 1/1] vacana puvvAvaradosavirahiyaM [(puvvAvara) vi-(dosa) saba prakAra ke (virahiya) 1/1 vi (pUrvApara) doSoM se mukta (suddha) 1/1 vi zuddha [(Agama)+ (idi)] AgamaM (Agama) 1/1 Agama idi (a) = ataH parikahiyaM [(pari) a (nirarthaka prayoga)- kahA gayA (kaha) bhUkR 1/1] (ta) 3/1 savi usake dvArA * avyaya kahiyA (kaha) bhUkR 1/2 kahe gaye havaMti (hava) va 3/2 aka hote haiM (taccattha) 1/2 tattvArtha ataH teNa taccatthA anvaya- tassa muhuggadavayaNaM puvvAvaradosavirahiyaM suddhaM Agamamidi parikahiyaM teNa kahiyA du taccatthA havaMti / artha- usa (Apta) ke mukha se nikalA huA vacana (jo) saba prakAra ke (pUrvApara) doSoM se mukta (haiM) ataH zuddha (hai) (isaliye) (vaha) Agama kahA gayA (hai) (aura) usa (Agama) ke dvArA kahe gaye hI tattvArtha (dravya) hote haiN| 1. 2. prAkRta-vyAkaraNa, pRSTha 3, (4 ka) 'pAiya-sadda-mahaNNavo' koza (18) niyamasAra (khaNDa-1) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. jIvA poggalakAyA dhammAdhammA ya kAla aayaasN| taccatthA idi bhaNidA NANAguNapajjaehi saMjuttA // jIva pudgalakAya jIvA (jIva) 1/2 poggalakAyA [(poggala)-(kAya) 1/2] dhammAdhammA [(dhamma)+ (adhammA)] [(dhamma)-(adhamma) 1/2] avyaya *kAla (kAla) 1/1 AyAsaM (AyAsa) 1/1 (taccattha) 1/2 idi . avyaya bhaNidA (bhaNa) bhUkR 1/2 NANAguNapajjaehi [(NANA) vi-(guNa) (pajjaa) 3/2] (saMjutta) bhUkR 1/2 ani dharma-adharma aura kAla AkAza taccatthA tattvArtha pAdapUraka kahe gaye nAnA prakAra kI guNa-paryAyoM se yukta saMjuttA anvaya- jIvA poggalakAyA dhammAdhammA AyAsaM ya kAla NANAguNapajjaehi saMjuttA taccatthA idi bhnnidaa| artha- jIva, pudgalakAya, dharma, adharma, AkAza aura kAla- (ye sabhI) nAnA prakAra kI guNa-paryAyoM se yukta tattvArtha (dravya) kahe gaye (haiN)| chanda kI mAtrA kI pUrti hetu 'pajjaehi' ke sthAna para 'pajjaehi' kiyA gayA hai| yahA~ samAsa ke AraMbha meM 'NANA' zabda kA prayoga vizeSaNa ke rUpa meM huA hai| prAkRta meM kisI bhI kAraka ke lie mUla saMjJA zabda kAma meM lAyA jA sakatA hai| (pizalaH prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa, pRSTha 517) 1. niyamasAra (khaNDa-1) (19) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. jIvo ogamao ogo NANadaMsaNo hoi NANuvaogo jIvo uvaogamao uvaogo NANadaMsaNo hoi / NANuvaogo duviho sahAvaNANaM vihAvaNANaM ti / / duviho sahAvaNANaM vihAvA 1. (20) (jIva ) 1 / 1 jIva ( uvaogamaa) 1 / 1 vi upayogamaya ( uvaoga) 1 / 1 upayoga [ ( NANa) - ( daMsaNa) 1 / 1 vi] jJAna aura darzanarUpa (ho) va 3/1 aka hai [ ( NANa) + (uvaoga)] [ ( NANa ) - ( uvaoga) 1 / 1] (duviha) 1/1 vi [ ( sahAva ) - ( NANa) 1 / 1] [(vihAvaNANaM) + (iti)] vihAvaNANaM [ ( vihAva ) - ( NANa) 1 / 1 ] iti (a) = jJAna upayoga do prakAra kA svabhAvajJAna anvaya- jIvo uvaogamao uvaogo NANadaMsaNo hoi NANuvaogo duviho sahAvaNANaM vihAvaNANaM ti / artha - jIva upayogamaya ( hai ) / upayoga jJAna aura darzanarUpa hai| jJAna upayoga do prakAra kA ( hai ) - svabhAvajJAna (aura) vibhAvajJAna / prAkRta - vyAkaraNa, pRSTha 3, ( 4 ka) vibhAvajJAna zabdasvarUpadyotaka niyamasAra (khaNDa-1) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. kevalamiMdiyarahiyaM asahAyaM taM sahAvaNANaM ti| saNNANidaraviyappe vihAvaNANaM have duvihaM // 12. saNNANaM caubheyaM madisudaohI taheva maNapajjaM / aNNANaM tiviyappaM madiyAI bhedado ceva // kevalamiMdiyarahiyaM [(kevalaM) + (iMdiyarahiyaM)] kevalaM (kevala) 1/1 kevalajJAna [(iMdiya)-(rahiya) 1/1 vi] indriyoM se rahita asahAyaM (asahAya) 1/1 vi sahAyatA nirapekSa (ta) 1/1 savi vaha sahAvaNANaM ti [(sahAvaNANaM)+ (iti)] sahAvaNANaM [(sahAva)- svabhAvajJAna (NANa) 1/1] iti (a) = isalie saNNANidaraviyappe [(saNNANa) + (idaraviyappe)] [(saNNANa)-(idara) vi- sImita tathA nirdoSa (viyappa) 7/1+5/1] jJAna (samyagjJAna) (tathA) usase bhinna sImita tathA sadoSa jJAna (mithyAjJAna) ke bheda ke kAraNa vihAvaNANaM [(vihAva)-(NANa) 1/1] vibhAvajJAna have (hava) va 3/1 aka hotA hai (duviha) 1/1 vi do prakAra kA saNNANaM (saNNANa) 1/1 samyagjJAna caubheyaM (caubheya) 1/1 vi cAra prakAra kA duvihaM / 1. kabhI-kabhI paMcamI vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai / (hema -prAkRta-vyAkaraNaH 3-136) niyamasAra (khaNDa-1) (21) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madisudaohI mati, zruta, avadhi taheva maNapajja aNNANaM tiviyappaM madiyAI bhedado [(madi)-(suda)(ohi) 1/1] avyaya (maNapajja) 1/1 (aNNANa) 1/1 (tiviyappa) 1/1 vi [(madi)-(yAi) 1/2] (bheda) 5/1 paMcamIarthaka 'do' pratyaya usI prakAra manaHparyayajJAna ajJAna tIna prakAra kA mati Adi bheda se avyaya pAdapUraka ___ anvaya- kevalamiMdiyarahiyaM asahAyaM taM sahAvaNANaM ti vihAvaNANaM duvihaM have saNNANidaraviyappe saNNANaM caubheyaM madisudaohI maNapajjaM taheva aNNANaM tiviyappaM bhedado ceva madiyAI / ___artha- (cU~ki) kevalajJAna indriyoM se rahita (tathA) sahAyatA nirapekSa (hotA) (hai) isalie vaha svabhAvajJAna (asImita jJAna) (hai)| vibhAvajJAna (asImita jJAna se alaga huA jJAna) do prakAra kA hotA haiH sImita tathA nirdoSa jJAna arthAt samyagjJAna aura usase bhinna sImita tathA sadoSa jJAna (mithyAjJAna) ke bheda ke kAraNa (yaha vibhAva jJAna) (asImita jJAna se alaga huA jJAna) (do prakAra kA kahA gayA hai)| (samyagdRSTi kI apekSA) sImita tathA nirdoSa jJAna arthAt samyagjJAna cAra prakAra kA (hai): mati, zruta, avadhi tathA mnHpryy| usI prakAra sImita tathA sadoSa jJAna arthAt ajJAna (mithyAjJAna) tIna prakAra kA (hotA hai) (jo) bheda se mati Adi (kumati, kuzruta aura kuavadhi) (kahe jAte haiN)| noTaH saMpAdaka dvArA anUdita (22) niyamasAra (khaNDa-1) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. taha daMsaNauvaogo sasahAvedaraviyappado duviho| kevalamiMdiyarahiyaM asahAyaM taM sahAvamidi bhnnidN|| taha avyaya usI prakAra dasaNauvaogo [(daMsaNa)-(uvaoga) 1/1] darzana-upayoga sasahAvedaraviyappado [(sasahAva) + (idaraviyappado)] [(sa-sahAva) vi-(idara) vi- svabhAvasahita aura (viyappa) 5/1] vikalpapUrvaka virodhI paMcamI arthaka 'do' pratyaya (vibhAvasahita) duviho (duviha) 1/1 vi do prakAra kA kevalamiMdiyarahiyaM [(kevalaM)+ (iMdiyarahiyaM)] kevalaM (kevala) 1/1 kevaladarzana iMdiyarahiyaM [(iMdiya)-(rahiya) indriyoM se rahita 1/1 vi] asahAyaM (asahAya) 1/1 vi asahAya (ta) 1/1 savi vaha sahAvamidi [(sahAvaM)+ (idi)] sahAvaM (sahAva) 2/1-7/1 svabhAva meM idi (a) = isalie isalie bhaNidaM (bhaNa) bhUkR 1/1 kahA gayA anvaya-taha daMsaNauvaogo sasahAvedaraviyappado duviho kevalamiMdiyarahiyaM asahAyaM taM sahAvamidi bhaNidaM / artha- usI prakAra darzana-upayoga svabhAvasahita aura vikalpapUrvaka virodhI (vibhAvasahita) do prakAra kA (hotA hai) (unameM) kevaladarzana indriyoM se rahita (aura) asahAya (hai) isalie vaha (kevaladarzana) svabhAva meM (vidyamAna) kahA gayA (hai)| 1. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para dvitIyA vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema-prAkRta-vyAkaraNaH 3-137) niyamasAra (khaNDa-1) (23) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. cakkhu acakkhU ohI tiNNi vi bhaNidaM vihAvadiTTitti / pajjAo duviyappo saparAvekkho ya Niravekkho // cakSu *cakkhu acakkhU ohI acakSu avadhi tInoM tiNNi kahe gaye bhaNidaM vihAvadihi tti (cakkhu) 1/1 (acakkhu) 1/1 (ohi) 1/1 (ti) 1/2 vi avyaya (bhaNa) bhUka 2/1-1/2 [(vihAvadiTThI)+(iti)] [(vihAva)-(diTThi) 1/2] iti (a) = (pajjAa) 1/1 (duviyappa) 1/1 vi (sa-parAvekkha) 1/1 vi avyaya (Niravekkha) 1/1 vi pajjAo duviyappo saparAvekkho vibhAvadarzana samAptisUcaka paryAya do prakAra kI para kI apekSA-sahita. aura apekSA-rahita / . Niravekkho anvaya- caknu acakkhU ohI tiNNi vi vihAvadiTTi tti bhaNidaM pajjAo duviyappo saparAvekkho ya Niravekkho / ___ artha- cakSu, acakSu (aura) avadhi (ye) tInoM hI vibhAvadarzana kahe gaye haiN)| paryAya do prakAra kI (hai): para kI apekSA-sahita aura (para kI) apekSA-rahita / prathamA vibhakti ke sthAna para kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti hotI hai| (hema-prAkRta-vyAkaraNaH vRtti 3-137) prAkRta meM kisI bhI kAraka ke lie mUla saMjJA zabda kAma meM lAyA jA sakatA hai| (pizalaH prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa, pRSTha 517) (24) niyamasAra (khaNDa-1) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. NaraNArayatiriyasurA pajjAyA te vihAvamidi bhnnidaa| kammopAdhivivajjiyapajjAyA te sahAvamidi bhnnidaa|| NaraNArayatiriyasurA [(Nara)-(NAraya)-(tiriya)- manuSya, nArakI, tiryaMca (sura) 1/2] aura deva pajjAyA (pajjAya) 1/2 paryAyeM (ta) 1/2 savi ve vihAvamidi [(vihAvaM)+ (idi)] vihAvaM' (vihAva) 2/1-1/2 vibhAva idi (a) = pAdapUraka bhaNidA (bhaNa) bhUkR 1/2 kahI gaI kammopAdhivivajjiya-[(kamma)+ (upAdhivivajjiyapajjAyA pajjAyA)] [(kamma)-(upAdhi)- karmoM ke saMyoga (vivajjiya) vi se rahita paryAyeM (pajjAya) 1/2] (ta) 1/2 savi sahAvamidi [(sahAvaM)+ (idi)] sahAvaM' (sahAva) 2/1-1/2 svabhAva idi (a) = pAdapUraka (bhaNa) bhUkR 1/2 kahI gaI bhaNidA anvaya- NaraNArayatiriyasurA pajjAyA te vihAvamidi bhaNidA kammopAdhivivajjiyapajjAyA te sahAvamidi bhnnidaa| artha- (jo) manuSya, nArakI, tiryaMca aura deva paryAyeM (haiM) ve vibhAva (paryAyeM) kahI gaI haiN)| karmoM ke saMyoga se rahita (jo) paryAyeM (haiM) ve svabhAva (paryAyeM) kahI gaI (haiN)| 1. prathamA vibhakti ke sthAna para kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti hotI hai / (hema-prAkRta-vyAkaraNaH vRtti 3-137) niyamasAra (khaNDa-1) (25) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. mANussA duviyappA kmmmhiibhogbhuumisNjaadaa| sattavihA NeraDyA NAdavvA puDhavibhedeNa // mANussA (mANussa) 1/2 manuSya duviyappA (duviyappa) 1/2 vi do prakAra ke kammamahIbhogabhUmi- [(kammamahI)-(bhogabhUmi) karmabhUmi aura saMjAdA (saMjAda) bhUkR 1/2 ani] bhogabhUmi meM utpanna sattavihA (sattaviha) 1/2 vi sAta prakAra ke NeraiyA (Neraiya) 1/2 nArakI NAdavvA (NA) vidhika 1/2 samajhe jAne cAhie . puDhavibhedeNa [(puDhavi)-(bheda) 3/1] pRthvI ke bheda se anvaya- mANussA duviyappA kammamahIbhogabhUmisaMjAdA puDhavibhedeNa NeraiyA sattavihA NAdavvA / / artha- manuSya do prakAra ke (hote haiM)- karmabhUmi aura bhogabhUmi meM utpnn| pRthvI ke bheda se nArakI sAta prakAra ke samajhe jAne cAhie / (26) niyamasAra (khaNDa-1) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. caudahabhedA bhaNidA teracchA caudahabhedA bhaNidA tericchA suragaNA caubbhedA / edesiM vitthAraM loyavibhAgesu NAdavvaM // suragaNA cabhedA edesiM vitthAraM loyavibhAgesu' NAdavvaM 1. [ ( caudaha) - (bheda) 1 / 2 vi] caudaha bhedavAle (bhaNa) bhUka 1/2 kahe gaye (tericcha) 1/2 tiryaMca (suragaNa) 1 / 2 devasamUha (caubbheda) 1/2 vi cAra bhedavA (eda ) 6 / 2 savi inakA (face) 1/1 vistAra [(loya) - (vibhAga) loka-vibhAga 7/2-3/2] ( nAmaka graMthoM) se ( NA) vidhi 1 / 1 samajhA jAnA cAhie anvaya- tericchA caudahabhedA suragaNA caubbhedA bhaNidA edesiM vitthAraM loyavibhAgesu NAdavvaM / artha- tiryaMca caudaha bhedavAle (tathA) devasamUha cAra bhedavAle kahe gaye ( haiM ) / inakA vistAra loka - vibhAga ( nAmaka graMthoM) se samajhA jAnA cAhie / kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai / ( hema - prAkRta - vyAkaraNaH 3-135) neyamasAra (khaNDa-1 -1) (27) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. kattA bhottA AdA poggalakammassa hodi vavahArA / kammajabhAveNAdA kattA bhottA du Nicchayado // kattA bhottA AdA poglakammassa hodi vavahArA kammajabhAveNAdA (kattu) 1/1 vi kartA (bhottu) 1/1 vi bhoktA (Ada) 1/1 AtmA [(poggala)-(kamma) 6/1] pudgala karmoM kA (ho) va 3/1 aka hotA hai / (vavahAra) 5/1 vyavahAranaya se [(kammajabhAveNa)+(AdA)] kammajabhAveNa [(kammaja) vi- karma se utpanna bhAva (bhAva) 3/1] - AdA (Ada) 1/1 AtmA (kattu) 1/1 vi kartA (bhottu) 1/1 vi bhoktA avyaya aura (Nicchaya) 5/1 nizcayanaya se ke kAraNa kattA bhottA Nicchayado anvaya- vavahArA AdA poggalakammassa kattA bhottA hodi du Nicchayado kammajabhAveNAdA kattA bhottA / artha- vyavahAranaya (loka (bAhya) dRSTi) se (saMsArI) AtmA pudgala karmoM kA kartA (aura) bhoktA hotA hai aura nizcayanaya (Atma (aMtaraMga) dRSTi) se (saMsArI) (AtmA) karma se utpanna bhAva ke kAraNa (rAgadveSAtmaka bhAvoM kA) kartA (aura) bhoktA (hotA hai)| 1. kAraNa vyakta karanevAle zabdoM meM tRtIyA hotI hai| (prAkRta-vyAkaraNaH pRSTha 36) chanda kI mAtrA kI pUrti hetu 'NicchayAdo' kA 'Nicchayado' kiyA gayA hai| saMpAdaka dvArA anUdita 2. noTaH (28) niyamasAra (khaNDa-1) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. davvatthieNa jIvA vadirittA puvvbhnnidpjjaayaa| pajjayaNaeNa jIvA saMjuttA hoMti duvihehiM // davvatthieNa (davvatthia) 3/1 dravyArthikanaya se jIvA (jIva) 1/2 jIva vadirittA (vadiritta) bhUkR 1/2 ani rahita puvvabhaNidapajjAyA [(puvva) vi-(bhaNida) bhUkR- pUrva meM kahI gaI paryAyoM (pajjAya) 5/1] pajjayaNaeNa (pajjayaNaa) 3/1 paryAyArthikanaya se jIvA (jIva) 1/2 jIva saMjuttA (saMjutta) bhUkR 1/2 ani saMyukta (ho) va 3/2 aka hote haiM duvihehiM (duviha) 3/2 vi do prakAroM se hoMti anvaya-davvatthieNa jIvA puvvabhaNidapajjAyA vadirittA pajjayaNaeNa jIvA saMjuttA hoMti duvihehiM / artha- dravyArthikanaya se jIva pUrva meM kahI gaI paryAyoM se rahita (hote haiN)| paryAyArthikanaya se jIva (pUrva meM kahI gaI paryAyoM se) saMyukta hote haiN| (isa prakAra) (jIvoM ko) do prakAroM (dravyArthika aura paryAyArthika nayoM) se (jaano)| niyamasAra (khaNDa-1) (29) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajIva adhikAra (gAthA 20 se gAthA 37 taka) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. aNukhaMdhaviyappeNa du poggaladavvaM havedi duviyappaM / khaMdhA hu chappayArA paramANU ceva duviyappo // aNukhaMdhaviyappeNa' [(aNu)-(khaMdha) (viyappa) 3/1] avyaya poggaladavvaM [(poggala)-(davva) 1/1] havedi (hava) va 3/1 aka duviyappaM (duviyappa) 1/1 vi (khaMdha) 1/2 avyaya chappayArA (cha-ppayAra) 1/2 vi paramANU (paramANu) 1/1 ceva avyaya duviyappo (duviyappa) 1/1 vi paramANu aura skaMdha bheda ke kAraNa pAdapUraka pudgaladravya hotA hai do prakAra kA skandha pAdapUraka cha bhedavAle khaMdhA paramANu aura do bhedavAlA anvaya- aNukhaMdhaviyappeNa du poggaladavvaM duviyappaM havedi khaMdhA hu chappayArA ceva paramANU duviyppo|| artha- paramANu aura skaMdha bheda ke kAraNa pudgaladravya do prakAra kA hotA hai| skaMdha cha bhedavAle (hote haiM) aura paramANu do bhedavAlA (hotA hai) (kArya paramANu aura kAraNa prmaannu)| kAraNa vyakta karanevAle zabdoM meM tRtIyA yA paMcamI hotI hai| (prAkRta-vyAkaraNaH pRSTha 36) kabhI-kabhI samUha artha meM dvigu samAsa pulliMga ekavacana meM bhI hotA hai| (prAkRta-vyAkaraNaH pRSTha 18) niyamasAra (khaNDa-1) (31) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. aithUlathUla thUlaM thUlasuhumaM ca suhumathUlaM ca / suhumaM aisuhumaM idi dharAdiyaM hodi chanbheyaM // *aithUlathUla thUlaM thUlasuhumaM aura suhumathUlaM suhumaM aisuhumaM [(ai) a (thUlathUla)1/1 vi] ati sthUlasthUla (thUla) 1/1 vi sthUla (thUlasuhuma) 1/1 vi sthUlasUkSma avyaya (suhumathUla) 1/1 vi sUkSmasthUla avyaya aura (suhuma) 1/1 vi sUkSma [(ai) a (suhuma) 1/1 vi] atisUkSma avyaya vAkyArthadyotaka [(dharA)+(AdiyaM)] [(dharA)-(Adiya) 1/1] pRthvI Adi 'ya' svArthika (ho) va 3/1 aka (cha-bbheya) 1/1 vi cha bhedarUpa idi dharAdiyaM hodi chabbheyaM hotA hai anvaya- aithUlathUla thUlaM thUlasuhumaM ca suhumathUlaM suhuma ca aisuhumaM idi dharAdiyaM chabbhedaM hodi / artha- (skandha) ati sthUlasthUla, sthUla, sthUlasUkSma aura sUkSmasthUla, sUkSma aura ati sUkSma (hote haiN)| (isa prakAra) pRthvI Adi (skandha) cha bhedarUpa hotA hai| noTaH prAkRta meM kisI bhI kAraka ke lie mUla saMjJA zabda kAma meM lAyA jA sakatA hai| (pizalaH prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa, pRSTha 517) isa gAthA meM samAhAra dvandva samAsa tathA samAhAra dvigu samAsa ke niyama kA prayoga kiyA gayA hai isalie sabhI jagaha napuMsakaliMga ekavacana rakhA gayA hai| saMpAdaka dvArA anUdita noTaH (32) niyamasAra (khaNDa-1) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ idi 22. bhUpavvadamAdIyA bhaNidA aithUlathUlamidi khNdhaa| thUlA idi viNNeyA sappIjalatellamAdIyA // bhUpavvadamAdIyA [(bhUpavvadaM)+(AdIyA)] bhUpavvadaM [(bhU)-(pavvada) bhUmi, parvata 2/1-1/2] AdIyA (Adiya) 1/2 Adi 'ya' svArthika bhaNidA (bhaNa) bhUkR 1/2 kahe gaye aithUlathUlamidi [(aithUlathUlaM)+ (idi)] aithUlathUlaM [(ai) a- ati sthUlasthUla (thUlathUla) 2/1-1/2 vi] idi (a)= zabdasvarUpadyotaka khaMdhA (khaMdha) 1/2 skandha thalA (thUla) 1/2 vi sthUla avyaya zabdasvarUpadyotaka viNNeyA (viNNeya) vidhikR 1/2 ani samajhe jAne cAhiye sappIjalatellamAdIyA[(sappIjalatallaM)+(AdIyA)] sappIjalatellaM [(sappi)- ghI, jala, tela (jala)-(tella)'2/1-1/2] AdIyA' (Adiya) 1/2 Adi 'ya' svArthika anvaya- bhUpavvadamAdIyA aithUlathUlamidi khaMdhA bhaNidA sappIjalatellamAdIyA thUlA idi vinnnneyaa| artha- bhUmi, parvata Adi ati sthUlasthUla skaMdha kahe gaye (haiN)| ghI, jala, tela Adi sthUla (skaMdha) samajhe jAne caahie| prathamA vibhakti ke sthAna para kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti hotI hai| . . (hema-prAkRta-vyAkaraNaH 3-137 vRtti ) chanda kI pUrti hetu 'Adiya' kA 'AdIya' kiyA gayA hai| 3. yahA~ chanda kI mAtrA kI pUrti hetu 'sappi' ke sthAna para 'sappI' kiyA gayA hai| 22 aura 23 gAthAoM meM itaretara dvandasamAsa ke niyama kA prayoga kiyA gayA hai| ataH bahuvacana kA prayoga huA hai tathA uttarapada ke liMga ke anusAra prathamA bahuvacana kA prayoga huA hai| noTaH saMpAdaka dvArA anUdita niyamasAra (khaNDa-1) (33) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. chAyAtavamAdIyA thUledarakhaMdhamidi viyaannaahi| suhamathUledi bhaNiyA khaMdhA caurakkhavisayA y|| chAyAtavamAdIyA [(chAyAtavaM)+(AdIyA)] chAyAtavaM [(chAyA)-(Atava) chAyA, Atapa 2/1-1/2] AdIyA (Adiya) 1/2 Adi 'ya' svArthika thUledarakhaMdhamidi [(thUla)+ (idarakhaMdha)+ (idi)] thUledarakhaMdha[(thUla)vi-(idara)vi-sthUlasUkSma skandha (khaMdha)12/1-1/2] idi (a) = zabdasvarUpadyotaka viyANAhi (viyANa) vidhi 2/1 saka jAno suhumathUledi [(suhumathUlA)+ (idi)] suhumathUlA (suhumathUla) sUkSmasthUla 1/2 vi idi (a) = zabdasvarUpadyotaka bhaNiyA (bhaNa) bhUka 1/2 kahe gaye khaMdhA (khaMdha) 1/2 skandha caurakkhavisayA [(caura)+(akkhavisayA)] [(caura) vi-(akkha)- cAra indriyoM ke viSayaH (visaya) 1/2] avyaya anvaya- chAyAtavamAdIyA thUledarakhaMdhamidi ya suhumathUledi khaMdhA caurakkhavisayA bhaNiyA viyANAhi / artha-chAyA, Atapa (dhUpa) Adi sthUlasUkSma skaMdha tathA (jo) sUkSmasthUla skandha (haiM) (ve) cAra indriyoM (spazana, rasanA, ghrANa, cakSu) ke viSaya kahe gaye (haiN)| (tuma) jaano| 1. . prathamA vibhakti ke sthAna para kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti hotI hai| (hema-prAkRta-vyAkaraNaH 3-157 vRtti) 2. chanda kI pUrti hetu 'Adiya kA 'AdIya' kiyA gayA hai| 3. vidhiAjJA ke pratyayoM ke hone para kabhI-kabhI antyastha 'a' ke sthAna para 'A' ho jAtA hai| (hema-prAkRta-vyAkaraNaH 3-158 vRtti) tathA (34) niyamasAra (khaNDa-1) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. suhumA havaMti khaMdhA pAoggA kammavaggaNassa punno| tavvivarIyA khaMdhA aisuhumA idi pruuveNti|| suhumA havaMti hote haiM khaMdhA pAoggA yogya kammavaggaNassa puNo (suhuma) 1/2 vi sUkSma (hava) va 3/2 aka (khaMdha) 1/2 skandha (pAogga) 1/2 vi [(kamma)-(vaggaNa) 6/1] karmavargaNA ke avyaya aura (tavvivarIya) 1/2 vi ani unake viparIta (khaMdha) 1/2 skandha [(ai) a-(suhuma) 1/2 vi] ati sUkSma avyaya isa prakAra (parUva) va 3/2 saka kahate haiM tavvivarIyA khaMdhA aisuhumA idi parUveMti anvaya- kammavaggaNassa pAoggAkhaMdhA suhumA havaMti puNo tagvivarIyA khaMdhA aisuhumA idi parUveMti / __ artha- karmavargaNA ke yogya skandha sUkSma hote haiM aura unake viparIta (karmavargaNA ke ayogya) skandha ati sUkSma (hote haiN)| isa prakAra (AcArya) kahate haiN| 1. abhinava-prAkRta-vyAkaraNaH pRSTha 154 niyamasAra (khaNDa-1) (35) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. dhAucaukkassa puNo jaM of 4. heU karaNaM taM yo khaMdhaNaM avasANaM NAdavvo kajjaparamANu * 2. dhAucaukkassa puNo jaM heU kAraNaM ti taM Neyo / khaMdhANaM avasANaM NAdavvo kajjaparamANu // 1. noTa: (36) [ ( dhAu ) - ( caukka ) 6 / 1] avyaya (ja) 1 / 1 savi (heu) 1/1 [ ( kAraNaM) + (iti)] kAraNaM (kAraNa) 1/1 iti (a) = avyaya (ya) vidhi 1 / 1 ani (khaMdha) 6/2 cAra dhAtuoM kA phira jo kAraNa AdhAra zabdasvarUpadyotaka hI samajhA jAnA cAhie skandhoM kA aMtima bhAga anvaya avasANaM kajjaparamANu NAdavvo / artha - phira cAra dhAtuoM (pRthvI, jala, teja aura vAyu) kA jo AdhAra ( hai ) ( vaha) hI kAraNa (paramANu) samajhA jAnA cAhie (aura) (jo) skandhoM kA aMtima bhAga (hai) (vaha) kAryaparamANu jJAtavya (hai)| (avasANa) 2/11/1 jJAtavya (NA) vidhi 1/1 [(kajja) - (paramANu) 1/1] kAryaparamANu puNo dhAucaukkassa jaM kAraNaM ti taM heU Neyo khaMdhANaM prathamA vibhakti ke sthAna para kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti hotI hai / ( hema-prAkRta - vyAkaraNaH 3 - 137 vRtti ) yahA~ 'avasANa' zabda pulliMga kI taraha prayukta huA hai| prAkRta meM kisI bhI kAraka ke lie mUla saMjJA zabda kAma meM lAyA jA sakatA hai / (pizalaH prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa, pRSTha 517 ) saMpAdaka dvArA anUdita niyamasAra (khaNDa-1) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. attAdi attamajjhaM attaMtaM Neva iMdiyajjhaM avibhAgI jaM davvaM paramANU taM viyANAhi ' 2. attAdi attamajjhaM attaMtaM Neva iMdiyaggejjhaM / avibhAgI jaM davvaM paramANU taM viyANAhi // * 1. [ (atta) + (Adi)] [ ( atta) vi - (Adi ) * 1/1] apanA Adi [ ( atta) vi (majjha ) 1 / 1] [(atta) + (aMtaM)] apanA madhya [(atta) vi- (aMta) 1 / 1] avyaya [(iMdiya) - (ggejjha ) vidhi 1 / 1 ani ] ( avibhAgi) 1 / 1 vi ani (ja) 1/1 sava (davva) 1 / 1 (paramANu) 1/1 (ta) 2 / 1 savi (viyANa) vidhi 2 / 1 saka taM viyANAhi paramANU / artha- jo dravya apanA Adi (hai), apanA madhya (hai), apanA anta (haiM), indriyoM dvArA grahaNa karane yogya nahIM ( hai ) (tathA) (jo) avibhAgI ( hai ) usako jAno (ki) (vaha) paramANu ( hai ) / apanA anta nahIM indriyoM dvArA grahaNa karane yogya avibhAgI jo dravya paramANu usako jAno anvaya- jaM davvaM attAdi attamajjhaM attaMtaM iMdiyaggejjhaM Neva avibhAgI niyamasAra (khaNDa-1) prAkRta meM kisI bhI kAraka ke lie mUla saMjJA zabda kAma meM lAyA jA sakatA hai / (pizalaH prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa, pRSTha 517 ) vidhiAjJA ke pratyayoM ke hone para kabhI-kabhI antyastha 'a' ke sthAna para 'A' ho jAtA hai / (hema-prAkRta-vyAkaraNaH 3 - 158 vRtti ) 1 (37) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. eyarasarUvagaMdhaM dophAsaM taM have sahAvaguNaM / vihAvaguNamidi bhaNidaM jiNasamaye savvapayaDattaM // eyarasarUvagaMdhaM dophAsaM taM have sahAvaguNaM vihAvaguNamidi bhaNidaM jiNasamaye savvapayaDattaM [(eya) vi - (rasa) - (rUva) - (gaMdha) 1 / 1 ] (do - phAsa) 1 / 1 (a) 1/1 savi ( hava) va 3 / 1 aka [ ( sahAva ) - ( guNa) 1 / 1] [(vihAvaguNaM) + (idi)] vihAvaguNaM [(vihAva ) - (38) ( guNa) 1 / 1 ] idi (a) = hI (bhaNa) bhUkR 1 / 1 [ ( jiNa) - (samaya) 7 / 1] [ ( savva) savi ( payaDatta ) 1 / 1 ] eka rasa, eka rUpa aura eka gaMdha do sparza vaha hotA hai svabhAvaguNa vibhAvaparyAya hI kahI gaI jinazAsana meM pratyeka prakAra kI prakaTatA anvaya- - eyarasarUvagaMdhaM dophAsaM taM sahAvaguNaM have savvapayaDattaM jiNasamaye vihAvaguNamidi bhaNidaM / artha - (paramANu meM) eka rasa, eka rUpa, eka gaMdha (aura) do sparza (hote haiM) vaha (pudgala kA) svabhAvaguNa hotA hai ( kintu ) pratyeka prakAra kI (skaMdharUpa) prakaTatA jinazAsana meM (pudgala kI ) vibhAvaparyAya hI kahI gaI ( hai ) / niyamasAra (khaNDa-1) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. aNNaNirAvekkho jo pariNAmo so sahAvapajjAo / khaMdhasarUveNa puNo pariNAmo so vihAvapajjAo // aNNaNirAvekkho jo pariNAmo so sahAvapajjAo khaMdhasarUveNa puNa pariNAmo so vihAvapajjAo [ ( aNNa) vi - (NirAvekkha) para kI apekSA - rahita 1/1 fa] (ja) 1 / 1 savi (pariNAma) 1 / 1 (ta) 1 / 1 savi [ ( sahAva ) - (pajjAa) 1 / 1 ] [ ( khaMdha ) - (sarUva) 3 / 1 vi] avyaya niyamasAra (khaNDa jo pariNamana -1) vaha svabhAva - paryAya skaMdha - svarUpa se aura pariNamana anvaya- aNNaNirAvekkho jo pariNAmo so sahAvapajjAo puNo (pariNAma) 1 / 1 (ta) 1/1 savi vaha [(vihAva ) - (pajjAa) 1 / 1] vibhAva- paryAya khaMdhasarUveNa pariNAmo so vihaavpjjaao| artha - para kI apekSA - rahita jo pariNamana ( hai ) vaha svabhAva - paryAya (hai) aura skaMdha - svarUpa se (jo ) pariNamana hai vaha vibhAva - paryAya ( hai ) / (39) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29. poggaladavvaM uccai paramANU NicchaeNa idrenn| poggaladavvo tti puNo vavadeso hodi khaMdhassa // poggaladavvaM uccai paramANU NicchaeNa idareNa [(poggala)-(davva) 1/1] (uccai) va karma 3/1 ani (paramANu) 1/1 (Nicchaya) 3/1 (idara) 3/1 vi pudgaladravya kahA jAtA hai paramANu nizcayanaya se isase bhinna (vyavahAranaya) se poggaladavvo tti pudgaladravya pAdapUraka [(poggaladavvo)+ (iti)] poggaladavvo [(poggala)(davva) 1/1] iti (a) = avyaya (vavadesa) 1/1 (ho) va 3/1 aka (khaMdha) 6/1 aura puNo vavadeso nAma hodi khaMdhassa skaMdha kA anvaya- NicchaeNa paramANU poggaladavvaM uccai puNo idareNa khaMdhassa vavadeso poggaladavvo tti hodi / artha- nizcayanaya (mUladRSTi) se paramANu pudgaladravya kahA jAtA hai aura isase bhinna (vyavahAranaya-lokadRSTi) se skandha kA nAma pudgaladravya hai| (40) niyamasAra (khaNDa-1) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30. gamaNaNimittaM dhammamadhammaM Thidi jiivpogglaannNc| avagahaNaM AyAsaM jIvAdIsavvadavvANaM // gamaNaNimittaM dhammamadhamma gati meM nimitta dharma [(gamaNa)-(Nimitta) 1/1] [(dhamma)+(adhamma)] dhamma (dhamma) 1/1 adhamma (adhamma) 1/1 (Thidi) 7/1 [(jIva)-(poggala) 6/2] *Thidi jIvapoggalANaM adharma Thaharane meM jIva aura pudgaladravyoM kI aura avagAhana meM AkAza avyaya avagahaNaM (avagahaNa) 2/1+7/1 AyAsaM (AyAsa) 1/1 jIvAdIsavvadavvANaM [(jIva)+(AdIsavva davvANaM)] [(jIva)-(AdI-Adi)- (savva) savi-(davva) 6/2] jIva Adi sabhI dravyoM ke anvaya- jIvapoggalANaM gamaNaNimittaM dhammaM ca Thidi adhamma jIvAdIsavvadavvANaM avagahaNaM AyAsaM / artha- jIva aura pudgaladravyoM kI gati meM (jo) nimitta (hai) (vaha) dharma (dravya) aura Thaharane meM (jo) (nimitta) (hai) (vaha) adharma (dravya) (hai)| jIva Adi sabhI dravyoM ke avagAhana (sthAna dene) meM (jo nimitta) (hai) (vaha) AkAza (dravya) (hai)| prAkRta meM kisI bhI kAraka ke lie mUla saMjJA zabda kAma meM lAyA jA sakatA hai| (pizalaH prAkRta bhASAoMkA vyAkaraNa, pRSTha 517) kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para dvitIyA vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema-prAkRta-vyAkaraNaH 3-137) 1. niyamasAra (khaNDa-1) (41) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. samayAvalibhedeNa samayAvalibhedeNa du duviyappaM ahava hoi tiviyappaM / saMkhejjAvalihadasaMThANappamANaM do tu // du duviyapaM ahava hoi tiviyappaM do saMkhejjAvalihada ThANa g [(samaya) + (AvalibhedeNa) ] [(samaya) - (Avali) - (bheda ) 3 / 1 ] avyaya (duviyappa) 1/1 vi avyaya (ho) va 3/1 aka (tiviyappa ) 1 / 1 vi (42) (tIda) 1/1 vi [ ( saMkhejja) + (Avalihada saMThANappamANaM ) ] [(saMkhejja) vi - (Avali) - saMkhyAta Avali se gaNita saMsthAna pramANa kintu anvaya- samayAvalibhedeNa du duviyappaM hoi ahava tiviyappaM tu tIdo saMkhejjAvalihadasaMThANappamANaM / artha- samaya aura Avali ke bheda se to ( kAladravya kI paryAya) do prakAra kI hotI hai athavA (vartamAna, bhUta aura bhaviSyatkAla ke bheda se) tIna prakAra kI bhI hotI hai) kintu bhUtakAla saMkhyAta Avali se guNita saMsthAna pramANa (hotA hai) / (hada) vi- (saMThANa) 1 - ( pmANa) 1 / 1 ] avyaya 1. vistAra ke lie dekheM: gommaTasAra jIvakANDa | samaya aura Avali ke bheda se to do prakAra kI athavA hotI hai tIna prakAra kI bhUtakAla niyamasAra (khaNDa-1) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. jIvAdu poggalAdo NaMtaguNA cAvi saMpadA samayA / loyAyAse saMti ya paramaTTho so have kAlo // jIvAdu' poggalAdo NaMtaguNA cAvi saMpadA jIvadravya se pudgaladravya se ananta guNI aura saMpadA samayA loyAyAse (jIva) 5/1 (poggala) 5/1 (NaMtaguNa) 1/2 vi avyaya (saMpadA) 1/2 (samaya) 1/2 vi (loyAyAsa) 7/1 (saMti) va 3/2 aka ani avyaya (paramaTTha) 1/1 vi (ta) 1/1 savi (hava) va 3/1 aka (kAla) 1/1 samayaparyAyarUpI lokAkAza meM hotI haiM aura paramArtha (dravya) vaha paramaTTho kAla anvaya- jIvAdu cAvi poggalAdo NaMtaguNA samayA saMpadA loyAyAse saMti ya so paramaTTho kAlo hve| artha- jIvadravya aura pudgaladravya se ananta guNI samayaparyAyarUpI saMpadA lokAkAza meM hotI haiM aura (usakA AdhAra) vaha (samUharUpa meM) paramArtha (dravya) kAla hai (usase hI samayaparyAyarUpI saMpadA utpanna hotI hai)| 1. tulanA artha meM paMcamI vibhakti kA prayoga hotA hai| (prAkRta-vyAkaraNa, pRSTha 44) niyamasAra (khaNDa-1) (43) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33. jIvAdIdavvANaM parivaNakAraNaM have kaalo| dhammAdicauNhaM NaM sahAvaguNapajjayA hoMti // jIvAdIdavvANaM parivaTTaNakAraNaM have kAlo dhammAdicauNhaM [(jIva)+(AdIdavvANaM)] [(jIva)-(AdI Adi)- jIvAdi (davva) 6/2] dravyoM ke [(parivaTTaNa)-(kAraNa) 1/1] pariNamana meM kAraNa (hava) va 3/1 aka hotA hai (kAla) 1/1 kAla [(dhamma)+(AdicauNha)] [(dhamma)-(Adi)- dharma Adi cAra (cau) 6/2-7/2 vi] (dravyoM) meM avyaya nizcaya hI [(sahAva)-(guNa)- svabhAva guNa paryAyeM (pajjaya) 1/2] (ho) va 3/2 aka hotI haiM sahAvaguNapajjayA hoMti anvaya- jIvAdI davvANaM parivahaNakAraNaM have kAlo dhammAdicauNhaM NaM sahAvaguNapajjayA hoti / artha- jIvAdi dravyoM ke pariNamana meM (jo) kAraNa hotA hai (vaha) kAla (dravya hai)| (pariNamana ke phalasvarUpa) dharma Adi cAra (dravyoM) meM nizcaya hI svabhAva guNa paryAyeM hotI haiN| 1. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema -prAkRta-vyAkaraNaH 3-134) (44) niyamasAra (khaNDa-1) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 34. ede chaddavvANi ya kAlaM mottUNa asthikAya tti / NiTThiA jiNasamaye kAyA hu bahuppadesattaM // A chaddavvANi cha dravya kAlaM mottUNa asthikAya tti (eda) 1/2 savi [(cha)-(ddavva) 1/2] avyaya (kAla) 2/1 (mottUNa) saMkR ani [(asthikAyA)+ (iti)] asthikAyA (atthikAya) pAdapUraka kAla ko chor3akara astikAyavAle 1/2 vi NiddiTThA jiNasamaye iti (a) = zabdasvarUpadyotaka (NiddiTTha) bhUkR 1/2 ani kahe gaye (jiNasamaya) 7/1 jinazAsana meM (kAya) 1/2 kAya avyaya pAdapUraka [(bahu) vi-(ppadesatta) 1/1] bahupradezatA kAyA bahuppadesattaM anvaya- chaddavvANi ya kAlaM mottUNa ede jiNasamaye atthikAya tti hu NiddiTThA bahuppadesattaM kaayaa| artha- (loka meM) (pUrva kathita) cha dravya (haiN)| kAla (dravya) ko chor3akara ye (pA~ca dravya) jinazAsana meM astikAyavAle kahe gaye (haiN)| bahupradezatA kAya (kahI gaI hai)| niyamasAra (khaNDa-1) (45) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35. saMkhejjAsaMkhejjANaMtapadesA havaMti muttassa / dhammAdhammassa puNo jIvassa asaMkhadesA hu|| saMkhejjAsaMkhejjA- [(saMkhejja)+(asaMkhejja)+ NaMtapadesA (aNaMtapadesA)] [(saMkhejja)vi-(asaMkhejja)vi- saMkhyAta, asaMkhyAta (aNaMta) vi (padesa) 1/2] aura ananta pradeza havaMti (hava) va 3/2 aka hote haiM muttassa (mutta) 6/1 vi mUrta (pudgaladravya) ke [(dhamma)+(adhammassa)] [(dhamma)-(adhamma) 6/1] dharma aura adharma (dravya) ke puNo avyaya tathA jIvassa (jIva) 6/1 jIva ke asaMkhadesA [(asaMkha)-(desa) 1/2] asaMkhyAta pradeza avyaya pAdapUraka dhammAdhammassa 60/ anvaya- muttassa saMkhejjAsaMkhejjANaMtapadesA havaMti dhammAdhammassa puNo jIvassa asaMkhadesA hu| artha- mUrta (pudgaladravya) ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza hote haiN| dharma (dravya), adharma (dravya) tathA jIva (dravya) ke asaMkhyAta pradeza (hote haiN)| (46) niyamasAra (khaNDa-1) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36. loyAyAse tAvaM idarassa aNaMtayaM have desA / kAlassa Na kAyattaM eyapadeso have jamhA // loyAyAse tAvaM idarassa aNaMtayaM' have desA kAlassa Na kAyattaM eyapadeso have jamhA (loyAyAsa) 7/1 (tAva ) 2 /11 / 2 ( idara) 6/1 vi (anaMtaya) 2 /11 / 2 vi 'ya' svArthika (hava) va 3 / 2 aka (desa) 1/2 (kAla) 6/1 avyaya niyamasAra (khaNDa-1) ( kAya ) 1 / 1 [(eya) vi (padesa) 1 / 1] - (hava) va 3/1 aka avyaya lokAkAza meM utane isase bhinna ananta hote haiM pradeza kAla (dravya) kA nahIM kAyatva eka pradeza hotA hai kyoMki anvaya- loyAyAse tAvaM idarassa aNaMtayaM desA have kAlassa eyapadeso have jamhA kAyattaM Na / artha- lokAkAza meM utane (hI) (asaMkhyAta) (pradeza hote haiM) isase bhinna (alokAkAza) ke ananta pradeza hote haiN| kAla (dravya) kA eka pradeza hotA hai kyoMki (kAladravya ke) kAyatva nahIM (hai) / 1. prathamA vibhakti ke sthAna para kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti hotI hai / (hema-prAkRta-vyAkaraNaH 3 - 137 vRtti) (47) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37. poggaladavvaM muttaM muttivirahiyA havaMti sesANi / cedaNabhAvo jIvo cedaNaguNavajjiyA sesA // poggaladavvaM [(poggala)-(davva) 1/1] pudgaladravya muttaM (mutta) 1/1 vi . mUrta muttivirahiyA [(mutti) vi-(virahiya) mUrtirahita 1/2 vi havaMti (hava) va 3/2 aka hote haiM sesANi (sesa) 1/2 zeSa cedaNabhAvo [(cedaNa)-(bhAva) 1/1 vi] cetana-svabhAvavAlA (jIva) 1/1 jIva cedaNaguNavajjiyA [(cedaNa)-(guNa)- cetanA-guNa se rahita (vajjiya) 1/2 vi sesA (sesa) 1/2 vi zeSa jIvo anvaya- poggaladavvaM muttaM sesANi muttivirahiyA havaMti jIvo cedaNabhAvo sesA cednngunnvjjiyaa| artha- pudgaladravya mUrta (indriya grAhya) (hotA hai) (aura) zeSa (dravya) mUrtirahita (indriya agrAhya) hote haiN| jIva (dravya) cetana-svabhAvavAlA (hotA hai) (aura) zeSa (dravya) cetanA-guNa se rahita (hote haiN)| (48) . niyamasAra (khaNDa-1) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhabhAva adhikAra ( gAthA 38 se gAthA 55 taka) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38. jIvAdibahittaccaM heyamuvAdeyamappaNo appaa| kammopAdhisamubbhavaguNapajjAehiM vdiritto|| jIvAdibahittaccaM [(jIva)+(AdibahittaccaM)] [(jIva)-(Adi)-(bahittacca) jIvAdi bAhya/para 1/1] dravya heyamuvAdeyamappaNo [(heyaM)+(uvAdeyaM) + (appaNo)] heyaM (heya) 1/1 vi heya uvAdeyaM (uvAdeya) 1/1 vi upAdeya appaNo (appa) 6/1 nija kI (appa) 1/1 kammopAdhisamubbhava- [(kamma)+(upAdhisamubbhavaguNapajjAehiM guNapajjAehiM)] [(kamma)-(upAdhi)- karmoM ke saMyoga se (samubbhava) vi-(guNa)- utpanna (vibhAva) (pajjAa) 3/2] guNaparyAyoM se vadiritto (vadiritta) 1/1 vi rahita appA AtmA anvaya- jIvAdibahittaccaM heyaM kammopAdhisamubbhavaguNapajjAehiM vadiritto appaNo appA uvAdeyaM / artha- (loka ke ghaTaka) jIvAdi (dravya haiM) (jo) bAhya/para dravya (haiN)| (isalie AdhyAtmika sAdhaka ke lie) (ve) heya (kahe jAte haiM) (kintu) (sAdhanA ke icchuka manuSyoM ke lie) karmoM ke saMyoga se utpanna (vibhAva) guNaparyAyoM se rahita nija kI AtmA (hI) upAdeya (hai)| 1. noTaH chanda kI mAtrA kI pUrti ke lie 'pajjAehiM' ke sthAna para 'pajjAehi' honA caahie| saMpAdaka dvArA anUdita isakA artha paramparA se bhinna kiyA gayA hai| (50) niyamasAra (khaNDa-1) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39. No khalu sahAvaThANA No mANavamANabhAvaThANA vaa| No harisabhAvaThANA No jIvassAharissaThANA vA // nahIM aura avyaya khalu avyaya vAkyAlaMkAra sahAvaThANA [(sahAva)-(ThANa) 1/2] svabhAva se (utpanna) paryAyeM No avyaya nahIM mANavamANabhAvaThANA [(mANa)+ (avamANabhAvaThANA)] [(mANa)-(avamANa)- mAna-apamAna kI (bhAva)-(ThANa) 1/2] bhAva dazAe~ avyaya avyaya nahIM harisabhAvaThANA [(harisa)-(bhAva) harSa kI bhAva dazAe~ (ThANa) 1/2] avyaya nahIM jIvassAharissaThANA [(jIvassa)+ (aharissaThANA)] jIvassa (jIva) 6/1-7/1 jIva meM aharissaThANA [(aharissa)- kheda kI bhAva dazAe~ (ThANa) 1/2] avyaya bhI vA anvaya- jIvassa sahAvaThANA No khalu mANavamANabhAvaThANA No harisabhAvaThANA No vA aharissaThANA vA No / artha- jIva meM (parama AtmA meM) (aneka vibhAva paryAyoM kI taraha) svabhAva se (utpanna) (aneka) paryAyeM nahIM (hotI) / (vahA~) mAna-apamAna kI bhAva dazAe~ nahIM (hotI hai)| harSa kI bhAva dazAe~ nahIM (hai) aura kheda kI bhAva dazAe~ bhI nahIM (hotI hai)| 1. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema -prAkRta-vyAkaraNaH 3-134) niyamasAra (khaNDa-1) (51) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40. No ThidibaMdhaTThANA payaDiTThANA padesaThANA vaa| No aNubhAgaTThANA jIvassa Na udayaThANA vA // ThidibaMdhaTTANA payaDiTThANA padesaThANA avyaya nahIM [(Thidi)-(baMdha)-(TThANa) 1/2] sthitibaMdha kI bhAvadazA [(payaDi)-(TThANa) 1/2] prakRtibaMdha.kI bhAvadazA [(padesa)-(ThANa) 1/2] pradezoM meM paraspara praveza kI sthiti/avasara avyaya avyaya [(aNubhAga)-(TThANa) 1/2] anubhAgabaMdha kI avasthA (jIva) 6/1-7/1 jIva meM avyaya nahIM [(udaya)-(ThANa) 1/2] udaya kA kAraNa avyaya nahIM aNubhAgaTThANA jIvassa Na udayaThANA vA anvaya- jIvassa ThidibaMdhaTThANA No payaDiTThANA padesaThANA vA No aNubhAgaTThANA vA Na udayaThANA / ___artha- jIva (parama AtmA) meM (karmoM ke) sthitibaMdha kI bhAvadazA nahIM (hai), (karma) prakRtibaMdha kI (bhI) bhAvadazA (nahIM hai)| (karmapudgaloM kA AtmA ke) pradezoM meM paraspara praveza kI sthiti/avasara bhI nahIM (hai) / anubhAgabaMdha (karmaphala zakti) kI avasthA bhI nahIM (hai) (tathA) (parama AtmA meM) (karma ke) udaya kA kAraNa (hI) (nahIM hai)| 1. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema -prAkRta-vyAkaraNaH 3-134) (52) niyamasAra (khaNDa-1) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41. . No khaiyabhAvaThANA No khayauvasamasahAvaThANA vaa| odaiyabhAvaThANA No uvasamaNe sahAvaThANA vA // nahIM ThANA avyaya khaiyabhAvaThANA [(khaiya)-(bhAva)-(ThANa) kSaya kI bhAvadazA 1/2] avyaya nahIM khayauvasamasahAva- [(khaya)-(uvasama)-(sahAva)- kSayopazama se utpanna (ThANa) 1/2] svabhAvadazA vA avyaya tathA odaiyabhAvaThANA [(odaiya) vi-(bhAva)- udaya se utpanna (ThANa) 1/2] bhAva dazA avyaya nahIM uvasamaNe (uvasamaNa) 7/1+3/1 upazama se sahAvaThANA [(sahAva)-(ThANa) 1/2] svabhAva dazA avyaya No vA bhI anvaya-khaiyabhAvaThANANokhayauvasamasahAvaThANoNo odaiyabhAvaThANA No vA uvasamaNe sahAvaThANA vA / ___ artha- (parama AtmA meM) (karmoM ke alpakAlika) kSaya kI bhAvadazA nahIM (hai), (karmoM ke) kSayopazama se utpanna svabhAvadazA nahIM (hai)| (karmoM ke) udaya se utpanna bhAva dazA nahIM (hai) tathA (karmoM ke ) upazama se (utpanna) svabhAva dazA bhI (nahIM hai)| 1. kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema -prAkRta-vyAkaraNaH 3-135) niyamasAra (khaNDa-1) (53) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42.. caugaibhavasaMbhamaNaM jAijarAmaraNarogasogA y| kulajoNijIvamaggaNaThANA jIvassa No sNti|| caugaibhavasaMbhamaNaM [(cau) vi-(gai)-(bhava)- cAragatirUpa saMsAra meM (saMbhamaNa) 1/1] | paribhramaNa jAijarAmaraNaroga- [(jAi)-(jarA)-(maraNa)- janma, bur3hApA, mRtyu, sogA (roga)-(soga) 1/2] vyAdhi, kheda ya avyaya kulajoNijIvamaggaNa-[(kula)-(joNi)-(jIva)- vaMza, utpatti sthAna (maggaNa)-(ThANa) 1/2] jIvasthAna, mArgaNA aura ThANA sthAna jIvassa (jIva) 4/1 jIva ke liye avyaya nahIM saMti (saMti) va 3/2 aka ani hote haiM anvaya- jIvassa caugaibhavasaMbhamaNaM jAijarAmaraNarogasogA kulajoNijIvamaggaNaThANA ya No sNti| artha- jIva (parama-AtmA) ke liye cAragatirUpa saMsAra meM paribhramaNa, janma, bur3hApA, mRtyu, vyAdhi, kheda, vaMza, utpatti sthAna, jIvasthAna aura mArgaNAsthAna nahIM hote haiN| noTaH vistAra ke lie TIkA dekheN| (54) niyamasAra (khaNDa-1) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43. NiiMDo NibaMdo Nimmamo Nikkalo nniraalNbo| NIrAgo Nidoso NimmUDho Nibbhayo appA // NiiMDo . (NiiMDa) 1/1 vi NibaMdo Nimmamo Nikkalo NirAlaMbo NIrAgo Niddoso NimmUDho Nibbhayo (NibaMda) 1/1 vi (Nimmama) 1/1 vi (Nikkala) 1/1 vi (NirAlaMba) 1/1 vi (NIrAga) 1/1 vi (Niddosa) 1/1 vi (NimmUDha) 1/1 vi (Nibbhaya) 1/1 vi (appa) 1/1 mana-vacana-kAya ke spaMdanarahita virodhI vikalparahita para se tAdAtmyarahita zarIrarahita parAzrayarahita zubha-azubha rAgarahita doSa/dveSa rahita mUrchA/avivekarahita bhayarahita (parama) AtmA appA anvaya- appA NiiMDo NibaMdo Nimmamo Nikkalo NirAlaMbo NIrAgo Nidoso NimmUDho nninbhyo| . artha- (parama) AtmA mana-vacana-kAya ke spaMdanarahita, virodhI (jaisesukha-dukha, mAna-apamAna Adi) vikalparahita, para se tAdAtmyarahita, (pA~ca) zarIrarahita, parAzrayarahita, zubha-azubha rAgarahita, doSa (karmamala)/dveSa (vaira) rahita, mUrchA/avivekarahita (aura) (sAta) bhayarahita (hotA hai)| 1. 2. pA~ca zarIra- (1) audArika (2) vaikriyika (3) AhAraka (4) taijasa (5) kArmaNa / sAta bhaya- (1) ihaloka (2) paraloka (3) atrANa (4) agupti (5) maraNa (6) vedanA (7) Akasmika / niyamasAra (khaNDa-1) (55) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44. NiggaMtho NIrAgo Nissallo syldosnnimmukko| NikkAmo Nikkoho NimmANo Nimmado appA // NiggaMtho (NigaMtha) 1/1 vi parigraharahita NIrAgo (NIrAga) 1/1 vi Asaktirahita Nissallo (Nissalla) 1/1 vi zalyarahita sayaladosaNimmukko [(sayala) vi-(dosa)- samasta doSoM se (Nimmukka) bhUka 1/1 ani] rahita NikkAmo (NikkAma) 1/1 vi vAsanArahita Nikkoho (Nikkoha) 1/1 vi krodharahita NimmANo (NimmANa) 1/1 vi ahaMkArarahita Nimmado (Nimmada) 1/1 vi madarahita appA (appa) 1/1 (parama) AtmA anvaya- appA NiggaMtho NIrAgo Nissallo sayaladosaNimmukko NikkAmo Nikkoho NimmANo Nimmado / artha- (parama) AtmA parigraharahita, Asaktirahita, (tIna) zalya' rahita, samasta doSoM se rahita, vAsanArahita, krodharahita, ahaMkArarahita (aura) (ATha) madarahita (hotA hai)| 1. tIna zalya- (1) mAyA zalya- kapaTa (2) mithyA zalya- AtmA meM azradvAna (3) nidAna zalya- bhogoM kI lAlasA / ATha mada- (1) jJAna-mada (2) pUjA-mada (3) kula-mada (4) jAti-mada (5) bala-mada (6) rUpa-mada (7) tapa-mada (8) Rddhi-mada / (56) niyamasAra (khaNDa-1) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45. vaNNarasagaMdhaphAsA thIpuMsaNauMsayAdi pajjAyA vaNNarasagaMdhaphAsA thIpuMsaNauMsayAdipajjAyA / saMThANA saMhaNaNA savve jIvassa No saMti // saMThANA saMhaNaNA savve jIvasa saMti [ ( vaNNa) - (rasa) - (gaMdha) - (phAsa) 1/2 ] [(thIpuMsaNauMsaya) + (AdipajjAyA)] [(thI) - (puMsa) - (NauMsaya) - (Adi) - (pajjA ) 1/2] ( saMThANa) 1/2 (saMhaNaNa) 1 / 2 (savva) 1/2 savi (jIva) 4/1 avyaya (saMti) va 3 / 2 aka ani varNa, rasa, gaMdha aura sparza strI, puruSa, napuMsaka Adi paryAyeM saMThANa saMhanana sabhI jIva ke liye nahIM hote haiM anvaya- vaNNarasagaMdhaphAsA zrIpuMsaNauMsayAdipajjAyA saMThANA saMhaNaNA savve jIvassa No saMti / artha- varNa, rasa, gaMdha, sparza (guNa), strI, puruSa, napuMsaka Adi paryAyeM, saMThANa (zarIra AkAra), saMhanana (zarIra kI haDDiyA~ Adi) - (ye) sabhI jIva (parama AtmA) ke liye nahIM hote haiM / niyamasAra (khaNDa-1) (57) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46. arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cednnaagunnmsdN| jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNiddiTThasaMThANaM // avvattaM arasamarUvamagaMdhaM [(arasaM)+(arUvaM)+(agaMdha)] arasaM (arasa) 2/1 vi rasarahita arUvaM (arUva) 2/1 vi rUparahita agaMdhaM (agaMdha) 2/1 vi gaMdharahita (avvatta) 2/1 vi aprakaTa cedaNAguNamasaiM [(cedaNAguNaM)+(asaI)] cedaNAguNaM (cedaNaguNa) 2/1 vi cetanA guNavAlA asaI (asadda) 2/1 vi zabdarahita jANa (jANa) vidhi 2/1 saka jAno aliMgaggahaNaM (aliMgaggahaNa) 2/1 vi tarka se grahaNa na honevAlA jIvamaNiddiThThasaMThANaM [(jIvaM)+(aNiddiThThasaMThANaM)] jIvaM (jIva) 2/1 jIva ko [(aNiddiTTha) bhUkR ani- na kahe hue (saMThANa) 2/1 vi] AkAravAlA anvaya- jIvaM arasaM arUvaM agaMdhaM avvattaM cedaNAguNaM asaI aliMgaggahaNaM aNihiTThasaMThANaM jANa / artha- (tuma) jIva ko rasarahita, rUparahita, gaMdharahita, (sparza se bhI) aprakaTa, cetanA guNavAlA, zabdarahita, tarka se grahaNa na honevAlA (tathA) na kahe hue AkAravAlA jaano| (vibhinna jIvoM dvArA vibhinna zarIrAkAra grahaNa kiyA huA hone ke kAraNa koI eka AkAra niyata nahIM kiyA jA sakatA hai)| noTaH saMpAdaka dvArA anUdita (58) niyamasAra (khaNDa-1) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47. jArisiyA siddhappA bhavamalliya jIva tArisA hoMti / aTThaguNAlaMkiyA jeNa jaramaraNajammamukkA // jisa taraha se siddha AtmAe~ saMsAra meM praveza kiye jIva usI taraha se jArisiyA' siddhappA bhavamalliya (jArisiya) 1/2 vi 'iya' svArthika (siddhappa ) 1/2 [(bhavaM) + (alliya)] bhavaM (bhava) 2/17/1 alliya (alli ) bhUka 1/2 (jIva) 1 / 2 (tArisa) 1/2 vi (ho) va 3 / 2 aka jaramaraNajammamukkA [( jarA-jara ) 3 vi - (maraNa ) - aguNAlaMkiyA ( jamma) - (mukka) bhUka 1/2 ani] [(aTTaguNa) + (alaMkiyA)] [(aTTha) - (guNa) - (alaMkiya) bhUkR 1/2 ani ] avyaya * jIva tArasA hoMti jeNa 1. abhinava prAkRta vyAkaraNa, pR. 424 (37) 2. anvaya- jArisiyA siddhappA tArisA bhavamalliya jIva hoMti jeNa jaramaraNajammamukkA aTThaguNAlaMkiyA / artha - jisa taraha se siddha AtmAe~ ( haiM ) usI taraha se saMsAra meM praveza kiye hue jIva hote haiN| cU~ki (siddha) janma, jarA aura maraNa se mukta ( haiM ) (aura) ATha guNoM se vibhUSita (haiM) (isaliye) (saMsArI jIva bhI) (avyakta rUpa se / dravya dRSTi se) (janma, jarA aura maraNa se mukta ) ( haiM ) / 3. noTa: hue hote haiM janma, jarA aura maraNa se mukta ATha guNoM se vibhUSita cU~ki niyamasAra (khaNDa-1) kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para dvitIyA vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai / ( hema-prAkRta - vyAkaraNaH 3 - 137 ) samAsa meM adhikatara prathama zabda kA aMtima svara hrasva ho to dIrgha ho jAtA hai aura dIrgha ho to hrasva ho jAtA hai / ( prAkRta - vyAkaraNa, pRSTha 21 ) prAkRta meM kisI bhI kAraka ke lie mUla saMjJA zabda kAma meM lAyA jA sakatA hai| (pizalaH prAkRta bhASAoMkA vyAkaraNa, pRSTha 517 ) saMpAdaka dvArA anUdita (59) Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48. asarIrA aviNAsA aNiMdiyA NimmalA visuddhppaa| jaha loyagge siddhA taha jIvA saMsidI NeyA // asarIrA aviNAsA aNiMdiyA NimmalA visuddhappA jaha (asarIra) 1/2 vi (aviNAsa) 1/2 vi (aNiMdiya) 1/2 vi (Nimmala) 1/2 vi (visuddhappa) 1/2 vi avyaya (loyagga) 7/1 (siddha) 1/2 avyaya (jIva) 1/2 (saMsidi) 2/2-7/2 (Neya) vidhikR 1/2 ani azarIrI avinAzI atIndriya nirmala vizuddhAtmA jisa prakAra loka ke agrabhAga meM siddha usI prakAra jIva saMsAra cakra meM samajhe jAne cAhiye loyagge siddhA taha jIvA saMsidI NeyA anvaya- jaha loyagge siddhA asarIrA aviNAsA aNiMdiyA NimmalA visuddhappA taha saMsidI jIvA NeyA / artha- jisa prakAra loka ke agrabhAga meM (sthita) siddha azarIrI, avinAzI, atIndriya, nirmala (aura) vizuddhAtmA (hote haiM) usI prakAra saMsAra cakra meM (bhramaNa karate hue) (dravya dRSTi se) jIva samajhe jAne caahiye| 1. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para dvitIyA vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema-prAkRta-vyAkaraNaH 3-137) (60) niyamasAra (khaNDa-1) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49. ede savve bhAvA vavahAraNayaM paDucca bhaNidA hu| savve siddhasahAvA suddhaNayA saMsidI jiivaa|| ye sabhI bhAvA vavahAraNayaM paDucca bhaNidA (eda) 1/2 saviH (savva) 1/2 savi (bhAva) 1/2 bhAva (vavahAraNaya) 2/1 vyavahAra naya ko (paDucca) saMkR ani Azraya karake (bhaNa) bhUka 1/2 kahe gaye avyaya nizcaya hI (savva) 1/2 savi sabhI [(siddha)-(sahAva) 1/2 vi] siddha svabhAvavAle (suddhaNaya) 5/1 zuddhanaya se (saMsidi) 2/2+7/2 saMsAra cakra meM (jIva) 1/2 seddhasahAvA suddhaNayA saMsidI jIvA jIva anvaya- ede savve bhAvA hu vavahAraNayaM paDucca bhaNidA saMsidI suddhaNayA savve jIvA siddhasahAvA / ____ artha- ye sabhI bhAva (vibhAva paryAyeM) nizcaya hI vyavahAranaya (laukika dRSTi) ko Azraya karake kahe gaye haiN| saMsAra cakra meM zuddhanaya (zuddha Atmika dRSTi) se sabhI jIva siddha svabhAvavAle (kahe gaye haiN)| 1. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para dvitIyA vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema-prAkRta-vyAkaraNaH 3-137) niyamasAra (khaNDa-1) (61) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50. puvvuttasayalabhAvA paradavvaM parasahAvamidi heyaM / sagadavvamuvAdeyaM aMtarataccaM have * appA // puvvuttasayalabhAvA paradavvaM parasahAvamidi [(puvva)+ (uttasayalabhAvA)] [(puvva) vi-(utta) bhUkR ani- pUrva kathita sabhI (sayala) vi-(bhAva) 1/2] bhAva (vibhAva paryAyeM) (paradavva) 1/1 paradravya . [(parasahAvaM)+ (idi)] parasahAvaM (parasahAva) 1/1 parasvabhAva idi (a) = isalie isalie (heya) 1/1 vi tyAgane yogya [(sagadavvaM)+(uvAdeyaM)] sagadavvaM (sagadavva) 1/1 svadravya uvAdeyaM (uvAdeya) 1/1 vi upAdeya [(aMtara)-(tacca) 1/1] aMtara (sva) dravya (hava) va 3/1 aka (appa) 1/1 AtmA sagadavvamuvAdeyaM aMtarataccaM have appA anvaya-paradavvaM parasahAvamidi heyaM puvvuttasayalabhAvA sagadavvamuvAdeyaM appA aMtarataccaM have / artha- (Agama ke anusAra) paradravya (aura) parasvabhAva tyAgane yogya (haiN)| (cU~ki) pUrva kathita sabhI bhAva (vibhAva paryAyeM haiM) isalie (tyAgI jAnI cAhiye) / sva dravya upAdeya (hai)| AtmA aMtara (sva) dravya hai / (isalie aMtara (sva) dravya AtmA hI upAdeya hai)| noTaH saMpAdaka dvArA anUdita (62) niyamasAra (khaNDa-1) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51. vivarIyAbhiNivesavivajjiyasaddahaNameva sammattaM / saMsayavimohavibbhamavivajjiyaM hodi saNNANaM // 52. calamaliNamagADhattavivajjiyasaddahaNameva sammattaM / adhigamabhAvo NANaM heyovAdeyataccANaM || vivarIyAbhiNivesa - [ (vivarIya) + (abhiNivesavivajjiyasaddahaNameva vivajjiyasaddahaNaM) + (eva) ] sammattaM ( sammatta ) 1 / 1 saMsayavimohavibbhama- [(saMsaya) - (vimoha) vi [(vivarIya) vi- (abhiNivesa) - azuddha abhiprAyarahita (vivajjiya) vi - (saddahaNa) 1 / 1 ] zraddhAna eva (a) = hI hI vivajjiyaM hodi saNA (vibbhama)-(vivajjiya)1/1 vi] vibhramarahita (ho) va 3 / 1 aka hotA hai ( saNNANa ) 1 / 1 samyagjJAna calamaliNamagADhatta- [(calamaliNaM)+(agADhattavivajjiyasaddahaNameva vivajjiyasaddahaNaM ) + (eva) ] niyamasAra (khaNDa-1) samyaktva saMzaya, vimoha aura calamaliNaM [(cala) - (maliNa) 1 / 1 ] agADhattavivajjiyasaddahaNaM kSobha aura doSa (63) Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adRr3hatA-rahita zraddhAna sammattaM adhigamabhAvo NANaM heyovAdeyataccANaM [(agADhatta)-(vivajjiya)- (saddahaNa) 1/1] eva (a)= hI (sammatta) 1/1 (adhigamabhAva) 1/1 . (NANa) 1/1 [(heya)+(uvAdeyataccANaM)] [(heya)-(uvAdeya)(tacca) 6/2] samyaktva ThIka-ThIka bodha honA samyagjJAna heya aura upAdeya tattvoM kA anvaya-vivarIyAbhiNivesavivajjiyasaddahaNameva sammattaM saMsayavimohavibbhamavivajjiyaM saNNANaM hodi calamaliNamagADhattavivajjiyasadahaNameva sammattaM heyovAdeyataccANaM adhigamabhAvo nnaannN| ___ artha- (pUrva kathita gAthA ke anusAra cU~ki AtmA upAdeya hai) (isalie) azuddha abhiprAyarahita arthAt vibhAvarahita (AtmA kA) zraddhAna hI samyaktva (samyagdarzana) (hai) (tathA) saMzaya (saMdeha), vimoha (aspaSTatA) aura vibhrama (viparIta grahaNa) rahita (jJAna) samyagjJAna hotA hai| (AtmA kA) kSobha, doSa' aura adRr3hatA-rahita zraddhAna hI samyaktva (hai) (tathA) heya aura upAdeya tattvoM kA ThIka-ThIka bodha honA samyagajJAna (hai)| . 1. samyagdarzana ke ATha doSaH (1) zaMkA (2) kAMkSA (3) vicikitsA (4) mUDhadRSTi (5) anupagUhana (6) asthitikaraNa (7) avAtsalya (8) aprabhAvanA / saMpAdaka dvArA anUdita noTaH (64) niyamasAra (khaNDa-1) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53. sammattassa NimittaM jiNasuttaM tassa jANayA purisaa| aMtaraheU bhaNidA daMsaNamohassa khayapahudI // sammattassa samyaktva kA nimitta NimittaM jiNasuttaM jinasUtra usake tassa jANayA purisA aMtaraheU bhaNidA dasaNamohassa . khayapahudI (sammatta) 6/1 (Nimitta) 1/1 (jiNasutta) 1/1 (ta) 6/1 savi (jANaya) 1/2 vi (purisa) 1/2 [(aMtara) vi-(heu) 1/2] (bhaNa) bhUkR 1/2 [(daMsaNa)-(moha) 6/1] (khaya)-(pahudi) 1/2 vi] samajhAnevAle manuSya aMtaraMga nimitta kahe gaye darzanamoha ke kSaya Adi anvaya- sammattassa NimittaM jiNasuttaM tassa jANayA purisA aMtaraheU dasaNamohassa khayapahudI bhaNidA / artha- samyaktva kA (bAhya) nimitta jinasUtra (hotA hai) (tathA) usa (jinasUtra) ke samajhAnevAle manuSya (bhI) (bAhya nimitta) (kahe gaye haiM) (kintu) aMtaraMga nimitta darzanamoha ke kSaya Adi kahe gaye (haiN)| noTaH sapAdaka dvArA anUdita artha paramparA se bhinna kiyA gayA hai| niyamasAra (khaNDa-1) (65) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54. sammattaM saNNANaM vijjadi mokkhassa hodi suNa caraNaM / vavahAraNicchaeNa du tamhA caraNaM pavakkhAmi // samyaktva sammattaM (sammatta) 1/1 saNNANaM (saNNANa) 1/1 samyagjJAna vijjadi (vijja) va 3/1 aka hotA hai mokkhassa (mokkha) 6/1 mokSa kA (ho) va 3/1 aka suNa (suNa) vidhi 2/1 saka suno caraNaM (caraNa) 1/1 samyakcAritra vavahAraNicchaeNa [(vavahAra)-(Nicchaya) 3/1] vyavahAra aura nizcaya hodi hotA hai avyaya tamhA caraNaM pavakkhAmi avyaya (caraNa) 2/1 (pavakkha) bhavi 1/1 saka tathA isalie samyakcAritra ko kahU~gA anvaya- mokkhassa sammattaM saNNANaM vijjadi du caraNaM hodi tamhA vavahAraNicchaeNa caraNaM pavakkhAmi suNa / __ artha- mokSa kA (kAraNa) samyaktva (samyagdarzana) aura samyagjJAna hotA hai tathA samyakcAritra (bhI) hotA hai| isalie (maiM) vyavahAra (loka dRSTi) aura nizcaya (Atmika dRSTi) se samyakcAritra ko khuuNgaa| (tuma) suno| noTaH artha paramparA se bhinna kiyA gayA hai| (66) niyamasAra (khaNDa-1) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55. vavahAraNayacaritte vavahAraNayassa hodi tvcrnnN| NicchayaNayacAritte tavacaraNaM hodi nnicchydo|| vyavahAranaya ke cAritra vyavahAranaya se vavahAraNayacaritte [(vavahAraNaya) (caritta) 7/1] vavahAraNayassa [(vavahAraNaya) 6/1-5/1] hodi (ho) va 3/1 aka tavacaraNaM [(tava)-(caraNa) 1/1] NicchayaNayacAritte [(NicchayaNaya) (cAritta) 7/1] tavacaraNaM [(tava)-(caraNa) 1/1] (ho) va 3/1 aka Nicchayado (Nicchaya) 5/1 hotA hai tapa kA AcaraNa nizcayanaya ke cAritra hodi tapa kA AcaraNa hotA hai nizcayanaya se anvaya- vavahAraNayacaritte vavahAraNayassa tavacaraNaM hodi NicchayaNayacAritte Nicchayado tavacaraNaM hodi / artha- vyavahAranaya ke cAritra meM vyavahAranaya (lokadRSTi) se tapa kA AcaraNa hotA hai (aura) nizcayanaya ke cAritra meM nizcayanaya (AtmadRSTi) se tapa kA AcaraNa hotA hai| 1. kabhI-kabhI paMcamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema -prAkRta-vyAkaraNaH 3-134) yahA~ chanda kI mAtrA kI pUrti hetu 'NicchayAdo' ke sthAna para 'Nicchayado' kiyA gayA hai| 2. niyamasAra (khaNDa-1) (67) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAracAritra adhikAra (gAthA 56 se gAthA 76 taka) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56. kulajoNijIvamaggaNaThANAisu jANiUNa jiivaannN| tassAraMbhaNiyattaNapariNAmo hoi paDhamavadaM // kulajoNijIvamaggaNa-[(kulajoNijIvamaggaNaThANa)+ ThANAisu (Aisu)] [(kula)-(joNi)-(jIva)- kula, yoni, (maggaNaThANa)-(Ai) jIvasthAna aura 7/2] mArgaNAsthAna Adi meM jANiUNa (jANa) saMkR jAnakara jIvANaM (jIva) 6/2-2/2 jIvoM ko tassAraMbhaNiyattaNa- [(tassa)+ (AraMbhaNiyattaNapariNAmo pariNAmo)] tassa (ta) 6/1 savi usakA AraMbhaNiyattaNapariNAmo [(AraMbha)-hiMsA-tyAgane kA (NiyattaNa)-(pariNAma) 1/1] bhAva (ho) va 3/1 aka hotA hai paDhamavadaM [(paDhama) vi-(vada) 1/1] pahalA vrata anvaya-kulajoNijIvamaggaNaThANAisujIvANaM jANiUNa tassAraMbhaNiyattaNapariNAmo paDhamavadaM hoi / artha- kula, yoni, jIvasthAna aura mArgaNAsthAna Adi meM (ekendriya se paMcendriya taka) jIvoM ko jAnakara (jo sAdhu isa loka meM hiMsA ko tyAgate haiM) usa (sAdhu) kA hiMsA-tyAgane kA bhAva pahalA (ahiMsA) vrata hotA hai| 1. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema -prAkRta-vyAkaraNaH 3-134) vistAra ke lie dekheM, gommaTasAra TIkA saMpAdaka dvArA anUdita noTaH niyamasAra (khaNDa-1) (69) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57. rAgeNa va doseNa va moheNa va mosabhAsapariNAmaM jo jahadi * sAhu sayA vidiyavadaM hoi tasseva rAgeNa va doseNa va moheNa va mosabhAsapariNAmaM / jo pajahadi sAhu sayA vidiyavadaM hoi tasseva // 1. * (70) (rAga) 3 / 1 avyaya (dosa) 3 / 1 avyaya (moha) 3 / 1 avyaya [ (mosa ) - ( bhAsA bhAsa ) - - (pariNAma) 2 / 1 ] (ja) 1 / 1 savi rAga se athavA dveSa se [(tassa) + (eva)] tassa (ta) 6/1 savi eva (a) = hI athavA moha se punarAvRtti bhASA kI paddhati asatya bhASA ke bhAva ko jo chor3atA hai (pajaha) va 3 / 1 saka (sAhu) 1 / 1 sAdhu avyaya sadA [ ( vidiya) vi - ( vada ) 1 / 1] dUsarA vrata (ho) va 3/1 aka hotA hai anvaya- rAgeNa va doseNa va moheNa va mosabhAsapariNAmaM jo 'sAhu sayA pajahadi tasseva vidiyavadaM hoi / artha - rAga se athavA dveSa se athavA moha se ( utpanna) asatya bhASA ke bhAva ko jo sAdhu sadA chor3atA hai usa (sAdhu) ke hI dUsarA (satya) vrata hotA hai| usake hI chanda kI mAtrA kI pUrti hetu 'bhAsA' kA 'bhAsa' kiyA gayA hai / prAkRta meM kisI bhI kAraka ke lie mUla saMjJA zabda kAma meM lAyA jA sakatA hai / (pizalaH prAkRta bhASAoMkA vyAkaraNa, pRSTha 517) niyamasAra (khaNDa-1 -1) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58. gAme vA Nayare vA'raNNe vA pecchiUNa paramatthaM / jo muyadi gahaNabhAvaM tidiyavadaM hodi tasseva // (gAma) 7/1 avyaya (Nayara) 7/1 avyaya (raNNa) 7/1 avyaya gA~va meM athavA nagara meM athavA vana meM punarAvRtti bhASA kI paddhati yi gyeol, dekhakara pecchiUNa paramatthaM muyadi (peccha) saMkR [(paraM)+ (atthaM)] paraM (para) 2/1 vi atthaM (attha) 2/1 (ja) 1/1 savi (muya) va 3/1 saka [(gahaNa)-(bhAva) 2/1] [(tidiya)-(vada) 1/1] (ho) va 3/1 aka [(tassa)+(eva)] tassa (ta) 6/1 savi eva (a)= hI utkRSTa vastu ko jo chor3atA hai le lene ke bhAva ko tIsarA vrata hotA hai gahaNabhAvaM tidiyavadaM hodi tasseva usake anvaya- gAme vA Nayare vA'raNNe vA jo paramatthaM pecchiUNa gahaNabhAvaM muyadi tasseva tidiyavadaM hodi / artha- grAma meM athavA nagara meM athavA vana meM utkRSTa vastu ko dekhakara jo (sAdhu) (usake) le lene (grahaNa karane) ke bhAva ko chor3atA hai usa (sAdhu) ke hI tIsarA (acaurya) vrata hotA hai / 1. '5' yaha lopa kA cihna hai| niyamasAra (khaNDa-1) (71) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59. dahUNa itthirUvaM vAMchAbhAvaM Niyattade tAsu pariNAmo ahava turIyavadaM (Niyatta) va 3 / 1 aka (tA) 7 / 2 savi mehuNasaNNavivajjiya- [(mehuNa) - ( saNNA saNNa) - (vivajjiya) vi - (pariNAma) 1 / 1] bhAva 1. 2. dahUNa itthirUvaM vAMchAbhAvaM Niyattade tAsu / mehuNasaNNavivajjiyapariNAmo ahava turIyavadaM // 3. noTa: (dahUNa) saMkR ani dekhakara [ ( itthI -- itthi ) - (rUva) 2/1] striyoM ke rUpa ko [( vAMchA) 2 - (bhAva) 3 cAha-bhAva 2/1-1/1] (72) - anvaya- itthirUvaM dahUNa vAMchAbhAvaM Niattade ahava tAsu mehuNasaNNavivajjiyapariNAmo turIyavadaM / artha- striyoM ke rUpa ko dekhakara (jisa sAdhu kA ) ( kAmAtura) cAhabhAva (svAbhAvika rUpa se) rukatA hai arthAt utpanna nahIM hotA hai athavA (jisa sAdhu kA) unake prati maithuna saMjJA (bhogAsakti) rahita bhAva (saMdaiva banA rahatA hai) (to) ( usa sAdhu ke) cauthA (brahmacarya vrata (hotA hai) / avyaya [ ( turIya) vi - ( vada ) 1 / 1] rukatA hai unake prati maithuna saMjJArahi ( hema-prAkRta - vyAkaraNaH 3-137 vRtti) saMpAdaka dvArA anUdita athavA cauthA vrata yahA~ chanda kI mAtrA kI pUrti ke lie 'turIyavadaM' ke sthAna para 'turiyavadaM' honA caahie| yahA~ para saMskRta zabda vAMchA kA prayoga kiyA gayA hai| prAkRta rUpa vaMchA hai / prathamA vibhakti ke sthAna para kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti hotI hai / niyamasAra (khaNDa-1) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60. savvesiM gaMthANaMcAgo NiravekkhabhAvaNApuvvaM / paMcamavadamidi bhaNidaM cArittabharaM vahaMtassa // se yukta savvesiM (savva) 6/2 savi samasta gaMthANaM (gaMtha) 6/2 parigrahoM kA cAgo (cAga) 1/1 tyAga NiravekkhabhAvaNApuvvaM [(Niravekkha) vi-(bhAvaNA)- apekSArahita ciMtana (puvva) 1/1 vi] paMcamavadamidi [(paMcamavadaM)+(idi)] paMcamavadaM [(paMcama) vi- pA~cavA vrata (vada) 1/1] idi (a) pAdapUraka bhaNidaM (bhaNa) bhUkR 1/1 kahA gayA cArittabharaM [(cAritta)-(bhara) 2/1] cAritra ke atizaya ko vahaMtassa (vaha) vakR 4/1 dhAraNa karate hue ke lie anvaya- cArittabharaM vahaMtassa savvesiM gaMthANaM NiravekkhabhAvaNApuvvaM cAgo paMcamavadamidi bhaNidaM / artha- (kisI bhI prakAra ke) cAritra ke atizaya ko dhAraNa karate hue (sAdhu) ke lie samasta parigrahoM kA apekSArahita ciMtana se yukta tyAga pA~cavA (aparigraha) vrata kahA gayA (hai)| niyamasAra (khaNDa-1) (73) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61. pAsugamaggeNa divA avalogaMto jugappamANaM hi / gacchai purado samaNo iriyAsamidI have tassa // pAsugamaggeNa divA avalogaMto jugappamANaM [(pAsuga) vi-(magga) prAsuka mArga para 3/1] avyaya dina meM (avaloga) vakR 1/1 dekhatA huA [(juga)-(ppamANa) 2/1] cAra hAtha parimANa ko avyaya nizcaya hI (gaccha) va 3/1 saka gamana karatA hai avyaya Age (samaNa) 1/1 [(iriyA)-(samidi) 1/1] IryA samiti (hava) va 3/1 aka hotI hai (ta) 6/1 savi usake gacchai purado zramaNa samaNo iriyAsamidI have tassa anvaya- pAsugamaggeNa divA jugappamANaM purado avalogaMto samaNo gacchai tassa hi iriyAsamidI hve| artha- prAsuka (janturahita) mArga para dina meM cAra hAtha parimANa ko Age dekhatA huA (jo) zramaNa gamana karatA hai usa (zramaNa) ke nizcaya hI IryA samiti hotI hai| 1. mArgavAcaka zabdoM meM tRtIyA hotI hai| (prAkRta-vyAkaraNaH pR 36) (74) niyamasAra (khaNDa-1) Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62. pesuNNahAsakakkasaparaNiMdappappasaMsiyaM vayaNaM / paricattA saparahidaM bhAsAsamidI vadaMtassa // pesuNNahAsakakkasa- [(pesuNNahAsakakkasaparaNiMda)+ paraNiMdappappasaMsiyaM (appappasaMsiyaM)] [(pesuNNa)-(hAsa) vi- paizunya (cugalI), (kakkasa) vi-(para) vi- majAka/makhaula, (NiMdA-NiMda)-(appa)- kaTuvacana, paraniMdA (ppasaMsa) bhUka 2/1] aura apanI prazaMsA kiye gaye vayaNaM (vayaNa) 2/1 vacana ko paricattA (paricattA) saMkR ani chor3akara [(sa-para) vi-(hida) sva-para hitakArI bhUka 2/1 ani bhAsAsamidI [(bhAsA)-(samidi) 1/1] bhASAsamiti vadaMtassa (vada) vakR 6/1 bolate hue ke saparahidaM bolo anvaya- pesuNNahAsakakkasaparaNiMdappappasaMsiyaM vayaNaM paricattA saparahidaM vadaMtassa bhAsAsamidI / . artha- paizunya (cugalI), majAka/makhaula, kaTuvacana, paranindA (aura) apanI prazaMsA kiye gaye vacana ko chor3akara sva-para hitakArI (vacana ko) bolate hue (sAdhu) ke bhASAsamiti (hotI hai)| niyamasAra (khaNDa-1) (75) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63. kadakAridANumodaNarahidaM taha pAsugaM pasatthaM ca / diNNaM pareNa bhattaM samabhuttI esnnaasmidii|| taha kadakAridANumodaNa- [(kadakArida)+ rahidaM (aNumodaNarahiyaM)] [(kada) bhUkR ani- kRta (kara(pre.)-kAra-kArida)bhUkR-kArita aura (aNumodaNa)-(rahida) anumodanA ke binA bhUkR 1/1 ani] avyaya tathA pAsugaM (pAsuga) 1/1 vi (pasattha) 1/1 vi avyaya aura diNNaM (diNNa) bhUkR 1/1 ani diyA gayA (para) 3/1 vi dasare ke dvArA bhattaM (bhatta) 1/1 AhAra samabhuttI [(sama) vi-(bhutti ) 1/1] samabhAva se AhAra eSaNAsamidI [(eSaNA)-(samidi) 1/1] eSaNAsamiti prAsuka pasatthaM prazasta pareNa anvaya- kadakAridANumodaNarahidaM bhattaM pAsugaMca pasatthaM taha pareNa diNNaM samabhuttI esnnaasmidii| artha- (sAdhu kA AhAra) kRta (svayaM dvArA nirmita/utpAdita), kArita (dUsare ke dvArA banavAyA huA) tathA anumodanA (svayaM kI sahamati) ke binA (hotA hai)| (vaha) AhAra prAsuka aura prazasta tathA dUsare ke dvArA diyA gayA (hotA hai)| (isa taraha sAdhu dvArA) samabhAva se AhAra (grahaNa karanA) eSaNAsamiti (kahI jAtI hai)| 1. samAsa ke anta meM rahita kA artha ke binA' hotA hai| (76) niyamasAra (khaNDa-1) Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64. potthaikamaMDalAiMgahaNavisaggesu pytprinnaamo| AdAvaNaNikkhevaNasamidI hodi ti NiddiTThA // potthaikamaMDalAiM pustaka, kamaMDala Adi [(potthaikamaMDala)+(AI)] [(potthai)-(kamaMDala)- (Ai) 2/1] [(gahaNa)-(visagga) 7/2] gahaNavisaggesu le lene aura chor3ane payatapariNAmo [(payata) vi-(pariNAma) 1/1] bar3I sAvadhAnI kA bhAva AdAvaNaNikkhevaNa- [(AdAvaNaNikkhevaNa)- AdAnanikSepaNasamiti samidI (samidi) 1/1] hodi tti [(hodi) + (iti)] hodi (ho) va 3/1 aka hotA hai iti (a) = pAdapUraka pAdapUraka NiddivA (NiddiTThA) bhUka 1/1 ani kahI gaI anvaya- potthaikamaMDalAiM gahaNavisaggesu payatapariNAmo hodi tti AdAvaNaNikkhevaNasamidI NihiTThA / artha- (sAdhu) pustaka, kamaMDala Adi ko (rakhatA hai)| (una vastuoM ko) le lene (grahaNa karane) aura chor3ane (dharane) meM (usa sAdhu ke) bar3I sAvadhAnI kA bhAva hotA hai / (isalie)(usa sAdhu ke) AdAnanikSepaNasamiti kahI gaI (hai)| niyamasAra (khaNDa-1) (77) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65. pAsugabhUmipadese gUDhe rahie paroparoheNa / uccArAdiccAgo paiTThAsamidI have tassa // prAsuka bhUmipradeza meM pracchanna rahie rahita para ke lie bAdhA se pAsugabhUmipadese [(pAsuga) vi-(bhUmi) (padesa) 7/1] gUDhe (gUDha) 7/1 vi (rahia) 7/1 vi paroparoheNa . [(para)+ (uparohaNa)] [(para) vi-(uparoha) 3/1] uccArAdiccAgo [(uccAra)+ (AdiccAgo)] [(uccAra)-(Adi)- (ccAga) 1/1] paiTThAsamidI [(paiTThA)-(samidi) 1/1] (hava) va 3/1 aka tassa (ta) 6/1 savi . malotsarga Adi kA tyAga have pratiSThApanasamiti / hotI hai usake anvaya- paroparoheNa rahie gUDhe pAsugabhUmipadese uccArAdiccAgo tassa paiTThAsamidI have / 'artha- (jisa sAdhu kA) para ke lie bAdhA se rahita, pracchanna (tathA) prAsuka bhUmipradeza meM malotsarga (mala-mUtra) Adi kA tyAga (hotA hai) usa (sAdhu) ke pratiSThApanasamiti hotI hai| (78) niyamasAra (khaNDa-1) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66. kaalussmohsnnnnaaraagddosaaiasuhbhaavaannN| parihAro maNuguttI vavahAraNayeNa parikahiyaM // kAlussamohasaNNA- [(kAlussamohasaNNArAgaddosAiasuha- rAgaddosa)+(AiasuhabhAvANaM bhAvANaM)] [(kAlussa)-(moha)-(saNNA)- kaluSatA, moha, saMjJA, (rAga)-(dosa)-(Ai)- rAga, dveSa Adi (asuha)-(bhAva) 6/2] azubha bhAvoM kA parihAro (parihAra) 1/1 parihAra maNuguttI (maNugutti) 1/1 manogupti vavahAraNayeNa (vavahAraNaya) 3/1 vyavahAra naya se parikahiyaM (parikaha) bhUkR 1/1 kahA gayA anvaya- kAlussamohasaNNArAgahosAiasuhabhAvANaM parihAro maNuguttI vavahAraNayeNa parikahiyaM / artha- kaluSatA, moha, saMjJA, rAga, dveSa Adi azubha bhAvoM kA parihAra manogupti (hai)| vyavahAra naya se (yaha) kahA gayA (hai)| niyamasAra (khaNDa-1) (79) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67. thIrAjacorabhatta kahAdivayaNassa pAvaheussa' parihAro vayaguttI aliyAdiNiyatti vayaNaM vA thIrAjacorabhattakahAdivayaNassa pAvaheussa / parihAro vayaguttI aliyAdiNiyattivayaNaM vA // 1. (80) [(thI) - (rAja) - (cora) - (bhatta) - ( kahA) - (Adi) - ( vayaNa ) 6 / 1 ] [(pAva) - (heu) 6/1] (parihAra) 1 / 1 (auryfa) 1/1 [ (aliya) + (AdiNiyatti vayaNa)] [(aliya) - (Adi)(Niyatti ) - ( vayaNa) 1 / 1] avyaya strIkathA, rAjakathA, corakathA, bhojanakathA Adi ke kahane kI kriyA kA pApa ke kAraNa kA tyAga vacanagupti aliyAdiNiyattivayaNaM vA / 1 artha - (jo) pApa kA kAraNa ( hai ) (usa) strIkathA, rAjakathA, corakathA, bhojanakathA Adi ke kahane kI kriyA kA tyAga vacanagupti (hai) (tathA) asatya Adi ke tyAgavAle vacana bhI ( vacanagupti hai ) | 'kAraNa' artha meM 'heu' SaSThI meM rakhA jAtA hai / ( prAkRta - vyAkaraNaH pRSTha 46 ) asatya Adi ke tyAgavAle vacana | anvaya - pAvaheussa thIrAjacorabhattakahAdivayaNassa parihAro vayaguttI niyamasAra (khaNDa-1 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68. baMdhaNachedaNamAraNaAkuMcaNa taha pasAraNAdIyA / kAyakiriyANiyattI NiddiTThA kAyatti tti // baMdhaNachedaNamAraNa- [ ( baMdhaNa) - (chedaNa) - (mAraNa) - baMdhana, chedana, mAraNa AkuMcana ( AkuMcaNa ) 1 / 1 ] saMkocana taha avyaya [(pasAraNa) - (Adiya AdIya) 1/2 ] pasAraNAdIyA 'ya' svArthika . kAyakiriyANiyattI [ (kAya) - (kiriyA) - (forufa) 1/1] ( NiddiTThA) bhUka 1 / 1 ani [(kAyaguttI) + (iti)] kAya (kAyatti) 1/1 iti (a) = pAdapUraka NiddiTThA kAtti - niyamasAra (khaNDa-1) tathA prasAraNa Adi zarIra kI kriyAoM kA tyAga kahI gaI kAyagupta pAdapUraka anvaya- baMdhaNachedaNamAraNaAkuMcaNa taha pasAraNAdIyA kAyakiriyA - yattI kAyatti ti NiddiTThA / artha - (para) - baMdhana, chedana, mAraNa (tathA) (samudghAta meM) saMkocana tathA prasAraNa Adi zarIra kI kriyAoM kA tyAga kAyagupti kahI gaI ( hai ) / (81) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69. jA rAyAdiNiyattI maNassa jANIhi taM maNoguttI / aliyAdiNiyattiM vA moNaM vA hoi vaiguttI // jA rAyAdiNiyattI rAga Adi kA tyAga . maNassa jANIhi mana se jAno usako manogupti maNoguttI aliyAdiNiyattiM (jA) 1/1 savi [(rAya)-(Adi)(Niyatti) 1/1] (maNa) 6/1-5/1 (jANa) vidhi 2/1 saka (tA) 2/1 savi (maNogutti) 1/1 [(aliya)+ (AdiNiyatti)] [(aliya)-(Adi)(Niyatti) 2/1] avyaya (moNa) 2/1 avyaya (ho) va 3/1 aka [(vai)-(gutti) 1/1] asatya Adi ke tyAga ko athavA vANI ke saMyama ko vA moNaM hoi vaiguttI vacanagupti anvaya- maNassa jA rAyAdiNiyattI taM jANIhi maNo guttI aliyAdiNiyattiM vA moNaM vA vaiguttI hoi| artha- mana se jo rAgAdi kA tyAga (hai) usako (tuma) jAno (ki) (vaha) manogupti (hai)| asatyAdi kA tyAga athavA vANI ke saMyamako bhI (tuma jAno) (ki) (vaha) vacanagupti hai| 1. kabhI-kabhI paMcamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai| (hema-prAkRta-vyAkaraNaH 3-134) 2. prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa, pizala, pRSTha-691 (82) niyamasAra (khaNDa-1) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70. kAyakiriyANiyattI kAussaggo sarIrage guttii| hiMsAiNiyattI vA sarIragutti tti NihiTThA // kAya kI kriyAoM kA tyAga kAyotsarga kAya meM saMyama kAyakiriyANiyattI [(kAya)-(kiriyA) (Niyatti) 1/1] kAussago (kAussaga) 1/1 sarIrage (sarIraga) 7/1 'ga' svArthika gattI (gutti) 1/1 hiMsAiNiyattI [(hiMsA)+(AiNiyattI)] [(hiMsA)-(Ai) (Niyatti) 1/1] vA avyaya sarIragutti tti [(sarIraguttI)+ (iti)] sarIraguttI (sarIragutti) 1/1 iti (a) = pAdapUraka NihiTThA (NiddiTTA) bhUka 1/1 ani hiMsA Adi kA tyAga athavA kAyagupti pAdapUraka kahI gaI anvaya- kAyakiriyANiyattI kAussaggo sarIrage guttI vA hiMsAiNiyattI sarIragutti tti NihiTThA / artha- kAya kI kriyAoM kA tyAga kAyotsarga (hai) (yaha) kAya meM saMyama (kahA jAtA hai) arthAt kAyagupti hai athavA hiMsA Adi kA tyAga (bhI) kAyagupti kahI gaI (hai)| niyamasAra (khaNDa-1) (83) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71. ghaNaghAikammarahiyA kevalaNANAiparamaguNasahiyA / cottisaadisayajuttA arihaMtA erisA hoMti // ghaNaghAikammarahiyA [(ghaNa) vi- (ghAikamma) - ( rahiya) 1 / 2 vi] kevalaNANAiparama- [ (kevalaNANa) + guNasahiyA (AiparamaguNasahiyA)] [(kevalaNANa) - (Ai) - (parama) vi- (guNa) 2 - (sahiya) 1/2 vi ] cottisa adisayajuttA [ ( cottisa) - (adisaya) - arihaMtA erisA hoM 1. 2. 3. (jutta) 1/2 vi] ( arihaMta) 1 / 2 (erisa) 1/2 vi (ho) va 3/2 aka (84) pragAr3ha ghAtiyA karmoM se rahita kevalajJAna Adi sarvottama guNoM se yukta cauMtIsa atizayasahita anvaya- arihaMtA erisA hoMti ghaNaghAikammarahiyA kevalaNANA - paramaguNasahiyA cottisa adisayajuttA / = artha - arahaMta aise hote haiM: (jo) (cAra) pragAr3ha ghAtiyA karmoM se rahita, kevalajJAna Adi sarvottama - guNoM se yukta tathA cauMtIsa atizayasahita / arahaMta aise hote haiM ghAtiyA-karmaH (1) jJAnAvaraNIya ( 2 ) darzanAvaraNIya (3) antarAya (4) mohanIya | sarvottama-guNaH (1) kevalajJAna (2) kevaladarzana (3) kevalasukha (4) kevalazakti / atizayaH (1) janma ke dasa atizaya (2) kevalajJAna ke dasa atizaya (3) devakRta caudaha atizaya / vistAra ke lie dekheM: tiloyapaNNatiH 4 / 896-914 niyamasAra (khaNDa-1) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72. NaTThaTTakammabaMdhA aTTamahAguNasamaNNiyA prmaa| loyaggaThidA NiccA siddhA te erisA hoMti // STa NaTThaThThakammabaMdhA [(gaTTha) bhUkR ani-(aTTha) (kammabaMdha) 1/2] kara diye gaye aTTamahAguNasamaNNiyA [(aTTha)-(mahAguNa)- ATha mahAguNoM se (samaNNiya) bhUkR 1/2 ani] samanvita/yukta paramA (parama) 1/2 vi sarvopari loyaggaThidA [(loyagga)-(Thida) bhUkR 1/2] loka ke agrabhAga meM sthita NiccA (Nicca) 1/2 vi zAzvata (siddha) 1/2 (ta) 1/2 savi (erisa) 1/2 vi hoMti (ho) va 3/2 aka hote haiM siddhA siddha 10 erisA anvaya- te siddhA erisA hoMti aTThamahAguNasamaNNiyA paramA loyaggaThidA NiccA NaTThakammabaMdhA / artha- ve siddha aise hote haiM: ATha mahAguNoM se samanvita/yukta, sarvopari loka ke agrabhAga meM sthita, zAzvata (tathA) (jinake dvArA) ATha karmabaMdha naSTa kara diye gaye haiN)| 1. siddhoM ke ATha guNaH (1) anaMtajJAna (2) anaMtadarzana (3) anaMtasukha (4) anaMtavIrya (5) sUkSmatva guNa (6) avagAhanatva (7) agurulaghutva (8) avyAbAdhatva / niyamasAra (khaNDa-1) (85) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73. paMcAcArasamaggA pNciNdiydNtidppnniddlnnaa| dhIrA guNagaMbhIrA AyariyA erisA hoMti // pacAcArasamaggA [(paMca) vi-(AcAra) pA~ca AcAroM se (samagga) 1/2 vi] yukta paMciMdiyadaMtidappa- [(paMca)+ (iMdiyadaMtidappaNiddalaNA NiddalaNA)] [(paMca) vi-(iMdiya)-(daMti)- pA~ca indriyoMrUpI hAthI (dappa)-(NiddalaNa) 1/2 vi] ke mada kA mardana karanevAle (dhIra) 1/2 vi dhairyavAna guNagaMbhIrA [(guNa)-(gaMbhIra) 1/2 vi] guNoM meM gaMbhIra AyariyA (Ayariya) 1/2 AcArya erisA (erisa) 1/2 vi aise hoti (ho) va 3/2 aka hote haiM dhIrA anvaya- AyariyA erisA hoMti paMcAcArasamaggA paMciMdiyadaMtidappaNiddalaNA dhIrA guNagaMbhIrA / / artha- AcArya aise hote haiM: pA~ca AcAroM se yukta, pA~ca indriyoMrUpI hAthI ke mada kA mardana karanevAle, dhairyavAna (aura) guNoM meM gaMbhIra / 1. pA~ca AcAraH (1) jJAnAcAra (2) darzanAcAra (3) cAritrAcAra (4) tapAcAra (5) viiryaacaar| (86) niyamasAra (khaNDa-1) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74. rayaNattayasaMjuttA jiNakahiyapayatthadesayA sUrA / NikkaMkhabhAvasahiyA uvajjhAyA erisA hoMti // rayaNattayasaMjuttA [ ( rayaNattaya) - ( saMjutta) 1 / 2 vi] ratnatraya se yukta jiNakahiyapayattha- [(jiNa) - (kahiya) bhUka jinendradeva dvArA kahe (payattha) - (desaya) 1/2 vi ] gaye padArthoM ke upadezaka vIra desayA sUrA (sUra) 1/2 vi * NikkaMkhabhAvasahiyA [ ( NikkaMkha) - (bhAva) - (sahiya) 1/2 vi] ( uvajjhAya) 1 / 2 ( erisa ) 1 / 2 vi (ho) va 3/2 aka uvajjhAyA erisA hoMti desayA sUrA icchA-rahita bhAvoM se yukta upAdhyAya anvaya-uvajjhAyA erisA hoMti rayaNattayasaMjuttA jiNakahiyapayattha NikkaMkhabhAvasahiyA / artha - upAdhyAya aise hote haiM: ratnatraya se yukta, jinendradeva dvArA kahe gaye niyamasAra (khaNDa-1) aise hote haiM padArthoM ke upadezaka, vIra (aura) icchA - rahita bhAvoM se yukta / (87) Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75. vAvAravippamukkA cauvvihArAhaNAsayArattA / NiggaMthA NimmohA sAhU de erisA hoti // vyavasAya se chuTakArA pAe hue vAvAravippamukkA [(vAvAra)-(vippamukka) bhUkR 1/2 ani] caubvihArAhaNA- [(caubviha)+(ArAhaNAsayArattA sayArattA)] [(cau) vi-(vviha)(ArahaNA)-(sayA) a (ratta) bhUkR 1/2 ani NigaMthA (NiggaMtha) 1/2 vi NimmohA (Nimmoha) 1/2 vi (sAhu) 1/2 (da-ta) 1/2 savi (erisa) 1/2 vi (ho) va 3/2 aka cAra prakAra kI ArAdhanAoM meM sadA lage hue nigraMtha moha-rahita sAdhu sAhU erisA hoti hote haiM anvaya- de erisA sAhU hoMti vAvAravippamukkA cauvvihArAhaNAsayArattA NiggaMthA NimmohA / artha- ve sAdhu aise hote haiM: vyavasAya se chuTakArA pAe hue, cAra prakAra kI (jJAna, darzana, cAritra aura tapa) ArAdhanAoM meM sadA lage hue, nigraMtha aura moha-rahita / (88) niyamasAra (khaNDa-1) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76. erisayabhAvaNAe vavahAraNayassa hodi cArittaM / NicchayaNayassa caraNaM etto uTTaM pavakkhAmi // erisayabhAvaNAe vavahAraNayassa hodi cArittaM NicchayaNayassa caraNaM eto' uDuM pavakkhAmi 1. noTaH [(erisaya) vi - (bhAvaNA) 7 / 1 ] aisI bhAvanA hone para 'ya' svArthika (vavahAraNaya) 6/1 (ho) va 3/1 aka (cArita) 1 / 1 ( NicchayaNaya ) 6 / 1 (caraNa) 2 / 1 ( eta) 5 / 1 savi avyaya (pavakkha) bhavi 1 / 1 saka NicchayaNayassacaraNaM pavakkhAmi / artha - aisI (pUrvokta) bhAvanA ke hone para vyavahAranaya kA cAritra hotA hai (aba). (maiM) isase (isake) bAda meM nizcayanaya ke cAritra ko kahU~gA / niyamasAra (khaNDa-1) vyavahAranaya kA hotA hai cAritra nizcayanaya ke cAritra ko isase (isake) bAda meM kahU~gA anvaya- erisayabhAvaNAe vavahAraNayassa cAritaM hodi etto uDa 'uDDa' avyaya ke sAtha apAdAna kA prayoga hotA hai / saMskRta-hindI kozaH vAmana zivarAma ApTe 'eto uDDa' kA dUsarA artha 'isase uttama' bhI liyA jA sakatA hai jo vicAraNIya hai| (saMpAdaka) (89) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. (90) mUla pATha vIraM NamiUNa jiNaM vocchAmi NiyamasAraM aNaMtavaraNANadaMsaNasahAvaM / kevalisudakevalIbhaNidaM // maggo maggaphalaM ti yaduvihaM jiNasAsaNe samakkhAdaM / maggo mokkhauvAo tassa phalaM hoi NivvANaM // NiyameNa ya jaM kajjaM taM niyamaM NANadaMsaNacarittaM / vivarIyapariharatthaM bhaNidaM khalu sAramidi vayaNaM // NiyamaM mokkhauvAo tassa phalaM havadi paramaNivvANaM / edesiM tinhaM pi ya patteyaparUvaNA hoi // attAgamataccANaM saddahaNAdo havei vavagayaasesadoso sayalaguNappA have sammattaM / atto // chuhataNhabhIruroso rAgo moho ciMtA jarA rujA miccU / sedaM kheda mado rai vimhiya NiddA jaNuvvego // Nissesadosarahio kevalaNANAiparamavibhavajudo / so paramappA uccai tavvivarIo Na paramappA // niyamasAra (khaNDa-1) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. 9. tassa muhuggadavayaNaM puvvAvaradosavirahiyaM suddhaM / Agamamidi parikahiyaM teNa du kahiyA havaMti tacvatthA / / jIvA poggalakAyA dhammAdhammA ya kAla AyAsaM / taccatthA idi bhaNidA NANAguNapajjaehi saMjuttA // 10. jIvo uvaogamao uvaogo NANadaMsaNo hoi / NANuvaogo duviho sahAvaNANaM vihAvaNANaM ti // 11. kevalamiMdiyarahiyaM asahAyaM taM sahAvaNANaM ti / saNNANidaraviyappe vihAvaNANaM have duvihaM // 13. - 12. saNNANaM caubheyaM madisudaohI taheva maNapajjaM / aNNANaM tiviyappaM madiyAI bhedado ceva // taha daMsaNauvaogo sasahAvedaraviyappado duviho / kevalamiMdiyarahiyaM asahAyaM taM sahAvamidi bhaNidaM // 14. cakkhu acakkhU ohI tiNNi vi bhaNidaM vihAvadiTThi tti / pajjAo duviyappo saparAvekkho ya Niravekkho // 15. NaraNArayatiriyasurA pajjAyA te vihAvamidi bhaNidA / kammopAdhivivajjiyapajjAyA te sahAvamidi bhaNidA // niyamasAra (khaNDa-1) (91) Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. mANussA duviyappA kammamahIbhogabhUmisaMjAdA / sattavihA jeraiyA NAdavvA . puDhavibhedeNa // 17. caudahabhedA bhaNidA tericchA suragaNA caunbhedA / edesiM vitthAraM loyavibhAgesu NAdavvaM // 18. kattA bhottA AdA poggalakammassa hodi vavahArA / kammajabhAveNAdA kattA bhottA du Nicchayado // 19. davvatthieNa jIvA vadirittA puvvbhnnidpjjaayaa| pajjayaNaeNa jIvA saMjuttA hati duvihehiM // 20. aNukhaMdhaviyappeNa du poggaladavvaM havedi duviyappaM / khaMdhA hu chappayArA paramANU ceva duviyppo|| 21. aithUlathUla thUlaM thUlasuhumaM ca suhumathUlaM ca / suhamaM aisuhamaM idi dharAdiyaM hodi chanbheyaM // 22. bhUpavvadamAdIyA bhaNidA aithUlathUlamidi khaMdhA / thUlA idi viNNeyA sappIjalatellamAdIyA / 23. chAyAtavamAdIyA thUledarakhaMdhamidi viyANAhi / suhumathUledi bhaNiyA khaMdhA caurakkhavisayA ya // (92) niyamasAra (khaNDa-1 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. suhamA havaMti khaMdhA pAoggA kammavaggaNassa puNo / tavivarIyA khaMdhA aisuhamA idi parUveMti // 25. dhAucaukkassa puNo jaM heU kAraNaM titaM nneyo| khaMdhANaM avasANaM NAdavvo kajjaparamANu // 26. attAdi attamajhaM attaMtaM Neva iNdiyggejhN| avibhAgI jaM davvaM paramANU taM viyANAhi // 27. eyarata eyarasarUvagaMdhaM dophAsaM taM have sahAvaguNaM / vihAvaguNamidi bhaNidaM jiNasamaye savvapayaDattaM // 28. aNNaNirAvekkho jo pariNAmo so shaavpjjaao| khaMdhasarUveNa puNo pariNAmo so vihaavpjjaao| 29. poggaladavvaM uccai paramANU NicchaeNa idareNa / poggaladavvo tti puNo vavadeso hodi khaMdhassa // 30. gamaNaNimittaM dhammamadhammaM Thidi jIvapoggalANaM ca / avagahaNaM AyAsaM jIvAdIsavvadavvANaM // 31. samayAvalibhedeNa du duviyappaM ahava hoi tiviyappaM / tIdo saMkhejjAvalihadasaMThANappamANaM tu // niyamasAra (khaNDa-1) (93) Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. jIvAdu poggalAdo NaMtaguNA cAvi saMpadA samayA / loyAyAse saMti ya paramaTTho so have kAlo // 33. jIvAdIdavvANaM parivaTTaNakAraNaM have kAlo / dhammAdicaunhaM NaM sahAvaguNapajjayA hoMti // 34. ede chaddavvANi ya kAlaM mottUNa atthikAya tti / NiddiTThA jiNasamaye kAyA hu bahuppadesattaM // 35. saMkhejjAsaMkhejjANaMtapadesA havaMti muttassa / dhammAdhammassa puNo jIvassa asaMkhadesA hu || 36. loyAyAse tAvaM idarassa aNaMtayaM have desA / kAlassa Na kAyattaM eyapadeso have jamhA || 37. poggaladavvaM muttaM muttivirahiyA havaMti sesANi / cedaNabhAvo jIvo cedaNaguNavajjiyA sesA // 38. jIvAdibahittaccaM heyamuvAdeyamappaNo kammopAdhisamubbhavaguNapajjAehiM 39. No khalu sahAvaThANA No mANavamANabhAvaThANA vA / No harisabhAvaThANA No jIvassAharissaThANA vA // (94) appA / vadiritto // niyamasAra (khaNDa-1) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40. No ThidibaMdhaTThANA payaDiTThANA padesaThANA vA / No aNubhAgaTThANA jIvassa Na udayaThANA vA // 41. No khaiyabhAvaThANA No khayauvasamasahAvaThANA vA / odaiyabhAvaThANA No uvasamaNe sahAvaThANA vA // 42. caugaibhavasaMbhamaNaM jAijarAmaraNarogasogA ya / kulajoNijIvamaggaNaThANA jIvassa No saMti // 43. NiddaMDo NiddaMddo Nimmamo Nikkalo nniraalNbo| NIrAgo Niddoso NimmUDho Nibbhayo appA // 44. NiggaMtho NIrAgo Nissallo sayaladosaNimmuko / NikkAmo Nikkoho NimmANo Nimmado appA // zrIpuMsaNauMsayAdipajjAyA / saMThANA saMhaNaNA savve jIvassa No saMti // 45. vaNNarasagaMdhaphAsA 46. arasamarUvamagaMdhaM avvattaM jANa aliMgaggahaNaM cedaNAguNamasaddaM / jIvamaNiddiTThasaMThANaM // 47. jArisiyA siddhappA bhavamalliya jIva tArisA hoMti / jaramaraNajammamukkA aTThaguNAlaMkiyA jeNa // niyamasAra (khaNDa-1) (95) Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48. asarIrA aviNAsA aNiMdiyA NimmalA visuddhappA / jaha loyagge siddhA taha jIvA saMsidI nneyaa|| 49. ede savve bhAvA vavahAraNayaM paDucca bhaNidA hu| savve siddhasahAvA suddhaNayA saMsidI jIvA // 50. puvvuttasayalabhAvA paradavvaM parasahAvamidi heyaM / sagadavvamuvAdeyaM aMtarataccaM have appA // 51. vivarIyAbhiNivesavivajjiyasadahaNameva sammattaM / saMsayavimohavinbhamavivajjiyaM hodi saNNANaM // 52. calamaliNamagADhattavivajjiyasaddahaNameva sammattaM / adhigamabhAvo NANaM heyovAdeyataccANaM // 53. sammattassa NimittaM jiNasuttaM tassa jANayA purisA / aMtaraheU bhaNidA daMsaNamohassa khayapahudI // 54. sammattaM saNNANaM vijjadi mokkhassa hodi suNa caraNaM / vavahAraNicchaeNa du tamhA caraNaM pavakkhAmi // 55. vavahAraNayacaritte vavahAraNayassa hodi tavacaraNaM / NicchayaNayacAritte tavacaraNaM hodi nnicchydo|| (96) niyamasAra (khaNDa-1) Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56. kulajoNijIvamaggaNaThANAisu jANiUNa jIvANaM / tassAraMbhaNiyattaNapariNAmo hoi paDhamavadaM // 57. rAgeNa va doseNa va moheNa va mosabhAsapariNAmaM / __ jo pajahadi sAhu sayA vidiyavadaM hoi tasseva // 58. gAme vA Nayare vA'raNNe vA pecchiUNa paramatthaM / jo muyadi gahaNabhAvaM tidiyavadaM hodi tasseva // 59. daTUNa itthirUvaM vAMchAbhAvaM Niyattade taasu| mehuNasaNNavivajjiyapariNAmo ahava turIyavadaM // 60. savvesiM gaMthANaM cAgo NiravekkhabhAvaNApuvvaM / paMcamavadamidi bhaNidaM cArittabharaM vahaMtassa // 61. pAsugamaggeNa divA avalogaMto jugappamANaM hi / gacchai purado samaNo iriyAsamidI have tassa // 62. pesuNNahAsakakkasaparaNiMdappappasaMsiyaM vayaNaM / paricattA saparahidaM bhAsAsamidI vadaMtassa // 63. kadakAridANumodaNarahidaM taha pAsugaM pasatthaM ca / diNNaM pareNa bhattaM samabhuttI esaNAsamidI // niyamasAra (khaNDa-1) (97) Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64. potthaikamaMDalAiM gahaNavisaggesu pytprinnaamo| AdAvaNaNikkhevaNasamidI hodi tti NiddiTTA // 65. pAsugabhUmipadese gUDhe rahie paroparoheNa / uccArAdiccAgo paiTThAsamidI have tassa // 66. kAlussamohasaNNArAgaddosAiasuhabhAvANaM / parihAro maNuguttI vavahAraNayeNa parikahiyaM // 67. thIrAjacorabhattakahAdivayaNassa pAvaheussa / parihAro vayaguttI aliyAdiNiyattivayaNaM vA // 68. baMdhaNachedaNamAraNaAkuMcaNa taha pasAraNAdIyA / kAyakiriyANiyattI NihiTThA kAyagutti tti // 69. jA rAyAdiNiyattI maNassa jANIhi taM maNoguttI / aliyAdiNiyattiM vA moNaM vA hoi vaiguttI // 70. kAyakiriyANiyattI kAussaggo sarIrage guttii| hiMsAiNiyattI vA sarIragutti tti NihiTThA // 71. ghaNaghAikammarahiyA kevlnnaannaaiprmgunnshiyaa| cottisaadisayajuttA arihaMtA erisA hoti // (98) niyamasAra (khaNDa-1) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72. NaTThaTTakammabaMdhA aTTamahAguNasamaNNiyA paramA / loyaggaThidA NiccA siddhA te erisA hoMti // . lAyana 73. paMcAcArasamaggA paMciMdiyadaMtidappaNiddalaNA / dhIrA guNagaMbhIrA AyariyA erisA hoMti // 74. rayaNattayasaMjuttA jiNakahiyapayatthadesayA sUrA / NikkaMkhabhAvasahiyA uvajjhAyA erisA hoMti // 75. vAvAravippamukkA cauvvihArAhaNAsayArattA / NiggaMthA NimmohA sAhU de erisA hoti // 76. erisayabhAvaNAe vavahAraNayassa hodi cArittaM / NicchayaNayassa caraNaM etto urlDa pavakkhAmi // niyamasAra (khaNDa-1) (99) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjJA zabda aMta aMtara akkha agADhatta acakkhu aNu aNubhAga aNumodaNa aNNANa attha adhamma adhigamabhAva appa arihaMta aliya artha anta antara indriya adRr3hatA acakSu paramANu anubhAga baMdha anumodanA ajJAna (100) vastu adharma AtmA apanI abhiNivesa abhiprAya arahaMta asatya honA nija pariziSTa - 1 saMjJA - koza akArAnta pu. ThIka-ThIka bodha akArAnta pu. liMga gA.saM. akArAnta pu. 26 akArAnta pu. 50 akArAnta napuM. 23 akArAnta napuM. 52 ukArAnta pu., napuM. 14 ukArAnta pu. 20 akArAnta pu. 40 akArAnta napuM. 63 akArAnta napuM. 12 akArAnta pu., napuM. 58 akArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta napuM. 9, 30, 35 71 38 38, 43, 44, 50 62 51 71 67, 69 niyamasAra (khaNDa- 1. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avagahaNa avamANa avagAhana ___apamAna aMtima bhAga azubha avasANa kheda asuha aharissa Ai AkuMcaNa Agama Adi saMkocana Agama AcAra AcAra Atapa AtmA Atava Ada AdAvaNa Adi AdAna Adi akArAnta napuM. 30 akArAnta pu. 39 akArAnta napuM. akArAnta napuM. akArAnta pu. ikArAnta pu. 7, 56, 64, 66,70 akArAnta napuM. 68 akArAnta pu. 5,8 akArAnta pu. 73 akArAnta pu., napuM. 23 akArAnta pu. 18 akArAnta napuM. 64 ikArAnta pu. 21, 22, 23, 26, 30, 32, 33, 38, 45, 65, 67, 68, 69, 71 akArAnta pu. 73 akArAnta pu., napuM. 9, 30 akArAnta pu. 56 AkArAnta strI. 75 ikArAnta strI. 31 akArAnta pu., napuM. 11, 13, 26, 73 IkArAnta strI. 59 Ayariya AyAsa AraMbha ArAhaNA Avali AcArya AkAza hiMsA ArAdhanA Avali indriya strI iMdiya itthI niyamasAra (khaNDa-1) (101) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IryA iriyA uccAra udaya uparoha upAdhi uvaoga uvajjhAya malotsarga udaya bAdhA saMyoga upayoga upAdhyAya uvasama upazama uvasamaNa upazama uvAa uvvega esaNA odaiya ohi kajja kamaMDala kamma kammamahI kammabaMdha upAya arati eSaNA udaya se utpanna avadhi kArya kamaMDala AkArAnta strI. 61 akArAnta pu. 65 akArAnta pu. 40 akArAnta pu. 65 ikArAnta pu., strI. 15, 38 akArAnta pu. 10, 13 . akArAnta pu. ___74 akArAnta pu. 41 akArAnta pu., napuM. 41 akArAnta pu. 2, 4 akArAnta pu. 6 AkArAnta strI. 63 akArAnta pu., napuM. 41 ikArAnta pu., strI. 12, 14 akArAnta napuM. 25 akArAnta pu., napuM. 64 akArAnta pu., napuM. 15,18,24,38, 71 IkArAnta strI. 16 akArAnta pu. 72 AkArAnta strI. 67 akArAnta pu. 70 akArAnta pu. 9, 34, 68, 70 68 karma karmabhUmi karmabaMdha kathA kAyotsarga kahA kAussaga kAya kAya zarIra (102) niyamasAra (khaNDa-1) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyatta kAraNa kAla kAlussa kiriyA kula kevala kevalaNANa kevali khaMdha khaiya khaya kheda gaMtha gaMdha gai gamaNa gahaNa kAyatva AdhAra kAraNa kAla kaluSatA kriyA vaMza kula kevalajJAna kevaladarzana kevalajJAna kevalI skaMdha kSaya kSaya kheda parigraha gaMdha gati gati le lenA niyamasAra (khaNDa-1) akArAnta napuM. akArAnta napuM. akArAnta pu. akArAnta napuM. AkArAnta strI. akArAnta pu., napuM. 42 56 11 13 7, 71 akArAnta napuM. akArAnta napuM. akArAnta napuM. akArAnta pu. akArAnta napuM. akArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta pu. ikArAnta strI. 36 25 33 9, 32, 33, 34, 36 66 68, 70 akArAnta napuM. akArAnta napuM. 3 20, 22, 23, 24, 25, 28, 29 41 41, 53 6 60 27,45 42 30 58, 64 (103) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAma guNa gutti ghAikamma cakkhu caraNa carita cala cAga cArita ciMtA cedaNa cedaNA cora ccAga chAyA (104) gA~va guNa paryAya gupti saMyama ghAtiyA karma cakSu samyak cAritra AcaraNa cAritra samyakcAritra cAritra kSobha tyAga cAritra ciMtA cetana cetanA cetanA cora tyAga chAyA akArAnta pu. 58 akArAnta pu., napuM. 9, 27, 33, 37, 38, 46, 47, 71, 73 27 67,68 70 akArAnta napuM. 71 ukArAnta pu., napuM. 14 akArAnta napuM. 54 55 76 3 55 52 60 55, 60, 76 6 37 ikArAnta strI. akArAnta napuM. akArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta napuM. AkArAnta strI. akArAnta pu. akArAnta strI. akArAnta pu. akArAnta pu. AkArAnta strI. st 37,47 46 67 65 23 niyamasAra (khaNDa -1) Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chuhA chedaNa kSudhA chedana janma janma jaNa jamma jarA bur3hApA AkArAnta strI. 6 akArAnta napuM. 68 akArAnta pu. 6 akArAnta pu., napuM. 47 AkArAnta strI. 6, 42 AkArAnta strI. 47 akArAnta napuM. 22 ikArAnta strI. akArAnta pu. jarA jala jala jAi jiNa janma tIrthaMkara jinendra bhagavAna jina jiNasamaya jinasutta jIva jinendra deva jinazAsana jinasUtra jIva akArAnta pu. akArAnta napuM. 53 akArAnta pu., napuM. 9, 10, 19, 30, 32, 35, 37, 38, 39, 40, 42, 45, 46, 47, 48, 49, 56 akArAnta pu., napuM. 42, 56 akArAnta napuM. 61 ikArAnta strI. juga joNi jIvasthAna cAra hAtha utpatti sthAna yoni TThANa bhAvadazA avasthA niyamasAra (khaNDa-1) (105) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANa Thidi uMsaya Nayara Nara NANa NAraya NiMdA dazA paryAya sthiti/avasara samyagjJAna nArakI niMdA NikkhevaNa nikSepaNa Nicchaya nizcayanaya nizcaya nizcayana Niyama kAraNa sthAna ThaharanA sthiti napuMsaka nagara (106) manuSya jJAna NicchayaNaya NihA Nimitta NiyattaNa tyAganA yatti nidrA nimitta tyAga niyama akArAnta pu., napuM. 39, 41 39 akArAnta pu., napuM 40 40 ikArAnta strI. 40 akArAnta pu., napuM. 45 akArAnta napuM. 58 15 1, 10, 11 3, 52 15 62 64 18, 29, 55 54 55, 76 6 akArAnta pu. akArAnta napuM. akArAnta pu. AkArAnta strI. akArAnta napuM. akArAnta pu. 42, 56 30 akArAnta pu. AkArAnta strI. akArAnta napuM. akArAnta napuM. ikArAnta strI. akArAnta pu. 30,53 56 67, 68, 69, 70 3, 4 niyamasAra ( khaNDa - 1 ) Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NiyamasAra NivvANa Neraiya tacca niyamasAra nirvANa nArakI 1 2, 4 akArAnta pu. akArAnta napuM. akArAnta pu. akArAnta napuM. sAra taccattha dravya tattva tattvArtha tRSNA tapa taNhA tiryaMca tava tiriya tericcha tela thI . 52 akArAnta pu. 8,9 AkArAnta strI. 6 akArAnta pu., napuM. 55 akArAnta pu. 15 akArAnta pu. akArAnta napuM. 22 IkArAnta strI. 45, 67 ikArAnta pu. 73 akArAnta pu., napuM. 1, 10, 13, 53 tiryaMca tela strI daMti hAthI dasaNa darzana samyagdarzana dappa mada davva dravya davvatthia dravyArthika naya akArAnta pu. 73 akArAnta pu., napuM. 20, 26, 29, 30, ____33, 34, 37 akArAnta pu. 19. ikArAnta strI. 14 akArAnta pu. 35, 36 akArAnta pu. 5, 7, 8, 44 dihi darzana pradeza dosa doSa 57 niyamasAra (khaNDa-1) (107) Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhamma dharA dhAu paiTThA pajjaa pajjaya pajjayaNaa pajjAa pajjAya padesa payaDatta payaDi akArAnta pu. 66 akArAnta pu., napuM. 9, 30, 33, 35 pRthvI AkArAnta strI. 21 dhAtu ukArAnta pu. 25 pratiSThApana AkArAnta strI. 65 paryAya akArAnta pu. paryAya akArAnta pu. paryAyArthika naya akArAnta pu. paryAya akArAnta pu. 14, 28, 38 paryAya akArAnta pu. 15, 19, 45 pradeza akArAnta pu. 35, 36, 40, 65 akArAnta napuM. 27 prakRti ikArAnta strI. 40 padArtha akArAnta pu. 74 paradravya akArAnta pu., napuM. 50 tIrthaMkara akArAnta pu. paramANu ukArAnta pu. 20, 25, 26, 29 parasvabhAva akArAnta pu. pariNamana akArAnta pu. bhAva 56, 57, 59, 64 pariNamana akArAnta napuM. parihAra akArAnta pu. tyAga prakaTatA payattha paradavva paramappa paramANu parasahAva pariNAma parivaNa parihAra 66 (108) niyamasAra (khaNDa-1) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parUvaNA pavvada pasAraNa pAva puMsa puDhavi purisa puvva pesuNNa poggala pratipAdana AkArAnta strI. 4 parvata akArAnta pu., napuM. 22 prasAraNa akArAnta napuM. 68 pApa akArAnta pu., napuM. 67 puruSa akArAnta pu. 45 pRthvI ikArAnta strI. 16 manuSya akArAnta pu., napuM. 53 akArAnta pu., napuM. 50 paizunya (cugalI) akArAnta napuM. 62 pudgala akArAnta pu., napuM. 9, 18, 20, 29, 30, 32, 37 pustaka ikArAnta pu., napuM. 64 pradezatA akArAnta napuM. 34 akArAnta napuM. 31 parimANa 61 phala akArAnta pu., napuM. 2, 4 sparza akArAnta pu., napuM. 27, 45 akArAnta pu. 40 baMdhana akArAnta napuM. 68 akArAnta pu., napuM. 17 akArAnta pu., napuM. 21 bAhya/para dravya akArAnta pu., napuM. 38 potthai ppadesatta ppamANa pramANa phala phAsa baMdha baMdha baMdhaNa bheda bheda bbheya bahitacca bAhatacca niyamasAra (khaNDa-1) (109) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhatta akArAnta pu., napuM. 63 - 67 AhAra bhojana atizaya saMsAra bhara bhava akArAnta pu., napuM. 60 akArAnta pu. 42, 47 akArAnta pu. 18,39,41,49,50, 58, 59, 66, 74 bhAva bhAva svabhAva bhAvaNA ciMtana AkArAnta strI. bhAvanA bhAsA bhASA bhutti AhAra bhUmi bheda prakAra bhogabhUmi bheya bhogabhUmi magga AkArAnta strI. 57, 62 ikArAnta strI. 63 ukArAnta strI. 22 ikArAnta strI. 65 akArAnta pu., napuM. 12, 16, 17, 31 akArAnta pu. 12 ikArAnta strI. 16 akArAnta pu. 2, 61 akArAnta pu., strI. 42, 56 akArAnta napuM. 26 akArAnta pu., napuM. 69 ikArAnta strI. 66 ikArAnta strI. 69 akArAnta pu. 12 mArga maggaNa mArgaNA madhya majjha maNa maNugutti mana manogupti manogupti manaHparyaya mogutti maNapajja (110) niyamasAra (khaNDa-1) Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mada madi maraNa maliNa doSa mANa mANussa manuSya mAraNa miccu mukha maithuna # # EEEEEEEEEEEEEEEEEEE ! # # E F REFFFFFFF# # FEEEEE : mehuNa mokkha moNa akArAnta pu., napuM. 6 ikArAnta strI. 12 akArAnta pu. 42 maraNa akArAnta napuM. 52 mAna akArAnta pu., napuM. 39 akArAnta pu., napuM. 16 mArana akArAnta napuM. mRtyu ukArAnta pu. akArAnta napuM. akArAnta napuM. 59 mokSa akArAnta pu. 2, 4, 54 vANI kA saMyama akArAnta napuM. 69 asatya akArAnta pu., napuM. 57 akArAnta pu. 6, 53, 57, 66 Adi ikArAnta pu. 12 rati ikArAnta strI. 6 vana akArAnta napuM. 58 ratnatraya akArAnta napuM. 74 akArAnta pu., napuM. 27, 45 akArAnta pu. 6,57, 66 akArAnta pu. 67 akArAnta pu. 69 mosa moha moha yAi raNa rayaNattaya rasa rAga rasa rAga rAja rAja rAya rAga niyamasAra (khaNDa-1) (111) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rujA rUva roga rosa loya loyagga loyAyAsa asgutti vaNNa vada vayagutti vaggaNA vayaNa vavadesa vavahAra vavahAra vavahAraNaya vAMchA vAvAra vitthAra vibhava vibhAga viyappa (112) roga rUpa vyAdhi AkArAnta strI. 6 akArAnta pu., napuM. 27, 59 akArAnta pu. 42 roSa akArAnta pu. 6 loka akArAnta pu. 17 loka kA agrabhAga akArAnta napuM. 48, 72 lokAkAza 32, 36 vacanagupti 69 varNa 45 vrata vacanagupti vargaNA vacana nAma vyavahAra vyavahAranaya vyavahAranaya cAha vyavasAya vistAra vaibhava vibhAga bheda vikalpa akArAnta pu., napuM. ikArAnta strI. akArAnta pu. akArAnta pu., napuM. 56,57,58,59,60 ikArAnta strI. 67 AkArAnta strI. 24 akArAnta pu., napuM. 3, 8, 62, 67 akArAnta pu. 29 54 18 49, 55, 66, 76 59 75 17 7 17 11, 20 13 akArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta pu. AkArAnta strI. akArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta pu. niyamasAra (khaNDa-1) Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya vibhrama visaya akArAnta pu. 23 vihAva vibhAva akArAnta pu. - 10, 11, 14, 15, 27, 28 vibbhama akArAnta pu. visagga chor3anA akArAnta pu. vIra mahAvIra akArAnta pu. saMThANa saMsthAna akArAnta napuM. saMThANa AkAra saMpadA saMpadA AkArAnta strI. 32 saMbhamaNa paribhramaNa akArAnta napuM. . 42 saMsaya saMzaya akArAnta pu. 51 saMsidi saMsAra cakra ikArAnta strI. 48, 49 saMhaNaNa akArAnta napuM. 45 svadravya akArAnta pu., napuM. 50 AkArAnta strI. 59, 66 sImita tathA ___ akArAnta napuM. 11 nirdoSa jJAna samyagjJAna akArAnta napuM. 12, 51, 54 saddahaNa zraddhAna akArAnta napuM. 5, 51, 52 sappi ikArAnta napuM. 22 zramaNa akArAnta pu. samaya zAsana akArAnta pu. 27 samaya niyamasAra (khaNDa-1) (113) saMhanana sagadavva saNNA saMjJA saNNANa akA 11 samaNa Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samidi sammatta sarIra sarIragutti sahAva sAsaNa sAhu siddha siddhappa suda suddha sukevali sura suragaNa seda soga harisa hiMsA ap he (114) samiti samyaktva kAya kAyagupti svabhAva zAsana sAdhu siddha siddha AtmA zruta zuddhanaya zrutakevalI deva devasamUha pasInA kheda harSa hiMsA kAraNa nimitta vyavahAra ikArAnta strI. akArAnta napuM. akArAnta pu., napuM. 70 ikArAnta strI. 70 akArAnta pu. akArAnta napuM. ukArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta napuM. akArAnta pu. ikArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta pu. akArAnta pu. AkArAnta strI. ukArAnta pu. akArAnta pu. 61,62,63,64,65 5, 51, 52, 53,54 1, 10, 11, 13, 15, 27, 28, 33, 39, 41, 49 2 57, 75 48, 72 47 54 49 1 15 17 6 42 39 70 25, 67 53 54 niyamasAra (khaNDa-1) Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA-koza akarmaka artha gA.saM. rukanA kriyA Niyatta vijja hava 59 54 honA honA 4, 5, 8, 11, 20, 24, 27, 33, 35, 36, 37, 61, 65 32, 50 2, 18, 19, 21, 31, 33, 47, 51, 54, 55, 56,57, 58, 64, 71, 72, 73,74, 75, 76 vidyamAna honA 10, 29, 69 ____ saMti . aniyamita kriyA honA 32, 42, 45 niyamasAra (khaNDa-1) (115) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA-koza sakarmaka kriyA artha gA.saM. gaccha 61 jANa gamana karanA jAnanA chor3anA kahanA 46,69 57 pajaha parUva 24 54, 76 58 pavakkha muya viyANa voccha suNa kahanA chor3anA jAnanA kahanA sunanA 23, 26 aniyamita karmavAcya kahA jAtA hai 7, 29 uccai 3/1 (116) niyamasAra (khaNDa-1) Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta-koza saMbaMdhaka kRdanta gA.saM. 56 kRdanta zabda jANiUNa NamiUNa paDucca pecchiUNa mottUNa dahNa paricattA artha kRdanta jAnakara saMkR namaskAra karake saMkR Azraya karake saMkR ani . dekhakara chor3akara saMkR ani dekhakara chor3akara 58 34 59 saMja 46 aNihiTTa alaMkiya alliya 47 47 bhUtakAlika kRdanta na kahA huA bhUkR ani vibhUSita bhUkR ani praveza kiyA huA nikalA huA bhUkR ani kathita bhUkR ani bhUkR ani kArita kahA gayA uggada utta kada kArida kRta . kahiya 8, 74 juda Thida yukta sthita bhUkR ani bhUkR ani niyamasAra (khaNDa-1) (117) Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NaTTha naSTa kara diyA bhUka ani 72 gayA bhUkR ani 34, 64, 68, 70 NiddiTTa Nimmukka diNNa 63 kahA gayA rahita diyA huA kahA gayA prazaMsA kiyA gayA pratipAdita kahA gayA bhUkR ani ani bhUka bhUka parikahiya ppasaMsiya bhaNida 1 bhUka . 3, 9, 13, 14, 15, 17, 19, 22, 27, 49, 53, 60 23 47 bhaNiya mukka ratta rahia 75 rahida kahA gayA bhUkR mukta lagA huA rahita ke binA rahita naSTa kara diyA bhUkR ani gayA chuTakArA pAyA bhUkR ani vadiritta vavagaya vippamukka huA saMjAda utpanna bhUkR ani 16 (118) niyamasAra (khaNDa-1) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjutta samakkhAda samaNiya hida kajja gejjha NAdavva ya viNya avalogaMta vadaMta vahaMta yukta saMyukta kahA gayA samanvita/yukta hitakArI samajhA jAnA cAhiye jJAtavya samajhA jAnA cAhiye samajhA jAnA cAhiye bhUka ani pAlana kiyA jAnA cAhiye grahaNa karane yogya vidhika ani vidhikR dekhatA huA bolatA huA dhAraNa karatA huA. niyamasAra (khaNDa-1) bhUka ani bhUka ani bhUka ani vidhi kRdanta vidhikR ani vidhika ani vidhika ani vartamAna kRdanta vakR vakR vakR a 19 2 72 62 3 26 16, 17 57535 25 25, 48 22 61 62 60 (119) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda 53 vizeSaNa-koza artha gA.saM. aMtaraMga gaMdharahita ananta 1, 35, 36 atIndriya aMtara agaMdha aNaMta aNiMdiya 46 aNNa para arUva atta Apta asthikAya astikAya adisaya atizaya adhigama . ThIka-ThIka bodha honA / arasa rasarahita rUparahita aliMgaggahaNa tarka se grahaNa na honevAlA aviNAsa avinAzI avvatta aprakaTa asaMkha asaMkhyAta asaMkhejja asaMkhyAta asadda zabdarahita asarIra azarIrI asahAya sahAyatA nirapekSa / asahAya hu~ (120) niyamasAra (khaNDa-1) Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasta asesa idara bhinna 11, 23, 29, 36 13 virodhI uttama upayogamaya upAdeya aisA udaya se utpanna kaTuvacana kartA karma se utpanna 76 10 38, 50, 52 71, 72, 73, 74, 75, 76 uvaogamaya uvAdeya erisa odaiya kakkasa kattu kammaja gaMbhIra guNappa gaMbhIra guNayukta pracchanna ghaNa jANaya jutta NANA pragAr3ha samajhanevAle jArisa jisa taraha se sahita NaMtaguNa ananta guNa nAnA prakAra Nikkala zarIrarahita NikkAma vAsanArahita Nikkoha krodharahita NikkhaMka icchArahita niyamasAra (khaNDa-1) (121) Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NiggaMtha Nicca NiddaMDa NiddaMda NiddalaNa Niddosa Nibhaya tArisa parigraharahita nirgratha zAzvata Nimmada Nimmama Nimmala NimmANa NimmUDha Nimmoha rivekkha apekSArahita nirAlaMba parAzrayarahita NirAvekkha apekSArahita Nissalla zalyarahita Nissesa samasta NIrAga rAgarahita (122) mana-vacana-kAya ke spaMdanarahita virodhI vikalparahita mardana karanevAle doSa / dveSarahita bhayarahita madarahita para se tAdAtmyarahita nirmala ahaMkArarahita aviveka / mUrcchArahita moharahita Asaktirahita usI taraha se 44 75 72 43 43 73 43 43 44 43 48 44 3 n + 1 $ 43 75 14, 60 43 28 44 7 43 44 47 niyamasAra (khaNDa 1 ) Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utane 36 bhUtakAla 31 tAva tIda thUla thUlathUla thUlasuhama 21, 22, 23 21, 22 21 14 desaya dhIra patteya payatta 64 sthUla sthUlasthUla sthUlasUkSma upadezaka dhairyavAna pratyeka bar3I sAvadhAnI utkRSTa para dUsarA parama sarvottama sarvopari paramArtha 58 selbst111:* 62, 65 paramaTTha pasattha pahudi pAogga pAsuga prazasta Adi yogya prAsuka 61, 63, 65 puvva pUrva se yukta saba prakAra puvvAvara niyamasAra (khaNDa-1) (123) Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 bhayabhIta bhoktA 18 35, 37 37 mutti mUrti rahita rahia rahita 11, 13, 71 rahiya vajjiya rahita vara zreSTha/uttama vadiritta rahita vimhiya cakita vimoha vimoha virahiya mukta rahita 15, 51, 52, 59 vivajjiya rahita vivarIya viparIta azuddha visuddhappa vizuddhAtmA saMkhejja saMkhyAta saMjutta se yukta sva-para sa-parAvekkha para kI apekSA sahita samabhAva sa-para sama (124) niyamasAra (khaNDa-1) Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samagga samaya samubbhava sayala 5, 44 sarUva sa-sahAva sahiya 71, 74 sAra siddha suddha. suhuma suhamathUla yukta samayaparyAya utpanna samasta sabhI svarUpa svabhAvasahita se yukta pUrNa rUpa se siddha siddha zuddha sUkSma sUkSmasthUla zeSa vIra guNita majAka/makhaula 21, 23, 24 38, 52 50 tyAgane yogya avibhAgI 1/1 tavivarIo 1/1 tavvivarIyA 1/2 niyamasAra (khaNDa-1) aniyamita vizeSaNa avibhAgI 26 usake viparIta 7 usake viparIta 24 (125) Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI vizeSaNa ATha eka 47, 72 27, 36 17, 33, 42 cau cAra caukka cAra caudaha caudaha caubheya cAra prakAra cAra cauvviha cottisa cAra prakAra kI / cauMtIsa . chappayAra chanbheya cha bhedavAlA cha bhedarUpa tIna 4, 14 tIsarA 58 12, 31 tidiya tiviyappa turiya duviha 59 2, 10, 11, 13 tIna cauthA do prakAra kA do prakAra se do prakAra kA do bhedavAlA 19 duviyappa 14, 16, 20, 31 paMca pA~ca (126) niyamasAra (khaNDa-1) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA pahalA paMcama paDhama vidiya sattaviha dUsarA sAta prakAra kA niyamasAra (khaNDa-1) (127) Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvanAma-koza sarvanAma zabda artha liMga gA.saM. riyidoeeobyeol yug apanA pu., napuM. yaha . pu., yaha pu., napuM. Zhao Zhao Ke Ke Li strI. pu., napuM. 4, 17, 34, 49 3, 25, 26, 28, 57, 58 69 2, 3, 4, 7, 8, 11, 13, 15,26, 27, 28, 32, 53, 56, 57, 58, 61, 65, 72 59, 69 savva vaha strI. vaha pu., napuM. pratyeka pu., napuM. sabhI samasta 30, 45, 49 60 (128) niyamasAra (khaNDa-1) Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyaya artha ati ai api ahava iti avyaya-koza gA.saM. 21, 22, 24 isake atirikta 4 athavA 31, 59 vAkyAlaMkAra 2 zabdasvarUpadyotaka 10, 25, 34 isalie samAptisUcaka 14 pAdapUraka 29, 64, 68, 70 kyoMki ataH pAdapUraka 9, 15, 60 13, 50 vAkyArthadyotaka zabdasvarUpadyotaka 22, 23 isa prakAra isalie 21 24 bAda meM hI 51, 52, 57, 58 eva etto isase 16 3 pAdapUraka vAkyAlaMkAra 39 aura 21, 30, 63 niyamasAra (khaNDa-1) (129) Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAvi aura ceva . jamhA jaha pAdapUraka aura kyoMki jisa prakAra cU~ki nizcaya hI nahIM Avazyaka rUpa se jeNa . 9 7, 36, 40 NiyameNa Neva nahIM 26 nahIM 39, 40, 41, 42, 45 25 tamhA taha isalie usI prakAra tathA usI prakAra utane 13, 48 63, 68 taheva tAva kintu divA dina meM . aura pAdapUraka tathA (130) niyamasAra (khaNDa-1) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirarthaka prayoga aura 3, 8 24, 28, 29 25 35 . tathA Age aura 39 2, 4, 9, 14, 23, 32, 42 pAdapUraka 3, 34, 39 punarAvRtti bhASA kI paddhati 57 athavA 57, 69, 70 pAdapUraka 11, 72 aura tathA 39, 40, 41, 67, 69 athavA 58, 69, 70 punarAvRtti bhASA kI paddhati 58 nizcaya hI 22, 46, 68 hI 14, 26, 52, 82 sadA 57, 75 haTAnevAlA hone ke kAraNa 3 nizcaya hI nizcaya hI pAdapUraka 34, 35 18 sayA haratthaM / ____ niyamasAra (khaNDa-1) (131) Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMda ke do bheda mAne gae haiM1. mAtrika chaMda 2. varNika chaMda 1. mAtrika chaMda - mAtrAoM kI saMkhyA para AdhArita chaMdo ko 'mAtrika chaMda' kahate haiN| inameM chaMda ke pratyeka caraNa kI mAtrAe~ nirdhArita rahatI haiN| kisI varNa ke uccAraNa meM laganevAle samaya ke AdhAra para do prakAra kI mAtrAe~ mAnI gaI haiMhrasva aura diirgh| hrasva (laghu) varNa kI eka mAtrA aura dIrgha (guru) varNa kI do mAtrAe~ ginI jAtI haiM pariziSTa - 2 chaMda' laghu (la) (1) (hrasva) guru (ga) (S) (dIrgha) (1) saMyukta varNoM se pUrva kA varNa yadi laghu hai to vaha dIrgha/ guru mAnA jAtA hai| jaise'mucchiya' meM 'cchi' se pUrva kA 'mu' varNa guru mAnA jAyegA / (2) jo varNa dIrghasvara se saMyukta hogA vaha dIrgha/ guru mAnA jaayegaa| jaise- rAme / yahA~ zabda meM 'rA' aura 'me' dIrgha varNa hai / (3) anusvAra - yukta hrasva varNa bhI dIrgha/ guru mAne jAte haiN| jaise- 'vaMdiUNa' meM 'va' hrasva varNa hai kintu isa para anusvAra hone se yaha guru (S) mAnA jaayegaa| (4) caraNa ke antavAlA hrasva varNa bhI yadi Avazyaka ho to dIrgha/ guru mAna liyA jAtA hai aura yadi guru mAnane kI AvazyakatA na ho to vaha hrasva yA guru jaisA bhI ho banA rahegA / dekheM, apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) 1. (132) niyamasAra (khaNDa-1) Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. varNika chaMda- jisa prakAra mAtrika chaMdoM meM mAtrAoM kI ginatI hotI hai usI prakAra varNika chaMdoM meM vargoM kI gaNanA kI jAtI hai| varNoM kI gaNanA ke lie gaNoM kA vidhAna mahattvapUrNa hai| pratyeka gaNa tIna mAtrAoM kA samUha hotA hai| gaNa ATha haiM jinheM nIce mAtrAoM sahita darzAyA gayA hai yagaNa ISS magaNa SSS tagaNa ''| ragaNa 515 jagaNa bhagaNa nagaNa sagaNa ___ - - - - / / '|' / / / / / gAhA chaMda gAhA chaMda ke prathama aura tRtIya pAda meM 12 mAtrAe~, dvitIya pAda meM 18 tathA caturtha pAda meM 15 mAtrAe~ hotI haiM / udAharaNa / / / / / ' '|' |||' |'|||5 5 NamiUNa jiNaM vIraM aNaMtavaraNANadasaNasahAvaM / ' ' / / / / '''||||' / '|| ' vocchAmi NiyamasAraM kevlisudkevliibhnnidN|| niyamasAra (khaNDa-1) (133) Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '' / / ' ' ' '|' ' |'| 5 55 attAgamataccANaM saddahaNAdo havei sammattaM / / / / / / ' / ' ' ||||' ' / ' ' ' vavagayaasesadoso sayalaguNappA have atto|| uggAhA chaMda uggAhA chaMda ke prathama va tRtIya pAda meM 12 mAtrAe~ tathA dvitIya va caturtha pAda meM 18 mAtrAe~ hotI haiN| udAharaNa '| / ||||' ' '||5|| / / ' ' ' tassa muhuggadavayaNaM puvvAvaradosavirahiyaM suddhaM / ' / / / / / / / / ' '|||| ' |'| ' ' ' . Agamamidi parikahiyaM teNa du kahiyA havaMti tcctthaa|| ' ||' ' ' ' |' ' ' |' / ' ' ' aNNaNirAvekkhojo pariNAmo so shaavpjjaao| ' / / ' '|| ' / ' ' ' / ' / ' ' ' khaMdhasarUveNa puNo pariNAmo so vihaavpjjaao|| (134) niyamasAra (khaNDa-1) Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA chaMda saMkhyA gAhA gAhA gAthA chaMda saMkhyA 41. uggAhA gAthA chaMda saMkhyA 21. gAhA 22. gAhA gAhA gAhA 42. gAhA gAhA 43. gAhA gAhA gAhA gAhA 44. 45. gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA uggAhA uggAhA uggAhA 29. gAhA gAhA uggAhA 29. gAhA gAhA gAhA 32. gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA 3. gAhA 14. gAhA gAhA 12. gAhA uggAhA 14. gAhA 15. uggAhA 16. gAhA 17. gAhA 18. gAhA 19. gAhA 20. gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA 39. 40. uggAhA gAhA gAhA noTaH dekheM niyamasAra, kundakundabhAratI prakAzana, naI dillI niyamasAra (khaNDa-1) (135) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA chaMda saMkhyA 61. gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA gAhA (136) niyamasAra (khaNDa-1) Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. niyamasAra 2. niyamasAra 3. niyamasAra 4. niyamasAra 5. niyamasAra 6. pAiya-saddamahaNavo 7. kundakunda zabdakoza niyamasAra (khaNDa-1) sahAyaka pustakeM evaM koza : hindI anuvAdaka sva. paNDita parameSThIdAsa nyAyatIrtha (satsAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga, zrI kundakunda kahAna digambara jaina tIrtha surakSA TrasTa, jayapura, saptama saMskaraNa, 1993) : hindI anuvAdaka-zrI maganalAla jaina (zrI digambara jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra), 1965) : sampAdaka - zrI balabhadra jaina (kundakunda bhAratI prakAzana, naI dillI, 1987) : hindI anuvAdaka pUjya AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI (digambara jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura (meraTha) uttara pradeza, 1985) : pradhAna sampAdaka- pro. (DaoN.) lAlacaMda jaina sampAdana- anuvAda -DaoN. RSabhacanda jaina 'phaujadAra' ( prAkRta jainazAstra aura ahiMsA zodha saMsthAna vaizAlI, bAsokuNDa, mujaphpharapura, bihAra, 2002 ) : paM. haragovindadAsa trivikramacandra seTha ( prAkRta grantha pariSad, vArANasI, 1986) : DaoN. udayacandra jaina (zrI digambara jaina sAhitya-saMskRti saMrakSaNa samiti, dillI, 1989) (137) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 8. prAkRta-hindI zabdakoza : DaoN. udayacandra jaina (nyu bhAratIya buka kaoNrporezana, dillI, 2005) 9. saMskRta-hindI koza : vAmana zivarAma ApTe (kamala prakAzana, naI dillI, 1996) 10. hemacandra prAkRta vyAkaraNa, : vyAkhyAtA zrI pyAracanda jI mahArAja bhAga 1-2 (zrI jaina divAkara-divya jyoti kAryAlaya, mevAr3I bAjAra, byAvara, 2006) 11. prAkRta bhASAoM kA : lekhaka -DaoN. Ara. pizala hindI anuvAdaka - DaoN. hemacandra jozI (bihAra rASTrabhASA pariSad, paTanA, 1958) 12. prAkRta racanA saurabha DaoN. kamalacanda sogANI (apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura, 2003) 13. prAkRta abhyAsa saurabha : DaoN. kamalacanda sogANI (apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura, 2004) 14. prauDha prAkRta racanA saurabha, : DaoN. kamalacanda sogANI bhAga-1 (apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura, 1999) 15. apabhraMza abhyAsa saurabha : DaoN. kamalacanda sogANI (chaMda evaM alaMkAra) (apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura, 2008) 16. prAkRta- hindI-vyAkaraNa : lekhikA- zrImatI zakuntalA jaina (bhAga-1, 2) saMpAdaka- DaoN. kamalacanda sogANI (apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura, 2012, 2013) 17. prAkRta-vyAkaraNa : DaoN. kamalacanda sogANI (saMdhi- samAsa- kAraka-taddhita- (apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura, strIpratyaya-avyaya) 2008) (138) niyamasAra (khaNDa-1) Page #146 -------------------------------------------------------------------------- _