Book Title: Mudra Prayog Ek Anusandhan Sanskriti Ke Aalok Me
Author(s): Saumyagunashreeji
Publisher: Prachya Vidyapith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006252/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddhAprayogAekAnusaMdhAna saMskRtika mAlIkI IDIOYo sambodhikA pUjyA pravartinI zrI sajjana zrIjI ma.sA. parama viduSI zaziprabhA zrIjI ma.sA. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAcala tIrthAdhipati zrI AdinAtha bhagavAna HOOTOOTORCHOOT SADEO PHHHHNAA DOOOOOEMS Moooood 554 Saree HHHHHHH-1-1-1-1-1* 85-53-53435 * zrI jinadattasUri ajamera dAdAbAr3I zrI maNidhArI jinacandrasUri dAdAbAr3I (dillI) zrI jinakuzalasUri mAlapurA dAdAbAr3I (jayapura) zrI jinacandrasUri bilADA dAdAbAr3I (jodhapura) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana viSaya para (DI. liT upAdhi hetu prastuta zodha prabandha) khaNDa-15 2012-13 R.J. 241 / 2007 NANassa sa sAramAyA zodhArthI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI nirdezaka DaoN. sAgaramala jaina jaina vizva bhAratI vizvavidyAlaya lADanUM-341306 (rAja.) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana viSaya para (DI. liT upAdhi hetu svIkRta zodha prabandha) khaNDa-15 NANassa pArasa sAramAyA svapna zilpI Agama marmajJA pravartinI sajjana zrIjI ma.sA. saMyama zreSThA pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. mUrta zilpI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI (vidhi prabhA) zodha zilpI DaoN. sAgaramala jaina Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna ___ saMskRti ke Aloka meM kRpA puMja : pUjya AcArya zrI majjina kailAzasAgara sUrIzvarajI ma.sA. maMgala puMja : pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. Ananda puMja : Agamajyoti pravartinI mahodayA pUjyA sajjana zrIjI ma.sA. preraNA puMja : pUjya guruvaryA zaziprabhA zrIjI ma.sA. vAtsalya puMja : gurvAjJA nimagnA pUjya priyadarzanA zrIjI ma.sA. sneha puMja : pUjya divyadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya tatvadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya samyakdarzanA zrIjI ma.sA., pUjya zubhadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya muditaprajJAzrIjI ma.sA., pUjya zIlaguNAzrIjI ma.sA., suyogyA kanakaprabhAjI, suyogyA saMyamaprajJAjI Adi bhaginI maNDala zodhakartI : sAdhvI saumyaguNAzrI (vidhiprabhA) jJAna vRSTi : DaoN. sAgaramala jaina prakAzaka : prAcya vidyApITha, dupADA roDa, zAjApura-465001 email : sagarmal.jain@gmail.com * sajjanamaNi granthamAlA prakAzana / bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa, pAlItANA-364270 prathama saMskaraNa : san 2014 pratiyA~ : 1000 sahayoga rAzi : Rs 50.00 | (puna: prakAzanArtha) kampoja : vimala candra mizra, vArANasI kaeNvara seTiMga : zambhU bhaTTAcArya, kolakAtA mudraka : Antartica Press, Kolkata ISBN : 978-81-910801-6-2 (XV) (c) All rights reserved by Sajjan Mani Granthmala. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. zrI sajjanamaNi granthamAlA prakAzana bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa, po. pAlItANA-364270 (saurASTra) phona : 02848-253701 prApti sthAna 2. zrI kAntilAlajI mukIma zrI jinaraMgasUri pauzAla, Ar3I bAMsa tallA galI, 31/ A, po. kolakAtA -7 mo. 98300-14736 3. zrI bhAIsA sAhitya prakAzana M.V. Building, Ist Floor Hanuman Road, PO : VAPI Dist. : Valsad-396191 (Gujrat) mo. 98255-09596 4. pArzvanAtha vidyApITha I.T.I. roDa, karauMdI vArANasI-5 (yU.pI.) mo. 09450546617 5. DaoN. sAgaramalajI jaina dupADA roDa prAcya vidyApITha, po. zAjApura - 465001 (ma.pra.) mo. 94248-76545 phona : 07364-222218 6. zrI AdinAtha jaina zvetAmbara tIrtha, kaivalyadhAma po. kumhArI - 490042 jilA - durga (cha.ga.) mo. 98271-44296 phona : 07821-247225 7. zrI dharmanAtha jaina mandira 84, amana kovila sTrITa koNDI thopa, po. cennaI - 79 (T.N.) phona : 25207936, 044-25207875 8. 9. zrI jinakuzalasUri jaina dAdAvADI, mahAvIra nagara, po. mAlegA~va kempa roDa jilA - nAsika (mahA.) mo. 9422270223 zrI sunIlajI botharA TUlsa eNDa hArDaveyara, saMjaya gAMdhI cauka, sTezana roDa po. rAyapura (cha.ga.) phona : 94252-06183 10. zrI padamacanda caudharI zivajIrAma bhavana, M.S.B. kA rAstA, jauharI bAjAra po. jayapura-302003 . 9414075821, 9887390000 11. zrI vijayarAjajI DosI jinakuzala sUri dAdAbAr3I 89/90 goviMdappA roDa basavanaguDI, po. baiMgalora (karnA.) mo. 093437-31869 saMparka sUtra zrI candrakumArajI muNota 9331032777 zrI rikhabacandajI jhAr3acUra 9820022641 zrI navInajI jhAr3acUra 9323105863 zrImatI prItijI ajitajI pArakha 8719950000 zrI jinendra baida 9835564040 zrI pannAcandajI dUgar3a 9831105908 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sevArpaNa jinakA jIvana samarpita hai mAnava mAtra ke kalyANa ke lie... jinakA anubhava jJAna upalabdha hai zakti kendroM ke jAgaraNa ke lisa... jinakI sAdhanA paddhati sulabdha hai jana sAmAnya ke AcaraNa ke lisa.. una sadhI sAdhakoM kI triyoga pUrNa maMgalakArI utkaTa sAdhanA ko zraddhAnvita dhAvena sAdara samarpita Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana hRdayagata No Time Busy Life kI Adhunika saMskRti meM hara koI cAhatA hai.... zArIrika svasthatA para bhojana meM nahIM pauSTikatA mukhamaMDala kI suMdaratA para vicAroM meM nahIM divyatA vaicArika sthiratA para jIvana meM nahIM vyavasthA Aja cAroM tarapha phaila rahA hai... kadama-kadama para yAMtrika evaM vaicArika pradUSaNa zakti pradarzana ke lie ho rahA hai paramANu parIkSaNa pragati ke nAma para ho rahA hai apanoM se hI Competition cAhe ghara ho yA Office ThelA ho yA ur3ana khaTolA pAThazAlA ho yA pAkazAlA vyApAra ho yA vyavahAra hara kSetra meM apekSita hai sAhasa aura saphalatA zArIrika nirogatA, mAnasika svasthatA, vaicArika zAMtatA Atmika sthiratA, pArivArika ekatA, sAmAjika zAlInatA vANI meM mRdutA, bhAvoM meM nirmalatA, jIvana meM dhairyatA jisakA saralatama upAya batAyA hai sabhI dhArmika granthoM ne vaijJAnika anusaMdhAnoM ne Fitness saMsthAnoM ne use Apake samakSa rakhane kA eka hArdika prayAsa..... Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika anumodana zAsana prabhAvikA, saMyama-tapa-japa kI apratima sAdhikA, sajjanamaNi pa. pU. guruvA zrI zaziprabhA zrIjI ma.sA., pU. priyadarzanA zrIjI ma.sA., pU. divya darzanA zrIjI ma.sA., pU. saumya guNA zrIjI ma.sA., pU. saMvega prajJA zrIjI ma.sA. Adi ThANA 5, san 2008 ke aitihAsika varSAvAsa ke upalakSya meM zrI kharataragaccha saMgha, jayapura ke jJAna khAtA evaM bIkAnera haoNla muMbaI nivAsI dharmAnurAgI zrI navaratanamalajI nAhaTA kI puNya smRti meM dharmapatnI zrImatI sudhAjI nAhaTA putrI manISA-aravinda surANA, mRNAla-vinoda kocara, sonAlI-dIkSita dattA, rohiNI-kizora seThiyA parivAra Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya mudrA vijJAna paMca mahAbhUtoM para Azrita sabase prAcIna evaM trikAla prAsaMgika mahAvijJAna hai| bhAratIya RSi-maharSiyoM kI vaijJAnikatA evaM vilakSaNatA kA jvalaMta pramANa hai| dhyAna, Asana, prANAyAma Adi prAkRtika yoga sAdhanAe~ sampUrNa vizva meM bhAratIya saMskRti kI hI dena hai| mudrA bhI inhIM yoga sAdhanAoM kA eka prakAra hai| mudrA arthAta Actin yA aMga saMcAlana kI eka vizeSa kriyA jisake dvArA hAva-bhAva pradarzita kie jAte haiN| jaba se isa sRSTi meM jIva haiM tabhI se mudrA vijJAna kA bhI astitva hai| vANI se pahale bhAva abhivyakti kA sAdhana mudrA hI banatI hai| manuSya kI svAbhAvika pravRtti hai ki usake anta:karaNa meM jaise bhAva hote haiM vaisI hI abhivyakti usake mana, vacana aura kAyA se hone lagatI hai| udA0 jaba hameM kisI para sneha A rahA ho to sahajatayA mastaka para hAtha calA jAtA hai| krodha A rahA ho to A~khe lAla ho jAtI hai evaM zarIra tana jAtA hai| abhimAna kA bhAva Ane para kandhe tana jAte haiN| pUrva kAla meM citra evaM sAMketika bhASA kA prayoga eka prakAra se mudrA yoga kA hI rUpa thaa| ubAsI Ane para cuTakI bajAne ke pIche mudrA prayoga kA eka bahuta bar3A rahasya chupA huA thaa| jaba bhI ubAsI Adi lete hue jabar3A pha~sa jAe to aMgUThe aura madhyamA aMgulI dvArA mukha ke Age cuTakI bajAne se jabar3A zIghra hI ThIka ho jAtA hai| ___mudrA mAnava ke zarIra rUpI yantra kI niyantraka tAlikAe~ (Switch) haiN| ina tAlikAoM ke dvArA manuSya ke zarIra meM mahattvapUrNa tAtvika, mAnasika, bauddhika, Adhyatmika evaM zArIrika parivartana binA kisI sahAyatA ke saralatA se lAe jA sakate haiN| mudrA prayoga kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki kisI bhI varga, Ayu, liMga ke logoM dvArA sahajatA pUrvaka sIkhI jA sakatI hai| isake lie kisI viziSTa sAmagrI, suvidhA yA vAtAvaraNa kI AvazyakatA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ x...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM nahIM, vyakti jaba cAhe inakA tatkAla prayoga kara sakatA hai| Aja rogoM kI bar3hatI saMkhyA tathA Doctor evaM davAIyoM kA kharca Ama AdamI ke lie bahuta bar3I samasyA hai| ina paristhitiyoM meM mudrA prayoga eka brahmAstra hai| mudrA nirmANa meM mukhya sahayogI aMga hai haath| prakRti ne jala, agni, vAyu Adi pA~coM tattvoM ko hamAre hAtha meM samAhita kiyA hai| mudrA prayoga ke dvArA ina tattvoM kA saMtulana kiyA jAtA hai| ___AdhyAtmika jagata ke utthAna meM bhI mudrA prayoga eka samyaka mArga hai| Antarika bhAva jagata evaM cakra jAgaraNa meM mudrA prayoga saMjIvanI auSadhi ke rUpa meM kArya karatA hai| daivika sAdhanA athavA devatAoM ko AmaMtrita karate hue unheM prasanna karane Adi meM bhI mudrA prayoga prAcIna kAla se dekhA jAtA hai| prAyaH jitane bhI dharma sampradAya haiM unameM kucha mudrAoM kA prayoga unake utpatti kAla se hI pracalita hai| prArthanA Adi ke lie sabhI ke dvArA kucha viziSTa mudrAe~ dhAraNa kI jAtI hai| islAma dharma meM namAja adA karate hue IsAI logoM ke dvArA prArthanA karate hue kucha viziSTa mudrAe~ prayoga meM lI jAtI hai| vaidika paramparA meM devopAsanA se sambandhita evaM bauddha paramparA meM bhagavAna buddha se sambandhita mudrAe~ vizva prasiddha hai| yadi jaina sAhitya kA avalokana kareM to Agama sAhitya meM kahIMkahIM para kucha viziSTa mudrAoM kA Alekha prApta hotA hai| jaise pratikramaNa sambandhI mudrAoM kA ullekha Avazyaka sUtra meM to goduhikAsana, khaDgAsana Adi kA varNana bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA ko lakSita karake AcArAMga sUtra meM prApta hotA hai| madhyakAlIna sAhitya kI apekSA vividha pratiSThAkalpa, vidhimArgaprapA, AcAradinakara Adi grantha isa viSaya meM draSTavya haiN| ___ sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne vividha-vidhAnoM meM mudrAoM ke mahatva ko dekhate hue AdyoparAnta upalabdha mudrAoM kA sacitra varNana karate hue unake lAbha Adi kI prAmANika carcA kI hai| jaina mudrAoM ke sAtha nATya, bauddha, hinda, yaugika evaM Adhunika cikitsA sambandhI mudrAoM kA varNana karake isa kRti ko vizva upayogI banAyA hai| mudrAoM kA sacitra varNana usakI prayoga vidhi Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ... xi ko aura adhika sahaja evaM sarala banAegA / sahasrAdhika mudrAoM kA vizada evaM prAmANika yaha saMkalana vizva vaMdanIya hai| prathama bAra itanI mudrAoM ko eka sAtha prastuta kiyA jA rahA hai| sAdhvIjI ke isa vizvastarIya yogadAna ke lie sadiyoM taka unheM yAda kiyA jaaegaa| yaha kArya jina dharma ko vizva ke kone-kone meM phuNcaaegaa| maiM saumyaguNAzrIjI ke isa kArya kI aMtaramana se sarAhanA karatA huuN| ve isI niSThA evaM lagana ke sAtha zruta upAsanA meM saMlagna raheM evaM jinazAsana ke zruta bhaNDAra kA vardhana kareM yahI hArdika abhyarthanA hai| DaoN. sAgaramala jaina prAcya vidyApITha, zAjApura Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana Aja mana atyanta AnaMdita hai| jinazAsana kI bagiyA ko mahakAne evaM use vividha raMga-biraMge puSpoM se surabhita karane kA jI svapna hara AcArya dekhA karatA hai Aja vaha svapna pUrNAhuti kI sImA para pahu~ca gayA hai| kharataragaccha kI choTI sI phulavArI kA eka suvikasita suyogya puSpa hai sAdhvI saumyaguNAjI, jisakI mahaka se Aja sampUrNa jagata sugandhita ho rahA hai| sAdhvIjI ke kRtitva ne sAdhvI samAja ke yogadAna ko cirasmRta kara diyA hai| AryA candanabAlA se lekara aba taka mahAvIra ke zAsana ko pragatizIla rakhane meM sAdhvI samudAya kA vizeSa sahayoga rahA hai| viduSI sAdhvI saumyaguNAjI kI adhyayana rasikatA, jJAna praur3hatA evaM zruta tallInatA se jaina samAja akSarazaH paricita hai| Aja varSoM kA dIrgha parizrama jaina samAja ke samakSa 23 khaNDoM ke rUpa meM prastuta ho rahA hai| sAdhvIjI ne jaina vidhi-vidhAna ke vividha pakSoM ko bhinna-bhinna apekSAoM se udghATita kara isakI traikAlika prAsaMgikatA ko susiddha kiyA hai| inhoMne zrAvaka evaM sAdhu ke lie AcaraNIya aneka vidhividhAnoM kA aitihAsika, vaijJAnika, samIkSAtmaka, tulanAtmaka svarUpa prastuta karate hue niSpakSa dRSTi se vividha paramparAoM meM prApta isake svarUpa ko bhI spaSTa kiyA hai| sAdhvIjI isI prakAra jaina zruta sAhitya ko apanI kRtiyoM se rozana karatI rahe evaM apane jJAna gAMbhIrya kA rasAsvAdana sampUrNa jaina samAja ko karavAtI rahe, yahI kAmanA karatA huuN| anya sAdhvI maNDala inase preraNA prApta kara apanI atula kSamatA se saMgha-samAja ko lAbhAnvita kareM evaM jaina sAhitya kI anudghATita paratoM ko kholane kA prayatna kareM, jisase Ane vAlI bhAvI pIr3hI jainAgamoM ke rahasyoM kA rasAsvAdana kara paaeN| isI ke sAtha dharma se vimukha evaM vizrRMkhalita hotA jaina samAja vidhi-vidhAnoM ke mahattva ko samajha pAe tathA vartamAna meM phaila rahI bhrAnta Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...xili mAnyatAe~ evaM ADaMbara samyaka dizA ko prApta kara skeN| punazca maiM sAdhvIjI ko unake prayAsoM ke lie sAdhuvAda dete hue yaha maMgala kAmanA karatA hU~ ki vai isI prakAra sAhitya utkarSa ke mArga para agrasara raheM evaM sAhityAnveSiyoM kI preraNA bneN| AcArya kailAsa sAgara sari nAkor3A tIrtha hara kriyA kI apanI eka vidhi hotI hai| vidhi kI upasthiti vyakti ko maryAdA bhI detI hai aura usa kriyA ke prati saMkalpa-baddha rahate hue puruSArtha karane kI preraNA bhii| yahI kAraNa hai ki jina zAsana meM hara kriyA kI apanI eka svataMtra vidhi hai| prAcIna granthoM meM varNana upalabdha hotA hai ki bharata mahArAjA ne hara zrAvaka ke gale meM samyaka darzana,samyaka jJAna aura samyaka cAritra rUpa triratnI kI janoI dhAraNa karavAI thii| kAlAntara meM jaina zrAvakoM meM yaha paramparA vilupta ho gii| digambara zrAvakoM meM Aja bhI yaha paramparA gatimAna hai| jisa prakAra brAhmaNoM meM solaha saMskAroM kI vidhi pracalita hai| ThIka usI prakAra jaina granthoM meM bhI solaha saMskAroM kI vidhi kA ullekha hai| AcArya zrI vardhamAnasUri rakharataragaccha kI rudrapallIya zAkhA meM hue pandrahavIM-solahavIM zatAbdI ke vidvAna AcArya the| AcAradinakara nAmaka grantha meM ina solaha saMskAroM kA vistRta nirUpaNa kiyA gayA hai| hAlAMki gahana adhyayana karane para mAlUma hotA hai ki AcArya zrI vardhamAnasUri para tatkAlIna brAhmaNa vidhiyoM kA paryApta prabhAva thA, kintu svataMtra vidhi-grantha ke hisAba se unakA yaha grantha adbhuta evaM maulika hai| sAdhvI saumyaguNA zrIjI ne jaina gRhastha ke vrata grahaNa saMbaMdhI vidhi vidhAnoM para tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana karake prastuta grantha kI racanA kI hai| yaha bahuta hI upayogI grantha sAbita hogA, isameM koI zaMkA nahIM hai| sAdhvI saumyaguNAjI sAmAjika dAyitvIM maiM vyasta hone para bhI ciMtanazIla evaM puruSArthazIla haiN| kucha varSa pUrva meM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiv...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM vidhimArgaprapA nAmaka grantha para zodha prabandha prastuta kara apanI vidvattA kI anUThI chApa samAja para chor3a cukI haiN| maiM hArdika bhAvanA karatA hU~ ki sAdhvIjI kI adhyayanazIlatA lagAtAra bar3hatI rahe aura ve zAsana evaM gaccha kI sevA meM aise ratna upasthita karatI rheN| upAdhyAya zrI maNiprabhasAgara kisI bhI dharma darzana meM upAsanAauM kA vidhAna avazyameva hotA hai| vividha bhAratIya dharma-darzanoM meM AdhyAtmika utkarSa hetu aneka prakAra se upAsanAe~ batalAI gaI haiN| jIva mAtra ke kalyANa kI zubha kAmanA karane vAle hamAre pUjya RSi muniyoM dvArA zIla-tapa-japa Adi aneka dharma ArAdhanAoM kA vidhAna kiyA gayA hai| pratyeka upAsanA kA vidhi-krama alaga-alaga hotA hai| sAdhvIjI ne jaina vidhi vidhAnoM kA itihAsa aura tatsambandhI vaividhyapUrNa jAnakAriyA~ isa grantha meM dI hai| jJAna upAsikA sAdhvI zrI saumyaguNA zrIjI ne khUba mehanata karake isakA sundara saMyojana kiyA hai| bhavya jIvoM ko apane yogya vidhi-vidhAnoM ke bAre meM bahata-sI jAnakAriyA~ isa grantha ke dvArA prApta ho sakatI hai| maiM jJAna nimagnA sAdhvI zrI saumyaguNA zrIjI ko hArdika dhanyavAda detA hU~ ki inhoMne caturvidha saMgha ke lie upayogI sAmagrI se yukta granthoM kA saMpAdana kiyA hai| maiM kAmanA karatA hU~ ki isake mAdhyama se aneka jJAnapipAsu apanA icchita lAbha prApta kreNge| AcArya padmasAgara sari vinayAdyaneka guNagaNa garImAyamAnA viduSI sAdhvI zrI zaziprabhA zrIjI evaM saumyaguNA zrIjI Adi saparivAra sAdara anuvandanA suravazAtA ke saath| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ... xv Apa zAtA meM hoNge| ApakI saMyama yAtrA ke sAtha jJAna yAtrA avirata cala rahI hogii| Apa jaina vidhi vidhAnoM ke viSaya meM zodha prabaMdha likha rahe haiM yaha jAnakara prasannatA huii| jJAna kA mArga anaMta hai| isameM jJAniyoM ke tAtparyArtha ke sAtha prAmANikatA pUrNa vyavahAra honA Avazyaka rhegaa| Apa isa kArya meM suMdara kArya karake jJAnopAsanA dvArA svazreya prApta kareM aisI zAsana deva se prArthanA hai| mahattarA zramaNIvaryA zrI zaziprabhAzrI jI yoga anuvaMdanA! AcArya rAjazekhara sUri bhadrAvatI tIrtha Apake dvArA preSita patra prApta huaa| isI ke sAtha 'zodha prabandha sAra' ko dekhakara jJAta huA ki ApakI ziSyA sAdhvI saumyaguNA zrI dvArA kiyA gayA bRhadastarIya zodha kArya jaina samAja evaM zramaNazramaNI varga hetu upayogI jAnakArI kA kAraNa bnegaa| ApakA prayAsa sarAhanIya hai| zruta bhakti evaM jJAnArAdhanA svapara ke Atma kalyANa kA kAraNa bane yahI zubhAzIrvAda / AcArya ratnAkarasUri jo kara rahe sva-para upakAra antarhRdaya se unako amRta udgAra mAnava jIvana kA prAsAda vividhatA kI bahuvidha pRSTha bhUmiyoM para AdhRta hai| yaha na to sarala sIdhA rAjamArga ( Straight like highway) hai na parvata kA sIdhA car3hAva ( ascent ) na ghATI kA utAra (descent) hai apitu yaha sAgara kI lahara (sea-wave) ke samAna gatizIla aura utAracar3hAva se yukta hai| usake jIvana kI gati sadaiva eka jaisI nahIM rahatI / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM kabhI car3hAva (Ups) Ate haiM to kabhI utAra (Downs) aura kabhI koI avarodha (Speed Breaker) A jAtA hai to kabhI koI (trun) bhI A jAtA hai| kucha avarodha aura mor3a tI itane khataranAka (sharp) aura prabala hote haiM ki mAnava kI gati-pragati aura sanmati lar3akhar3A jAtI hai, ruka jAtI hai ina badalatI huI paristhitiyoM ke sAtha anukUla samAyojana sthApita karane ke lie jaina darzana ke Apta manISiyoM ne pramukhataH dI prakAra ke vidhi-vidhAnoM kA ullekha kiyA hai- 1. bAhya vidhi-vidhAna 2. Antarika vidhi-vidhaan| bAhya vidhi-vidhAna ke mukhyataH cAra bhaida haiM- 1. jAtIya vidhi-vidhAna 2. sAmAjika vidhi-vidhAna 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna 4. dhArmika vidhividhaan| 1. jAtIya vidhi-vidhAna- jAti kI samutkarSatA ke lie apanIapanI jAti meM eka mukhiyA yA pramukha hotA hai jisake Adeza ko svIkAra karanA pratyeka sadasya ke lie anivArya hai| mukhiyA naitika jIvana ke vikAsa hetu ucita-anucita vidhi-vidhAna nirdhArita karatA hai| una vidhi-vidhAnoM kA pAlana karanA hI naitika cetanA kA mAnadaNDa mAnA jAtA hai| 2. sAmAjika vidhi-vidhAna- naitika jIvana ko jIvaMta banAe rakhane ke lie samAja anekAneka AcArasaMhitA kA nirdhAraNa karatA hai| samAja dvArA nirdhArita kartavyoM kI AcAra saMhitA kI jyoM kA tyoM cupacApa svIkAra kara lenA hI naitika pratimAna hai| samAja meM pIr3hiyoM se cale Ane vAle sajjana puruSoM kA acchA AcaraNa yA vyavahAra samAja kA vidhi-vidhAna kahalAtA hai| jI ina vidhi-vidhAnoM kA AcaraNa karatA hai, vaha puruSa satpuruSa banane kI pAtratA kA vikAsa karatA hai| 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna-anaitikatA-anAcAra jaisI hIna pravRttiyoM se mukta karavAne hetu rAja sattA ke dvArA anekavidha vidhi-vidhAna banAe jAte haiN| ina vidhi-vidhAnoM ke antargata 'yaha karanA ucita hai athavA 'yaha karanA cAhie' Adi tathyoM kA nirUpaNa rahatA hai| rAja sattA dvArA Adezita vidhi-vidhAna kA pAlana Avazyaka hI nahIM anivArya bhI hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...xvii ina niyamoM kA pAlana karane se cetanA azubha pravRttiyoM se alaga rahatI hai| 4. dhArmika vidhi-vidhAna- isameM Apta puruSoM ke Adeza-nirdeza, vidhi-niSedha, kartavya-akartavya nirdhArita rahate haiN| jaina darzana meM "ANAe dhammI" kahakara ise spaSTa kiyA gayA hai| jainAgamoM meM sAdhaka ke lie jI vidhi-vidhAna yA AcAra nizcita kie gaye haiM, yadi unakA pAlana nahIM kiyA jAtA hai to Apta ke anusAra yaha karma anaitikatA kI koTi meM AtA hai| dhArmika vidhi-vidhAna jI arhat AdezAnusAra hai usakA dharmAcaraNa karatA huA vIra sAdhaka akRtIbhaya ho jAtA hai arthAta vaha kisI bhI prANI ko bhaya utpanna ho, vaisA vyavahAra nahIM krtaa| yahI savyavahAra dharma hai tathA yahI hamAre karmoM ke naitika mUlyAMkana kI kasauTI hai| tIrthaMkarIpadiSTa vidhi-niSedha malaka vidhAnoM ko naitikatA evaM anaitikatA kA mAnadaNDa mAnA gayA hai| laukika eSaNAoM se vimukta, arahanta pravAha meM vilIna, apramatta svAdhyAya rasikA sAdhvI ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vAGamaya kI anamola kRti kharataragacchAcArya zrI jinaprabhasUri dvArA viracita vidhimArgaprapA meM gumphita jAjvalyamAna viSayoM para apanI tIkSNa prajJA se jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana ko mukhyataH cAra bhAga ( 23 khaNDauM) meM vargIkRta karane kA atulanIya kArya kiyA hai| zodha grantha ke anuzIlana se yaha spaSTataH hI jAtA hai ki sAdhvI saumyaguNA zrIjI ne cetanA ke UrdhIkaraNa hetu prastuta zodha grantha meM jina AjJA kA nirUpaNa kisI paramparA ke dAyare se nahIM prajJA kI kasauTI para kasa kara kiyA hai| prastuta kRti kI sabase mahatvapUrNa vizeSatA yaha hai ki hara pakti prajJA ke Aloka se jagamagA rahI hai| buddhivAda ke isa yuga meM vidhi-vidhAna kI eka navya-bhavya svarUpa pradAna karane kA sundara, samIcIna, samucita prayAsa kiyA gayA hai| Atma pipAsuoM ke lie evaM anusandhitsuoM ke lie yaha zruta nidhi Atma sammAnArjana, bhAva pariSkAra aura Antarika aujvalya kI niSpatti meM sahAyaka siddha hogii| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xviii... mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM alpa samayAvadhi meM sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne jisa pramANikatA evaM dArzanikatA se jina vacanoM ko paramparA ke Agraha se rikta tathA sAmpradAyika mAnyatAoM ke durAgraha se mukta rakhakara sarvagrAhI zruta kA niSpAdana jaina vAGamaya ke kSitija para navya nakSatra ke rUpa meM kiyA hai| Apa zruta sAbhiruci meM nirantara pravahamAna banakara apane nirNaya, vizuddha vicAra evaM nirmala prajJA ke dvArA saMdaiva sarala, sarasa aura sugama abhinava jJAna razmiyoM ko prakAzita karatI rheN| yahI antaHkaraNa AzIrvAda saha anekazaH anumodanA... abhinNdn| jinamahodaya sAgara sUri caraNaraja muni pIyUSa sAgara jaina vidhi kI anamola nidhi yaha jAnakara atyanta prasannatA hai ki sAdhvI DaoN. saumyaguNA zrIjI ma.sA. dvArA "jaina-vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana" isa viSaya para suvistRta zodha prabandha sampAdita kiyA gayA hai| vastutaH kisI bhI kArya yA vyavasthA ke saphala niSpAdana maiM vidhi (Procedure) kA apratima mahattva hai| prAcIna kAlIna saMskRtiyA~ cAhe vaha vaidika ho yA zramaNa, isase achUtI nahIM rhii| zramaNa saMskRti meM agragaNya hai-jaina sNskRti| isameM vihita vividha vidhi-vidhAna vaiyaktika, sAmAjika, Arthika, dhArmika evaM adhyAtmika jIvana ke vikAsa meM apanI mahatI bhUmikA adA karate haiN| isI tathya ko pratipAdita karatA hai prastuta zodha-prabandha isa zodha prabandha kI prakAzana velA meM hama sAdhvIzrI ke kaThina prayatna kI Atmika anumodanA karate haiN| niHsaMdeha, jaina vidhi kI isa anamola nidhi se zrAvaka-zrAvikA, zramaNa-zramaNI, vidvAna-vicAraka sabhI lAbhAnvita hoNge| yaha vizvAsa karate haiM ki vartamAna yuvA pIr3hI ke lie bhI yaha kRti ati prAsaMgika hogI, kyoMki isake mAdhyama se unheM AcAra-paddhati yAni vidhi-vidhAnoM kA vaijJAnika pakSa bhI jJAta hogA aura vaha adhika AcAra niSTha bana skegii| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM .. .xix sAdhvI zrI isI prakAra jinazAsana kI sevA meM samarpita rahakara svapara vikAsa meM upayogI baneM, yahI maMgalakAmanA / viduSI AryA ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vidhi vidhAnoM para vividha pakSIya bRhada zodha kArya saMpanna kiyA hai| cAra bhAgoM meM vibhAjita evaM 23 khaNDoM meM vargIkRta yaha vizAla kArya niHsaMdeha anumodanIya, prazaMsanIya evaM abhinaMdanIya hai| muni mahendrasAgara 1.2.13 bhadrAvatI zAsana deva se prArthanA hai ki unakI bauddhika kSamatA meM dina dugunI rAta caugunI vRddhi ho / jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama jJAna guNa kI vRddhi ke sAtha Atma jJAna prApti meM sahAyaka bneN| yaha zodha grantha jJAna pipAsuoM kI pipAsA ko zAnta kare, yahI manohara abhilASA / dUdha ko dahI meM parivartita karanA sarala hai| jAmana DAlie aura dahI taiyAra ho jAtA hai| mahattarA manohara zrI caraNaraja pravarttinI kIrtiprabhA zrIjI isI prakAra adhyayana eka apekSA se sarala hai, kintu kintu, dahI se makkhana nikAlanA kaThina hai| isake lie dahI ko mathanA par3atA hai| taba kahIM jAkara makkhana prApta hotA hai| tulanAtmaka adhyayana kaThina hai| isake lie kaI zAstroM ko mathanA par3atA hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XX... .. mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM sAdhvI saumyaguNA zrI ne jaina vidhi-vidhAnoM para racita sAhitya kA maMthana karake eka suMdara ciMtana prastuta karane kA jo prayAsa kiyA hai vaha atyaMta anumodanIya evaM prazaMsanIya hai| zubhakAmanA vyakta karatI hU~ ki yaha zAstramaMthana aneka sAdhakoM ke karmabaMdhana tor3ane meM sahAyaka bne| sAdhvI saveganidhi suzrAvaka zrI kAntilAlajI mukIma dvArA zodha prabaMdha sAra saMprApta huA | viduSI sAdhvI zrI saumyaguNAjI ke zodhasAra grantha ko dekhakara hI kalpanA hone lagI ki zodha grantha kitanA virATkAya hogaa| varSoM ke athaka parizrama evaM satata ruci pUrvaka kie gae kArya kA yaha suphala hai| vaiduSya saha vizAlatA isa zodha grantha kI vizeSatA hai| hamArI hArdika zubhakAmanA hai ki jIvana ke pratyeka kSetra meM unakA bahumukhI vikAsa ho! jinazAsana ke gagana meM unakI pratibhA, pavitratA evaM puNya kA divyanAda ho / kiM bahunA ! sAdhvI maNiprabhA zrI bhadrAvatI tIrtha Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala nAda 'mudrA' nAma sunate hI hamAre sAmane pratiSThA Adi meM upayogI athavA sAdhanA Adi meM prayukta kucha mudrAe~ ubharane lagatI hai, parantu yaha zabda mAtra vahA~ taka sImita nahIM hai| hamArI dainika kriyAoM meM bhI mudrA kA pramukha sthAna hai kyoMki jana-jIvana kI pratyeka abhivyakti mudrA ke mAdhyama se hotI hai| yadi vidhi-vidhAna ke sandarbha meM mudrA prayoga para vicAra kareM to aba taka pracalita mudrAoM ke viSaya meM hI jAnakArI evaM pustakeM Adi saMprApta hai| sAdhvI saumyaguNAjI ne mudrA viSayaka kArya atyanta bRhad stara para kaI nUtana rahasyoM ko udghATita karate hue kiyA hai| inhoMne jaina paramparA se sambandhita lagabhaga 200 mudrAe~, 400 bauddha mudrAe~, hindU aura nATya paramparA se sambandhita karIba 400 aise lagabhaga hajAra mudrAoM para aitihAsika kArya kiyA hai jo vizva stara para apanA prathama sthAna rakhatA hai| yaha kArya samasta dharmAvalambiyoM ke lie upayogI bhI banegA, kyoMki ise sAmpradAyika sImAoM se pare kiyA gayA hai| yadyapi bauddha evaM vaidika paramparA meM isa viSaya para kArya huA hai kintu vaha svarUpa evaM vivaraNa taka hI sImita hai, unakI upAdeyatA evaM upayogitA Adi ke sambandha meM yaha prathama kArya hai| isI ke sAtha sAdhvIjI ne sAmAjika, pArivArika, vaiyaktika, manovaijJAnika Adi ke pariprekSya meM bhI isa viSaya para gahana adhyayana kiyA hai| - ina madrAoM meM se bhI abhyAsa sAdhya, anabhyAsa sAdhya mudrAoM kA varNana bhinna-bhinna sAhitya meM prApta mudrAoM ke AdhAra para kiyA gayA hai| isakI vartamAna upayogitA darzAne hetu sAdhvIjI ne ekyuprezara, cakra jAgaraNa, tattva saMtulana evaM vibhinna rogoM para inakA prabhAva Adi ke pariprekSyoM meM bhI yaha kArya kiyA hai| mudrAoM kA jJAna sugamatA se kiyA jA sake etadartha pratyeka mudrA kA rekhAcitra dIrgha parizrama evaM atyanta sajagatA pUrvaka banAyA gayA hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxii...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM isa duruha kArya ko sAdhvIjI ne jisa niSThA evaM udAra hRdayatA ke sAtha sampanna kiyA hai etadartha ve sadaiva anuzaMsanIya evaM anumodanIya haiN| inakI bauddhika kSamatA kA hI pariNAma hai ki do varSa jitane lambe kArya ko inhoMne eka varSa ke bhItara pUrNa kiyA hai| yadyapi kaI bAra hama logoM ne samaya kI alpatA tathA kArya kI virATatA evaM duruhatA ko dekhate hue jaina paramparA taka sImita rakhane kA sujhAva bhI diyA paraMtu yadi sAmagrI evaM jAnakArI hote hue kArya ko AdhA adhUrA chor3anA yaha anveSaka kA lakSaNa nahIM hai| isalie atyalpa samaya meM kaThora zrama ke sAtha isa kArya ko sAta khaNDoM meM sampanna kiyA hai| Aja maiM saumyAjI ke isa kArya se svayaM ko hI nahIM apitu saMpUrNa jaina samAja ko gauravAnvita anubhava kara rahI huuN| __ maiM antarmana se saumyAjI kI ekAgratA, kArya magnatA, AjJAkAritA evaM apramattatA ke lie inheM sAdhuvAda evaM bhaviSya ke lie zubhAzISa pradAna karatI huuN| AryA zaziprabhA zrI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA guru pravartinI sajjana zrIjI ma.sA. eka paricaya rajatAbha rajakaNoM se raMjita rAjasthAna asaMkhya kIrti gAthAoM kA vaha razmi puMja hai jisane apanI AbhA ke dvArA saMpUrNa dharA ko dedIpyamAna kiyA hai| itihAsa ke pannoM meM jisakI pAvana pANDulipiyA~ aMkita hai aise raMgIle rAjasthAna kA vizruta nagara hai jypur| isa jauhariyoM kI nagarI ne aneka divya ratna isa vasudhA ko arpita kie| unhIM meM se kohinUra banakara jaina saMgha kI AbhA ko dIpta karane vAlA nAma hai- pUjyA pravartinI sajjana zrIjI m.saa.| ApazrI isa kaliyuga meM satayuga kA bodha karAne vAlI sahaja sAdhikA thii| caturtha Are kA divya avatAra thii| jayapura kI puNya dharA se ApakA vizeSa sambandha rahA hai| Apake jIvana kI adhikAMza mahattvapUrNa ghaTanAe~ jaise- janma, vivAha, dIkSA, deha vilaya Adi isI vasudhA kI sAkSI meM ghaTita hue| ApakA jIvana prAkRtika saMyogoM kA anupama udAharaNa thaa| jaina paramparA ke terApaMthI AmnAya meM ApakA janma, sthAnakavAsI paramparA meM vivAha evaM mandiramArgI kharatara paramparA meM pravrajyA sampanna huii| Apake jIvana kA yahI triveNI saMgama ratnatraya kI sAdhanA ke rUpa meM jIvanta huaa| ___ ApakA janma vaizAkhI buddha pUrNimA ke parva divasa ke dina haa| Apa unhIM ke samAna tattvavettA, adhyAtma yogI, prajJAzIla sAdhaka thii| sajjanatA, madhuratA, saralatA, sahajatA, saMvedanazIlatA, paraduHkhakAtaratA Adi guNa to Apa meM janmata: parilakSita hote the| isI kAraNa ApakA nAma sajjana rakhA gayA aura yahI nAma dIkSA ke bAda bhI pravartita rhaa| saMyama grahaNa hetu dIrgha saMgharSa karane ke bAvajUda bhI Apane vinaya, mRdutA, sAhasa evaM manobala Digane nahIM diyaa| antata: 35 varSa kI Ayu meM pUjyA pravartinI jJAna zrIjI ma.sA. ke caraNoM meM bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kii| dIvAna parivAra ke rAjazAhI ThATha meM rahane ke bAda bhI saMyamI jIvana kA hara Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiv... mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM choTA-ba - bar3A kArya Apa atyaMta sahajatA pUrvaka karatI thii| choTe-bar3e sabhI kI sevA hetu sadaiva tatpara rahatI thii| ApakA jIvana sadguNoM se yukta vidvattA kI divya mAlA thaa| Apa meM vidyamAna guNa zAstra kI nimna paMktiyoM ko caritArtha karate the zIlaM parahitAsakti, ranutsekaH kSamA dhRtiH / alobhazceti vidyAyAH, paripAkojjvalaM phalaH / / arthAta zIla, paropakAra, vinaya, kSamA, dhairya, nirlobhatA Adi vidyA kI pUrNatA ke ujjvala phala haiN| ahiMsA, tapa sAdhanA, satyaniSThA, gambhIratA, vinamratA evaM vidvAnoM ke prati asIma zraddhA unakI vidvattA kI paridhi meM zAmila the| ve kevala pustakeM par3hakara nahIM apitu unheM AcaraNa meM utAra kara mahAna banI thii| Apako zabda aura svara kI sAdhanA kA guNa bhI sahaja upalabdha thaa| dIkSA aMgIkAra karane ke pazcAta Apa 20 varSoM taka guru evaM guru bhaginiyoM kI sevA meM jayapura rhii| tadanantara kalyANaka bhUmiyoM kI sparzanA hetu pUrvI evaM uttarI bhArata kI padayAtrA kI / ApazrI ne 65 varSa kI Ayu aura usameM bhI jyeSTha mahIne kI bhayaMkara garmI meM siddhAcala tIrtha kI navvANu yAtrA kara eka nayA kIrtimAna sthApita kiyaa| rAjasthAna, gujarAta, uttara pradeza, baMgAla, bihAra Adi kSetroM meM dharma kI saritA pravAhita karate hue bhI Apa sadaiva jJAnadAna evaM jJAnapAna meM saMlagna rahatI thii| isI kAraNa loka paricaya, lokaiSaNA, lokAzaMsA Adi se atyaMta dUra rahI / ApazrI prakhara vaktA, zreSTha sAhitya sarjikA, tattva ciMtikA, Azu kavayitrI evaM bahubhASAvida thii| vidvadavarga meM Apa sarvottama sthAna rakhatI thii| hindI, gujarAtI, mAravAr3I, saMskRta, prAkRta, aMgrejI, urdU, paMjAbI Adi aneka bhASAoM para ApakA sarvAdhikAra thaa| jaina darzana ke pratyeka viSaya kA Apako marmasparzI jJAna thaa| Apa jyotiSa, vyAkaraNa, alaMkAra, sAhitya, itihAsa, zakuna zAstra, yoga Adi viSayoM kI bhI parama vettA thii| upalabdha sahasra racanAe~ tathA anuvAdita sampAdita evaM likhita sAhitya ApakI kavitva zakti aura vilakSaNa prajJA ko prakaTa karate haiM / prabhu darzana meM tanmayatA, pratipala Atma ramaNatA, svAdhyAya magnatA, adhyAtma lInatA, nispRhatA, apramattatA, pUjyoM ke prati laghutA evaM choToM ke Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...xxv prati mRdatA Adi guNa ApazrI meM bejor3a the| haThavAda, Agraha, tarka-vitarka, ahaMkAra, svArtha bhAvanA kA Apa meM lavaleza bhI nahIM thaa| sabhI ke prati samAna sneha evaM mRdu vyavahAra, nirapekSatA evaM aMtaraMga viraktatA ke kAraNa Apa sarvajana priya aura AdaraNIya thii| ApakI guNa garimA se prabhAvita hokara gurujanoM evaM vidvAnoM dvArA Apako Agama jyoti, zAstra marmajJA, Azu kavayitrI, adhyAtma yoginI Adi sArthaka padoM se alaMkRta kiyA gyaa| vahIM sakala zrI saMgha dvArA Apako sAdhvI samudAya meM sarvocca pravartinI pada se bhI vibhUSita kiyA gyaa| ApazrI ke udAtta vyaktitva evaM karmazIla kartRtva se prabhAvita hajAroM zraddhAluoM kI AsthA ko 'zramaNI' abhinandana grantha ke rUpa meM lokArpita kiyA gyaa| kharataragaccha paramparA meM aba taka Apa hI eka mAtra aisI sAdhvI haiM jina para abhinandana grantha likhA gayA hai| Apa meM samasta guNa carama sImA para parilakSita hote the| koI sadagaNa aisA nahIM thA jisake darzana Apa meM nahIM hote ho| jisane Apako dekhA vaha ApakA hI hokara raha gyaa| Apake nirapekSa, nispRha evaM nirAsakta jIvana kI pUrNatA jaina evaM jainetara donoM paramparAoM meM mAnya, zAzvata ArAdhanA tithi 'mauna ekAdazI' parva ke dina huii| isa pAvana tithi ke dina Apane deha kA tyAga kara sadA ke lie mauna dhAraNa kara liyaa| Apake isa samAdhimaraNa ko zreSTha maraNa ke rUpa meM siddha karate hae upAdhyAya maNiprabha sAgarajI ma.sA. ne likhA hai mahimA terI kyA gAye hama, dina kaisA svIkAra kiyaa| mauna gyArasa mAlA japate, mauna sarvathA dhAra liyA guruvaryA tuma amara rahogI, sAdhaka kabhI na marate haiN|| Aja parama pUjyA saMgharatnA zaziprabhA zrIjI ma.sA. Apake maMDala kA samyaka saMcAlana kara rahI haiN| yadyapi ApakA vicaraNa kSetra alpa rahA paraMtu Aja ApakA nAma digdiganta vyApta hai| Apake nAma smaraNa mAtra se hI hara prakAra kI Tension evaM vipadAe~ dUra ho jAtI hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA guru pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. eka paricaya 'dhoroM kI dharatI' ke nAma se vikhyAta rAjasthAna agaNita yazogAthAoM kA udbhava sthala hai| isa bahuratnA vasuMdharA para anekaza: vIra yoddhAoM, paramAtma bhaktoM evaM RSi-maharSiyoM kA janma huA hai| isI raMga-raMgIle rAjasthAna kI parama puNyavaMtI sAdhanA bhUmi hai zrI phlaudii| nayana ramya jinAlaya, dAdAbAr3iyoM evaM svAdhyAya guMja se zobhAyamAna upAzraya isakI aitihAsika dharma samRddhi evaM zAsana samarpaNa ke prabala pratIka haiN| isa mAtRbhUmi ne apane urvarA se kaI amUlya ratna jinazAsana kI sevA meM arpita kie haiN| cAhe phira vaha sAdhu-sAdhvI ke rUpa meM ho yA zrAvaka-zrAvikA ke rUpa meN| vi.saM. 2001 kI bhAdrakRSNA amAvasyA ko dharmaniSTha dAnavIra tArAcaMdajI evaM sarala svabhAvI bAlAdevI golechA ke gRhAMgaNa meM eka bAlikA kI kilakAriyAM gUMja rahI thii| amAvasyA ke dina udita huI yaha kiraNa bhaviSya meM jinazAsana kI anupama kiraNa banakara camakegI yaha kauna jAnatA thA? kahate haiM sajjanoM ke samparka meM Ane se durjana bhI sajjana bana jAte haiM taba samyakadRSTi jIva to niHsandeha sajjana kA saMga milane para svayameva hI mahAnatA ko prApta kara lete haiN| kiraNa meM tapa tyAga aura vairAgya ke bhAva janmajAta the| idhara pArivArika saMskAroM ne use adhika uphAna diyaa| pUrvopArjita satsaMskAroM kA jAgaraNa huA aura vaha bhuA mahArAja upayoga zrIjI ke patha para agrasara hii| apane bAla mana evaM komala tana ko guru caraNoM meM samarpita kara 14 varSa kI alpAyu meM hI kiraNa eka tejasvI sUrya razmi se zItala zazi ke rUpa meM pravartita ho gii| AcArya zrI kavIndra sAgara sUrIzvarajI ma.sA. kI nizrA meM marUdhara jyoti maNiprabhA zrIjI evaM ApakI bar3I dIkSA eka sAtha sampanna huii| ise puNya saMyoga kaheM yA guru kRpA kI phalazruti? Apane 32 varSa ke guru sAnnidhya kAla meM mAtra eka cAturmAsa guruvaryAzrI se alaga kiyA aura vaha bhI pUjyA pravarttinI vicakSaNa zrIjI ma.sA. kI AjJA se| 32 varSa kI sAnnidhyatA meM Apa kula 32 mahIne bhI guru sevA se vaMcita nahIM rhii| Apake jIvana kI yaha Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...xxvil vizeSatA pUjyavaroM ke prati sarvAtmanA samarpaNa, agAdha sevA bhAva evaM gurukula vAsa ke mahattva ko iMgita karatI hai| ApazrI saralatA, sahajatA, sahanazIlatA, sahRdayatA, vinamratA, sahiSNutA, dIrghadarzitA Adi aneka divya guNoM kI puMja haiN| saMyama pAlana ke prati ApakI niSThA evaM manobala kI dRr3hatA yaha Apake jina zAsana samarpaNa kI sUcaka hai| ApakA nizchala, niSkapaTa, nirdambha vyaktitva janamAnasa meM ApakI chavi ko cirasthApita karatA hai| ApazrI kA bAhya AcAra jitanA anumodanIya hai, AMtarika bhAvoM kI nirmalatA bhI utanI hI anuzaMsanIya hai| ApakI isI guNavattA ne kaI patha bhraSToM ko bhI dharmAbhimukha kiyA hai| ApakA vyavahAra hara varga ke evaM hara umra ke vyaktiyoM ke sAtha eka samAna rahatA hai| isI kAraNa Apa AbAla vRddha sabhI meM samAdRta haiN| hara koI binA kisI saMkoca yA hicaka ke Apake samakSa apane manobhAva abhivyakta kara sakatA hai| zAstroM meM kahA gayA hai 'santa hRdaya navanIta samAnA'- ApakA hRdaya dUsaroM ke lie makkhana ke samAna komala aura sahiSNu hai| vahIM isake viparIta Apa svayaM ke lie vajra se bhI adhika kaThora haiN| ApazrI apane niyamoM ke prati atyanta dRr3ha evaM atula manobalI haiN| Aja jIvana ke lagabhaga sattara basaMta pAra karane ke bAda bhI Apa yuvAoM ke samAna apramatta, sphurtimAna evaM utsAhI rahatI haiN| vihAra meM ApazrI kI gati samasta sAdhvI maMDala se adhika hotI hai| __ AhAra Adi zArIrika AvazyakatAoM ko Apane alpAyu se hI sImita evaM niyaMtrita kara rakhA hai| nitya ekAzanA, purimaDDha pratyAkhyAna Adi ke prati Apa atyaMta custa haiN| jisa prakAra siMha apane zatruoM para vijaya prApta karane hetu pUrNata: saceta evaM tatpara rahatA hai vaise hI ApazrI viSaya-kaSAya rUpI zatruoM kA damana karane meM satata jAgarUka rahatI haiN| viSaya vardhaka adhikAMza vigaya jaisemiThAI, kar3hAI, dahI Adi kA Apake sarvathA tyAga hai| ApazrI Agama, dharma darzana, saMskRta, prAkRta, gujarAtI Adi vividha viSayoM kI jJAtA evaM unakI adhikAriNI hai| vyAvahArika stara para bhI Apane ema.e. ke samakakSa darzanAcArya kI parIkSA uttIrNa kI hai| adhyayana ke saMskAra Apako guru paramparA se vaMzAnugata rUpa meM prApta hue haiN| ApakI nizrAgata guru bhaginiyoM evaM ziSyAoM ke adhyayana, saMyama pAlana tathA AtmokarSa ke prati Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxviii...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM Apa sadaiva saceSTa rahatI haiN| ApazrI eka saphala anuzAstA haiM yahI vajaha hai ki ApakI dekharekha meM sajjana maNDala kI phulavArI unnati evaM utkarSa ko prApta kara rahI haiN| tapa aura japa Apake jIvana kA abhinna aMga hai| 'OM hIM arha' pada kI raTanA pratipala Apake roma-roma meM guMjAyamAna rahatI hai| jIvana kI kaThina se kaThina paristhitiyoM meM bhI Apa tadanukUla manaHsthiti banA letI haiN| Apa hamezA kahatI haiM ki jo-jo dekhA vItarAga ne, so so hosI vIrA re| anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / ApakI paramAtma bhakti evaM gurudeva ke prati pravardhamAna zraddhA darzanIya hai| ApakA AgamAnurUpa vartana Apako nisandeha mahAna puruSoM kI koTI meM upasthita karatA hai| ApazrI eka jana prabhAvI vaktA evaM saphala zAsana sevikA haiN| ApazrI kI preraNA se jinazAsana kI zAzvata paramparA ko akSuNNa rakhane meM sahayogI anekaza: jinamaMdiroM kA nirmANa evaM jIrNoddhAra huA hai| zruta sAhitya ke saMvardhana meM ApazrI ke sAtha ApakI nizrArata sAdhvI maMDala kA bhI viziSTa yogadAna rahA hai| aba taka 25-30 pustakoM kA lekhana-saMpAdana ApakI preraNA se sAdhvI maMDala dvArA ho cukA hai evaM aneka viSayoM para kArya abhI bhI gatimAna hai| ___bhArata ke vividha kSetroM kA pada bhramaNa karate hue Apane aneka kSetroM meM dharma evaM jJAna kI jyoti jAgRta kI hai| rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, cha.ga., yU.pI., bihAra, baMgAla, tamilanADu, karnATaka, mahArASTra, jhArakhaMDa, Andhrapradeza Adi aneka prAntoM kI yAtrA kara Apane unheM apanI padaraja se pavitra kiyA hai| ina kSetroM meM hue Apake aitihAsika cAturmAsoM kI cirasmRti sabhI ke mAnasa paTala para sadaiva aMkita rhegii| anta meM yahI kahU~gI cintana meM jisake ho kSamatA, vANI meM sahaja madhuratA ho| AcaraNa meM saMyama jhalake, vaha zraddhAspada bana jAtA hai| jo antara meM hI ramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai| jo bhItara meM hI bhramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai|| __aisI virala sAdhikA AryAratna pUjyAzrI ke caraNa sarojoM meM merA jIvana sadA bhramaravat guMjana karatA rahe, yahI antrkaamnaa| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI saumyAjI kI zodha yAtrA ke avismaraNIya pala sAdhvI priyadarzanAzrI Aja saumyaguNAjI ko saphalatA ke isa uttuMga zikhara para dekhakara aisA laga rahA hai mAno cira rAtri ke bAda aba yaha manabhAvana aruNima velA udita huI ho / Aja isa saphalatA ke pIche rahA unakA athaka parizrama, anekazaH bAdhAe~, viSaya kI durUhatA evaM dIrgha prayAsa ke viSaya meM socakara hI mana abhibhUta ho jAtA hai| jisa prakAra kisAna bIja bone se lekara phala prApti taka aneka prakAra se svayaM ko tapAtA evaM khapAtA hai aura taba jAkara use phala kI prApti hotI hai yA phira jaba koI mAtA nau mahIne taka garbha meM bAlaka ko dhAraNa karatI hai taba use mAtRtva sukha kI prApti hotI hai ThIka usI prakAra saumyaguNAjI ne bhI isa kArya kI siddhi hetu mAtra eka yA do varSa nahIM apitu satraha varSa taka nirantara kaThina sAdhanA kI hai| isI sAdhanA kI A~ca meM tapakara Aja 23 Volumes ke bRhad rUpa meM inakA svarNima kArya jana grAhya bana rahA hai| Aja bhI eka-eka ghaTanA mere mAnasa paTala para philma ke rUpa meM ubhara rahI hai| aisA lagatA hai mAno abhI kI hI bAta ho, saumyAjI ko hamAre sAtha rahate hue 28 varSa hone jA rahe haiM aura ina varSoM meM inheM eka sundara salonI gur3iyA se eka viduSI zAsana prabhAvikA, gUr3hAnveSI sAdhikA banate dekhA hai| eka pA~cavIM par3hI huI lar3akI Aja D.LIt kI padavI se vibhUSita hone vAlI hai| vaha bhI koI sAmAnya D.Lit. nahIM, 22-23 bhAgoM meM kiyA gayA eka bRhad kArya aura jisakA ekaeka bhAga eka zodha prabandha ( Thesis) ke samAna hai| aba taka zAyada hI kisI bhI zodhArthI ne DI.liT kArya itane adhika Volumes meM sampanna kiyA hogaa| lADanUM vizvavidyAlaya kI prathama DI.liT. zodhArthI saumyAjI ke isa kArya ne vizvavidyAlaya ke aitihAsika kAryoM meM svarNima pRSTha jor3ate hue zreSThatama udAharaNa prastuta kiyA hai| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXX... .. mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM satraha varSa pahale hama loga pUjyA guruvaryyAzrI ke sAtha pUrvI kSetra kI sparzanA kara rahe the| banArasa meM DaoN. sAgaramalajI dvArA Agama granthoM ke gUr3ha rahasyoM ko jAnane kA yaha eka svarNima avasara thA ataH san 1995 meM gurvAjJA se maiM, saumyAjI evaM nUtana dIkSita sAdhvIjI ne bhagavAna pArzvanAtha kI janmabhUmi vArANasI kI ora apane kadama bddh'aae| zikharajI Adi tIrthoM kI yAtrA karate hue hama loga dharma nagarI kAzI phuNce| vArANasI sthita pArzvanAtha vidyApITha, vahA~ ke mandiroM evaM paMDitoM ke maMtranAda se dUra nIrava vAtAvaraNa meM adbhuta zAMti kA anubhava karavA rahA thA / adhyayana hetu manojJa evaM anukUla sthAna thaa| saMyogavaza marUdhara jyoti pUjyA maNiprabhA zrIjI ma.sA. kI nizrAvartI, merI bacapana kI sakhI pUjyA vidyutaprabhA zrIjI Adi bhI adhyayanArtha vahA~ padhArI thii| DaoN. sAgaramalajI se vicAra vimarza karane ke pazcAta AcArya jinaprabhasUri racita vidhimArgaprapA para zodha karane kA nirNaya liyA gyaa| san 1973 meM pUjya guruvaryyA zrI sajjana zrIjI ma. sA. baMgAla kI bhUmi para padhArI thii| svAdhyAya rasika AgamajJa zrI agaracandajI nAhaTA, zrI bha~valAlajI nAhaTA se pUjyAzrI kI pArasparika svAdhyAya carcA calatI rahatI thI / ekadA pUjyAzrI ne kahA ki merI hArdika icchA hai jinaprabhasUrikRta vidhimArgaprapA Adi granthoM kA anuvAda ho / pUjyAzrI yoga-saMyoga vaza usakA anuvAda nahIM kara pAI / viSaya kA cayana karate samaya mujhe guruvaryyA zrI kI vahI icchA yAda AI yA phira yaha kahUM to atizayokti nahIM hogI ki saumyAjI kI yogyatA dekhate hue zAyada pUjyAzrI ne hI mujhe isakI antas preraNA dii| yadyapi yaha graMtha vidhi-vidhAna ke kSetra meM bahu upayogI thA parantu prAkRta evaM saMskRta bhASA meM Abaddha hone ke kAraNa usakA hindI anuvAda karanA Avazyaka ho gyaa| saumyAjI ke zodha kI kaThina parIkSAe~ yahIM se prArambha ho gii| unhoMne sarvaprathama prAkRta vyAkaraNa kA jJAna kiyaa| tatpazcAta dina-rAta eka kara pA~ca mahInoM meM hI isa kaThina graMtha kA anuvAda apanI kSamatA anusAra kara ddaalaa| lekina yahIM para samasyAe~ samApta nahIM huii| saumyaguNAjI jo ki rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura se darzanAcArya (ema.e.) thIM, banArasa meM pI-eca.DI. hetu Avedana nahIM kara sakatI thii| jisa lakSya ko lekara Ae the vaha kArya pUrNa nahIM hone se mana thor3A vicalita huA parantu vizvavidyAlaya ke niyamoM ke kAraNa hama kucha bhI karane meM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ... xxxi asamartha the ataH pUjya guruvaryyAzrI ke caraNoM meM pahu~cane hetu punaH kalakattA kI ora prayANa kiyaa| hamArA vaha cAturmAsa saMgha Agraha ke kAraNa punaH kalakattA nagarI meM huaa| vahA~ se cAturmAsa pUrNakara dharmAnurAgI janoM ko zIghra Ane kA AzvAsana dete hue pUjyAzrI ke sAtha jayapura kI ora vihAra kiyaa| jayapura meM Agama jyoti, pUjyA guruvaryyA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI samAdhi sthalI mohanabAr3I meM mUrti pratiSThA kA Ayojana thA ataH ugra vihAra kara hama loga jayapura phuNceN| bahuta hI sundara aura bhavya rUpa meM kAryakrama sampanna huaa| jayapura saMgha ke ati Agraha se pUjyAzrI evaM saumyaguNAjI kA cAturmAsa jayapura hI huaa| jayapura kA svAdhyAyI zrAvaka varga saumyAjI se kAphI prabhAvita thaa| yadyapi banArasa meM pI-eca. DI. nahIM ho pAI thI kintu saumyAjI kA adhyayana AMzika rUpa meM cAlU thA / usI bIca DaoN. sAgaramalajI ke nirdezAnusAra jayapura saMskRta vizvavidyAlaya ke pro. DaoN. zItalaprasAda jaina ke mArgadarzana meM dharmAnurAgI zrI navaratanamalajI zrImAla ke Der3ha varSa ke athaka prayAsa se unakA rajisTrezana huaa| sAmAjika jimmedAriyoM ko saMbhAlate hue unhoMne apane kArya ko gati dii| pI-eca.DI. kA kArya prArambha to kara liyA parantu sAdhu jIvana kI maryAdA, viSaya kI durUhatA evaM zodha Adi ke viSaya meM anubhavahInatA se kaI bAdhAe~ utpanna hotI rhii| nirdezaka mahodaya digambara paramparA ke hone se zvetAmbara vidhividhAnoM ke viSaya meM unase bhI vizeSa sahayoga milanA muzkila thA ataH saumyAjI ko jo karanA thA apane balabUte para hI karanA thA / yaha saumyAjI hI thI jinhoMne itanI bAdhAoM aura rUkAvaToM ko pAra kara isa zodha kArya ko aMjAma diyaa| jayapura ke pazcAta kuzala gurudeva kI pratyakSa sthalI mAlapurA meM cAturmAsa huaa| vahA~ para lAibrerI Adi kI asuvidhAoM ke bIca bhI unhoMne apane kArya ko pUrNa karane kA prayAsa kiyA / tadanantara jayapura meM eka mahInA rahakara mahopAdhyAya vinayasAgarajI se isakA karekzana karavAyA tathA kucha sAmagrI saMzodhana hetu DaoN. sAgaramalajI ko bhejii| yahA~ taka to unakI kArya gati acchI rahI kintu isake bAda lambe vihAra hone se unakA kArya prAya: avarUddha ho gyaa| phira agalA cAturmAsa pAlItANA huaa| vahA~ para Ane vAle yAtrIgaNoM kI bhIr3a aura tapa sAdhanA-ArAdhanA meM adhyayana nahIMvata hI ho paayaa| punaH sAdhu jIvana ke niyamAnusAra eka sthAna se dUsare sthAna kI ora kadama bddh'aae| rAyapura (cha.ga.) jAne hetu lambe vihAroM ke calate ve apane kArya ko kiMcita bhI saMpAdita nahIM kara pA rahI thii| rAyapura pahu~cate Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxii... mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM pahu~cate Registration kI avadhi antima caraNa taka pahu~ca cukI thI ata: cAturmAsa ke pazcAta muditaprajJA zrIjI aura inheM rAyapura chor3akara zeSa logoM ne anya AsapAsa ke kSetroM kI sparzanA kii| rAyapura nivAsI sunIlajI botharA ke sahayoga se do-tIna mAsa meM pUre kAma ko zodha prabandha kA rUpa dekara use san 2001 meM rAjasthAna vizvavidyAlaya meM prastuta kiyA gayA / yena kena prakAreNa isa zodha kArya ko inhoMne svayaM kI himmata se pUrNa kara hI diyA / tadanantara 2002 kA baiMgalora cAturmAsa sampanna kara mAlegA~va phuNce| vahA~ para saMgha ke prayAsoM se cAturmAsa ke antima dina unakA zodha vAyavA saMpanna huA aura unheM kucha hI samaya meM pI-eca. DI. kI padavI vizvavidyAlaya dvArA pradAna kI gii| san 1995 banArasa meM prArambha huA kArya san 2003 mAlegA~va meM pUrNa huaa| isa kAlAvadhi ke daurAna samasta saMghoM ko unakI pI-eca.DI. ke viSaya meM jJAta ho cukA thA aura viSaya bhI rucikara thA ataH use prakAzita karane hetu vividha saMghoM se Agraha hone lgaa| isI Agraha ne unake zodha ko eka nayA mor3a diyaa| saumyAjI kahatI 'mere pAsa batAne ko bahuta kucha hai, parantu vaha prakAzana yogya nahIM hai' aura sahI mAyane meM zodha prabandha sAmAnya janatA ke lie utanA sugama nahIM hotA ataH guruvaryyA zrI ke pAlItAnA cAturmAsa ke daurAna vidhimArgaprapA ke artha kA saMzodhana evaM avAntara vidhiyoM para Thosa kArya karane hetu ve ahamadAbAda phuNcii| isI daurAna pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma. sA. ne bhI isa kArya kA pUrNa sarvekSaNa kara usameM apekSita sudhAra krvaae| tadanantara L. D. Institute ke prophesara jitendra bhAI, phira kobA lAibrerI se manoja bhAI sabhI ke sahayoga se vidhimArgaprapA ke artha meM rahI truTiyoM ko sudhArate hue use navIna rUpa diyaa| isI adhyayana kAla ke daurAna jaba ve kobA meM vidhi granthoM kA AloDana kara rahI thI taba DaoN. sAgaramalajI kA bAyapAsa sarjarI hetu vahA~ padArpaNa huA / saumyAjI ko vahA~ adhyayanarata dekhakara bole- "Apa to hamArI vidyArthI ho, yahA~ kyA kara rahI ho? zAjApura padhArie maiM yathAsaMbhava hara sahayoga dene kA prayAsa kruuNgaa|" yadyapi vidhi vidhAna DaoN. sAgaramalajI kA viSaya nahIM thA parantu unakI jJAna praur3hatA evaM anubhava zIlatA saumyAjI ko sahI dizA dene hetu paryApta thii| vahA~ se vidhimArgaprapA kA navInIkaraNa kara ve guruvaryyAzrI ke sAtha mumbaI cAturmAsArtha giiN| mahAvIra svAmI derAsara pAyadhunI se vidhiprapA kA prakAzana bahuta hI sundara rUpa meM huaa| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...xxxiii kisI bhI kArya meM bAra-bAra bAdhAe~ Ae to utsAha evaM pravAha svata: manda ho jAtA hai, parantu saumyAjI kA utsAha viparIta paristhitiyoM meM bhI vRddhiMgata rhaa| mumbaI kA cAturmAsa pUrNakara ve zAjApura giiN| vahA~ jAkara DaoN. sAhaba ne DI.liTa karane kA sujhAva diyA aura lADanUM vizvavidyAlaya ke antargata unhIM ke nirdezana meM rajisTrezana bhI ho gyaa| yaha lADanUM vizva bhAratI kA prathama DI.liTa. rajisTrezana thaa| saumyAjI se saba kucha jJAta hone ke bAda maiMne unase kahA- pratyeka vidhi para alaga-alaga kArya ho to acchA hai aura unhoMne vaisA hI kiyaa| parantu jaba kArya prArambha kiyA thA taba vaha itanA virATa rUpa le legA yaha anumAna bhI nahIM thaa| zAjApura meM rahate hue inhoMne cha:sAta vidhiyoM para apanA kArya pUrNa kiyaa| phira gurvAjJA se kArya ko bIca meM chor3a puna: guruvaryA zrI ke pAsa phuNcii| jayapura evaM TATA cAturmAsa ke sampUrNa sAmAjika dAyitvoM ko saMbhAlate hue pUjyAzrI ke sAtha rhii| zodha kArya pUrNa rUpa se rUkA huA thaa| DaoN.sAhaba ne saceta kiyA ki samayAvadhi pUrNatA kI ora hai ata: kArya zIghra pUrNa kareM to acchA rahegA varanA rajisTrezana radda bhI ho sakatA hai| aba eka bAra phira se unheM adhyayana kArya ko gati denI thii| unhoMne laghu bhaginI maNDala ke sAtha lAibrerI yukta zAnta-nIrava sthAna hetu vArANasI kI ora prasthAna kiyaa| isa bAra lakSya thA ki kArya ko kisI bhI prakAra se pUrNa karanA hai| unakI yogyatA dekhate hue zrI saMgha evaM guruvaryA zrI unheM aba samAja ke kAryoM se jor3e rakhanA cAhate the paraMtu kaThora parizrama yukta unake vizAla zodha kArya ko bhI sampanna karavAnA Avazyaka thaa| banArasa pahu~cakara inhoMne mudrA vidhi ko choTA kArya jAnakara use pahale karane ke vicAra se usase hI kArya ko prArambha kiyaa| dekhate hI dekhate usa kArya ne bhI eka virATa rUpa le liyaa| unakA yaha mudrA kArya vizvastarIya kArya thA jisameM unhoMne jaina, hindU, bauddha, yoga evaM nATya paramparA kI sahasrAdhika hasta mudrAoM para vizeSa zodha kiyaa| yadyapi unhoMne dina-rAta parizrama kara isa kArya ko 6-7 mahIne meM eka bAra pUrNa kara liyA, kintu usake vibhinna kArya to anta taka calate rhe| tatpazcAta unhoMne anya kucha viSayoM para aura bhI kArya kiyaa| unakI kAryaniSThA dekha vahA~ ke loga hataprabha raha jAte the| saMgha-samAja ke bIca svayaM bar3e hone ke kAraNa nahIM cAhate hue bhI sAmAjika dAyitva nibhAne hI par3ate the| sirpha banArasa meM hI nahIM rAyapura ke bAda jaba bhI ve adhyayana hetu kahIM gaI Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxiv...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM to unheM hI bar3e hokara jAnA pdd'aa| sabhI guru bahinoM kA vicaraNa zAsana kAryoM hetu bhinna-bhinna kSetroM meM hone se isa samasyA kA sAmanA bhI unheM karanA hI thaa| sAdhu jIvana meM bar3e hokara rahanA arthAta saMgha-samAja-samudAya kI samasta gatividhiyoM para dhyAna rakhanA, jo ki adhyayana karane vAloM ke lie saMbhava nahIM hotA paraMtu sAdhu jIvana yAnI viparIta paristhitiyoM kA svIkAra aura jo inheM pAra kara Age bar3ha jAtA hai vaha jIvana jIne kI kalA kA mAsTara bana jAtA hai| isa zodhakArya ne saumyAjI ko vidhi-vidhAna ke sAtha jIvana ke kSetra meM bhI mAtra mAsTara nahIM apitu vizeSajJa banA diyaa| pUjya bar3e ma.sA. baMgAla ke kSetra meM vicaraNa kara rahe the| kolakAtA vAloM kI hArdika icchA saumyAjI ko bulAne kI thii| vaise jauharI saMgha ke padAdhikArI zrI premacandajI moghA evaM maMtrI maNilAlajI dusAja zAjApura se hI unake cAturmAsa hetu Agraha kara rahe the| ata: na cAhate hue bhI kArya ko ardha virAma de unheM kalakattA AnA pdd'aa| zAjApura evaM banArasa pravAsa ke daurAna kie gae zodha kArya kA kampoja karavAnA bAkI thA aura eka-do viSayoM para zodha bhii| paraMtu "jisakI khAo bAjarI usakI bajAo hAjarI" ata: eka aura avarodha zodha kArya meM A cukA thaa| guruvaryA zrI ne socA thA ki cAturmAsa ke prArambhika do mahIne ke pazcAta inheM pravacana Adi dAyitvoM se nivRtta kara deMge paraMtu samAja meM rahakara yaha saba saMbhava nahIM hotaa| cAturmAsa ke bAda guruvaryA zrI to zeSa kSetroM kI sparzanA hetu nikala par3I kintu unheM zeSa kArya ko pUrNakara antima svarUpa dene hetu kolakAtA hI rkhaa| kolakAtA jaisI mahAnagarI evaM cira-paricita samudAya ke bIca tIvra gati se adhyayana asaMbhava thA ata: unhoMne mauna dhAraNa kara liyA aura saptAha meM mAtra eka ghaMTA logoM se dharma carcA hetu khulA rkhaa| phira bhI sAmAjika dAyitvoM se pUrNa mukti saMbhava nahIM thii| isI bIca kolakAtA saMgha ke Agraha se evaM adhyayana hetu anya suvidhAoM ko dekhate hue pUjyAzrI ne inakA cAturmAsa kalakattA ghoSita kara diyaa| pUjyAzrI se alaga hue saumyAjI ko karIba sAta mahIne ho cuke the| cAturmAsa sammukha thA aura ve apanI jimmedArI para prathama bAra svataMtra cAturmAsa karane vAlI thii| ___ jeTha mahIne kI bhISaNa garmI meM unhoMne guruvAzrI ke darzanArtha jAne kA mAnasa banAyA aura Upara se mAnasUna sinA tAne khar3A thaa| adhyayana kArya pUrNa karane hetu samayAvadhi kI talavAra to unake Upara laTaka hI rahI thii| ina paristhitiyoM meM Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...xxxv unhoMne 35-40 ki.mI. pratidina kI raphtAra se durgApura kI tarapha kadama bddh'aae| kalakattA se durgApura aura phira puna: kolakAtA kI yAtrA meM lagabhaga eka mahInA par3hAI nahIMvata huii| yadyapi guruvaryAzrI ke sAtha cAturmAsika kAryakramoM kI jimmedAriyA~ inhIM kI hotI hai phira bhI adhyayana Adi ke kAraNa inakI mAnasikatA cAturmAsa saMbhAlane kI nahIM thI aura kisI dRSTi se ucita bhI thaa| kyoMki sabase bar3e hone ke kAraNa pratyeka kAryabhAra kA vahana inhIM ko karanA thA ata: do mAha taka adhyayana kI gati para puna: breka laga gyaa| pUjyA zrI hamezA pharamAtI hai ki jo jo dekhA vItarAga ne, so-so hosI vIrA re| anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / saumyAjI ne bhI guru AjJA ko zirodhArya kara saMgha-samAja ko samaya hI nahIM apita bhautikatA meM bhaTakate hae mAnava ko dharma kI sahI dizA bhI dikhaaii| vartamAna paristhitiyoM para unakI Ama carcA se logoM meM dharma ko dekhane kA eka nayA najariyA vikasita huaa| guruvaryAzrI evaM hama sabhI ko Antarika AnaMda kI anubhUti ho rahI thI kintu saumyAjI ko vApasa duganI gati se adhyayana meM jur3anA thaa| idhara kolakAtA saMgha ne pUrNa prayAsa kie phira bhI hindI bhASA kA koI acchA kampojara na milane se kampojiMga kArya banArasa meM karavAyA gyaa| dUrastha rahakara yaha saba kArya karavAnA unake lie eka viSama samasyA thii| paraMtu aba zAyada ve ina sabake lie sadha gaI thI, kyoMki unakA yaha kArya aisI hI aneka bAdhAoM kA sAmanA kara cukA thaa| udhara saiMthiyA cAturmAsa meM pUjyAzrI kA svAsthya acAnaka do-tIna bAra bigar3a gyaa| ata: varSAvAsa pUrNakara pUjya gurUvaryA zrI puna: kolakAtA kI ora pdhaarii| saumyAjI prasanna thI kyoMki gurUvaryA zrI svayaM unake pAsa padhAra rahI thii| gurujanoM kI nizrA prApta karanA hara vinIta ziSya kA manecchita hotA hai| pUjyA zrI ke Agamana se ve sAmAjika dAyitvoM se mukta ho gaI thii| adhyayana ke antima par3Ava meM gurUvaryA zrI kA sAtha unake lie suvarNa saMyoga thA kyoMki prAya: zodha kArya ke daurAna pUjyAzrI unase dUra rahI thii| zodha samaya pUrNAhuti para thaa| paraMtu isa bRhada kArya ko itanI viSamatAoM ke bhaMvara meM pha~sakara pUrNatA taka pahu~cAnA eka kaThina kArya thaa| kArya apanI gati se cala rahA thA aura samaya apanI dhurI pr| sabamizana DeTa Ane vAlI thI kintu kampojiMga evaM prUpha rIDiMga Adi kA kAphI kArya zeSa thaa| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxvi...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM pUjyAzrI ke prati ananya samarpita zrI vijayendrajI saMkhalecA ko jaba isa sthiti ke bAre meM jJAta huA to unhoMne yunivarsiTI dvArA samayAvadhi bar3hAne hetu arjI patra dene kA sujhAva diyaa| unake hArdika prayAsoM se 6 mahIne kA eksaTeMzana prApta huaa| idhara pUjyA zrI to zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA sampanna kara anya kSetroM kI ora bar3hane kI icchuka thii| paraMtu bhaviSya ke garbha meM kyA chupA hai yaha koI nahIM jaantaa| kucha viziSTa kAraNoM ke calate kolakAtA bhavAnIpura sthita zaMkhezvara mandira kI pratiSThA cAturmAsa ke bAda honA nizcita huaa| ata: aba ATha-dasa mahIne taka baMgAla vicaraNa nizcita thaa| saumyAjI ko apratima saMyoga milA thA kArya pUrNatA ke lie| ___zAsana deva unakI kaThina se kaThina parIkSA le rahA thaa| zAyada viSamatAoM kI agni meM tapakara ve saumyAjI ko kharA sonA banA rahe the| kArya apanI pUrNatA kI ora pahu~catA isI se pUrva unake dvArA likhita 23 khaNDoM meM se eka khaNDa kI mUla kaoNpI guma ho gii| puna: eka khaNDa kA lekhana aura samayAvadhi kI alpatA ne samasyAoM kA cakravyUha sA banA diyaa| kucha bhI samajha meM nahIM A rahA thaa| jinapUjA kriyA vidhAnoM kA eka mukhya aMga hai ataH use gauNa karanA yA chor3a denA bhI saMbhava nahIM thaa| cAMsa lete hue eka bAra puna: Extension hetu nivedana patra bhejA gyaa| muni jIvana kI kaThinatA evaM zodha kArya kI vizAlatA ke maddenajara eka bAra punaH cAra mahIne kI avadhi yunivarsiTI ke dvArA prApta huii| ___ zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA nimitta sampUrNa sAdhvI maMDala kA cAturmAsa bakula bagAna sthita lIlIjI maNilAlajI sukhAnI ke nUtana baMgale meM honA nizcita huaa| pUjyAzrI ne khaDagapura, TATAnagara Adi kSetroM kI ora vihAra kiyaa| pA~cachaha sAdhvIjI adhyayana hetu pauzAla meM hI rUke the| zrI jinaraMgasUri pauzAla kolakAtA bar3A bAjAra meM sthita hai| sAdhu-sAdhviyoM ke lie yaha atyaMta zAtAkArI sthAna hai| saumyAjI ko banArasa se kolakAtA lAne evaM adhyayana pUrNa karavAne meM pauzAla ke TrasTiyoM kI vizeSa bhUmikA rahI hai| saumyAjI ne apanA adhikAMza adhyayana kAla vahA~ vyatIta kiyaa| TrasTIgaNa zrI kAntilAlajI, kamalacaMdajI, vimalacaMdajI, maNilAlajI Adi ne bhI hara prakAra kI suvidhAe~ pradAna kii| saMgha-samAja ke sAmAnya dAyitvoM se bacAe rkhaa| isI adhyayana kAla meM bIkAnera hAla kolakAtA nivAsI zrI khemacaMdajI bAMThiyA ne AtmIyatA pUrvaka sevAe~ pradAna kara ina logoM ko nizcinta Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...xxxvil rkhaa| isI taraha ananya sevAbhAvI zrI candrakumArajI muNota (lAlAbAba) jo saumyAjI ko bahanavata mAnate haiM unhoMne eka bhAI ke samAna unakI hara AvazyakatA kA dhyAna rkhaa| kalakattA saMgha saumyAjI ke lie parivAravata hI ho gayA thaa| sampUrNa saMgha kI eka hI bhAvanA thI ki unakA adhyayana kolakAtA meM hI pUrNa ho| pUjyAzrI TATAnagara se kolakAtA kI ora padhAra rahI thii| suyogyA sAdhvI samyagdarzanAjI ugra vihAra kara guruvaryAzrI ke pAsa pahuMcI thii| saumyAjI nizciMta thI ki isa bAra cAturmAsika dAyitva suyogyA samyaga darzanAjI mahArAja sNbhaaleNge| ve apanA adhyayana ucita samayAvadhi meM pUrNa kara leNge| paraMtu paristhiti vizeSa se samyagajI mahArAja kA cAturmAsa khaDagapura hI ho gyaa| saumyAjI kI zodhayAtrA meM saMgharSoM kI samApti hI nahIM ho rahI thii| pustaka lekhana, cAturmAsika jimmedAriyA~ aura pratiSThA kI taiyAriyA~ koI samAdhAna dUradUra taka najara nahIM A rahA thaa| adhyayana kI mahattA ko samajhate hue pUjyAzrI evaM amitAjI sukhAnI ne unheM cAturmAsika dAyitvoM se nivRtta rahane kA anunaya kiyA kintu guru kI zAsana sevA meM sahayogI banane ke lie inhoMne do mahIne guruvA zrI ke sAtha cAturmAsika dAyitvoM kA nirvAha kiyaa| phira vaha apane adhyayana meM juTa gii| kaI bAra mana meM prazna uThatA ki hamArI pyArI saumyA itanA sAhasa kahA~ se lAtI hai| kisI kavi kI paMktiyA~ yAda A rahI hai sUraja se kaha do bezaka vaha, apane ghara ArAma kreN| cA~da sitAre jI bhara soeM, nahIM kisI kA kAma kreN| agara amAvasa se lar3ane kI jida koI kara letA hai| to saumya guNA sA juganu sArA, aMdhakAra hara letA hai / / , ____jina pUjA eka vistRta viSaya hai| isakA punarlekhana to niyata avadhi meM ho gayA paraMtu kampojiMga Adi nahIM hone se zodha prabaMdha ke tIsare evaM cauthe bhAga ko taiyAra karane ke lie samaya kI AvazyakatA thii| aba tIsarI bAra lADanUM vizvavidyAlaya se Extension milanA asaMbhava pratIta ho rahA thaa| zrI vijayendrajI saMkhalecA samasta paristhitiyoM se avagata the| unhoMne pUjya gurUvaryA zrI se nivedana kiyA ki saumyAjI ko pUrNata: nivRtti dekara kArya zIghrAtizIghra karavAyA jaae| vizvavidyAlaya ke tatsambandhI niyamoM ke bAre meM patA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxviii...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM karake Der3ha mahIne kI antima evaM viziSTa mauhalata dilvaaii| aba derI hone kA matalaba thA Rejection of Work by University ataH tvarA gati se kArya claa| saumyAjI para gurujanoM kI kRpA anavarata rahI hai| pUjya gurUvaryA sajjana zrIjI ma.sA. ke prati vaha vizeSa zraddhA praNata haiN| apane hara zubha karma kA nimitta evaM upAdAna unheM hI mAnatI haiN| ise sAkSAta guru kRpA kI anuzruti hI kahanA hogA ki unake samasta kArya svataH gyArasa ke dina sampanna hote ge| saumyAjI kI Antarika icchA thI ki pUjyAzrI ko samarpita unakI kRti pUjyAzrI kI puNyatithi ke dina vizvavidyAlaya meM Submit kI jAe aura nimitta bhI aise hI bane ki Extension lete-lete saMyogavazAta puna: vahI tithi aura mahInA A gyaa| ___ 23 disambara 2012 mauna gyArasa ke dina lADanUM vizvavidyAlaya meM 4 bhAgoM meM vargIkRta 23 khaNDIya Thesis jamA kI gii| itane virATa zodha kArya ko dekhakara sabhI hataprabha the| 5556 pRSThoM meM gumphita yaha zodha kArya yadi zodha niyama ke anusAra taiyAra kiyA hotA to 11000 pRSThoM se adhika ho jaate| yaha saba gurUvaryA zrI kI hI asIma kRpA thii| pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. kI hArdika icchA thI ki saumyAjI ke isa jJAnayajJa kA sammAna kiyA jAe jisase jina zAsana kI prabhAvanA ho aura jaina saMgha gauravAnvita bne| bhavAnIpura-zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA kA pAvana suyoga thaa| zrutajJAna ke bahumAna rUpa 23 granthoM kA bhI julUsa nikAlA gyaa| sampUrNa kolakAtA saMgha dvArA unakI vadhAmaNI kI gii| yaha eka anumodanIya evaM avismaraNIya prasaMga thaa| ___ basa mana meM eka hI kasaka raha gaI ki maiM isa pUrNAhuti kA hissA nahIM bana paaii| ___ Aja saumyAjI kI dIrgha zodha yAtrA ko pUrNatA ke zikhara para dekhakara niHsandeha kahA jA sakatA hai ki pUjyA pravartinI ma.sA. jahA~ bhI Atma sAdhanA meM lIna hai vahA~ se unakI anavarata kRpA dRSTi barasa rahI hai| zodha kArya pUrNa hone ke bAda bhI saumyAjI ko virAma kahA~ thA? unake zodha viSaya kI traikAlika prAsaMgikatA ko dhyAna meM rakhate hue unheM pustaka rUpa meM prakAzita karane kA nirNaya liyA gyaa| pustaka prakAzana sambandhI sabhI kArya zeSa the tathA pustakoM kA prakAzana kolakAtA se hI ho rahA thaa| ata: kalakattA saMgha ke pramukha zrI kAntilAlajI mukIma, vimalacaMdajI mahamavAla, zrAvikA zreSThA pramilAjI mahamavAla, vijayendrajI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...xxxix saMkhalecA Adi ne pUjyAzrI ke sammukha saumyAjI ko rokane kA nivedana kiyaa| zrI candrakumArajI muNota, zrI maNilAlajI dUsAja Adi bhI nivedana kara cuke the| yadyapi ajImagaMja dAdAbAr3I pratiSThA ke kAraNa rokanA asaMbhava thA paraMtu mukimajI ke atyAgraha ke kAraNa pUjyAzrI ne unheM kucha samaya ke lie vahA~ rahane kI AjJA pradAna kii| ___gurUvaryA zrI ke sAtha vihAra karate hue saumyAguNAjI ko tIna Stop jAne ke bAda vApasa AnA pdd'aa| dAdAbAr3I ke samIpastha zItalanAtha bhavana meM rahakara unhoMne apanA kArya pUrNa kiyaa| isa taraha inakI sampUrNa zodha yAtrA meM kalakattA eka avismaraNIya sthAna banakara rhaa| kSaNaiH kSaNaiH bar3ha rahe unake kadama aba maMjila para pahuMca cuke haiN| Aja jo saphalatA kI bahumaMjilA imArata isa pustaka zrRMkhalA ke rUpa meM dekha rahe haiM vaha majabUta nIMva inhoMne apane utsAha, mehanata aura lagana ke AdhAra para rakhI hai| saumyaguNAjI kA yaha vizad kArya yuga-yugoM taka eka kIrtistambha ke rUpa meM smaraNIya rhegaa| zruta kI amUlya nidhi meM vidhi-vidhAna ke rahasyoM ko ujAgara karate hue unhoMne jo kArya kiyA hai vaha Ane vAlI bhAvI pIr3hI ke lie Adarza rUpa rhegaa| loka paricaya evaM lokaprasiddhi se dUra rahane ke kAraNa hI Aja ve isa bRhad kArya ko sampanna kara pAI haiN| maiM paramAtmA se yahI prArthanA karatI hU~ ki ve sadA isI taraha zruta saMvardhana ke kalyANa patha para gatizIla rhe| aMtata: unake aDiga manobala kI anumodanA karate hue yahI kahU~gIpragati zilA para car3hane vAle bahuta mileMge, kIrtimAna karane vAlA to viralA hotA hai| AMdolana karane vAle to bahuta mileMge, dizA badalane vAlA koI nirAlA hotA hai| tAroM kI taraha Tima-TimAne vAle aneka hote haiM, para sUraja bana rozana karane vAlA koI eka hI hotA hai| samaya gaMvAne vAloM se yaha duniyA bharI hai, para itihAsa banAne vAlA koI saumya sA hI hotA hai| prazaMsA pAne vAle jaga meM aneka mileMge, priya bane sabhI kA aisA koI sajjana hI hotA hai / / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika anumodanA kisI kavi ne bahuta hI sundara kahA hai dhIre-dhIre re manA, dhIre saba kucha hoya / mAlI sIMce so ghar3A, Rtu Avata phala hoya / / __ hara kArya meM saphalatA samaya Ane para hI prApta hotI hai| eka kisAna bIja bokara sAla bhara taka mehanata karatA hai taba jAkara use phasala prApta hotI hai| cAra sAla taka College meM mehanata karane ke bAda vidyArthI Doctor, Engineer yA MBA hotA hai| sAdhvI saumyagaNAjI Aja saphalatA ke jisa zikhara para paha~cI hai usake pIche unakI varSoM kI mehanata evaM dhairya nIMva rUpa meM rahe hue haiN| lagabhaga 30 varSa pUrva saumyAjI kA Agamana hamAre maNDala meM eka choTI sI gur3iyA ke rUpa meM huA thaa| vyavahAra meM laghutA, vicAroM meM saralatA evaM buddhi kI zreSThatA unake pratyeka kArya meM tabhI se parilakSita hotI thii| gyAraha varSa kI nizA jaba pahalI bAra pUjyAzrI ke pAsa vairAgyavAsita avasthA meM AI taba mAtra cAra mAha kI avadhi meM pratikramaNa, prakaraNa, bhASya,karmagrantha, prAta:kAlIna pATha Adi kaMThastha kara lie the| unakI tIvra buddhi evaM smaraNa zakti kI prakharatA ke kAraNa pUjya choTe ma.sA. (pUjya zaziprabhA zrIjI ma.sA.) unheM adhika se adhika cIjeM sikhAne kI icchA rakhate the| nizA kA bAla mana jaba adhyayana se uktA jAtA aura bAla sulabha ceSTAoM ke lie mana utkaMThita hone lagatA, to kaI bAra vaha ghaMToM upAzraya kI chata para to kabhI sIr3hiyoM meM jAkara chupa jAtI tAki use adhyayana na karanA pdd'e| paraMtu yaha usakI bAla krIr3Ae~ thii| 15-20 gAthAe~ yAda karanA usake lie eka sahaja bAta thii| unake adhyayana kI lagana evaM sIkhane kI kalA Adi ke anukaraNa kI preraNA Aja bhI choTe ma.sA. Ane vAlI naI maMDalI ko dete haiN| sUtrAgama adhyayana, jJAnArjana, lekhana, zodha Adi ke kArya meM unhoMne jo zrRMkhalA prArambha Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...xll kI hai Aja sajjanamaMDala meM usameM kaI kar3iyA~ jur3a gaI haiM parantu mukhya kar3I to mukhya hI hotI hai| ye sabhI ke lie preraNA bana rahI haiM kintu inake bhItara jo preraNA AI vaha kahIM na kahIM pUjya guruvaryA zrI kI asIma kRpA hai| ucca ur3Ana nahIM bhara sakate tuccha bAharI camakIle para mahata karma ke lie cAhie mahata preraNA bala bhI bhItara yaha mahata preraNA guru kRpA se hI prApta ho sakatI hai| vinaya, saralatA, zAlInatA, RjutA Adi guNa gurukRpA kI prApti ke lie Avazyaka hai| saumyAjI kA mana zurU se sIdhA evaM sarala rahA hai| sAMsArika kapaTa-mAyA yA vyavahArika aupacArikatA nibhAnA inake svabhAva meM nahIM hai| pUjya pravartinIjI ma.sA. ko kaI bAra ye sahaja meM kahatI 'mahArAja zrI!' maiM to ApakI koI sevA nahIM karatI, na hI mujhameM vinaya hai, phira merA uddhAra kaise hogA, mujhe guru kRpA kaise prApta hogI?' taba pUjyAzrI pharamAtI- 'saumyA! tere Upara to merI anAyAsa kRpA hai, tUM ciMtA kyoM karatI hai? tUM to mahAna sAdhvI bnegii|' Aja pUjyAzrI kI hI antasa zakti evaM AzIrvAda kA prasphoTana hai ki lokaiSaNA, loka prazaMsA evaM loka prasiddhi ke moha se dUra ve zruta sevA meM sarvAtmanA samarpita haiN| jitanI samarpita ve pUjyA zrI ke prati thI utanI hI vinamra anya gurujanoM ke prati bhii| guru bhaginI maMDala ke kAryoM ke lie bhI ve sadA tatpara rahatI haiN| cAhe bar3oM kA kArya ho, cAhe choToM kA unhoMne kabhI kisI ko TAlane kI koziza nahIM kii| cAhe priyadarzanA zrIjI ho, cAhe divyadarzanA zrIjI, cAhe zubhadarzanAzrIjI ho, cAhe zIlaguNA jI Aja taka sabhI ke sAtha inhoMne laghu banakara hI vyavahAra kiyA hai| kanakaprabhAjI, saMyamaprajJAjI Adi laghu bhaginI maMDala ke sAtha bhI inakA vyavahAra sadaiva sammAna, mAdhurya evaM apanepana se yukta rahA hai| ye jinake bhI sAtha cAturmAsa karane gaI haiM unheM guruvata sammAna diyA tathA unakI viziSTa Antarika maMgala kAmanAoM ko prApta kiyA hai| pUjyA vinItA zrIjI ma.sA., pUjyA maNiprabhAzrIjI ma.sA., pUjyA hemaprabhA zrIjI ma.sA., pUjyA sulocanA zrIjI ma.sA., pUjyA vidyutaprabhAzrIjI ma.sA. Adi kI ina para vizeSa kRpA rahI hai| pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA., AcArya zrI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiii... mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM padmasAgarasUrijI ma.sA., AcArya zrI kIrtiyazasUrijI Adi ne inheM apanA snehAzISa evaM mArgadarzana diyA hai| AcArya zrI rAjayazasUrijI ma.sA., pUjya bhrAtA zrI vimalasAgarajI ma.sA. evaM pUjya vAcaMyamA zrIjI (bahana) ma. sA. inakA Ph.D. evaM D.Litt. kA viSaya vidhi-vidhAnoM se sambandhita hone ke kAraNa inheM 'vidhiprabhA' nAma se hI bulAte haiN| pUjyA zaziprabhAjI ma.sA. ne adhyayana kAla ke atirikta inheM kabhI bhI apane se alaga nahIM kiyA aura Aja bhI hama sabhI guru bahanoM kI apekSA guru nizrA prApti kA lAbha inheM hI sarvAdhika milatA hai| pUjyAzrI ke cAturmAsa meM apane vividha prayAsoM ke dvArA cAra cA~da lagAkara ye unheM aura bhI adhika jAnadAra banA detI haiN| tapa-tyAga ke kSetra meM to bacapana se hI inakI vizeSa ruci thii| navapada kI olI kA prArambha inhoMne gRhastha avasthA meM hI kara diyA thaa| inakI choTI umra ko dekhakara choTe ma. sA. ne kahA- dekho! tumheM tapasyA ke sAtha utanI hI par3hAI karanI hogI taba to olIjI karanA anyathA nhiiN| ye bolI- maiM roja pandraha nahIM bIsa gAthA karUMgI Apa mujhe olIjI karane dIjie aura usa samaya olIjI karake sampUrNa prAta:kAlIna pATha kaMThAgra kiye| bIsasthAnaka, vardhamAna, navapada, mAsakSamaNa, zreNI tapa, cattAri aTTha dasa doya, paiMtAlIsa Agama, gyAraha gaNadhara, caudaha pUrva, aTThAIsa labdhi, dharmacakra, pakhavAsA Adi kaI choTe-bar3e tapa karate hue inhoMne adhyayana evaM tapasyA donoM meM hI apane Apako sadA agrasara rakhA / Aja unake varSoM kI mehanata kI phalazruti huI hai| jisa zodha kArya ke lie ve gata 18 varSoM se juTI huI thI usa saMkalpanA ko Aja eka mUrtta svarUpa prApta huA hai| aba taka saumyAjI ne jisa dhairya, lagana, ekAgratA, zruta samarpaNa evaM dRr3haniSThA ke sAtha kArya kiyA hai ve unameM sadA vRddhiMgata rahe / pUjya guruvaryyA zrI ke nakSe kadama para Age bar3hate hue ve unake kAryoM ko aura nayA AyAma deM tathA zruta ke kSetra meM eka nayA avadAna prastuta kreN| inhIM zubha bhAvoM ke sAtha guru bhaginI maNDala Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana 'mudrA' yoga vijJAna kA eka mahattvapUrNa aMga hai, adhyAtma sAdhanA kA Avazyaka caraNa hai tathA zAstrIya vidyAoM meM viziSTatama vidyA hai| mAnava mAtra ke samagra vikAsa ke lie mudrA yoga atyanta hI upayogI hai| bhAratIya RSi-maharSiyoM ne mana, buddhi evaM zarIra ko zAnta rakhane ke lie vibhinna madrAoM kA prayoga kiyA thaa| isa vijJAna ke dvArA hama Aja bhI AdhyAtmika, zArIrika evaM mAnasika zakti prApta karake bhava-bhavAntara ko mokSa sAdhya banA sakate haiN| mAnava mAtra kI antaH zaktiyA~ asIma haiM kintu ve hamArI asImita kalpanA ke vistRta kSetra se bhI pare haiN| bhautika stara para jIvana yAtrA kA nirvahana karane vAlA vyakti una antaH zaktiyoM ko na pahacAna sakatA hai aura na hI unakA sArthaka upayoga kara pAtA hai| vaha sAmAnyata: ajJAnajanita buddhi evaM mohAdi ke vazIbhUta huA bAhya upalabdhiyoM ko hI vAstavika mAnatA hai| mudrA eka aisI paddhati hai jisake mAdhyama se hama jar3a-cetana kA bheda jJAna karate hue yathArthatA ke nikaTa pahu~ca sakate haiM, paudgalika evaM AdhyAtmika zaktiyoM kA mUlyAMkana kara sakate haiM aura antaraMga zaktiyoM ko jAgRta karane hetu prayatnazIla ho sakate haiN| pratyeka mAnava kA antima lakSya yahI honA cAhie ki use apanI nijI zaktiyoM kA bodha ho aura apane svarUpa kI pahacAna ho| eka bAra cetanA ke ucca staroM kI jhalaka dikha jAye to mAyAjAla ke sabhI jhaThe prapaMca evaM samasyAe~ samApta ho sakatI hai| isa ucca bhUmikA para ArohaNa karane ke lie citta kA ekAgra honA Avazyaka hai| adhikAMza paddhatiyoM meM ekAgratA ke mahattva para jora diyA gayA hai| ekAgratA dvArA hama bahiraMga jIvana kI ora pravAhita hotI huI cetanA ko antaraMga kSetroM kI ora mor3a sakate haiN| yahA~ prazna uThatA hai ki ekAgratA kyA hai? to javAba meM kahA jA sakatA hai ki apanI cetana dhArA ko sabhI bAhya viSayoM evaM vicAroM se haTAkara kisI vizeSa vicAra bindu para kendrita Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xliv...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM krnaa| yaha kArya sarala nahIM hai| hamArI cetanA ko vividhatA priya hai| eka se dUsare aura dUsare se tIsare viSaya para maMDarAne kI Adata bahuta purAnI hai ise eka viSaya para kendrita karanA saMkalpa sAdhya hai| mudrAe~ zarIra evaM citta sthirIkaraNa ke lie brahmAstra kA kArya karatI haiN| jaise brahmAstra kA prayoga kabhI niSphala nahIM jAtA vaise hI suvidhi yukta kiyA gayA mudrAbhyAsa sthiratA guNa ko vikasita karatA hai| gheraNDa saMhitA meM suspaSTa kahA gayA hai ki sthiratA ke lie mudrAyoga ko sAdhanA caahie| sthairya guNa bahiraMga va antaraMga samagra pakSoM se atyanta lAbhadAyI hai| hama anubhava kareM to ni:sandeha mahasUsa ho sakegA ki sthiratA ke paloM meM vyakti kI cetanA abAdha rUpa se pravAhita hone lagatI hai| isa avasthA meM avacetana mana meM chipe manovaijJAnika pratirUpa cetana mana ke stara taka Upara uTha Ate haiM tathA anAvRtta hone lagate haiN| sAmAnya taura para mAnasika vikSepoM ke kAraNa hama apanI AMtarika zaktiyoM se saMbaMdha sthApita nahIM kara pAte athavA unheM abhivyakta nahIM kara paate| jabaki ekAgratA ke kSaNoM meM hI hama apane vyaktitva ke AMtarika pakSoM ko samajhanA prAraMbha karate haiN| isa prakAra ekAgra citta ke pariNAma bahuta mahattvapUrNa hai| mudrA vijJAna se ina pariNAmoM ko avazyaMbhAvI prApta kiyA jAtA hai| .. ___ mudrAe~ zArIrika evaM mAnasika santulana banAe rakhatI hai| haThayoga saMbaMdhI mudrAbhyAsa meM bandha kA prayoga bhI kiyA jAtA hai svabhAvata: mudrA aura bandha hamAre zarIra ke snAyu jAlakoM tathA antaHsrAvI granthiyoM ko uttejita karate haiM aura zarIra kI jaiva-UrjAoM ko sakriya karate haiN| kabhI-kabhI madrAe~ AMtarika, mAnasika yA atIndriya bhAvanAoM kI pratIkAtmaka abhivyakti ke rUpa meM bhI kArya karatI haiN| yaha eka Azcaryajanaka tathya hai| - hamAre zarIra meM atIndriya zaktiyoM se yukta eka yaugika patha hai jise merUdaNDa kahate haiN| isa mArga para tathA isake UparI aura nicale hisse meM aneka zaktiyA~ maujUda haiN| sAtha hI isa mArgasthita zaktiyoM ke irda-girda vibhinna snAyu jAla biche hue haiN| ye jAla mastiSka kendroM aura aMtaHsrAvI graMthiyoM se sIdhe jur3e hote haiN| yaugika mudrAoM se snAyu maMDala jAgRta hokara zarIra meM aneka manovaijJAnika aura jIva-rAsAyanika parivartana karate haiN| ina sthitiyoM Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...xlv meM adRzya zakti sampanna SaTcakroM kA bhedana hotA hai aura cetana dhArA UrdhvagAmI banatI hai| ___mudrA tattva parivartana kI apUrva kriyA hai| hamArA zarIra paMca tattvoM se nirmita mAnA jAtA hai| ina tattvoM kI vikRti ke kAraNa hI prakRti meM asaMtulana aura zarIra meM roga paidA hote haiN| hasta mudrAe~ paMca tattvoM ko saMtulita karane kA sazakta mAdhyama hai kyoMki zarIra kI pA~coM aMgaliyA~ paMca tattva kI pratinidhi hai, jinheM ina aMguliyoM kI madada se ghaTA-bar3hAkara saMtulita kiyA jA sakatA hai| zarIra vijJAna ke anusAra aMgUThe ke agrabhAga ko kisI bhI aMgulI ke agrabhAga se jor3A jAe to usase sambandhita tattva sthira ho jAtA hai| jaise aMgUThA agni tattva kA sthAna hai, tarjanI vAyu tattva kA, madhyamA AkAza tattva kA, anAmikA pRthvI tattva kA aura kaniSThikA jala tattva kA pratIka hai| isa prakAra aMgUThe ke sparza se saMbaMdhita aMguliyoM ke tattva jo zarIra meM vyApta haiM, ve prabhAvita hote haiN| aMgUThe ke agrabhAga ko kisI bhI aMgulI ke nicale hisse arthAta mUla parva para lagAne se usa aMgulI se sambandhita tattva kI zarIra meM vRddhi hotI hai| yadi aMgulI ko mor3akara aMgUThe kI jar3a meM arthAta usake mUla AdhAra para rakhane se usa aMgulI se sambandhita tattva kA zarIra meM hAsa hotA hai| isa prakAra vibhinna mudrAoM ke mAdhyama se paMca tattvoM ko ghaTA-bar3hAkara santulita kiyA jA sakatA hai| isase zarIra ko svAsthya lAbha milatA hai| yahA~ eka mahattvapUrNa prazna yaha uThatA hai ki adhikAMza mudrAe~ hAthoM se hI kyoM kI jAtI hai? yadi gaharAI se avalokana kareM to parijJAta hotA hai ki zarIra ke sakriya aMgoM meM hAtha pramukha hai| hathelI meM eka vizeSa prakAra kI prANa UrjA athavA zakti kA pravAha nirantara hotA rahatA hai| isI kAraNa zarIra ke kisI bhI bhAga meM duHkha, darda, pIr3A hone para sahaja hI hAtha vahA~ calA jAtA hai| aMguliyoM meM apekSAkRta saMvedanazIlatA adhika hotI hai isI kAraNa aMguliyoM se hI nAr3I ko dekhA jAtA hai| jisase mastiSka meM nabja kI kAryavidhi kA saMdeza zIghra pahu~ca jAtA hai| rekI cikitsA meM hathelI kA hI upayoga hotA hai| ratna cikitsA meM vibhinna prakAra ke nagIne aMgUThI ke mAdhyama se hAtha kI aMguliyoM meM hI pahane jAte haiM jinakI taraMgoM ke prabhAva se zarIra ko svastha rakhA jA sakatA hai| hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xivi...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ekyUprezara cikitsA ke anusAra hathelI meM hI sampUrNa zarIra ke saMvadena bindu hote haiN| sujoka bAyala mereDiyana ke siddhAntAnusAra aMguliyoM se hI zarIra ke vibhinna aMgoM meM prANa UrjA ke pravAha ko niyantrita aura saMtulita kiyA jA sakatA hai| hasta rekhA vizeSajJa hathelI dekhakara vyakti ke vartamAna, bhUta aura bhaviSya kI mahattvapUrNa ghaTanAoM ko batalA sakate haiN| kahane kA Azaya yahI hai ki hAtha, hathelI aura aMguliyoM kA manuSya kI jIvana zailI se sIdhA sambandha hotA hai| ye mudrAe~ zarIrastha cetanA ke zakti kendroM meM rimoTa kanTrola ke samAna kArya karatI haiM phalata: svAsthya rakSA aura roga nivAraNa hotA hai| ___'mudrA' yaha kisI eka dharma yA sampradAya se athavA hindu yA bauddha dharma se hI sambandhita nahIM hai| IsAI dharma meM bhI hasta mudrAe~ devatA evaM saMtoM ke abhiprAya tathA abhivyakti ke mAdhyama rahe haiN| IsA masIha dvArA Upara kie gae dAe~ hAtha kI madhyamA evaM tarjanI Urdhva kI ora, anAmikA evaM kaniSThakA hathelI meM mur3I huI tathA aMgUThA una donoM ko AveSTita karate hue aisI jo mudrA darzAyI jAtI hai vaha kRpA, kSamA evaM devI AzISa kI sUcaka hai| isI prakAra mariyama kI mUrti meM jo mudrA dikhAI detI hai vaha mAtRtva evaM mamattva bhAva kI sUcaka hai| yaha bhagavAna ke icchAoM ke svIkAra kI bhI dyotaka hai| ___hindU aura bauddha dharma meM prayukta kaI mudrAe~ viziSTa devI-devatAoM Adi kI sUcaka hai| mukhyatayA tAMtrika mudrAe~ vizeSa prasaMgoM meM pAdarI tathA lAmAoM dvArA dhAraNa kI jAtI hai| isa prakAra mudrA vijJAna samasta dharmaparamparA sammata hai| mudrA yoga se saMbandhita yaha zodha kArya sAta khaNDoM meM kiyA gayA hai| prathama khaNDa meM mudrA kA svarUpa vizleSaNa karate hue tatsaMbaMdhI kaI mUlyavAna tathyoM para prakAza DAlA gayA hai| isameM mudrA yoga kA aitihAsika evaM tulanAtmaka pakSa bhI prastuta kiyA hai jisase zodhArthI evaM AtmArthI Avazyaka jAnakArI eka sAtha prApta kara sakate haiN| isa khaNDa kA adhyayana karane para paravartI khaNDoM kI viSaya vastu bhI spaSTa ho jAtI hai isa prakAra yaha mukhya AdhArabhUta hone se isa khaNDa ko prathama krama para rakhA gayA hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...xivii tadanantara sarva prakAra kI mudrAoM kA udbhava nRtya evaM nATya kalA se mAnA jAtA hai| vizva kI bhaugolika gatividhiyoM ke anusAra Aja se lagabhaga bayAlIsa hajAra tIna varSa sAr3he ATha mAsa nyuna eka koTAkoTi sAgaropama pUrva bhagavAna RSabhadeva hue, jinheM vaidika paramparA meM bhI yuga ke Adi kartA mAnA gayA hai| jaina AgamakAra kahate haiM ki usa samaya manuSyoM kA jIvana nirvAha kalpavRkSa se hotA thaa| dhIra-dhIre kAla kA suprabhAva nisteja hone lagA, usase bhojana Adi kI kaI samasyAeM upasthita huii| taba RSabhadeva ne pitA pradatta rAjya pada kA saMcAlana karate hue logoM ko bhojana pakAne, anna utpAdana karane, vastra bunane Adi kA jJAna diyaa| ve pArivArika, sAmAjika evaM sAMskRtika jIvana Amoda-pramoda tathA nIti niyama pUrvaka jI sakeM, etadartha puruSoM ko 72 evaM striyoM ko 64 prakAra kI viziSTa kalAe~ sikhaaii| unameM nRtya-nATya aura mudrA kalA kA bhI prazikSaNa diyaa| isase siddha hotA hai ki mudrA vijJAna kI paramparA AdikAlIna evaM prAcInatama hai| isalie nATya mudrAoM ko dvitIya khaNDa meM sthAna diyA gayA hai| prazna ho sakatA hai ki nATya mudrAoM para kiyA gayA yaha kArya kitanA upayogI evaM prAsaMgika hai? isa sambandha meM itanA spaSTa hai ki jIvana meM svAbhAvika mudrA kA adbhuta prabhAva par3atA hai- 1. nRtya meM prAya: sabhI mudrAe~ sahaja hotI hai| 2. jo loga nRtya-nATya Adi meM rUci rakhate haiM ve isa kalA ke marma ko samajha sakate haiM tathA usakI upayogitA ke bAre meM anyoM ko jJApita kara isa kalA kA gaurava bar3hA sakate haiN| 3. jo nRtya Adi kalA sIkhane meM utsAhI evaM udyamazIla haiM ve mudrAoM se hote phAyadoM ke bAre meM yadi jAne to isa kalA ke prati sarvAtmanA samarpita ho eka svastha jIvana kI upalabdhi karate hue darzakoM ke citta ko pUrI taraha Anandita kara sakate haiN| sAtha hI darzakoM kA zarIra evaM mana prabhAvita hone se ve bhI niroga tathA cintAmukta jIvana se parivAra evaM samAja vikAsa meM Thosa kArya kara sakate haiN| _____4. nRtya kalA meM prayukta mudrAoM se hone vAle suprabhAvoM kI prAmANika jAnakArI upalabdha ho to isake prati upekSita janatA bhI anAyAsa jur3a sakatI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiviii...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM hai aura hAtha-pairoM ke sahaja saMcAlana se kaI anUThI upalabdhiyA~ prApta kara sakatI haiN| 5. yadi nATyAbhinaya meM dakSatA hAsila ho jAye to pratiSThA-dIkSA Adi mahotsava, gurU bhagavantoM ke nagara praveza, prabhu bhakti Adi prasaMgoM meM upasthita jana samUha ko bhakti magna kara sakate haiN| sAtha hI zubha pariNAmoM kI bhAvadhArA kA vega bar3ha jAne se pUrvabaddha azubha karmoM ko kSINakara parama pada ko prApta kiyA jA sakatA hai| 6. kucha logoM meM nRtya kalA kA abhAva hotA hai aise vyaktiyoM ko isakA mUlya samajha meM A jAye to ve bhakti mAhaula meM svayaM ko ekAkAra kara sakate haiN| usa samaya hAtha Adi aMgoM kA svAbhAvika saMcAlana hone se SaTcakra Adi kaI zakti kendra prabhAvita hote haiM aura usase eka Arogya vardhaka jIvana prApta hotA hai tathA aMtaraMga kI dUSita vRttiyA~ vilIna ho jAtI haiN| ___7. hamAre dainika jIvana vyavahAra meM harSa-zoka, rAga-dveSa, Ananda-viSAda Adi paristhitiyoM ke AdhAra para jo zArIrika AkRtiyA~ banatI hai ina samasta bhAvoM ko nATya meM bhI darzAyA jAtA hai isa prakAra nATya mudrAe~ samasta dehadhAriyoM (mAnavoM) kI jIvana caryA kA abhinna aMga hai| nATya mudrAoM para zodha karane kA eka dhyeya yaha bhI hai ki kisI saMta puruSa yA alaukika puruSa dvArA sikhAyA gayA jJAna kabhI nirarthaka nahIM ho sktaa| isa prakAra nATya mudrAe~ aneka dRSTiyoM se mUlyavAna haiN| tadanantara jaina zAstroM meM varNita mudrAoM ko mahattva dete hue unheM tIsare khaNDa meM gumphita kiyA gayA hai| kyoMki jaina dharma anAdinidhana hone ke sAtha-sAtha isa mudrA vijJAna ke Arambha kartA evaM yuga ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva bhagavAna hai| inheM jaina dharma ke Adya saMsthApaka bhI mAnA jAtA hai| mudrA sambandhI cauthe khaNDa meM hindU paramparA kI mudrAoM kA Adhunika parizIlana kiyA gayA hai| hindU dharma meM pracalita kaI mudrAoM kA prabhAva jaina AcAryoM para par3A tathA devapUjana Adi se saMbaMdhita katipaya mudrAe~ yathAvata svIkAra bhI kara lI gaI aisA mAnA jAtA hai| vartamAna meM vivAha Adi kaI saMskAra prAyaH hindU paNDitoM ke dvArA hI karavAye jA rahe haiM isalie ise cauthe krama para rakhA gayA hai| dUsare, hindU dharma meM sarvAdhika kriyAkANDa hotA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...xlix hai aura unameM mudrA prayoga hotA hI hai| mudrA sambandhI pA~caveM khaNDa meM bauddha paramparAvartI mudrAoM ko sambaddha kiyA gayA hai| yadyapi bhagavAna mahAvIra aura bhagavAna buddha samakAlIna the phira bhI hindU dharma jainoM ke nikaTa mAnA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki aneka karmakANDoM kA prabhAva jaina anuyAyiyoM para pdd'aa| Aja bhI jaina paramparA ke loga hindU mandiroM meM binA kisI bheda-bhAva ke cale jAte haiM jabaki bauddha dharma ke prati aisA jhukAva nahIM dekhA jaataa| hindU dharma bhArata ke prAyaH sabhI prAntoM meM phailA huA hai jabaki bauddha dharma zramaNa paramparA kA saMvAhaka hone para bhI kucha prAntoM meM hI simaTa gayA hai| inhIM pahaluoM ko dhyAna meM rakhate hue bauddha mudrAoM ko pAMcavAM sthAna diyA gayA hai| prastuta zodha ke chaThaveM khaNDa meM yaugika mudrAoM evaM sAtaveM khaNDa meM Adhunika cikitsA paddhati meM pracalita mudrAoM kA vivecana kiyA gayA hai| vartamAna meM bar3ha rahI samasyAoM evaM anAvazyaka tanAvoM se chuTakArA pAne ke lie yogAbhyAsa paramAvazyaka hai| isalie yaugika evaM pracalita mudrAoM ko pRthak sthAna dete hue jana sAdhAraNa ke lie upayogI banAyA hai| sAtha hI ye mudrAe~ kisI paramparA vizeSa se bhI sambandhita nahIM hai| isa taraha uparokta sAtoM khaNDa meM mudrAoM kA jo krama rakhA gayA hai vaha pAThakoM ke sugama bodha ke lie hai| isase mudrAoM kI zreSThatA yA laghutA kA nirNaya nahIM karanA cAhie, kyoMki svarUpataH pratyeka mudrA apane Apa meM sarvottama hai| kintu prayoktA ke anusAra jo jisake lie vizeSa phAyadA karatI hai vaha zreSTha ho jAtI hai| . yahA~ yaha bhI ullekhanIya hai ki yaha zodha kArya kevala vidhi svarUpa taka hI sImita nahIM hai isameM pratyeka mudrA kA zabdArtha, uddezya, unake suprabhAva, pratIkAtmaka artha, kaunasI mudrA kisa prasaMga meM kI jAye Adi mahattvapUrNa tathyoM ko bhI ujAgara kiyA gayA hai jisase yaha zodha samagra pAThakoM ke lie hamezA upAdeya siddha ho skegaa| prasaMgAnusAra mudrA citroM ke sambandha meM yaha kahanA cAhUMgI ki yadyapi citroM ko banAne meM pUrNa sAvadhAnI rakhI gayI hai phira bhI usameM truTiyA~ rahanA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |...mudraa yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM / saMbhava hai| kyoMki hAtha se mudrA banAkara dikhAne meM evaM citrakAra kI dRSTi aura samajha meM antara ho sakatA hai| citra ke mAdhyama se pratyeka pahalu ko spaSTata: darzAnA zakya nahIM hotA, kyoMki paribhASAnusAra hAtha ko jhukAnA, mor3anA Adi abhyAsa pUrvaka hI saMbhava hai| prAcIna granthoM meM prApta mudrAoM ke varNana ko samajhane meM aura grantha kartA ke abhiprAya meM antara hone se koI mudrA galata bana gaI ho to kSamAprArthI huuN| yahA~ nimna binduoM para bhI avazya dhyAna deM1. hamAre dvArA darzAe gae mudrA citroM ke aMtargata kucha mudrAoM meM dAyA~ hAtha darzaka ke dekhane ke hisAba se mAnA gayA hai tathA kucha mudrAoM meM dAyA~ hAtha prayoktA ke anusAra darzAyA gayA hai| 2. kucha mudrAe~ bAhara kI tarapha dikhAne kI hai unameM citrakAra ne mudrA banAte samaya vaha Pose apane mukha kI tarapha dikhA diyA hai| 3. kucha mudrAoM meM eka hAtha ko pArzva meM dikhAnA hai usa hAtha ko spaSTa darzAne ke lie use pArzva meM na dikhAkara thor3A sAmane kI tarapha dikhAyA 4. kucha mudrAe~ svarUpa ke anusAra dikhAI nahIM jA sakatI hai ata: unakI yathAvata AkRti nahIM bana pAI haiN| 5. kucha mudrAe~ vidhivata banane ke bAvajUda bhI citra meM spaSTa rUpa se nahIM ubhara rahI haiN| 6. kucha mudrAoM ke citra atyanta kaThina hone se nahIM bana pAe haiN| * mudrA yoga kA vyApaka rUpa se bodha karAne vAlA yaha prathama khaNDa pA~ca adhyAyoM meM vargIkRta hai| __ prathama adhyAya meM vividha granthoM ke anusAra mudrA ke bhinna-bhinna artha batalAte hue unameM vyavahAra evaM adhyAtma mUlaka paribhASAoM ko eka sAtha prastuta kiyA hai| dvitIya adhyAya meM mudrA ke rahasyAtmaka pakSoM ko udghATita karate hue unheM Asana, prANAyAma, dhyAna Adi ke samatulya siddha kiyA hai| tRtIya adhyAya aitihAsika tathya se sambandhita hai| isameM mukhya rUpa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...li se mudrA kA udbhava kaba, kina sthitiyoM meM huA? vibhinna dharma paramparAoM meM isakA astitva kisa rUpa meM hai? vartamAna meM isakA upayoga upacAra ke kSetra meM sarvAdhika kyoM? aise kaI binduoM para vicAra kiyA gayA hai| caturtha adhyAya meM sabhI paramparAoM meM prApta mudrAoM kA tulanAtmaka pakSa prastuta kiyA gayA hai| __pAMcavA~ adhyAya upasaMhAra ke rUpa meM pratipAdita hai| * mudrA yoga kA dvitIya khaNDa nATya mudrAoM se sambandhita hai| isameM bharata ke nATyazAstra Adi granthoM meM upalabdha mudrAoM kA vaijJAnika anuzIlana karate hue use sAta adhyAyoM meM gumphita kiyA hai| prathama adhyAya meM mudrA ke bhinna-bhinna prabhAvoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| dvitIya adhyAya bharata ke nATya zAstra meM vivecita mudrAoM kA nirUpaNa karatA hai| tRtIya adhyAya meM nATyazAstra se uttaravartI granthoM meM upalabdha nATya mudrAoM kI sUcI mAtra dI gaI hai, kyoMki paravartI granthakAroM ne prAyaH bharata ke nATya zAstra kA hI anusaraNa kiyA hai| caturtha adhyAya abhinayadarpaNa meM varNita viziSTa mudrAoM se sandarbhita hai| pA~caveM adhyAya meM bhAratIya nATya kalA meM pracalita sAmAnya mudrAoM kA vizleSaNa kiyA gayA hai| chaThaveM adhyAya meM zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta hasta mudrAoM ko sacitra batAyA gayA hai| ____ sAtavA~ adhyAya upasaMhAra ke rUpa meM gumphita hai| jisameM rogopacAra upayogI nATya mudrAoM kA cArTa diyA gayA hai| __ * mudrA yoga ke tRtIya khaNDa meM jaina mudrAoM kA gumphana kiyA gayA hai| isameM jaina paramparA kI mahattvapUrNa mudrAoM kA samIkSAtmaka adhyayana karate hae use pA~ca adhyAyoM meM prastuta kiyA hai| prathama adhyAya meM sAmAnya taura para mudrAoM ke vibhinna prabhAva batalAe gae haiN| dvitIya adhyAya meM 14vIM zatI ke mahAn AcArya jinaprabhasUri racita vidhimArgaprapA kI lagabhaga 75 mudrAoM kA soddezya svarUpa batalAyA gayA hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ li...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM tRtIya adhyAya meM 15vIM zatI ke diggaja AcArya zrI vardhamAnasUri dvArA ullekhita mudrAoM kA rahasyapUrNa vivecana kiyA gayA hai| caturtha adhyAya meM prAcIna-arvAcIna pratiyoM evaM granthoM meM upalabdha zatAdhika mudrAoM kA prabhAvI varNana kiyA gayA hai| pAMcavA~ adhyAya upasaMhAra ke rUpa meM nirUpita hai| isameM mukhya rUpa se rogopacAra upayogI jaina mudrAoM kI sAraNI prastuta kI gaI hai| * mudrA yoga kA yaha caturtha khaNDa nimna sAta adhyAyoM meM vargIkRta hai aura isameM hindu paramparAgata mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM batAI gaI hai| prathama adhyAya meM mudrA prayoga se sUkSma zarIra ke zakti sthAnoM para hone vAle prabhAvoM kI carcA kI gaI hai| dvitIya adhyAya meM hindU paramparA meM pracalita mudrAoM kA saTIka varNana kiyA gayA hai| tRtIya adhyAya meM hindU dharma ke prAcIna granthoM meM ullikhita mudrAoM kA sacitra vivecana kiyA gayA hai| caturtha adhyAya meM gAyatrI jApa sAdhanA meM upayogI mudrAoM kA prabhAvapUrNa nirUpaNa kiyA gayA hai| paMcama adhyAya meM hindU evaM bauddha donoM paramparA meM samAna rUpa se mAnya mudrAoM para vicAra kiyA gayA hai| ___SaSThama adhyAya meM devArcana, nitya upAsanA, homa Adi ke samaya prayoga kI jAne vAlI mudrAoM kA pratipAdana hai| saptama adhyAya meM rogopacAra meM sahayogI hindU mudrAoM kA cArTa diyA gayA hai jise upasaMhAra kahA jA sakatA hai| * mudrA yoga ke pA~caveM khaNDa ke antargata bauddha paramparA meM pracalita mudrAoM kA rahasyAtmaka anuzIlana kiyA gayA hai| yaha pAMcavA~ khaNDa ekAdaza adhyAyoM meM gUMthA gayA hai pahalA adhyAya bhautika evaM AdhyAtmika jagata para par3ane vAle mudrA ke vividha prabhAvoM ko upadarzita karatA hai| dUsare adhyAya meM bhagavAna buddha kI mukhya pA~ca evaM sAmAnya cAlIsa Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...lili mudrAoM kA sacitra varNana kiyA gayA hai| __tIsare adhyAya meM sapta ratna, cauthe adhyAya meM aSTa maMgala, pA~caveM adhyAya meM aThAraha karttavya, chaThe adhyAya meM bAraha dravya hAtha milana, sAtaveM adhyAya meM ma-ma-maDosa aise vividha prasaMgoM meM upayogI mudrAoM kA sahetuka citraNa kiyA gayA hai| __AThavA~ adhyAya jApAnI bauddha mudrAoM evaM nauvA~ adhyAya bhAratIya bauddha mudrAoM kA pratipAdana karatA hai| dazaveM adhyAya meM garbhadhAtu- vajradhAtu maNDala saMbaMdhI dhArmika mudrAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ___ gyArahavA~ adhyAya upasaMhAra ke rUpa meM prastuta hai| isa kRti ke pariziSTa meM bhagavAna buddha ke prAcIna mudrA citra bhI die gae haiN| * mudrA vidhi ke chaThaveM khaNDa meM yaugika mudrAoM kI vivecanA kI gaI hai| yaha zodha khaNDa pA~ca adhyAyoM meM gumphita hai| prathama adhyAya meM cakra evaM kendra Adi ke saMtulita-asaMtulita sthiti se hone vAle pariNAmoM kI carcA kI gaI hai| dvitIya adhyAya meM sAmAnya abhyAsa dvArA jina mudrAoM ko siddha kiyA jA sakatA hai unakA soddezya varNana kiyA gayA hai| tRtIya adhyAya meM viziSTa prakAra ke abhyAsa dvArA jina mudrAoM para adhikAra pAyA jA sakatA hai, aisI haThayoga sambandhI mudrAoM kA vivecana kiyA gayA hai| __yadyapi jaina evaM itara paramparAoM meM bhI yaugika mudrAe~ haiM parantu vahA~ unakA astitva svataMtra nahIM hai| ve anya prAsaMgika mudrAoM ke sAtha sammilita hai| isa khaNDa meM jina yaugika mudrAoM kA ullekha hai ve mukhyatayA haThayoga sambandhI aura duHsAdhya haiN| cauthe adhyAya meM cikitsA upayogI yaugika mudrAoM kA cArTa diyA gayA hai, jo zArIrika evaM AdhyAtmika donoM dRSTiyoM se anusaraNIya hai| pAMcavA~ adhyAya pariziSTa ke rUpa meM hai jisameM sarvaprathama sahAyaka grantha sUcI dI gaI hai| usake pazcAt mudrA prabhAvita cakra Adi ke yantra evaM citra diye gaye haiM aura viziSTa zabdoM kA artha vinyAsa kiyA gayA hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liv... mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM * mudrA sambandhI sAtaveM khaNDa meM jana sAdhAraNa meM pracalita mudrAoM kA savidhi vaijJAnika svarUpa evaM usake apratyAzita lAbhoM kI carcA tIna adhyAyoM ke AdhAra para kI gaI hai| prathama adhyAya meM mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva evaM mudrA banAne ke niyama - upaniyama batalAe gae haiN| dvitIya adhyAya meM Adhunika cikitsA paddhati meM pracalita mudrAoM kA prAsaMgika varNana kiyA gayA hai| tRtIya adhyAya upasaMhArAtmaka hai jisameM kisa roga meM kaunasI mudrA lAbhakArI hai usakA janopayogI cArTa diyA gayA hai| isa prakAra mudrA vidhi se sambandhita sAtoM khaNDa apane Apa meM anUThe evaM alabhya sAmagrI se paripUrNa hai / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vandanA kI saragama Aja se satraha varSa pUrva eka choTe se lakSya ko lekara laghu yAtrA prAraMbha huI thii| usa samaya yaha anumAna kadApi nahIM thA ki vaha yAtrA vividha mor3oM se gujarate hue itanA vizAla svarUpa dhAraNa kara legii| Aja isa duruha mArga ke antima par3Ava para pahu~cane meM mere lie parama AdhArabhUta bane jagata ke sArthavAha, tIna loka ke siratAja, akhila vizva meM jina dharma kI jyota ko pradIpta karane vAle, mArga divAkara, arihaMta paramAtmA ke pAda prasUnoM meM anekaza: zraddhA dIpa prajvalita karatI huuN| unhIM kI zreyaskArI vANI isa samyaka jJAna kI ArAdhanA meM mukhya AlaMbana banI hai| ratnatrayI evaM tattvatrayI ke dhAraka, samasta vighnoM ke nivAraka, sakArAtmaka UrjA ke saMvAhaka, siddhacakra mahAyaMtra ko antarhadaya se vaMdanA karatI huuN| isa zrutayAtrA ke krama meM parama hetubhUta, bhAva vizuddhi ke adhiSThAtA, anaMta labdhi nidhAna gautama svAmI ke caraNoM meM bhI hRdayAvanata ho vaMdanA karatI huuN| dharma-sthApanA karake jaga ko, satya kA mArga batAyA hai| divAkara banakara akhila vizva meM, jJAna prakAza phailAyA hai| sarvajJa arihaMta prabhu ne, patavAra bana pAra lagAyA hai| siddhacakra aura guru gautama ne, viSamatA meM sAhasa bar3hAyA hai|| jinazAsana ke samuddhAraka, kalikAla meM mahAna prabhAvaka, jana mAnasa meM dharma saMskAroM ke unnAyaka, cAroM dAdA gurudeva ke caraNoM meM sazraddhA samarpita huuN| inhIM kI kRpA se maiM ratnatrayAtmaka sAdhanA patha para agrasara ho pAI hai| isI zrRMkhalA meM maiM AsthA praNata hU~ una sabhI AcArya evaM muni bhagavaMtoM kI, jinakA Agama AloDana evaM zastra guMphana isa kArya ke saMpAdana meM ananya sahAyaka bnaa| datta-maNidhara-kuzala-candra guru, jaina gaganAMgaNa ke dhruva sitAre haiN| lakSAdhika ko jaina banAkara, laharAyI dharma dhvajA hara dvAre haiN| zruta AloDaka sUrijana munijana, Agama rahasyoM ko prakaTAte haiN| adhyAtma yogiyoM ke zubha paramANu, hara bigar3e kAja saMvAre haiN|| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM jinake mana, vacana aura karma meM satya kA teja AplAvita hai| jinake AcAra, vicAra aura vyavahAra meM jinavANI kA sAra samAhita hai aise zAsana ke saratAja, kharataragacchAcArya zrI majjina kailAzasAgarasUrIzvarajI ma.sA. ke caraNAravinda meM bhAva praNata vNdnaa| unhIM kI antara preraNA se yaha kArya U~cAIyoM para pahu~ca pAyA hai| zraddhA samarpaNa ke ina kSaNoM meM pratipala smaraNIya, puNya prabhAvI, jyotirvida, praur3ha anubhavI , itihAsa ke ujjvala pRSThoM para zAsana prabhAvanA kI yazogAthAe~ aMkita kara rahe pUjya upAdhyAya bhagavanta zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ke pAda padmoM meM zraddhAyukta namana karatI huuN| ApazrI dvArA pradatta preraNA evaM anubhavI jJAna isa yAtrA kI pUrNatA meM ananya sahAyaka rahA hai| isI zrRMkhalA meM asIma upakAroM kA smaraNa karate hue zraddhAnata hU~ anubhava ke zveta navanIta, ucca saMkalpanAoM ke svAmI, rASTrasaMta pUjya padmasAgarasUrIzvara jI ma.sA. ke pAdAravinda meN| ApazrI dvArA pradatta sahaja mArgadarzana evaM kobA lAibrerI se pustakoM kA bharapUra sahayoga prApta huaa| ApazrI ke nizrArata sahajamanA pUjya gaNivarya prazAMtasAgarajI ma.sA. evaM sarasvatI upAsaka, bhrAtA muni zrI vimalasAgarajI ma.sA. ne bhI isa jJAna yAtrA meM hara taraha kA sahayoga dete hue kArya ko gati pradAna kii| ___maiM hRdayAvanata hU~ prabhutvazIla evaM snehazIla vyaktitva ke nAyaka, chattIsa guNoM ke dhAraka, yuga prabhAvaka pUjya kIrtiyazasUrIzvarajI ma.sA. ke caraNa kamaloM meM, jinakI asIma kRpA se isa zodha kArya meM navIna dizA prApta huii| Apa zrI ke vidvad ziSya pUjya ratnayaza vijayajI ma.sA. dvArA prApta dizAnirdeza kArya pUrNatA meM viziSTa AlambanabhUta rhe| kRtajJatA jJApana kI isa kar3I meM vinayAvanata hU~ zAsana prabhAvaka pUjya rAjayaza sUrIzvarajI ma.sA. evaM mRdu vyavahArI pUjya vAcaMyamA zrIjI ma.sA. (bahana mahArAja) ke caraNoM meM, jinhoMne ahamadAbAda pravAsa ke daurAna hRdayagata zaMkAoM kA samyaka samAdhAna kiyaa| ____ maiM bhAvapraNata hU~ saMyama anupAlaka, jaga vallabha, navya anveSaka pUjya AcArya zrI guNaratnasAgara sUrIzvarajI ma.sA. ke caraNoM meM, jinhoMne apratyakSa rUpa se jijJAsAoM ko upazAMta kiyA evaM acalagaccha paramparA sambandhI sUkSma vidhAnoM ke rahasyoM se avagata krvaayaa| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...ivil maiM AsthA praNata hU~ lADanUM vizva bhAratI ke svarNa puruSa, zruta sAgara ke gUr3ha anveSaka, kuzala anuzAstA, AcArya zrI mahAprajJajI evaM AcArya zrI mahAzramaNa jI ke pada paMkajoM meM, Apa zrI kI sRjanAtmaka saMracanAoM ke mAdhyama se yaha kArya atha se iti taka pahu~ca pAyA hai| isI krama meM maiM natamastaka hU~ zAsana unnAyaka, saMgha prabhAvaka, tristutika gacchAdhipati pUjya AcAryapravara zrI jayaMtasena sUrIzvarajI ma.sA. ke caraNa puMja meM, jinhoMne yathAyogya sahAyatA dekara kArya pUrNAhati meM sahayoga diyaa| maiM zraddhApraNata hU~ zAsaka prabhAvaka, krAntikArI saMta zrI taruNasAgarajI ma.sA. ke caraNa saroja meM, jinhoMne apane vyasta kAryakramoM meM bhI mujhe apanA amUlya samaya dekara yathAyogya samAdhAna die| __maiM aMta:karaNa pUrvaka AbhArI hU~ zAsana prabhAvaka, madhura gAyaka pa.pU. pIyUSasAgarajI ma.sA. evaM prakhara vaktA pa.pU. samyakaratna sAgarajI ma.sA. ke prati, jinhoMne hara samaya samucita samasyAoM kA samAdhAna dene meM ruci evaM tatparatA dikhaaii| saca kahUM to jinake saphala anuzAsana meM, vRddhiMgata hotA jinazAsana / mAlI banakara jo karate haiM, saMgha zAsana kA anupAlana // kailAsa girI sama jo karate rakSA, bhautikatA ke AMdhI tUphAnoM se| amRta pIyUSa barasAte haradama, maNi apane zAMta vicAroM se // kara saMzodhana kiyA kArya pramANita, diyA sadgranthoM kA jJAna / kIrtiyaza hai ratna sama jaga meM, padma kRpA se kiyA jJAnAmRta pAna // sakala vizva meM gUMja rahA hai, rAjayaza jayaMtasena kA nAma / guNaratna kI taruNa sphUrti se, mahAprajJa bane zramaNa vIra samAna // isa zruta gaMgA meM cetana mana ko sadA AplAvita karate rahane kI parokSa preraNA dene vAlI, jIvana nirmAtrI, adhyAtma gaMgotrI, Azu kavayitrI, cauthe kAlakhaNDa meM janma lene vAlI bhavya AtmAoM ke samAna prAjJa evaM RjusvabhAvadhAriNI, pravartinI mahodayA, guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. ke pAda-prasUnoM meM anantAnanta vaMdana karatI hU~, kyoMki yaha jo kucha bhI likhA gayA hai vaha saba unhIM ke kRpAzISa kI phalazruti hai ata: unake pavitra caraNoM meM punazca zraddhA ke puSpa arpita karatI huuN| upakAra smaraNa kI isa kar3I meM maiM AsthA praNata hU~ vAtsalya vAridhi, Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Iviii... mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM mahatarA pada vibhUSitA pUjyA vinitA zrIjI ma.sA., pUjyA pravarttinI candraprabhA zrIjI ma.sA., sneha puMja pUjya kIrtiprabhA zrIjI ma.sA., jJAna praur3hA pUjya divyaprabhA zrIjI ma.sA., saralamanA pUjya candrakalAzrIjI ma.sA., marudhara : jyoti pUjya maNiprabhA zrIjI ma.sA., sneha gaMgotrI pUjya manohara zrIjI ma.sA., maMjula svabhAvI pUjya sulocanA zrIjI ma.sA., vidyAvAridhi pUjya vidyutaprabhA zrIjI ma.sA. Adi sabhI pUjyavaryyAoM ke caraNoM meM, jinakI maMgala kAmanAoM ne mere mArga ko niSkaMTaka banAne evaM lakSya prApti meM setu kA kArya kiyA / guru upakAroM ko smRta karane kI isa velA meM athAha zraddhA ke sAtha kRtajJa hU~ tyAga-tapa-saMyama kI sAkAra mUrti, zreSTha manobalI, pUjyA sajjanamaNi zrI zaziprabhA zrIjI ma.sA. ke prati, jinakI antara preraNA ne hI mujhe isa mahat kArya ke lie kaTibaddha kiyA aura viSama bAdhAoM meM bhI sAhasa juTAne kA Atmabala pradAna kiyaa| canda zabdoM meM kahU~ to Agama jyoti guruvaryyA ne, jJAna pipAsA kA diyA varadAna / anAyAsa kRpA vRSTi ne jagAyA, sAhasa aura aMtara meM lakSya kA bhAna / / zazi caraNoM meM rahakara pAyA, Agama-granthoM kA sudRr3ha jJAna / sneha AzISa pUjyavaryyAoM kA, saphalatA pAne meM banA saupAna / / kRtajJatA jJApana ke isa avasara para maiM apanI samasta guru bahinoM kA bhI smaraNa karanA cAhatI hU~, jinhoMne mere lie sadabhAvanAe~ hI saMpreSita nahIM kI, apitu mere kArya meM yathAyogya sahayoga bhI diyaa| merI nikaTatama sahayoginI jyeSTha gurubahinA pU. priyadarzanA zrIjI ma.sA., saMyamaniSThA pU. jayaprabhA zrIjI ma.sA., sevAmUrti pU. divyadarzanA zrIjI ma.sA. jApa parAyaNI pU. tatvadarzanA zrIjI ma.sA., pravacanapaTu pU. samyakadarzanA zrIjI ma.sA., saralahRdayI pU. zubhadarzanA zrIjI ma.sA., prasannamanA pU. muditaprajJA zrIjI ma.sA., vyavahAra nipuNA zIlaguNA jI, madhurabhASI kanakaprabhA zrIjI, haMsamukha svabhAvI saMyamaprajJA zrIjI, saMvedanahRdayI zrutadarzanA jI Adi sarva ke avadAna ko bhI vismRta nahIM kara sakatI hU~ / sAdhvIdvayA saralamanA sthitaprajJAjI evaM mauna sAdhikA saMvegaprajJAjI ke prati vizeSa AbhAra abhivyakta karatI hU~ kyoMki inhoMne prastuta zodha kArya ke daurAna vyAvahArika aupacArikatAoM se mukta rakhane, prUpha saMzodhana karane evaM hara taraha kI sevAe~ pradAna karane meM advitIya bhUmikA adA kii| sAtha hI gurvAjJA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...llx ko zirodhArya kara jJAnopAsanA ke paloM meM nirantara merI sahacarI banI rhii| isI ke sAtha alpa bhASiNI suzrI monikA bairAThI (jayapura) evaM zAnta svabhAvI suzrI sImA chAjer3a (mAlegA~va) ko sAdhuvAda detI huI unake ujjvala bhaviSya kI tahedila se kAmanA karatI hU~ kyoMki zodha kArya ke daurAna donoM mumukSu bahinoM ne hara taraha kI sevAeM pradAna kii| antarvizvAsa bhaginI maMDala kA, detI duAe~ sadA mujhko| priya kA nirdezana aura samyaka buddhi, mudita kare antara mana ko| sthita saMvega kI zruta sevAe~, yAda rahegI nita mujhko| isa kArya meM nAma hai merA, zreya jAtA sajjana maNDala ko|| isa zodha prabandha ke praNayana kAla meM jinakA mArgadarzana aham sthAna rakhatA hai aise jaina vidyA evaM tulanAtmaka dharmadarzana ke niSNAta vidvAna, prAcya vidyApITha, zAjApura ke saMsthApaka, pitR vAtsalya se samanvita, AdaraNIya DaoN. sAgaramalajI jaina ke prati antarbhAvoM se hArdika kRtajJatA abhivyakta karatI huuN| Apa zrI mere sahI arthoM meM jJAna guru haiN| yahI kAraNa hai ki ApakI niSkAma karuNA mere zodha patha ko AdyaMta Alokita karatI rahI hai| ApakI asIma preraNA, niHsvArtha saujanya, saphala mArgadarzana aura suyogya nirmANa kI gaharI ceSTA ko dekhakara hara koI bhAvavihvala ho uThatA hai| Apake bAre meM adhika kucha kaha pAnA sUrya ko dIpaka dikhAne jaisA hai| divAkara sama jJAna prakAza se, jAgRta karate saMgha samAja sAgara sama zruta ratnoM ke dAtA, diyA mujhe bhI lakSya virATa / mArgadarzaka banakara mujha patha kA, sadA bar3hAyA kaaryollaas|| isa dIrgha zodhAvadhi meM saMghIya kartavyoM kA nirvahana karate hue aneka sthAnoM para. adhyayanArtha pravAsa huaa| ina dinoM meM hara prakAra kI choTI-bar3I sevAe~ dekara sarva prakAreNa cintA mukta rakhane ke lie zAsana samarpita sunIlajI maMjujI botharA (rAyapura) ke bhakti bhAva kI anuzaMsA karatI haiN| apane sadbhAvoM kI UrjA se jinhoMne mujhe sadA sphurtimAna rakhA evaM dUrastha rahakara yathocita sevAe~ pradAna kI aisI svAdhyAya niSThA, zrImatI prItijI ajitajI pArakha (jagadalapura) bhI sAdhuvAda ke pAtra haiN| sevA smRti kI isa kar3I meM paramAtma bhakti rasika, sevAbhAvI zrImatI zakuMtalAjI candrakumArajI (lAlA bAbU) muNota (kolakAtA) kI ananya sevA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ix...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM bhakti evaM AtmIya snehabhAva kI smRti sadA mAnasa paTala para banI rhegii| isI kar3I meM zrImati kiraNajI khemacaMdajI bAMThiyA (kolakAtA) tathA zrImatI nIlamajI jinendrajI baida (TATA nagara) kI nisvArtha sevA bhAvanA evaM mudrAoM ke citra nirmANa meM unake athaka prayAsoM ke lie maiM unakI sadA RNI rhuuNgii| banArasa adhyayana ke daurAna vahA~ ke bhelupura zrI saMgha, rAmaghATa zrI saMgha tathA nirmalacandajI gAMdhI,kIrtibhAI dhruva, azvina bhAI zAha, lalitajI bhaMsAlI, dharmendrajI gAMdhI, divyezajI zAha Adi parivAroM ne amUlya sevAe~ dI, etadartha una sabhI ko sahRdaya sAdhuvAda hai| isI pravAsa ke daramyAna kalakattA, jayapura, mumbaI, jagadalapura, madrAsa, beMgalora, mAlegA~va, TATAnagara, vArANasI Adi ke saMghoM evaM tat sthAnavartI kAntilAlajI mukIma, maNilAlajI dusAja, vimalacandajI mahamavAla, mahendrajI nAhaTA, ajayajI botharA, pannAlAla dugar3a, navaratanamalajI zrImAla, mayUra bhAI zAha, jItezamalajI, navInajI jhAr3acUra, azvinabhAI zAha, saMjayajI mAlU, dharmacandajI baida Adi ne mujhe antaprerita karate hue apanI sevAe~ dekara isa kArya kI saphalatA kA zreya prApta kiyA hai| ataeva sabhI guru bhaktoM kI anumodanA karatI huI unake ujjvala bhaviSya kI kAmanA karatI huuN| isa zreSThatama zodha kArya ko pUrNatA dene aura use prAmANika siddha karane meM L.D. Institute ahamadAbAda zrI kailAzasAgarasUri jJAnamaMdira-kobA, prAcya vidyApITha-zAjApura, kharataragaccha saMgha lAyabrerI-jayapura, pArzvanAtha vidyApIThavArANasI ke pustakAlayoM kA ananya sahayoga prApta huA, etadartha kobA saMsthAna ke ketana bhAI, manoja bhAI, arUNajI Adi evaM pArzvanAtha vidyApITha ke omaprakAza siMha ko bahuta-bahuta dhanyavAda aura zubha bhAvanAe~ preSita karatI huuN| prastuta zodha kArya ko janagrAhya banAne meM jinakI puNya lakSmI sahayogI banI hai una sabhI zruta saMvardhaka lAbhArthiyoM kA maiM ananya hRdaya se AbhAra abhivyakta karatI huuN| __isa bRhada zodha khaNDa ko kampyUTarAIjDa karane evaM use jana upayogI banAne hetu maiM aMtara hRdaya se AbhArI hU~ mitabhASI zrI vimalacandrajI mizrA (vArANasI) kI, jinhoMne isa kArya ko apanA samajhakara kuzalatA pUrvaka saMzodhana kiyaa| unakI kArya niSThA kA hI pariNAma hai ki yaha kArya Aja sAphalya ke zikhara para pahu~ca pAyA hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...lxi isI krama meM jJAna rasika, mRdusvabhAvI zrIraMjanajI koThArI, suputra rohitajI koThArI evaM putravadhu jyotijI koThArI kA bhI maiM AbhAra vyakta karatI hU~ ki unhoMne jimmedArI pUrvaka sampUrNa sAhitya ke prakAzana evaM kaMvara DijAIniMga meM sajagatA dikhAI tathA use loka raMjanIya banAne kA prayAsa kiyaa| zodha prabandha kI samasta kaoNpiyoM ke nirmANa meM apanI puNya lakSmI kA sadupayoga kara zruta unnayana meM nimittabhUta bane haiN| ____Last but not the least ke rUpa meM usa sthAna kA ullekha bhI avazya karanA cAhU~gI jo mere isa zodha yAtrA ke prAraMbha evaM samApana kI pratyakSa sthalI bnii| san 1996 ke kolakAtA cAturmAsa meM jisa adhyayana kI nIMva DAlI gaI usakI bahumaMjila imArata satraha varSa bAda usI nagara meM Akara pUrNa huii| isa pUrNAhuti kA mukhya zreya jAtA hai zrI jinaraMgasUri pauzAla ke TrasTI zrI vimalacaMdajI mahamavAla, kAntilAlajI mukIma, kamalacaMdajI dhAMdhiyA, maNilAlajI dusAja Adi ko jinhoMne adhyayana ke lie yathAyogya sthAna evaM suvidhAe~ pradAna kI tathA saMgha samAja ke kAryabhAra se mukta rakhane kA bhI prayAsa kiyaa| ___ isa zodha kArya ke antargata jAne-anajAne meM kisI bhI prakAra kI truTi raha gaI ho athavA pratyakSa-apratyakSa rUpa meM sahayogI bane hue logoM ke prati kRtajJa bhAva abhivyakta na kiyA ho to sahRdaya micchAmi dukkaDam kI prArthI huuN| pratibimba indU kA dekha jala meM, AnaMda pAtA hai bAla jyoN| Apta vANI manana kara, Aja prasannacitta maiM huuN| satguru janoM ke mArga kA, yadi satprarUpaNa nA kiyaa| kSamatva hU~ maiM sujJa janoM se, ho kSamA mujha gltiyaaN|| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ micchAmi dukkaDaM Agama marmajJA, Azu kavayitrI, jaina jagata kI anupama sAdhikA, pravartinI pada suzodhitA, kharataragaccha dIpikA pU. guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI antaraMga kRpA se Aja choTe se lakSya ko pUrNa kara pAI huuN| yahA~ zodha kArya ke praNayana ke daurAna upasthita hue kucha saMzaya yukta tathyoM kA samAdhAna karanA cAhU~gI sarvaprathama to muni jIvana kI autsargika maryAdAoM ke kAraNa jAnateajAnate kaI viSaya anachue raha gae haiN| upalabdha sAmagrI ke anusAra hI viSaya kA spaSTIkaraNa ho pAyA hai ataH kahIM-kahIM sandardhita viSaya meM apUrNatA thI pratIta ho sakatI hai| dUsarA jaina saMpradAya meM sAdhvI varga ke lie kucha niyata maryAdAe~ haiM jaise pratiSThA, aMjanazalAkA, upasthApanA, padasthApanA Adi karavAne evaM Agama zAstroM ko par3hAne kA adhikAra sAdhvI samudAya ko nahIM hai| yogodavahana, upadhAna Adi kriyAoM kA adhikAra mAtra padasthApanA yogya muni bhagavaMtoM ko hI hai| ina paristhitiyoM meM prazna upasthita ho sakatA hai ki kyA eka sAdhvI anadhikRta evaM ananubhUta viSayoM para apanA cintana prastuta kara sakatI hai? isake javAba meM yahI kahA jA sakatA hai ki 'jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' yaha zodha kA viSaya hone se yatkiMcita likhanA Avazyaka thA ataH guru AjJA pUrvaka vidvadvara AcArya bhagavaMtoM se dizA nirdeza evaM samyaka jAnakArI prAptakara prAmANika ullekha karane kA prayAsa kiyA hai| tIsarA prAyazcitta dene kA adhikAra yadyapi gItArtha muni dhyagavaMtoM ko hai kintu prAyazcitta vidhi adhikAra meM jIta (pracalita) vyavahAra ke anusAra prAyazcitta yogya tapa kA varNana kiyA hai| isakA uddezya mAtra yahI hai ki bhavya jIva pApa bhIka baneM evaM doSakArI kriyAoM se paricita hoveN| koI thI AtmArthI ise dekhakara svayaM prAyazcitta grahaNa na kreN| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ...kill isa zodha ke antargata kaI viSaya aise haiM jinake lie kSetra kI dUrI ke kAraNa yathocita jAnakArI evaM samAdhAna prApta nahIM ho pAya, ataH tadviSayaka pUrNa spaSTIkaraNa nahIM kara pAI huuN| kucha logoM ke mana meM yaha zaMkA bhI utpanna ho sakatI hai ki mudrA vidhi ke adhikAra meM hindU, bauddha, nATya Adi mudrAoM para itanA gUr3ha adhyayana kyoM? ___mudrA eka yaugika prayoga hai| isakA sAmAnya hetu jo bhI ho paraMtu isakI anuzruti AdhyAtmika evaM zArIrika svasthatA ke rUpa meM hI hotI hai| prAyaH mudrAe~ mAnava ke dainika caryA se sambandhita hai| itara paramparAoM kA jaina paramparA ke sAtha pArasparika sAmya-vaiSamya bhI rahA hai ataH inake sadpakSoM ko ujAgara karane hetu anya mudrAoM para dhI gUDha anveSaNa kiyA hai| yahA~ yaha bhI kahanA cAhUMgI ki zodha viSaya kI virATatA, samaya kI pratibaddhatA, samucita sAdhanoM kI alpatA, sAdhu jIvana kI maryAdA, anubhava kI nyUnatA, vyAvahArika evaM sAmAnya jJAna kI kamI ke kAraNa samdhI viSayoM kA yathAyogya vizleSaNa nahIM thI ho pAyA hai| hA~, vidhi-vidhAnoM ke aba taka aspRSTa patroM ko kholane kA prayatna avazya kiyA hai| prajJA sampanna muni varga isake aneka rahasya paTaloM ko udghATita kara skeNge| yaha eka prAraMbha mAtra hai| ____ antataH jinavANI kA vistAra karate hue evaM zodha viSaya kA anveSaNa karate hue alpamati ke kAraNa zAstra viruddha prachapaNA kI ho, AcAryoM ke gUDhArtha ko yathArUpa na samajhA ho, apane mata ko rakhate hue jAne-anajAne arhatavANI kA kaTAkSa kiyA ho, jinavANI kA apalApa kiyA ho, bhASA chapa meM use samyaka abhivyakti na dI ho, anya kisI ke mata ko likhate hue usakA saMdartha na diyA ho athavA anya kucha bhI jinAjJA viruddha kiyA ho yA likhA ho to usake lie trikaraNaviyogapUrkaka zruta rupa jina dharma se micchAmi dukkar3am karatI huuN| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA adhyAya-1 : mudrA kA svarUpa evaM usakI avadhAraNAe~ 1-8 adhyAya - 2 : mudrA yoga ke prakAra evaM vaijJAnika parizIlana 1. mudrAoM ke prakAra 2. 3. 4. 6. 8. 10. vividha granthoM ke pariprekSya meM mudrA yoga kA vaiziSTya mudrA yoga kI AvazyakatA evaM upAdeyatA dhyAna aura mudrA 5. Asana aura mudrA vargaNA aura mudrA haThayoga aura mudrA 7. devI-devatA aura mudrA 9. mudrA yoga ke lAbha mudrA yoga kA rahasya 11. hasta mudrA kA rahasya vijJAna 1. mudrA yoga kA aitihAsika anusandhAna jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI evaM tulanAtmaka adhyayana nATya paramparAgata mudrAoM kI sUcI evaM tulanA / jaina granthoM meM varNita mudrAoM kI sUcI evaM tulnaa| hindU granthoM meM pratipAdita mudrAoM kI sUcI evaM tulnaa| bauddha paramparA meM pracalita mudrAoM kI sUcI evaM tulanA / yoga sAdhanA meM mukhya upayogI mudrAoM kI sUcI / 6. Adhunika cikitsA meM pracalita mudrAoM kI sUcI / 2. 3. 4. 5. adhyAya-3: adhyAya - 4: adhyAya - 5 : upasaMhAra sahAyaka grantha sUcI 9-36 37-44 45-81 82-89 90-94 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-1 mudrA kA svarUpa evaM usakI avadhAraNAe~ isa vizva kI prAcIna saMskRtiyoM meM dharma-karma, sAdhanA-upAsanA, RSimuniyoM Adi AdhyAtmika tattvoM kA viziSTa mahattva rahA hai| bhAratIya saMskRti isakI mUla saMvAhaka mAnI jAtI hai| yahA~ pUrvakAla se hI AdhyAtmika tattva phalate-phUlate rahe haiN| yahI kAraNa hai ki bhArata deza ko dharma pradhAna deza kahA jAtA hai| isa mahimA maNDita paramparA ke nirvahana meM santa sAdhakoM ne hI mukhya bhUmikAe~ nibhAyI hai| bhAratIya RSi-maharSiyoM kI kaThoratama sAdhanA kA hI pariNAma hai ki Aja yaha deza AcAra aura vicAra, tapa aura tyAga, ahiMsA aura saMyama jaise maulika tattvoM se pUjA jAtA hai tathA Adarza evaM preraNA kA srota mAnA jAtA hai| pUrvaja sAdhakoM ne samUce mAnava jAti ke niHzreyArtha nayI-nayI vidyAoM kI khoja kI tathA ananta zakti puMja Atma saMpadAoM ko udghATita karate hue una vidyAoM ko AtmasAta kiyaa| prAcIna Agama isa ghaTanA ke pratyakSa sAkSI haiN| kintu Aja bahuta-se grantha lupta prAya: ho cuke haiN| jaina paramparA kA bArahavA~ dRSTivAda nAmaka aMgasUtra iSTa siddhiyoM evaM alaukika vidyAoM kA akSaya bhaNDAra thA, jo vyucchinna ho cukA hai| aba nAma mAtra kI vidyAe~ hI zeSa raha gayI hai| inhIM vidyAoM meM eka mahatvapUrNa vidyA hai- mudrA saadhnaa| mudrA kA artha vizleSaNa evaM paribhASAe~ ___ saMskRta kA mudrA zabda mud modane dhAtu se niSpanna hai| zabda koSa ke anusAra mud dhAtu aneka arthoM meM prayukta hotI hai jaise- prasannatA, Ananda, ullAsa, khuzI, harSa aadi| kintu yahA~ modana zabda Amoda-pramoda ke artha meM vyavahata hai| ___ zAbdika artha kI dRSTi se jo AMtarika prasannatA pradAna karatI hai, Atmika Ananda kI anubhUti karavAtI hai vaha mudrA hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM saMskRta vyAkaraNa kI dRSTi se mudrA kI vibhinna paribhASAe~ parilakSita hotI hai eka paribhASA ke anusAra 'mud moda pramodaM AmodaM dAti dadAtIti mudrA' arthAta jo antaAnanda aura anta: ullAsa ko detI hai, dilavAtI hai vaha mudrA hai| ___ isI prakAra 'modayati Amodayati pramodayati manovikArAn dUrIkRtya ArogyaM saMvarddhayati iti vA mudrA' arthAta jo prasannatA detI hai, harSa kA vAtAvaraNa upasthita karatI hai, pramoda prasarita karatI hai athavA manovikAroM ko dUra karake Arogya kA saMvarddhana karatI hai vaha mudrA hai| eka anya paribhASA ke anusAra 'AtmaguNAnAM modaM pramodaM AmodaM dAti dadAtIti mudrA' arthAta Atmika guNoM ko anAvRtta karane ke lie jo pravRttiyA~ caitasika prasannatA aura apUrva AhlAda detI haiM vaha mudrA hai| nirvANakalikA ke nirdezAnusAra mudaM karoti devAnAM, drAvayatyazruya surAMstathA / mohanAd drAvaNAcyaiva, mudreti parikIrtitA / / arthAta jo samyakdRSTi devoM ko prasanna karatI hai aura asura (vikRta vicAra se yukta) devoM evaM unake duSprabhAvoM kA haraNa karatI hai vaha mudrA hai|2| zabdakalpadruma meM mudrA zabda kI vyutpatti isa prakAra hai_ 'modate anayeti mudrA iti rUk ataH ttaap'|| abhidhAna cintAmaNi zabdakoza meM kahA gayA hai- 'mud harSe mudrA cihnkrnnm'| vaiyAkaraNa siddhAnta kaumudI meM mudrA ke sambandha meM 'mudrA pratyayakAriNI' aisI vyAkhyA kI gaI hai| Rgveda (1/179/4) meM isa zabda kA prayoga vyaktivAcaka saMjJA ke rUpa meM huA hai| agastya kI patnI kA nAma lopAmudrA hai| isa taraha vedakAla ke prArambha se hI mud dhAtu kA prayoga prApta hotA hai| mudrA yogasAdhanA kA eka aisA uttama sAdhana hai jisase zarIra, cetanA aura mana saba kucha pariSkRta ho jAte haiN| vaidika mAnyatAnusAra jaba brAhmaNa saMdhyA upAsanA karatA hai taba usakI phala prApti ke lie kI jAne vAlI vizeSa kriyA ko mudrA kahate haiN| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA kA svarUpa evaM usakI avadhAraNAe~ ...3 siddha siddhAntapaddhati ke abhiprAyAnusAra prasannacitta jIvAtmA dvArA svayaM kA paramAtmA se saMyoga karavA denA arthAta jisake dvArA karmabaddha saMsArI AtmA ko apane vizuddha svarUpa kI prApti hotI hai, AtmasattA meM vidyamAna paramAtma tattva kA sAkSAtkAra hotA hai, karmasaMyogI cetanA karma rahita avasthA ko upalabdha karatI hai vaha yathArtha mudrA kahI gaI hai| prastuta grantha meM spaSTIkaraNa karate hue yaha bhI kahA gayA hai ki jaba gurU ke dvArA paramAtma tattva kA yathArtha sAkSAtkAra hotA hai taba vaha sAdhaka, AtmA aura paramAtmA ke ekatva kI anubhUti karatA huA svayaM mudrA rUpa meM parivartita ho jAtA hai| tAntrika upAsanA meM mudrAoM ke prayoga kA vizeSa mahattva batAyA gayA hai| mudrA nighaNTu meM kahA gayA hai ki yaha mudrA sabhI tantroM meM gopanIya hai tathA isakA pradarzana karane se mantradevatA prasanna hote haiN| jaisA ki mUlapATha hai atha mudrA pravakSyAmi, sarvatantreSu gopitAH / yAbhirviracitAbhizca, modante mantradevatAH / / mudrA ko yaugika zabda mAnakara usakA padaccheda do prakAra se kiyA jAtA hai mud + rA aura mud + drA "mudaM rAtIti mudrA'' isa vyutpatti ke anusAra jo moda ko arpaNa kara de vaha mudrA hai| dUsare padaccheda ke anusAra isakA pradarzana karane se devatA modadAyaka aura pApoM ke drAvaka hote haiN| zrImadabhinavaguptAcArya ne prathama padaccheda ke anusAra mudrA artha ko nimna prakAra se spaSTa kiyA hai mudaM svarUpalAbhAkhyaM, dehadvAreNa cAtmanAm / rAtyarpayati yattena, mudrA zAstreSu varNitA / / isa deha ke dvArA AtmasvarUpa ko prApta honA moda hai| yaha jisa kriyA ke dvArA milatA hai, arpita kiyA jAtA hai, diyA jAtA hai zAstroM meM use hI mudrA kahA gayA hai| vaha lakSaNa kevala una yaugika sAdhanAoM kI mudrAoM, bandha aura vedha para ghaTita hotA hai jinake dvArA mana kI caMcalatA para niyaMtraNa kiyA jA sakatA ho, prANa kA niyamana kiyA jAtA ho, sthUla zarIra meM indriyoM kI bAhya gati kA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM nirodha sambhava hotA ho, parAGmukha ko antarmukha kiyA jAtA ho, sthUla zarIra kA usake sUkSma zarIra, kAraNa zarIra aura para-zarIra se tAdAtmya sthApita hotA ho, bindu kA sindhu meM vilaya hotA ho aura unmanI avasthA kI prApti hotI ho| isa sambandha meM zruti kA kathana hai bhidyate hRdaya granthiH, chidyante sarvasaMzayAH / kSIyante cAsya karmANi, tasmindRSTeparAvare / / yahI jIva kI muktAvasthA hai, yahI drAvaNa kriyA hai, yahI ekarasa honA hai, yahI zakti kA unmeSa hai| saMkSepa meM yoga kI jina kriyAoM ke dvArA vyakti svayaM paramAtma rUpa hotA hai vaha anta: mudrA hai| dUsarI vyutpatti ke anusAra mudrA hi paratattva pratibimba bhUtA antaHsaMvidraviNamudraNAt mudaM rAtI pAzamocanabheda drAvaNa kAriNI, tatsaMnivezarUpatayA parasphAra manukurvatI / zAradAtilaka ke anusAra 'mudaM rAti iti mudrA' jo mud yA harSa detI hai use mudrA kahate haiN|10 zivasUtravArttika meM bhI mudrA zabda kI vyutpatti 'mudaM rAti iti mudrA' kahI gaI hai|11 IzvarasaMhitA ke anusAra mudrA mud yA harSa detI hai tathA doSoM ko bhI dravita karatI hai|12 IzvarasaMhitA ke matAnusAra mudrAoM ke do rUpa haiMpahalA mAnasika evaM dUsarA praayogik| ina donoM hI rUpoM meM madrA pradarzana ke pahale mantra ke smaraNa karane kA vidhAna hai|13 tadanusAra mudrA pradarzana kA mukhya uddezya hiMsaka vRttiyoM kA nivAraNa evaM devatAoM kA prasAdana hai|14| nAradIyasaMhitA meM batAyA gayA hai ki bhagavad ArAdhanA karate vakta mAnasika yA vAcika rUpa meM mantroM kA prayoga hotA hai usameM mudrA unhIM kA kAyika pratIka hotI hai|15 prastuta saMhitA meM yaha bhI kahA gayA hai ki devatAoM aura mantroM kI adhikatA ke kAraNa mudrAe~ bhI bahuta ho sakatI hai| isalie mudrAoM kI nizcita saMkhyA nahIM kahI jA sakatI ata: sabhI ke svarUpoM ko nahIM kahA jA sktaa|16 yoginIhRdaya meM mudrA ko mud (moda, prasannatA) se evaM drAvaya (dru kA hetuka) se hI niSpanna kahA hai arthAta mudrA vizva kI mukhya kriyA zakti hai|17 spaSTa hai ki saMsAra kA modana aura drAvaNa karane vAlI kriyA zakti kA nAma hI mudrA hai| isakI dIpikA TIkA meM kahA gayA hai ki anukUla kriyA kA nAma modana aura usakA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA kA svarUpa evaM usakI avadhAraNAe~ ...5 eka rasa honA hI drAvaNa hai| kisI ghanIbhUta vastu kA pighalanA bhI drAvaNa kahA jAtA hai| sRSTi ke pUrva vaha ghanIbhUta teja svecchA se sRSTikarma meM pravRtta hotA huA dravita hokara aNu-aNu meM vyApta hotA hai| usa kriyAzakti kI sattA, utpatti, vRddhi, pariNamana, apakSaya aura nAza - ina chaH ke dvArA sRSTi saMcAlana rUpa kArya modana kriyA hai tathA isameM zakti kI vyApti drAvaNa kriyA hai| ataH bhAskararAya ke anusAra itthaM cedRzamodanadrAvanAtmaka dharmadvaya viziSTokta rUpa / kriyAzaktya bhinnA tripurasundaryeva mudrApadavAcyA / / isa prakAra modana aura drAvaNa donoM prakAra kI viziSTa kriyAzakti se abhinna tripurasundarI hI mudrA kahI gaI hai| amRtAnanda yogI kI dIpikA vyAkhyA ke anusAra bhI jaba vimarzazakti vizvarUpa ke dvArA viharaNa kI icchA karatI hai to kriyAzakti banakara apane vikArabhUta vizva kA modana aura drAvaNa karane ke kAraNa mudrA kahI jAtI hai| ina sAkSyoM ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki mudrA apane artha ke anusAra devatA kA svarUpa bhI hai aura usakA pratibimba bhii| isake prayoga se zarIra aura mana para eka vizeSa taraMga pravAhita hone lagatI hai tathA AtmasvarUpa kI upalabdhi ke lie cetanA ke una staroM ko kholane kA kArya mudrA kI isa zakti ke dvArA sampanna hotA hai| viSNusaMhitA ke ullekhAnusAra "mudaM karoti devAnAM rAkSAsAndrAvayanti ca " jo devo ko tuSTa karatI hai aura rAkSasavRttiyoM ke dhAraka AsurI devoM kA parihAra karatI hai use mudrA kahate haiM / 18 ajitAgama ke vyAkhyAnusAra "moda - drAvaNadharmitvaM mudrA zabdena kathyate " arthAta prasannatA evaM drAvaNatA dharma se jo yukta hai vaha mudrA zabda se kahA jAtA hai| 19 tantrAloka evaM svacchandatantra ke nirdezAnusAra " mudaM harSaM rAti dadAti, " " parabhairavaM caitanyadraviNaM mudrayati", "parAvezena modayati bhaktAn drAvayati pAzAn" jo Ananda detI hai, harSita karatI hai vaha mudrA hai athavA devatAoM kA modana aura pApa samUha kA vidrAvaNa (haraNa) karane ke kAraNa ise mudrA kahA jAtA hai / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM sAdhaka kI prArthanA aura mudrA ko dekhakara devatA kA mana sAdhaka ke prati dravita hotA hai, isa kAraNa bhI isakA nAma mudrA hai|20 uparokta vyutpattiyoM kA sArAMza yaha hai ki jisa manodaihika abhivyakti ke dvArA uccakoTi ke devI-devatAoM ko santuSTa kiyA jAtA hai evaM kSudra jAti ke devI-devatAoM kI bhISaNa zakti kA nirgamana kiyA jAtA hai vaha mudrA nAma se sambodhita hotI hai| sAMketika artha kI pradhAnatA se mudrA zakti zArIrika evaM mAnasika ArogyatA pradAna kara sAdhaka ke vAMchita ko pUrNa karatI hai, isa taraha sAdhaka ke citta ko bhI Anandita karatI hai| tantra sAdhanA pradhAna granthoM ke antargata abhinavagupta kI parAtrIMzikA vRtti meM kahA gayA hai ki "mudrAzca sakala kara caraNAdi vyApAramayyaH kriyAzaktirUpAH tatkRto gaNaH samUhAtmaparazakti eka rUpaH" mudrA hAtha-pairAdi dehAMgoM se kiye jAne vAle vyApAra se yukta kriyA zakti rUpiNI hai evaM samasta mudrAe~ samaSTi rUpa meM parAzakti se abhinna hai| devIyAmalazAstra meM mudrA ko pratibimbAtmikA ke rUpa meM darzAte hue batAyA gayA hai ki pratibimbodayo mudrA .... mudrA parasaMvit kA pratibimba hotI hai vivekakAra ne pratibimbAtmaka mudrA zabda kI vyAkhyA do prakAra se kI hai 1. pratirAbhimukhye, tena bimbasaMnidhi nimittIkRtya bimbaika niyata udayo yasyA iti| 2. bimbasya abhivyakti lakSaNa udayaH prApto yasmAditi prathama vyAkhyA ke anusAra bimba-pratibimba svarUpiNI mudrA kI utpatti kA kAraNa hai jabaki dvitIya vyutpatti ke AdhAra para mudrA usakA jJApaka upAya hai|21 spaSTArtha hai ki bimba se jisakA udaya ho yaha mudrA kI pratibimbatA hai evaM bimba kA jisase udaya ho vaha upAyatA hai| abhinavagupta kRta taMtrAloka meM mudrA ke yathArtha svarUpa kA rekhAMkana karate hue darzita kiyA hai ki jaba sAdhaka deha ke rahate hue bhI paramAtma svarUpa se ekAtmya sAdha letA hai tathA isa ekAtma bhAva ke dRr3ha hone se jise svadeha kA bhAna nahIM rahatA, usakI deha meM sthita jo vicchakti kI pratikRti hotI hai vahI Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA kA svarUpa evaM usakI avadhAraNAe~ ...7 vAstavika mudrA hai|22 isa viziSTa svarUpa kA samarthana karate hue vivekakAra ne uddharaNa prastuta kiyA hai vaha bhI mudrA kI AdhyAtmika sthiti ko hI darzAtA hai| ve kahate haiMnAdo mantraH sthitirmudrA arthAta mantranAda kI sthiti mudrA hai| kulArNavatantra ke anusAra mudrA avazyameva pradarzita karanI cAhie, kyoMki vaha devatAoM ko mudita karatI hai aura mana ko dravita (bhAvapUrNa) karatI hai|24 ___nirvANatantra meM mudrA ko eka svatantra prakriyA ke rUpa meM mAnA gayA hai| tadanusAra gehU~, canA, cAvala Adi bhune hue civaDe kA nAma mudrA hai|25 isI prakAra bauddha paramparA mAnya prajJopAyavinizcayasiddhi meM mudrA ko pA~ca makAroM meM cauthA makAra kahA gayA hai| isakA artha vibhinna prakAra ke ghRta saMyukta yA bhunA huA anna hai| mudrA kA eka artha nArI bhI kiyA hai jisase tAntrika yogI apane ko sambandhita karatA hai|26 sAdhanamAlA nAmaka bauddha grantha meM alaMkAroM ko mudrA kahA gayA hai| isa taraha hama dekhate haiM ki yaugika sAdhanAoM meM mudrAyoga bhautika, mAnasika evaM AdhyAtmika vividha pahalUoM se mahattvapUrNa hai| sandarbha-sUcI 1. (ka) saMskRta hindI koza, pR. 155 (kha) saMskRta hindI koza, pR. 670 2. nirvANakalikA, pR. 67 3. zabda kalpadruma, pR. 743-47 4. abhidhAnacintAmaNi, 4/195 5. vaiyAkaraNa siddhAnta kaumudI, bhaTTojI dIkSita, pR. 1083-84 6. vyavahArairayaM bhedastasmAdekasya naanythaa| muda mode tu rAdAne, jIvAtma paramAtmanoH // ubhayozcaiksaMvitti, mudreti parikIrtitA / modante devasaMghAzca, dravante surarAzayaH / mudreti kathitA sAkSAt, sarvabhadrArthadAyinI / asminmArge'dIkSitAye, sadAsaMsArarAgiNaH / / siddhasiddhAntapaddhatiH, uddhRta-jayendra yoga prayoga, pR. 130 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM 7. mudrAnighaNTu, pR. 68 8. tantrAloka meM karmakANDa, pR. 177 9. tantrAloka meM karmakANDa, pR. 177 10. zAradAtilaka, pR. 510 11. zivasUtravArtika, 22 12. IzvarasaMhitA, 2/1-3 13. IzvarasaMhitA, 24/2 14. IzvarasaMhitA, 24/71 15. nAradIyasaMhitA, 6/50-52 16. nAradIya saMhitA, 6/6-7 17. kriyAzaktistu vizvasya, modanAd drAvaNAttathA mudrAkhyA sA yadA, saMvidambikA trikalAmayI yoginI hRdaya, 1/57 18. tantrAloka, saMpA. dvivedI, 32/3 19. svacchandatantra, bhA. 5, 11/13 kI vyAkhyA, pR. 8 20. (ka) tantrAloka, 32/3 (kha) svacchandatantra, bhA.1, 2/102 kI TIkA 21. tantrAloka, bhA. 7, 32/2 kI vyAkhyA 22. tantrAloka, saMpA. paramahaMsamizra bhA.2, 4/200 kA bhASya, pR. 166 23. tantrAloka, saMpA. paramahaMsa mizra, bhA.2, 4/200 kA bhASya, pR. 166 24. mudaM kurvanti devAnAM, manAMsi drAvayanti ca / tasmAn mudrA iti khyAtA, darzitavyAH kulezvari / kulArNavatantra, 17/57 25. pRthukAstaNDulA bhRSTA, godhuumcnnkaadyH| tasya nAma bhaveddevi, mudrA mukti pradAyinI // nirvANatantra, adhyAya 11 26. prajJopAya vinizcayasiddhi, 5/24 sekoddezya TIkA, pR. 56 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-2 mudrA yoga ke prakAra evaM vaijJAnika parizIlana yaha dRzyamAna jagata jIva aura jar3a kA, pudgala aura cetana kA sammizrita rUpa hai| isa sRSTi meM mukhya rUpa se jIva-ajIva ina dvividha dravyoM kA hI astitva hai| jIva dravya eka hai tathA ajIva dravya ke pA~ca prakAra mAne gaye haiM isa taraha chaH dravyoM kI parikalpanA hotI hai| sAmAnyatayA cetana evaM acetana dravya hI pramukha hai| sacetana mana aura acetana zarIra donoM kA apanA-apanA AkAra hai| ina donoM dravyoM se pratisamaya UrjA rUpa paramANuoM kA grahaNa aura vikiraNa hotA rahatA hai| yaha grahaNa evaM vikIrNa kI prakriyA AkRti ke anusAra hotI hai| kisI bhI padArtha kI AkRtiyA~ vizeSa rUpa se vRtta - geMda ke samAna golAkAra, parimaMDala - cUr3I ke samAna golAkAra, triMza - tribhujAkAra, caturaMza - caukI kA AkAra, Ayatana - pralamba daMDe kA AkAra Adi kaI prakAra kI hotI haiN| jisa prakAra kA AkAra hotA hai usI AkRti kI prati chaviyA~ usa AkAra se ni:sRta hotI rahatI hai| yadi vicAradhArA yA zarIra kI pravRttiyA~ zAnta aura sthira haiM, to una kSaNoM meM gRhIta athavA visarjita UrjA nirantara usa prakAra kI AkRtiyoM ke rUpa meM pravAhita hotI rhegii| eka samAna AkRtiyoM ke nirgamita hone se vAyumaNDala para adbhuta prabhAva paidA ho jAtA hai| isa tathya ko adhika spaSTa karate hue kahA jA sakatA hai ki jaise yaMtra viziSTa AkAra kI racanA hai, mantra viziSTa yantroM se pariveSTita hokara alaukika prabhAva chor3ate haiM, maMtra adhivAsita sAdhaka dvArA banAe gae yantra prANavanta banakara yatheSTa phala kI prApti karAte haiM vaise hI prANavAna vyakti dvArA nirdiSTa mudrAe~ bhI vizeSa rahasyamayI hotI hai| vyakti ke zubhAzubha pariNAmoM ke AdhAra para mudrA kA prabhAva ghaTatA-bar3hatA hai| ata: mudrAe~ kevala AkRtiyA~ hI nahIM hotI, pratyuta bhAvAnurUpa zakti srota banakara vibhinna tattvoM kA prasphoTana karatI haiM aura carAcara vizva ko prabhAvita karatI haiN| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM mudrAoM ke prakAra mudrA kA dAyarA ati vistRta hai jaise AsanoM kI saMkhyA agaNita hai vaise hI mudrAoM kI saMkhyA bhI asImita hai| phira bhI bhinna-bhinna prayojanoM kI apekSA bheda-prabhedoM kI carcA nimnAnusAra prApta hotI hai1. saMskAra sambandhI mudrAe~ hamArI kucha mudrAe~ saMskAragata hotI hai| cAhe-anacAhe paristhiti utpanna hote hI vyakti usa mudrA meM A jAtA hai| cintA ke bAdala maMDarAte hI vyakti sahaja rUpa se cintA mudrA meM A jAtA hai, usake hAtha anAyAsa mastiSka yA ThuDDI para A jAte haiM aura usa mudrA ko dekhakara hara koI samajha jAtA hai ki yaha ciMtAgrasta hai, tanAvoM se ghirA huA hai| kisI prazna kA uttara smRti-paTala para nahIM A rahA ho to vyakti svAbhAvika rUpa se AkAza yA chata ko nihArane lagatA hai athavA cintana mudrA meM sthira ho jAtA hai| citta ko sthira karate hue isa mudrA se smRti ko lauTAne kI koziza karatA hai aura prAyaH smRti ubhara bhI AtI hai| sardI kA anubhava hote hI vyakti usase apanA bacAva karane ke lie hAthoM kI muTThiyA~ banAkara kAMkha meM dabA letA hai| isase sardI rUkatI bhI hai kyoMki hAthoM evaM kandhoM dvArA zArIrika zrama hone se zarIra meM se uSNatA paidA hotI hai vahI sardI rokane meM mAdhyama banatI hai| ahaMkAra yA bar3appana ke bhAva jAgRta hote hI sInA tana jAtA hai, zarIra meM akar3apana A jAtA hai, usakI mukhAkRti bhI badala jAtI hai| isake viparIta yadi koI vyakti donoM hAthoM kI muTThI banAkara donoM bagaloM meM rakha leM to bhI usake bhItara se ahaM ke saMskAra prakaTa hone lagate haiN| pUjyoM ke prati vinaya, samarpaNa, Adara yA satkAra ke bhAva utpanna hote hI use abhivyakti dene ke lie vyakti karabaddha aMjali pUrvaka namaskAra mudrA meM sthita ho jAtA hai| yadi koI vyakti sahajatayA donoM hAtha jor3akara namaskAra mudrA meM khar3A hotA hai to bhI usameM vinaya bhAvanA prakaTa hone lagatI hai| kisI ke prati anurAga kA bhAva udita hone para dekhane kA najariyA badala jAtA hai| yadi choTA baccA hai to apanA hAtha usake sira para athavA gAla para binA prayAsa ke pahu~ca jAtA hai| kadAca samAna Ayu vAlA vyakti ho to paraspara Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga ke prakAra evaM vaijJAnika parizIlana ...11 meM hAtha mila jAte haiN| yadi hama kisI ke mastaka para sahaja rUpa se hAtha phirAte haiM to bhI prema bhAva prasphuTita hone lagatA hai| isI taraha aMguliyoM se kar3ake nikAlanA, Alasa maror3anA, dA~toM se nAkhUna kATanA, dA~ta kiTakiTAnA Adi aneka mudrAe~ svata: ubhara AtI hai| ina mudrAoM kI kahIM koI zikSA nahIM dI jAtI, isake lie kahIM koI zikSA kendra yA zikSikAe~ nahIM hotI, parivAra samAja yA ar3osa-par3osa ke bIca rahate hue kisI ko dekhakara bhI isa taraha kI madrAe~ nahIM sIkhI jAtI hai| balki ye saMskAragata rUpa se apane Apa hI ubhara AtI haiM aura vyakti inakA upayoga kara letA hai| 2. nRtya sambandhI mudrAe~ Adima yuga meM jaba bhASA paryApta rUpa se vikasita nahIM ho pAyI thI, tayugIna prajAtiyA~ sAMketika AkRtiyoM ke mAdhyama se pArasparika saMvAda karatI thii| usake pazcAta bhagavAna RSabhadeva ne lipikalA, nRtyakalA Adi kA zikSaNa diyA tabase nRtya Adi ke hAva-bhAva dvArA bhAvAbhivyakti kI jAne lgii| hAthoM evaM pairoM donoM aMgoM ke pratyAvartana se mudrAoM kA nirmANa hotA hai| ___ pairoM ke saMcAlana se niSpanna mudrA ke tIsa prakAra batAye gaye haiN| yahA~ hamArA abhipreta hAthoM kI mudrAoM se hai| sarvaprathama bharata muni ke nATyazAstra meM nRtya hasta kI 30 mudrAoM kA varNana prApta hotA hai| bharata muni ne asaMyukta hasta kI 24 aura saMyukta hasta kI 13 mudrAoM kA bhI nirUpaNa kiyA hai| isI nATyazAstra kA anusaraNa karate hue viSNudharmottara purANa, samarAMgaNa sUtradhAra, nRtyAdhyAya Adi granthoM meM bhI nRtya mudrAoM kA varNana prApta hotA hai| saMgIta ratnAkara meM nRtya ke AdhAra para 24 prakAra kI mudrAoM kA ullekha kiyA gayA hai| ina mudrAoM ke mAdhyama se 24 prakAra ke alaga-alaga bhAvoM ko abhivyakta kiyA jA sakatA hai| ye mudrAe~ nRtya jagata kI sAMketika bhASA kahI jA sakatI haiN| ina mudrAoM ke nAma evaM unake dvArA abhivyakta bhAvoM kI tAlikA nimna prakAra hai 1. patAkA mudrA- jhaNDA, sUrya, rAjA, mahala, zIta, dhvani aadi| 2. tripatAkA mudrA- sUryAsta, sambodhana, zarIra, bhikSAyAcanA aadi| 3. haMsapakSa mudrA- mitra, parvata, candra, vAyu, keza, pukAranA aadi| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM 4. hRdaya mudrA- sAgara, svarga, mRtyu, dhyAna, smRti, sampUrNa aadi| 5. ardhacandra mudrA- kyoM, kahA~, AkAza, Izvara, prArambha aadi| 6. makara mudrA- kiraNa, makkhI, cUr3I, veda aadi| 7. sUcImukha mudrA- bhauMha, duma, kUdanA, saMsAra, mahInA aadi| 8. haMsAsya mudrA- dRSTi, ujjavala, lAla, kAlA, paMkti aadi| 9. zikhara mudrA- mArga, netra, paira, calanA, khojanA aadi| 10. UrNanAbha mudrA- cItA, ghor3A, kamala, barpha, phala aadi| 11. mukula mudrA- vAnara, bher3iyA, komala aadi| 12. zukatuNDa mudrA- pkssii| 13. kartarImukha mudrA- purUSa-gRha, pApa, brAhmaNa, zuddhatA aadi| 14. mRgazIrSa mudrA- hirnn| 15. aMjali mudrA- agni, ghor3A, zera, krodha, varSA, DAlI aadi| 16. vardhamAna mudrA- kAnoM kA kuNDala, kuA~, mahAvrata, yogI aadi| 17. pallava mudrA- bhaiMsa, pramANa, zarta, dhuA~, vajra aadi| 18. kapitthaka mudrA- sparza karanA, jAla, saMdeza, ghUmanA, pRSTha aadi| 19. sarpazIrSa mudrA- srp| 20. kaTakamukha mudrA- bAMdhanA, tIra se maarnaa| 21. kaTaka mudrA- kRSNa, viSNu, svarNa, darpaNa, nArI aadi| 22. bhramara mudrA- hAthI ke kAna, chAtA aadi| 23. muSTi mudrA- AjJA, mantrI, auSadhi, varadAna, aatmaa| 24. arAla mudrA- vRkSa, mUrkha, dusstt| Azaya yaha hai ki ukta 24 mudrAe~ atyanta mahattvapUrNa haiM kyoMki ina pratyeka ke dvArA kaI arthoM kA bodha kiyA jA sakatA hai| isI taraha anya mudrAoM ke vaiziSTya ko bhI samajhanA caahie| yahA~ 24 mudrAoM kA ullekha to udAharaNa mAtra hai| 3. bahirjagata evaM Abhyantara jagata sambandhI mudrAe~ bahirjagata se tAtparya zArIrika, bhautika, sAMsArika jagata hai tathA Abhyantara jagata se abhiprAya mAnasika, dhArmika, bhAvanAtmaka jagata hai| mudrA vijJAna sAgara kI bhA~ti vizAla hai| jisa taraha samudra meM hIre-kaMkara Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga ke prakAra evaM vaijJAnika parizIlana ...13 Adi aneka taraha kI vastue~ samAhita rahatI hai usI taraha mudrAyoga ke antargata sthUla-sUkSma, sAmAnya-viziSTa, sarala-kaThina, sahaja-zramasAdhya kaI taraha kI mudrAoM kA samAveza hai| ___abhyAsa sAdhya- yadi granthoM ke AdhAra para isa upazIrSaka kI carcA karate haiM, to kahA jA sakatA hai ki vaidika paramparA ke gheraNDasaMhitA, zivasaMhitA, haThayogapradIpikA, yogacUr3AmaNiupaniSat yogAtattvopaniSat, viSNusaMhitA Adi meM vivecita mudrAe~ bAhya aura Abhyantara ubhayajagata ko prabhAvita karatI haiN| ye mudrAe~ prAyaH zramasAdhya, kaThina evaM rahasyamayI haiN| ina mudrAoM kA prayoga karane se antaraMga jagata adhika prabhAvita hotA hai| bAhya stara para sarva siddhiyoM kI prApti hotI hai tathA hara taraha kI bImAriyoM kA zamana hotA hai| adhyAtma stara para SaTcakroM kA bhedana hotA hai, kuNDalinI zakti jAgRta hotI hai aura mokSa lakSmI kI upalabdhi hotI hai| ina mudrAoM kA abhyAsa mUlata: AtmazaktiyoM ko udghATita karane ke uddezya se kiyA jAtA hai| bAhya upacAra kI bhAvanA gauNa rahatI hai uparAnta jaise dhAnya kI phasala meM gehU~ Adi kI prApti hone ke sAtha-sAtha ghAsa-tRNa Adi binA prayatna ke prApta ho jAte haiM vaise hI ina mudrAoM ke dvArA AdhyAtmika evaM zArIrika donoM taraha ke lAbha prApta hote haiN| inheM siddha karane meM paramayoga kI apekSA rahatI hai ata: ina mudrAoM meM sAmAnya rUpa se Asana, prANAyAma, bandha evaM dhAraNAoM kA prayoga kiyA jAtA hai| jana sAmAnya ke dvArA ina mudrAoM kA pUrA upayoga nahIM kiyA jA sktaa| sAtha hI aise prayogoM ke lie samyak prazikSaNa bhI Avazyaka hai| isa taraha mudrAoM kA ukta prakAra abhyAsa sAdhya kahA jA sakatA hai| - abhyAsa-anabhyAsa sAdhya- jaina paramparA se sambandhita tilakAcAryasAmAcArI, subodhAsAmAcArI, nirvANakalikA, vidhimArgaprapA, AcAradinakara Adi granthoM meM ullikhita mudrAe~ bhI ubhaya jagata ko sparza karatI haiN| zArIrika svasthatA ke sAtha-sAtha bhAvanAtmaka vikAsa meM bhI pUrNa madada karatI haiM kintu prayoga kI dRSTi se kucha zramasAdhya, kaThina evaM sUkSma haiM to kucha sarala, sahaja evaM sthUla haiN| udAharaNa ke taura para saubhAgya mudrA, yoni mudrA, garUr3a mudrA, yathAjAta Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM mudrA, dhanuHsaMdhAna mudrA, vajra mudrA Adi ko zramasAdhya mudrAoM ke antargata mAnA jA sakatA hai| isake sivAya nArAca mudrA, parazu mudrA, AvAhana mudrA, saMnidhAnI mudrA, namaskAra mudrA, aMjali mudrA ityAdi kI parigaNanA sahaja mudrAoM meM kI jA sakatI hai| khAsa taura para ina mudrAoM kA ullekha kisI taraha kI zArIrika athavA yaugika upalabdhiyoM ko lakSita karake nahIM kiyA gayA hai pratyuta pratiSThA, pUjopAsanA, jApa, abhimantraNa, devaAhvAna, duSTa zaktiyoM kA nivAraNa isa taraha ke dhArmika anuSThAnoM ke sandarbha meM milatA hai| pUrvanirdiSTa granthoM kA adhyayana karane se yaha tathya bhI spaSTa ho jAtA hai ki inameM varNita mudrAe~ prasaMga vizeSa para hI dikhAyI jAtI hai kisI taraha ke upacAra hetu ina mudrAoM kA sAmAnyata: prayoga nahIM hotA hai| yadyapi prayoga karate samaya apanI guNavattA ke anusAra zarIra, mana evaM cetanA ko svastha rakhane meM bhI phAyadA karatI hai| dhyAtavya hai ki ina mudrAoM kA viziSTa prayoga AcArya, padastha muni athavA niSNAta vidhikAraka ke dvArA kiyA jAtA hai| __isa taraha jaina granthoM meM nirdiSTa mudrAe~ zrama apekSita evaM zrama nirapekSa donoM stara kI haiN| anabhyAsa sAdhya- arvAcIna pratiyoM meM upalabdha adhikAMza mudrAe~ sarala, sahaja evaM prAyogika hai| ye mudrAe~ binA kisI paramparA bheda ke jana-sAmAnya meM bhI atyadhika pracalita haiN| vartamAna yuga meM isa taraha kI mudrAoM kA prayoga dinapratidina bar3hatA jA rahA hai| ina mudrAoM ko cikitsA mudrA kI koTi meM parigaNita kara liyA gayA hai| inake prayoga zArIrika, mAnasika evaM bhAvanAtmaka vikAsa kI dRSTi se atyanta phaladAyI siddha ho rahe haiN| ina mudrAoM kA abhyAsa mukhyatayA upacAra ke rUpa meM kiyA jAtA hai| inameM jJAna mudrA, sUrya mudrA, varUNa mudrA, AkAza mudrA, zaMkha mudrA, prANa mudrA, apAna mudrAdi viziSTa koTi kI mudrAe~ haiN| tantra sambandhI mudrAe~ sAmAnyatayA mudrA vijJAna tantra sAdhanA kA hI eka prakAra hai, isalie tantra pradhAna granthoM meM aneka taraha kI mudrAe~ ullikhita haiN| yadi una mudrAoM kA svarUpa athavA prayojana kI dRSTi se vargIkaraNa kiyA jAye to nimna cAra prakAroM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga ke prakAra evaM vaijJAnika parizIlana ...15 meM samagra mudrAoM kA samAveza ho sakatA hai| tAntrika granthoM ke anusAra mudrA ke cAra prakAra ye haiM1. kAyikI- sabhI avasthAoM meM ekarUpa rahane vAlI mudraa| 2. karajA- aMgulI vinyAsAdi ke bheda se trividha prakAra kI mudraa| 3. vAcikI- mantra tanmayatA rUpa mudraa| 4. mAnasI- dhyeya tanmayatA rUpa mudraa|| svacchanda tantra kI TIkA meM mudrA ke tIna prakAra batAye gaye haiM jo ukta nAmoM se milate-julate haiM 1. mAnasI mudrA- gurumukha meM sthita hone vAlI mudraa| 2. vAcikI mudrA- mantra se utpanna hone vAlI mudraa| 3. kAyikI mudrA- deha ke aMgavikSepoM para AdhArita mudraa| mudrAoM kA yaha vibhAgIkaraNa samagra mudrAoM kI apekSA saTIka mAlUma hotA hai| vividha granthoM ke pariprekSya meM mudrA yoga kA vaiziSTya bhArata deza kI mUlyavAna sabhI saMskRtiyoM ne mudrA yoga ko sthAna diyA hai| zramaNa evaM vaidika donoM paramparAoM ke granthoM meM isa sambandha meM mahattvapUrNa carcA prApta hotI hai| sabhI santa sAdhakoM ne mudrA vijJAna ko Avazyaka batalAyA hai| mudrA zubhAzubha bhAvoM kI abhivyaMjanA kA sazakta mAdhyama hai| gheraNDasaMhitA meM isake mahattva kI carcA karate hue kahA gayA hai ki yogIjanoM ne mudrA sAdhanA ko prANAyAmoM aura yogAsanoM se bhI adhika mahattva diyA hai| yogAsanoM se zarIra kA asthi-samUha dRr3ha hotA hai jabaki gopanIya (haThayoga sambandhI) mudrAe~ kuNDalinI zakti ko jAgRta karane ke lie aura cakra bhedana ke lie upayogI hotI hai| gheraNDasaMhitA meM mudrAoM kI mahattA kA digdarzana karAte hue yaha bhI kahA gayA hai idaM tu mudrA paTalaM, kathitaM caNDakApAle / vallabhaM sarvasiddhAnAM, jarAmaraNanAzakam / / 3/94 he caNDakApAla! yaha mudrA samUha saba siddhoM (yogiyoM) ko priya hai| vRddhAvasthA aura mRtyu kA nAza karane vAlI hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ___mudrAoM kA upayoga dvayarthaka mAnA jAtA hai eka to svAsthyavardhana kI dRSTi se aura dUsarA mAnasika bala kI dRSTi se bhI mudrAe~ usa kriyA kA jJAna karavAtI hai jo ki zarIra ke svayaM kArya karane vAle yantroM aura snAyuoM se sambandhita haiN| yogazAstra ke anusAra saMpUrNa zarIra meM bahattara hajAra nAr3iyoM kA jAla bichA hai| kSurikopaniSat meM kahA gayA hai ki "dvAsaptati sahasrANi pratinADISu taitilam" arthAta samasta sUkSmanAr3iyoM kI saMkhyA bahattara hajAra hai| yahI nADiyA~ zarIra ke vibhinna avayavoM kA saMcAlana karatI haiN| yogiyoM ke anusAra yaha eka aisI nalikA paMkti hai, jisake dvArA samUce zarIra ko zakti prApta hotI rahatI hai isalie isa nAr3IjAla ko jIvanIya zakti kahA jAtA hai aura usa zakti kA anubhava mudrA sAdhanA ke yogIpuruSa hI bhalIbhA~ti kara pAte haiN| kyoMki isa taraha ke anubhava ke lie mudrAbhyAsa hI eka aisI prakhara prakriyA hai jo munaSya ko apane viSaya meM, svayaM ke zarIra aura usakI zakti ke viSaya meM samyak jJAna prApta karavA sakatI hai| ___ yogAbhyAsI puruSoM ne mudrA ke uccatama pariNAmoM ko pratyakSata: anubhUta kiyA hai| usI anubhava ke AdhAra para unhoMne sayuktika kahA hai ki jaba taka yaugika mudrAoM kA pUrNa jJAna prApta na kara liyA jAe, taba taka yoga siddhi azakya hai| isake mahattva ko ujAgara karate hue vedazAstra kahate haiM ki ekadA zivajI ne pArvatI se kahA ki he devi! maiMne tumhAre samakSa jina mudrAoM kI carcA kI hai unheM AtmasAta kara lene para samasta prakAra kI siddhiyA~ hAsila ho jAtI hai| yaha mudrA jJAna atyanta gopanIya hai isalie cAhe jisa vyakti ke lie isa svarUpa ko udghATita mata karanA arthAta jo loga inheM (haThayoga ko) nahIM kara sakate haiM, unake samakSa kaha dene se niHsandeha hAni ho sakatI hai kyoMki yaha itanI sarala sAdhAraNa kriyA nahIM hai jise hara koI manuSya kara ske| isakA abhyAsa anubhavI, dRr3ha pratijJa, virakta, saMyamI, AtmajJAnI yA AtmajijJAsu puruSa hI kara sakate haiN| ni:sandeha haThayoga kI mudrAe~ yogiyoM ke lie aSTasiddhiyoM aura navanidhiyoM ko dene vAlI hai| isI ke sAtha prasannatAvardhaka evaM devatAoM ke lie durlabha haiN| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga ke prakAra evaM vaijJAnika parizIlana ...17 mAlinI vijayottara tantra meM mudrA ke mahattva ko vizleSita karate hue kahA gayA hai ki mudrA ziva kI zakti svarUpA hai tathA isake dvArA saMrakSita sAdhaka mantrasiddhi ko prApta karatA hai| tantraloka ke vyAkhyAkAra jayaratha ne bhI mudrA ko ziva kI zakti svarUpA mAnA hai aura vaha kisa artha meM atulazakti ko dhAraNa kiye hue haiM usakA citraNa AdhyAtmika stara para kiyA hai| ve kahate haiM jisa prakAra magara ke mukha meM bArabAra gamanAgamana kara rahI machalI mRtyu kA grAsa bana sakatI hai ThIka usI prakAra hama sabhI mahAbhayaMkara saMsAra rUpI mRtyu ke goda meM par3e hue haiM, kintu mudrA kI sAdhanA vyakti ko saMsAra se mukta karAtI hai evaM viSaya-vikAra janya bandhanoM ko vigalita karatI hai isa dRSTi se mudrA zivazakti rUpa hai|' tantraloka meM kiMcit punarAvartana ke sAtha yaha bhI nirdiSTa kiyA gayA hai ki mudrA samasta taraha ke pAMzajAla se mukta karAtI hai, deha evaM puryaSTaka sambandhI saMskAroM ko dravita karatI hai tathA mantra, yoga, kriyA evaM caryA ko eka rUpa meM mudrita (gumphita) karatI hai| abhinavagupta ne mAlinIvijaya vArttika meM mudrA kI viziSTatA kA mUlyAMkana karate hue kahA hai ki bhairavIya rasa se udrecana ko prApta ghUrNamAna kulayogI kA jo modana drAvaNAtmaka zarIragAmI samAveza hotA hai vaha mudrA hai|' viSNu saMhitAkAra ne isakA mUlya AMkate hue batalAyA hai ki mudrA sAmAnya prayoga yA sAmAnya sAdhanA nahIM hai yadi isa yoga kA samyaka rIti se anupAlana kiyA jAe to vaha atula zakti saMpanna devAtmAoM ko prasanna kara detI hai aura daSTa prakRti vAle rAkSasoM ko dravita (DhIlA) kara detI hai| tAntrikoM ke anusAra yaha viziSTatA sarva mudrAoM meM hai| - saMkSepa meM kaheM to yaugika mudrAoM kA mahattva itanA adhika hai ki yadi niSprayojana athavA anya dRSTi se mudrAoM kA prayoga kiyA jAe to vyartha ho jAtA hai| itanA hI nahIM, una para devatA kupita ho jAte haiM aura anuSThita kArya kI siddhi kA haraNa kara lete haiN| ata: mudrA sAdhanA evaM mudrA prayoga gurugama pUrvaka ekAnta-zAnta-pavitra vAtAvaraNa meM karanA caahie| aneka zAstroM meM mudrA ko sarvottama batAte hue yahA~ taka kahA gayA hai ki "nAsti mudrAsamaM kiMcit siddhidaM kSiti maNDale" arthAta isa pRthvI para mudrA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ke samAna saphalatA dene vAlA anya koI karma nahIM hai| jo sAdhaka niyamita tIna ghaNTA mudrAbhyAsa karate haiM ve mRtyu vijetA bana jAte haiN| mudrA yoga kI AvazyakatA evaM upAdeyatA vartamAna meM vaicArika evaM prAkRtika pradUSaNa bar3ha rahA hai| isakA spaSTa prabhAva manuSya ke zarIra, AcAra, vicAra evaM vyavahAra jagata para dekhA jA sakatA hai| mudrA yoga Switch Board kI bhA~ti mAnava kI vibhinna prakRtiyoM ko niyantrita evaM saMtulita rakhatA hai| Aja ke tvaritagAmI yuga meM manuSya pratyeka kriyA ke zIghra pariNAmoM kI apekSA rakhatA hai evaM aisI kriyAoM ko hI mahattva bhI detA hai| ___ mudrA sAdhanA eka tvarita pariNAmI kriyA hai| Injection kI bhA~ti turaMta AMtarika saMracanA ko prabhAvita karatI hai| isakI isI vizeSatA ke kAraNa vividha pariprekSyoM meM Aja bhI isakI mahattA evaM AvazyakatA hai| sarvAMgINa vyaktittva vikAsa ke lie yaha rAjamArga hai| AdhyAtmika mUlya- AMtarika bhAvoM kA zArIrika yA mAnasika abhivyaktikaraNa mudrA hai| hama dekhate haiM dRzyamAna jagata sthUla hai hama pratikSaNa isa jagata se jur3e rahate haiM aura tathAvidha kriyAoM ke anurUpa anubhava karate rahate haiN| bhAva jagata sUkSma hai, adRzya hai, agocara hai kintu usakI pahacAna mudrAyoga ke bala para ni:sandeha kI jA sakatI hai| jaise aMtarvicAra sUkSma hote haiM, Atma bhAva sUkSma hote haiM, manobhAva sUkSma hote haiM para mudrA ke dvArA ve sahaja rUpa se prakaTa ho jAte haiN| taba unheM bhalIbhA~ti pahacAnA jA sakatA hai| mudrA, bhAvoM kI anukRti kA amogha sAdhana hai| mudrA-indriya se atIndriya, mUrta se amUrtta, bAhya se Abhyantara jagata meM praveza karane kA pramukha dvAra hai| pratyeka paramparA zAstrokta mata se yaha bAta svIkAratI hai ki hara Atma sattA meM ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha (zAnti) aura ananta zakti vidyamAna haiM kintu karmabaddha avasthA meM ye zaktiyA~ nyUnAdhika rUpa se suSupta rahatI haiM jabaki karmamukta sthiti meM pUrNata: prakaTa ho jAtI hai| ina zaktiyoM ke sAkSAtkAra hetu pUrva RSiyoM ne aneka upAya nirdiSTa kiye haiM unameM mudrAyoga ko prAthamikatA pradAna kI hai| jahA~ taka saMbhava hai prAya: hara paramparA meM Avazyaka karma, Atma upAsanA, dhArmika anuSThAna, maMtra sAdhanA Adi zubha kriyAe~ mudrA yoga pUrvaka hI sampAdita hotI hai| kinhIM meM yaha praNAlI alpAdhika ho sakatI Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga ke prakAra evaM vaijJAnika parizIlana ...19 hai kintu mudrAoM kA prayoga hotA avazya hai| jaina paramparA meM SaDAvazyaka kriyA rUpa sAmAyika, pratikramaNa, vandana, prabhu darzana, guru vandana Adi meM vibhinna prakAra kI mudrAoM kA prayoga hotA hai| yahA~ prazna ho sakatA hai ki pratikramaNa ityAdi ke daurAna bhinna-bhinna mudrAoM kA kyA prayojana hai? Atma svarUpa kI prApti hetu deha ko kaSTa dene kI AvazyakatA kyoM hai? AtmalakSI sAdhakoM ko to ekAnta-nIrava sthAna meM zAnta citta pUrvaka baiTha jAnA caahie| usake lie yahI sAdhanA zreSTha hai| parantu ina muddoM ko spaSTa samajha lenA jarUrI hai| pahalI bAta to yaha hai ki prAthamika stara ke sAdhakoM ko bAhya AlaMbana kI nitAMta jarUrata rahatI hai ata: unheM aSTAMga yoga meM se kisI eka kA sahArA lenA hI hotA hai| isa zreNi ke sAdhaka nitAntataH Atma Azrita nahIM raha skte| dUsare, zarIra kI vibhinna AkRtiyoM (mudrAoM) kA cetana mana ke sAtha atyanta ghaniSTha sambandha hotA hai| jisa prakAra kI mudrA karate haiM usI taraha ke bhAva mAnasa paTala para ubhara Ate haiM aura kabhI-kabhI vicAroM ke anurUpa bhI zarIra kI mudrAe~ banatI hai| kahAvata haiM 'jaise bhAva vaisI mudrA, jaisI mudrA vaise bhaav|' yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki pratyeka vyakti ke zarIra meM sabase nIce gudA bhAga para mUlAdhAra cakra hai vahA~ kuNDalinI nAma kI zakti nivAsa karatI hai ise jIvana kI AdhAra zakti yA mUlabhUta zakti kaha sakate haiN| yaha zarIrastha sabhI tattvoM ko Azraya detI huI una sabakI mUla sattA ke rUpa meM vidyamAna rahatI hai| . chAndogyopaniSad meM kahA gayA hai ki hRdaya kI 101 nAr3iyA~ haiM unameM se eka mastaka bhAga meM praveza karake amaratA kI upalabdhi karavAtI hai anyoM se amaratva kI prApti nahIM hotii|10 yaha kuNDalinI zakti caitanya sampAdana karane ke kAraNa nirAlamba hokara zuddha citta svarUpa meM sthira rahatI hai| yadi yaha AdhArazUnya ho jAye to samasta-saMsAra kI vastue~ bhI AdhArahIna hokara vinaSTa ho jaayeNgii| jisa prakAra sampUrNa pRthvI kA AdhAra zeSa nAga hai usI prakAra sabhI yoga tantroM kA AdhAra kuNDalI hai|11 jaba guru kRpA se yaha suSupta kuNDalI jaga jAtI hai taba sabhI cakra evaM granthiyA~ khula jAtI haiN| jaba taka yaha deha meM soyI rahatI hai taba taka jIva pazu ke samAna bebhAna sthiti meM rahatA hai tathA asaMkhya yogAbhyAsa karane para bhI unheM jJAna kI prApti nahIM hotii|12 isake jAgRta hone para citta viSayoM se haTa jAtA hai tathA mRtyu bhaya naSTa ho jAtA hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM yaha kuNDalinI zakti haThayoga pradhAna mudrAoM ke mAdhyama se atizIghra jAgRta hotI hai| haThayoga mudrAoM kA mUlabhUta dRSTikoNa isI se sambandhita jAna par3atA hai| isake atirikta anya aneka mudrAe~ bhI isake jAgaraNa meM sahayogI banatI haiN| isa taraha mudrA vijJAna sAdhanAtmaka mUlyoM ko bar3hAtA hai| ___ mAnasika mUlya- mudrA mAnasika sUkSma vRtti hai| yaha antarmana ko mApane kA sahI tharmAmITara hai, sthUla vicAroM ko TaTolane kA dizA yantra hai| mudrA aura mana ke bIca tAdAtmya sambandha hai| zreSTha mudrAe~ mana ko atyadhika prabhAvita karatI haiN| jaise ki padmAsana meM baiThA huA vyakti cAhe jitanA yatna kareM taduparAnta kisI kI hatyA nahIM kara sktaa| isakA rahasya yaha hai ki padmAsana kI prazasta mudrA hiMsAjanya aprazasta bhAvoM ko Tikane hI nahIM detii| hama kalpanA kara sakate haiM ki eka hatyAre kI bhAva mudrA hatyA karane se pUrva kisa taraha kI hotI hai| hatyA karane ke lie tatpara vyakti ke hAva-bhAva kucha samaya pahale se hI usa rUpa bana jAte haiM usake pazcAta hI kisI prakAra kA duSkarma ho pAtA hai| bAhya stara para jaba vyakti kI A~khe lAla aMgAre kI taraha dahakane lagatI hai, mukha krodha se raktavarNI ho jAtA hai, svayaM ke hAthoM evaM pairoM meM eka vizeSa prakAra kA Avega mahasUsa hone lagatA hai, chAtI akar3a jAtI hai,gardana TAITa ho jAtI hai ina sthitiyoM meM hatyA ke bhAva uThate haiM aura hatyA sambhava hotI hai| ___ hama anubhava kareM jaise hI manasa paTala para ciMtAe~ ubharane lagatI hai Tenzana kA cakra prArambha hotA hai vaise hI hAtha sira para jAkara sthira ho jAtA hai| mana meM jaise hI abhimAna kI taraMge prasarita hone lagatI hai skandha apane Apa Upara-nIce hone lagate haiN| kisI ke prati prema umar3ane para A~kha kI putalI tirachI ho jAtI hai| kisI ke prati ghRNA ke bhAva paidA hone para ghrANendriya svayameva sikur3ane lagatI hai isa taraha manojagata kA mudrA para aura mudrAjagata kA mana para turanta asara par3atA hai| jainAgamoM meM batAyA gayA hai ki sAdhuoM ko kabhI bhI ulTA aura sAdhviyoM ko kabhI bhI sIdhA nahIM sonA caahie| kyoMki liMga kI apekSA puruSa dvArA ulTA zayana karane para evaM strI dvArA sIdhA zayana karane para kAmavAsanAe~ jAgRta hone kI pUrNa saMbhAvanA rahatI haiN| yaha bhI eka prakAra kI mudrAe~ mAnI gaI haiN| isa tathya ko vaijJAnika bhI svIkAra karane lage haiM ki jisa Asana yA sthAna para puruSa baiThA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga ke prakAra evaM vaijJAnika parizIlana ...21 ho vaha usa sthAna se uThe, tatpazcAta 48 minaTa taka zIlaniSTha striyoM athavA Atma sAdhakoM ko usa sthAna para baiThanA-sonA nahIM caahie| kAraNa ki vaha sthAna nirdhArita avadhi taka usa vyakti ke zubhAzubha paramANuoM se parivyApta rahatA hai| isa varNana se spaSTa hotA hai ki jana sAmAnya kI jIvana zailI ke sAtha mudrA kA pragAr3ha sambandha hai| bhAvanAtmaka mUlya-bhAva parivartana kI dRSTi se bhI mudrA yoga Avazyaka mahasUsa hotA hai| anubhavI santoM kA kahanA hai ki jaba tIvra krodha kA udaya ho, taba kucha kSaNa kAyotsarga mudrA meM khar3e ho jAnA caahie| usa sthiti meM krodha svataH zAnta ho jAtA hai| jaba ahaMkAra kI bhAvanA jAgRta hotI ho usa samaya kisI pUjya kI pratikRti ke sammukha donoM hAtha jor3akara evaM mastaka jhukAkara khar3e ho jAnA cAhie, usa vinIta mudrA se ahaMkAra turanta vilIna ho jAtA hai| jaba mana meM vAsanA ke saMskAra jAgRta ho rahe ho usa samaya padmAsana mudrA meM baiTha jAyeM to vAsanA zAnta ho jAtI hai| jaba kisI vastu yA vyakti ke prati rAga bhAva kI tIvratA bar3ha rahI ho usa samaya siddhAsana yA siddhayoni meM baiThane se rAga vairAgya meM parivartita ho jAtA hai| jaba vAyu vikRti ke kAraNa jI micalA rahA ho una kSaNoM meM vajrAsana mudrA meM baiThane se turanta phAyadA hotA hai| isa taraha bhAvanAtmaka stara para bhI mudrA yoga kI upAdeyatA siddha hotI hai| zArIrika mUlya- mAnava zarIra prakRti kI sarvottama kRti hai| yaha sampUrNa prakRti evaM hamArA zarIra paMca tattvoM se nirmita hai| agni, vAyu, AkAza, pRthvI aura jala ina pA~ca tattvoM kI vikRti ke kAraNa hI prakRti meM asaMtulana aura zarIra meM roga utpanna hote haiM, kintu mAnava zarIra kI pA~coM aMguliyA~ paMca tattvoM kA pratinidhitva karatI haiM, jinheM ina aMguliyoM kI sahAyatA se ghaTA-bar3hAkara saMtulita kiyA jA sakatA hai| ____ mudrA vijJAna ke anusAra hamArI aMguliyA~ UrjA kA niyamita srota hone ke sAtha-sAtha enTInA kA kArya karatI haiN| mudrAoM ke mAdhyama se aMguliyoM ko milAne, dabAne, sparza karane, maror3ane tathA kucha samaya taka vizeSa AkRti banAye rakhane se tattvoM meM parivartana hotA hai| aMgUThe ko tarjanI, madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA ke mUla meM lagAne se usa aMgulI se sambandhita tattva meM vRddhi hotI hai, aMguliyoM ke prathama paura meM sparza karane para tattva santulita hotA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM hai tathA ina aMguliyoM ko aMgUThe ke mUla para saMyojita kara aMgUThe dvArA dabAne se usa tattva kI kamI hotI hai| isa prakAra vibhinna mudrAoM ke mAdhyama se tattvoM ko icchAnusAra ghaTAkara athavA bar3hAkara santulita kiyA jAtA hai| pariNAmata: yaha jIvana zArIrika evaM mAnasika vyAdhiyoM se rAhata pAtA hai| madrAoM kA snAyu maNDala aura yaugika cakroM para bhI gaharA prabhAva par3atA hai phalataH SaTcakra jAgRta hote haiM, suSupta zaktiyoM kA bhedana hotA hai tathA saMsArAbhimukha jIvana AtmadizA kI ora agrasara banatA hai| isa taraha vyakti zArIrika, mAnasika evaM AdhyAtmika zakti prApta karake apane jIvana ko sukhasamRddhi se samanvita kara letA hai| sAmAnya taura para mudrAoM dvArA vyakti kA zarIra saMtulita evaM svastha rahatA hai, antaHsrAvI graMthiyoM meM piTyUTarI granthi adhika zaktizAlI ho jAtI hai| isase zarIra meM roga kI pratirodhaka zakti bar3hatI hai aura antas cetanA anAvazyaka vikalpoM se rahita ho jAtI hai| ___ isa taraha nirvivAda siddha hotA hai ki mudrAyoga pratyeka sAdhaka ke svastha evaM samRddha jIvana zailI ke nirmANa hetu eka Avazyaka prayoga hai| mudrAe~ na kevala zArIrika stara para kArya karatI haiM apitu vyakti ke mAnasika, vAcika, bhAvanAtmaka stara ko bhI prabhAvita karatI haiN| vyakti kI jIvanazailI, gatividhiyA~, pravRttiyoM kA saMcAlana aura niyantraNa meM bhI madrAe~ apanI viziSTa bhUmikA adA karatI haiN| mudrAoM ke sahI evaM saMtulita upayoga se vyakti anUkula athavA pratikUla paristhitiyoM aura vAtAvaraNa ke bIca bhI apanA saMtulita jIvana yApana karatA huA svastha aura dIrghAyu jIvana jIte hue apane lakSya ko upalabdha kara sakatA hai| dhyAna aura mudrA ____ dhyAna adhyAtma sAdhanA kI paripUrNatA kA prakRSTa prayoga hai| dhyAna se sarvakAryoM kI siddhi saMbhava hai| citta kI ekAgratA ko dhyAna kahA jAtA hai| laukika kArya ho athavA bhautika, vaiyaktika kArya ho athavA sAmAjika, unakI saphalatA hetu mana kI ekAgratA Avazyaka hai| jaba bhautika samRddhi kI prApti ke lie bhI zarIra evaM mana kI sthiratA jarUrI hotI hai taba Abhyantara samRddhi ke lie isakA mUlya kitanA ho sakatA hai yaha anubhavagamya hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga ke prakAra evaM vaijJAnika parizIlana ...23 gheraNDasaMhitA meM mana kI sthiratA ke lie mudrA prayoga kA nirdeza kiyA gayA hai| haThayoga janita sapta aMgoM ke prayojana evaM phalita bhinna-bhinna haiM aura unameM mudrA kA suphala sthiratA kahA gayA hai| isa uddharaNa ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki mudrAbhyAsa dhyAna kA abhinna aMga hai| mudrAoM ke mAdhyama se dhyAna sAdhanA ko uttarottara vikasita kiyA jA sakatA hai| - gaharAI se nirIkSaNa kiyA jAe to spaSTa hotA hai ki dhyAna kI kisI bhI avasthA meM mudrA avazya saMbhAvI hotI hai| phira itanA to sarvavidita hai ki dhyAna kisI Asana vizeSa meM hI kiyA jAtA hai aura vaha Asana eka nizcita AkAra meM DhalA hotA hai yAnI sAdhaka eka mudrA meM susthira hotA hai| isa taraha dhyAna meM mudrA kI upasthiti niHsandeha rahatI hai tathA mudrA kA prayoga bhI dhyAna ke anakala Asana meM hI kiyA jAtA hai, jaisI-taisI sthiti meM mudrAbhyAsa varjita hai| ataH niSkarSa rUpa meM kaha sakate haiM ki dhyAna meM citta sthira banAye rakhane ke lie mudrA jitanI Avazyaka hai, mudrA siddhI ke lie dhyAnAsana bhI utanA hI jarUrI hai| Asana aura AkAra ke anurUpa bhAvoM kI sRSTi hotI hai| Asana aura mudrA ___ Asana aura mudrA donoM yaugika sAdhanA ke pramukha aMga haiM yadyapi bAhya aura Abhyantara svarUpa kI apekSA antara dikhAI detA hai| sAmAnyata: AsanoM ke vibhinna prakAra bhI mudrAoM kA hI eka rUpa hai jinheM aMgrejI meM poja yA poscara kahA jAtA hai| ye AkRtiyA~ mukhya rUpa se prANiyoM ke zarIra racanA kI anukRtiyA~ hotI hai| svarUpatayA Asana sthUla hote haiN| AsanoM kI uccatama bhUmikAoM meM mudrAoM kA udaya hotA hai| jisa taraha zabda kI sUkSma dhvani nAda hai usI taraha zarIra ke antaraMga sUkSma spandana kA avataraNa mudrA hai| jaba dhyAna kAla meM mudrAoM kA avataraNa sahaja aura sulabha hone lagatA hai tabhI sAdhaka dhyAna ke kSetra meM uttarottara pragati karatA hai| vaha pragati binA prayAsa ke sahaja evaM sugama hotI hai| yadi mudrA ke mAdhyama se parama zakti rUpa prANa UrjA utpanna ho rahI ho to usa sthiti meM yogya dizA nirdezaka ke anusAra dhyAna sAdhanA ko TikAye rakhanA caahie| dhyAna sAdhanA ke dvArA Avazyaka UrjA kA sadupayoga aura anAvazyaka UrjA kA zamana kiyA jA sakatA hai| ise dhAraNA, pratyAhAra aura dhyAna meM parivartita evaM prANa UrjA ko suSumnA nAr3I meM praviSTa karavAkara Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24... mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM UrdhvamukhI banAyA jA sakatA hai / isa prakAra supta kuNDalinI zakti ko jAgRta kiyA jA sakatA hai| haThayoga pradIpikA meM kahA gayA hai ki kuMDalinI zakti jAgRta hue binA cakroM kA bhedana nahIM hotA hai / mUlAdhAra cakra sthita suSupta zakti ko ujAgara karane kA eka upAya mudrAoM kA abhyAsa hai| mudrAe~ sUkSma zarIra ko prabhAvita karatI haiM isase prANa zarIra sakriya ho jAtA hai / isa carcA ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki mudrAe~ AsanoM kA vikasita rUpa hai| AsanoM meM indriyA~ pradhAna aura prANa gauNa hote haiM jabaki mudrA prayoga meM indriyA~ gauNa aura prANa pradhAna hote haiN| nimna tAlikA se yaha bAta adhika suspaSTa hotI hai| Asana sthUla zarIra pradhAna indriya pradhAna aSTAMgoM meM tIsarA sthAna mudrA sUkSma bhAva pradhAna prANa pradhAna aSTAMgoM meM Asana aura prANAyAma ke bIca kI avasthA | 13 haThayoga aura mudrAe~ yogI puruSoM dvArA Acarita evaM nirdiSTa aneka sAdhanAoM meM se eka kaThora sAdhanA kA nAma hai haThayoga / 'haTha' zabda meM prayukta hakAra aura ThakAra kramazaH sUryanAr3I aura candranAr3I ke dyotaka haiN| 14 sUryanAr3I aura candranAr3I kA pArasparika saMyoga, donoM nAr3iyoM kI ekarUpatA tathA donoM kI dvandAtmaka sthiti kA sammilana haThayoga kahalAtA hai| 15 yahA~ sUryanAr3I kA abhiprAya piMgalA nAr3I se hai tathA candranAr3I kA abhiprAya ir3A nAr3I se hai| ina abhiprAyArtha nAr3iyoM kA vAsa kramazaH zarIra ke dakSiNa evaM vAma bhAga meM mAnA gayA hai| 16 haThayoga sAdhanA ke chaH athavA sAta prakAra mAne gaye haiN| inameM sAta aMgoM kI parikalpanA adhika upayukta pratIta hotI hai| ve sAta prakAra nimna haiM- 1. SaTakarma 2. Asana, 3. mudrA, 4. pratyAhAra, 5. prANAyAma 6. dhyAna aura 7 samAdhi / gheraNDa saMhitA meM haThayoga ke ina caraNoM kA uddezya Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga ke prakAra evaM vaijJAnika parizIlana ...25 batalAte hue kahA gayA hai ki pratyeka sAdhaka ko zarIra zuddhi evaM mAnasika pavitratA ke lie sAta sAdhana jIvana vyavahAra meM sabase pahale apanAne cAhiezodhana, dRr3hatA, sthairya, dhairya, lAghava, pratyakSa aura nirlipt| inameM zodhana (zuddhi) ke lie SaTkarma (dhauti, vasti, neti, laukikI, trATaka aura kapAla bhA~ti), dRr3hatA ke lie AsanoM kA abhyAsa, sthiratA vRddhi ke lie mudrAyoga, dhairya abhivRddhi ke lie pratyAhAra, laghutA bhAva vikasita karane ke lie prANAyAma, dhyeya kA sAkSAtkAra karane ke lie dhyAna aura sarva padArthoM se nirlipta hone ke lie samAdhi kA abhyAsa karanA caahie| isa krama se haThayoga kI sAdhanA karane vAlA nizcita zuddha avasthA ko prApta karatA hai, isameM koI saMdeha nahIM hai|17 uparokta vivecana se suspaSTa hotA hai ki mudrAe~ haThayoga kA eka aMga hai| haThayoga kA dAyarA vistRta hai jabaki mudrA usa sAgara kA eka bindu rUpa hai| isake bAvajUda bhI mudrA kA apanA svatantra astitva hai| yoM kahA jAe to mudrA haThayoga kA atyAvazyaka yogAMga hai| isa yoga ke abhAva meM haThayoga pUrNayoga nahIM kahA jA sakatA hai| haThayoga kI samagra sAdhanA meM mudrAe~ mahattvapUrNa bhUmikA nibhAtI hai| haThayoga aura mudrA meM anyonyAzrita sambandha hai| jahA~ haThayoga vahA~ mudrAyoga aura jahA~ mudrAyoga vahA~ haThayoga avazyaMbhAvI hotA hai| ____ yahA~ itanA spaSTa kara denA Avazyaka hai ki haThayoga sambandhI mudrAoM evaM anya mudrA prakAroM meM pArasparika bhinnatA hai| isa zIrSaka ke antargata haThayoga sandarbhita mudrAoM ko pradhAnatA dI gaI hai aura isase sambandhita mudrA sAdhanA ke sabhI prakAra kaThina haiN| sAmAnya sAdhaka isa yoga ko nahIM sAdha sakatA hai| isa vidyA ko anubhavI guru ke mArga darzana se hI prApta kiyA jA sakatA hai| yogiyoM dvArA khojI gaI ye mudrAe~ adabhuta haiM tathA zarIra meM caitanya tattva kI anubhUti karAne vAlI kuMjI hai| jabaki anya mudrAe~ jaise jJAna mudrA, zaMkha mudrA, prANa mudrA, varUNa mudrA, sUrya mudrA, AkAza mudrAdi sahaja rUpa se kI jA sakatI hai| vargaNA aura mudrA ___ vargaNA jaina dharma kA pAribhASika zabda hai| sajAtIya paramANu samUha ko vargaNA kahate haiN| vargaNAe~ ATha prakAra kI hotI haiM zarIra sambandhI pA~ca tathA bhASA, mana evaM zvAsozvAsa kI eka-eka isa taraha kula ATha hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM 1. audArika zarIra- rakta-asthi, mAMsa-majjA se nirmita manuSya evaM tiryaMca kA shriir| 2. AhAraka zarIra- viziSTa labdhi sampanna carama dehadhArI muni dvArA nirmita shriir| 3. vaikriya zarIra- viziSTa pudgala paramANuoM se nirmita devatA evaM nArakI jIvoM kA shriir| 4. tejasa zarIra- viziSTa taraha kI UrjA dvArA nirmita cAroM gati ke jIvoM kA bhojana pacAne vAlA shriir| 5. kArmaNa zarIra- karma paramANuoM se nirmita shriir| 6. bhASA vargaNA- bhASA ke grahaNa karane yogya pudgala paramANuoM kA smuuh| 7. mano vargaNA- svayaM ke aura dUsaroM ke mana ko jAnA jA sakeM aise pudgala paramANuoM kA smuuh| 8. zvAsocchvAsa vargaNA - zvAsozvAsa ke lie upayogI pudgala paramANuoM kA smuuh| ye aSTa vargaNAe~ sthUla aura sUkSma do prakAra kI hotI hai| sUkSma vargaNA cAra sparzIya paramANu vAlI evaM itanI sUkSma hotI hai ki isa pudgala paramANu kA koI vibhAga nahIM kara sakatA ata: avibhAjita pudgala paramANu ko hI sUkSma vargaNA kahA jAtA hai| sUkSma vargaNA meM zIta-uSNa, snigdha-rUkSa aise sparza pudgala ke cAra guNa rahate haiN| sthUla vargaNA meM sparza pudgala ke AThoM guNa zIta-uSNa, snigdha-rukSa, guru-laghu, mRdu aura kaThora vidyamAna rahate haiN| sUkSma vargaNA ke paramANu jaba skandha rUpa meM pariNata hote haiM taba ve bhI aSTa sparzI bana jAte haiN| yahA~ vargaNA siddhAnta kI carcA karane kA makasada yaha hai ki vargaNA aura mudrA meM paraspara sambandha hai| __ pratyeka jIva apane-apane yogya vargaNAoM ko AvazyakatA ke anusAra grahaNa karatA rahatA hai| jisa samaya hama pudgala paramANu ke skandha rUpa vargaNA ko grahaNa karate haiM usa samaya hamAre bhAvoM ke anurUpa mudrA nirmita hotI hai jise carmacakSuoM se pratyakSa dekha pAnA saMbhava nahIM hai| vaha bhAvabhaMgimA atyanta sUkSma hotI hai| vizeSatA yaha hai ki vargaNAoM ke grahaNakAla meM manodaihika AkRti jisa Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga ke prakAra evaM vaijJAnika parizIlana ...27 taraha kI hotI hai unakA svarUpa bhI tadAkAra ho jAtA hai| isa taraha vargaNAoM kA mudrA ke sAtha saMyogajanya sambandha hai| jaise vyakti vAtAvaraNa se prabhAvita hotA hai vaise hI vyakti ke snAyu taMtra, graMthi taMtra mudrA se prabhAvita hote haiN| vargaNA aura mudrA ke pArasparika sambandha kI dUsarI vizeSatA yaha hai ki pudgala paramANuoM kA samUha arthAta vargaNAe~ jisa AkRti (mudrA) ke rUpa meM praveza karatI hai, nirdhArita avadhi taka usI AkAra meM sthira rahate hue apanA kArya karatI haiN| tadanantara tadAkAra AkRtiyA~ banAkara zarIra se bAhara nikalatI haiN| una AkRtiyoM se na kevala vAtAvaraNa prabhAvita hotA hai apitu vyakti kA anta:sthala bhI prabhAvita hotA hai| isa antima carcA se bodha hotA hai ki jaba acetana paramANu cetana mana (sUkSma mudrA) se prabhAvita ho sakate haiM aura acetana paramANuoM kA cetana mana para prabhAva par3atA hai taba jIvana vikAsa ke icchuka sAdhakoM ko sadaiva azubha se zubha aura zubha se zuddha bhAvadhArA meM susthira rahane kA prayatna karanA cAhie, kyoMki zubhAzubha vicAroM ke anusAra hI AbhAmaNDala nirmita hotA hai| devI-devatA aura mudrA __Adiyuga se hI mudrAoM kA mahattva dekhA jAtA hai| racanAkAroM ne mudrA zabda ko paribhASita karate hue kahA hai ki jo devatAoM ko prasanna karatI hai, duSToM kA zamana karatI hai aura pApoM kA nAza karatI hai vaha mudrA hai| mudrA kA abhiprAya devatA se nikaTatA kA sambandha sthApita karanA hai| mud modane dhAtu se niSpanna mudrA zabda devI-devatA ko tuSTa karane ke artha meM hI prayukta hai| jaina-jainetara granthoM meM devatA ko prasanna karane evaM asura devoM kI zaktiyoM ko zamita karane se sambandhita aneka mudrAe~ prApta hotI haiN| isase mudrA ke zAbdika evaM sAMketika artha kI pUrNa rUpa se puSTi ho jAtI hai| prAcIna yuga meM kisI bhI devI-devatAoM kI ArAdhanA karane se pUrva unakA AhvAna (nAmoccAraNa pUrvaka AmantraNa) karake, use apanI priya mudrA dikhAyI jAtI thii| usake pazcAta hI jApa-pUjA Adi anuSThAna prArambha kiye jAte the| vidyAdeviyA~, dizApAlaka devatA, kSetrapAla devatA, causaTha yoginiyA~ Adi kI apanI bhinna-bhinna mudrAe~ haiN| prAcIna pratiSThAvidhiyoM evaM karmakANDa pradhAna granthoM meM samasta mudrAe~ Aja bhI surakSita hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28... mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM isa varNana se siddha hotA hai ki divya zaktiyoM se pariveSTita devI-devatAoM kI apanI-apanI svataMtra mudrAe~ hotI hai| mudrAoM ke saMketa se usa divya zakti se saMparka sthApita kiyA jA sakatA hai| jaise maMtroccAraNa ke dhvani saMketoM se devatA Adi kA AhvAna kiyA jAtA hai vaise hI prasaMgAnusAra devI-devatA ko unakI apanI priya mudrA dikhAkara AmaMtrita kiyA jAtA hai| jaise vyakti kI pahacAna nAma se hotI hai vaise hI devatAoM ke gopanIya sAMketika zabda (koDavarDa) hote haiN| senA meM sAMketika zabdoM se eka-dUsare ko gopanIya sUcanAe~ saMpreSita kI jAtI hai, unheM isI ke mAdhyama se kisI viziSTa morce para bhejanA-bulAnA Adi kiyA jAtA hai / usI taraha devatAoM ke AhvAna ke lie maMtra kI sAMketika dhvaniyoM se smaraNa kiyA jAtA hai, mudrA prayoga kI sAMketika bhASA se unheM Amantrita kiyA jAtA hai| maMtra evaM mudrA dvArA usa viziSTa tattva taka sUcanAe~ saMpreSita kI jAtI hai / 18 samAhArataH mudrAoM se kevala zarIra meM hI parivartana nahIM hotA, apitu eka saumyatA bhare vAtAvaraNa kA nirmANa bhI hotA hai jisase divya zaktiyA~ binA kisI vyavadhAna ke avatarita ho sakatI hai| isa vivaraNa se yaha bhI spaSTa hotA hai ki mudrA devatA kA sUkSma svarUpa hai, vaha devoM kI atyanta priya vastu hai aura unakA iSTa tattva hai| mudrA yoga ke lAbha mAnava deha kudarata kA Azcaryajanaka aura rahasyapUrNa mahAyaMtra ( mazIna ) hai| mudrAe~ isa mahattvapUrNa mazIna ko niyaMtraNa karane meM svIca kI bhUmikA adA karatI hai| mudrA rUpI svica se mAnava zarIra meM mAnasika, bauddhika, tAtvika evaM zArIrika parivartana binA kisI sahayoga ke saralatA se kiyA jA sakatA hai| yahI mudrA vijJAna kI vizeSatA hai| isameM kisI prakAra ke pUrva prabandha kI AvazyakatA nahIM hotI, apitu svecchA se kisI bhI sthiti meM inakA prayoga kara sakate haiN| mudrA zakti ke kucha rUpa nimna rUpa se draSTavya haiM 1. mudrA ke dvArA mAnava deha meM tIvratA se tAttvika pratyAvartana, vighaTana evaM parivartana ho sakatA hai| 2. kucha mudrAe~ Avazyaka hone para tatparatA se apanA prabhAva dikhAne kA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga ke prakAra evaM vaijJAnika parizIlana ...29 sAmarthya rakhatI hai| yadi isa taraha kI mudrAoM kA nirantara abhyAsa kiyA jAye to sthAyI lAbha prApta kara sakate haiN| 3. mudrAe~ mAnava kI sUkSma zaktiyoM ko jagAne kA adbhuta sAmarthya rakhatI hai| inake dvArA prasupta jJAna granthiyoM evaM supta snAyu gucchoM (glaiMDsa) ko jAgRta kiyA jA sakatA hai| 4. isa rahasyamaya mudrA vijJAna ke dvArA dharma aura vijJAna ke satya kA bhI logoM ko jJAna karavAyA jA sakatA hai jisase mAnava jagata kA sarvatomukhI vikAsa ho sakatA hai| 5. mudrA vijJAna yoga vijJAna kA atisUkSma aMga hai ata: isa yoga sAdhanA ke dvArA laukika-lokottara samasta prakAra kI siddhiyA~ hAsila kI jA sakatI 6. mudrAe~ zarIra kI niyantraka hotI haiM ata: inase zarIra ke vibhinna tattva evaM avayava niyantrita rahate haiN| 7. mudrA, zarIra ke vibhinna cakroM ko jAgRta kara sampUrNa snAyumaNDala ko prabhAvita karate hue tattvoM ko saMtulita rakhatI hai jisase zarIra svastha rahatA hai| isa prakAra mudrA yoga kI sAdhanA samagra rUpa se anukaraNIya hai| mudrA yoga kA rahasya mudrAe~ ananta haiM, kyoMki hAtha kI aMguliyoM kI AkRti vizeSa ke dvArA mudrA pratiSThita hotI hai aura hAtha kI aMgaliyoM kI vizeSa tor3a-maror3a dvArA jo AkRtiyA~ banatI hai unake dvArA vibhinna mudrAe~ bana jAtI haiN| prAcIna RSiyoM ne saMsAra, prakRti, AtmA, mokSa Adi ke rahasyapUrNa jJAna ke sAtha-sAtha mAnava zarIra ke rahasyoM para bhI anasaMdhAna kiyaa| unhoMne mAnava zarIra ko sampUrNa prakRti kI sarvAdhika mahattvapUrNa kRti ke rUpa meM siddha kiyA hai| mAnava deha kI saMracanA kA sUkSmatA se adhyayana karane para sakala brahmANDa kI vicitratA dRSTigata ho jAtI hai| yaha dhyAtavya hai ki prAcIna bhAratIya anusaMdhAna kartAoM ne mAnava deha ko jitanA pahacAnA utanA Adhunika vijJAna anusaMdhAna nahIM kara pAyA hai, phira bhI tattva yoga ke anusAra mudrA vijJAna ke dvArA mAnava zarIra ke sambandha meM bahuta kucha jAnA jA sakatA hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM prAcIna zodhakartAoM ne mAnava zarIra ke sambandha meM jo anaginata anusandhAna kie haiM unameM bahuta se nAma ginAye jA sakate haiM jaise turIya vijJAna, vAyu vijJAna, brahma vidyA, zabda vijJAna, prANa vinimaya vidyA, parAdhyAna sAdhanA tathA mudrA vijJAna aadi| inameM se samasta vidyAe~ apane Apa meM sampUrNa rUpa se mAnava mana ko vismita kara dene kI zakti pradarzita kara sakatI haiM taba pramANita hotA hai ki mudrAe~ svayaM meM Azyarcacakita rahasya hai| ___mudrAoM meM vaha tAkata, sAmarthya evaM oja hai jisase zarIrastha tattvoM ko saralatA se ghaTAyA-bar3hAyA jA sakatA hai aura sama bhI kiyA jA sakatA hai| paMca tattvoM ke saMtulana meM hI Ananda hai aura unakI nyUnAdhikatA meM upadrava aura roga hai| mudrA prayoga ke dvArA tattvoM ko ghaTA-bar3hAkara aura sama karake mAnava jIvana kI bahuta sI jhaMjhaToM evaM upadravoM ko zAnta kiyA jA sakatA hai, tattvoM kI saMtulita sthiti meM zarIra, mano mastiSka aura AtmA kA vikAsa bhI sahaja sambhava hai, yahI mudrAyoga kA parama rahasya hai| ___mudrA eka sUkSma yaugika kriyA hai isake dvArA Antarika aura bAhya prakRti meM adbhuta parivartana kara sakate haiN| mudrAoM kA prabhAva apane Apa hotA hai| mudrAoM ke dvArA zarIra ke vibhinna snAyugucchoM (glaiMDsa) para bhI Azcaryajanaka prabhAva par3atA hai| yoga sAdhanA ke bala para yaha bhI suspaSTa ho jAtA hai ki kisa mudrA ko kisa paristhiti meM karane para kauna se snAyuguccha yA glaiMDsa kA kArya sucArU rUpa se ho sakegA? isa taraha ke rahasyamaya viSaya bhI yaugika kriyAoM se bodhagamya ho jAte haiN| Aja paramANu parIkSaNa pratyakSa aura apratyakSa donoM prakAra se vAtAvaraNa ko prabhAvita kara rahA hai| jaba bAhya prakRti meM pradUSaNa phailatA hai taba Antarika prakRti bhI nizcita hI dUSita ho jAtI hai| yadyapi Adhunika vijJAna kAphI pragati para hai kintu isa gambhIra samasyA kA hala kevala bhAratIya yoga vijJAna ke hAtha meM hai| isa yoga vijJAna meM aisI vidhiyA~ upasthita haiM jinake dvArA pratyeka mAnava kA kAyAkalpa hI badalA jA sakatA hai| veda ke aNDapiNDa siddhAnta ke anusAra mAnava zarIra sampUrNa brahmANDa kI eka IkAI hai ataH sampUrNa prakRti ke guNa mAnava meM dekhe jA sakate haiN| jisa Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga ke prakAra evaM vaijJAnika parizIlana ...31 prakAra kisI tattva ke sabhI guNadharma usake sUkSmatama paramANu meM pAye jAte haiM usI prakAra sampUrNa brahmANDa ke sabhI guNa mAnava zarIra meM haiM, kintu unakA sAkSAtkAra mudrA yoga jaisI sAdhanAoM dvArA hI sambhava hai| hAthoM meM pA~ca hI aMguliyA~ kyoM? yaha bahuta hI mahattvapUrNa prazna hai ki sAdhAraNa mAnava ke hAtha meM pA~ca hI aMguliyoM kyoM hai? kama yA adhika kyoM nahIM? koI kaha sakatA hai ki kisIkisI ke cha: bhI hotI hai, kintu vaha chaThI aMgulI to bilkula bekAra hotI hai| ___ isake samAdhAna meM kahA jA sakatA hai ki isa duniyA~ meM pAMca tattva, saMgIta ke sAta svara, indradhanuSa ke sAta raMga, yoga ke sAta cakra, manuSya ke zarIrastha sAta koSa, sUrya ke sAta ghor3e, agni kI sAta jihvAyeM Adi anekoM bAteM bhAratIya zAstra meM rahasyapUrNa haiN| isI prakAra pA~ca aMguliyoM kA bhI apanA rahasya hai| vidvAnoM ke anusAra zarIrastha pA~ca tattvoM kA niyojana pA~ca aMguliyoM ke mAdhyama se hotA hai| hasta mudrA kA rahasya vijJAna __manuSya kI svAbhAvika pravRttiyoM ke anusAra zarIra kI jitanI bhI AkRtiyA~ nirmita hotI haiM vaha mudrA kahalAtI hai| dUsare zabdoM meM hamArI sahaja pravRttiyoM meM sampUrNa zarIra gatizIla rahatA hai| usa samaya hAtha, pA~va, A~kha, mukha Adi pratyeka aMga-upAMgoM se mudrAe~ (hAva-bhAva rUpa AkRtiyA~) banatI-miTatI rahatI hai| isase nirNIta hotA hai ki mudrAe~ zarIrastha sabhI avayavoM se sambandha rakhatI hai athavA kisI bhI aMga-upAMga se banAyI jA sakatI hai| phira bhI prazna uThatA hai ki hasta mudrAoM kA pracAra, prayoga evaM prasiddhi sarvAdhika kyoM? * isa sambandha meM sApekSa dRSTi se vicAra kareM to kaI rahasya smRti paTala para ubhara Ate haiN| sabase pahalA to yaha hai ki sampUrNa brahmANDa pAMca tattvoM ke saMyoga se nirmita hai| Adhunika rasAyana vijJAna ne yadyapi ina tattvoM ko 106 se bhI adhika tattvoM meM vibhAjita kara diyA hai, kintu mukhya rUpa se ye tattva pA~ca hI hai- agni, vAyu, AkAza, pRthvI aura jl| pRthvI Adi pA~coM brahmANDa kI IkAI hone se mAnava zarIra bhI paMca tattvoM se hI banA huA hai| jaba pA~ca tattvoM meM vikRti AtI hai taba vizva pralaya, ativRSTi, bhUkampa Adi upadravoM se Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ... mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM AkrAnta ho jAtA hai aura mAnava deha rogoM se ghira jAtA hai jabaki mudrA yoga ke dvArA paMca tattvoM ko saMtulita rakhate hue carAcara vizva ko svastha rakhA jA sakatA hai| dUsarA tathya yaha hai ki hAtha kI dasoM aMguliyoM meM paMca tattvoM ke pratinidhitva kI kSamatA hai| mudrA vijJAna ke anusAra pratyeka aMgulI se alagaalaga prakAra kA vidyuta pravAha nisRta hotA hai / utkRSTa yoga sAdhanA ke dvArA vidyuta pravAha ko bar3hAyA bhI jA sakatA hai aura usake acche-bure, zubha-azubha prabhAva bhI dekhe jA sakate haiN| aMguliyA~ UrjA kA niyamita srota hone se enTInA kA kArya karatI haiN| isa taraha hasta mudrAoM ke mAdhyama se aMguliyoM ko milAne, maror3ane, dabAne aura kucha samaya taka AkRti banAye rakhane se tattvoM meM parivartana hotA hai| 1. niyamata: kisI bhI aMgulI ke agrabhAga ko aMgUThe ke agrabhAga se milAne para bar3hA huA tattva saMtulita ho jAtA hai| 2. aMgUThe ke agrabhAga ko kisI bhI aMgulI ke mUla bhAga se lagAne para zarIra meM usa tattva kI abhivRddhi hotI hai| 3. kisI bhI aMgulI ke agrabhAga ko aMgUThe ke mUlabhAga (nicale hisse) para rakhane se usa aMgulI kA tattva ghaTane lagatA hai| isa taraha aMguliyoM ke dvArA zarIra meM paMca tattva ko ghaTAne-bar3hAne kA sAdhAraNa niyama hai| isa prakAra vibhinna mudrAoM ke dvArA zArIrika tattvoM ko ghaTAyA-bar3hAyA jA sakatA hai tathA zarIra santulana ke sAtha-sAtha mana, vANI evaM cetanA ko bhI svasthatA kA bAnA pahanAyA jA sakatA hai| pratyeka vyakti kI svasthatA hI vaizvika zAnti kA mUla AdhAra hai / ukta varNana ke AdhAra para anubhava kara sakate haiM ki hAthoM se banAI gaI mudrAe~ kitanI rahasyamayI ho sakatI hai| zarIra zAstriyoM ke anusAra zarIra ke sakriya aMgoM meM hAtha pramukha hai| hathelI meM eka vizeSa prakAra kI prANa UrjA athavA zakti kA pravAha nirantara hotA rahatA hai isI kAraNa zarIra ke kisI bhI bhAga meM pIr3A yA asvasthatA hone para hAtha sahaja hI vahA~ pahu~ca jAtA hai / aMguliyoM meM saMvedanazIlatA bhI adhika hotI hai| isakA sAkSAta pramANa yaha hai ki nAr3I zodhana aMguliyoM se hI kiyA jAtA hai isase mastiSka meM nabja kI kAryavidhi kA saMdeza zIghra pahu~catA hai| * rekI Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga ke prakAra evaM vaijJAnika parizIlana ...33 cikitsA meM hathelI kA hI upayoga hotA hai| * ratna cikitsA meM vibhinna prakAra ke nagIne aMgUThI ke dvArA aMguliyoM meM hI pahane jAte haiN| * ekyuprezara cikitsA ke anusAra sampUrNa zarIra ke saMvedana bindu, hathelI meM hote haiN| * sujoka bAyala mereDiyana ke siddhAntAnusAra aMguliyoM se hI zarIra ke vibhinna aMgoM meM prANa UrjA ke pravAha ko niyantrita aura saMtulita kiyA jA sakatA hai| * hasta rekhA meM pAraMgata vyakti hathelI dekhakara hI kisI kI traikAlika ghaTanAoM ko batalA sakatA hai| * zItakAla meM garmI kA tApa lete samaya hatheliyoM ko hI sAmane karate haiM aura unake garma hote hI samagra zarIra meM uSmA kA saMcAra ho jAtA hai| bhAratIya paramparA ke anusAra hAtha meM tarpaNa tIrthoM kA vizeSa sthAna mAnA gayA hai| aMga ke agrabhAga ko devatIrtha, aMgUThA aura tarjanI ke bIca ke sthAna ko pitR tIrtha, kaniSThikA aMgulI ke mUla se dasa senTImITara nIce ke bhAga ko kAyatIrtha, anAmikA aura madhyamA ke mUla se dasa seMTImITara nIce (hathelI ke madhya bhAga) ko anti tIrtha tathA maNibandha se dasa seMTImITara Upara (aMguSTha ke mUla bhAga) ko brahmatIrtha kahA gayA hai| adhikAMza vidvAna nitya sandhyA ke uparAnta deva, RSi, pitR Adi tarpaNa niyamita rUpa se kiyA karate haiN| yahA~ yaha bhI eka mananIya viSaya hai ki tarpaNa kisa samaya, kisa prakAra, kisa sthiti meM, kina vastuoM ke sAtha karanA caahie| isI ke sAtha tarpaNa kriyA meM hAtha aura zarIra kI mudrAe~ kisa taraha honI cAhie? . bhAratIya sanAtana dharma meM tarpaNa, mArjana, nyAsa aura mudrAe~ Adi kaI prakAra kI sUkSma vidhiyA~ pracalita haiN| isa viSaya meM vaidika RSiyoM ne gahare anusaMdhAna karane ke pazcAta hI unheM sAdhakoM ke sAmane prastuta kiyaa| isa varNana se nirvivAda siddha hotA hai ki hAtha ke pRthak-pRthak bhAgoM se bhinna-bhinna prakAra kA UrjA pravAha ni:sRta hotA hai| mudrA vijJAna ke anusAra bhI yaha spaSTa kiyA gayA hai ki hAtha kI pratyeka aMguliyoM aura hathelI ke vibhinna bhAgoM se alaga-alaga prakAra kA vidyuta pravAha bahatA hai| isa tathya ko bhalIbhA~ti jAnane ke bAda hI mudrA praNetAoM ne bhojana karane, yajJa karane, upAsanA karane, tilaka karane, AzIrvAda yA zrApAdi dene kI bhinnabhinna mudrAe~ prarUpita kii| jaise zarIra ko nirmala banAye rakhane ke lie apAna mudrA (aMgUThA, madhyamA evaM tarjanI kA saMyoga) se bhojana karanA caahie| zarIra kI naSTa Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM huI prANa zakti ko jAgRta karane ke lie prANa mudrA (aMgUThA, anAmikA evaM kaniSThikA kA saMyoga) se bhojana karanA caahie| raktacApa ko ThIka karane ke lie vyAna mudrA (aMgUThA, tarjanI evaM madhyamA kA saMyoga) se bhojana karanA caahie| isase siddha hotA hai ki prAcIna yogiyoM ne sarvasAdhAraNa ke lie acche svAsthya kI kAmanA se dharma kI vibhinna vidhiyoM kA pracalana kiyA thaa| kisI vyakti kI A~khe sthira ho jAye to prANa mudrA karanI cAhie, usase A~khe punaH saMcAlita ho jAtI hai| prANa mudrA ke abhyAsa dvArA A~khoM ke vibhinna roga dUra kiye jA sakate haiN| isI prakAra gardana kI naseM akar3a jAye to hAtha kI kalAI ko vizeSa prakAra se ghumAne para akar3I huI naseM ThIka ho jAtI hai| kAmajayI mudrA ke dvArA utpanna kAmapravRtti ko dabAyA jA sakatA hai aura isI mudrA ke dIrgha abhyAsa ke dvArA vAsanA para niyaMtraNa rakhA jA sakatA hai|19 mudrAoM kA prabhAva sthUla jagata para bhI sAkSAta dekhA jAtA hai jaise prAtaHkAla A~kha khulate hI hatheliyoM ko dekhakara unheM mukha maMDala para pheranA cAhie, isase vyakti bhAgyazAlI banatA hai aisA RSi muniyoM ne kahA hai| saMta tulasIdAsa ne hAtha kI aMguliyoM kI zakti ke sambandha meM kahA hai ki yadi sItAphala ke phala ko tarjanI aMgulI dikhAI jAye to phUla mRta ho jAtA hai aura bela phala se rahita ho jAtI hai| lAjavantI (chuImuI) kA paudhA atyanta komala hotA hai usakA sparza karane se vaha tatkAla murajhA jAtA hai| bhAratIya saMskRti meM hara kisI se hAtha milAne kA bhI niSedha hai kyoMki hAtha se niHsRta acchI-burI sUkSma taraMgoM kA pravAha eka-dUsare vyakti para zubhaazubha prabhAva DAlatA hai| isameM lAbha kI apekSA hAni kI sambhAvanA adhika rahatI hai| dIkSA, pratiSThA, vrata svIkAra, padArohaNa Adi mukhya prasaMgoM para vyakti vizeSa yA pratimA vizeSa ko mudrApUrvaka hI abhimaMtrita kiyA jAtA hai jisase cetana-acetana dravya meM adbhuta zaktiyoM kA AvirbhAva hotA hai| ____ isa prakAra niHsandeha kaha sakate haiM ki hAtha, hathelI evaM aMguliyoM kA hamArI jIvana zailI se sIdhA sambandha hai tathA hasta mudrAyeM zarIrastha cetanA ke zakti kendroM (SaT yaugika cakroM) meM rimoTa kanTrola ke samAna kArya karatI haiN| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha sUcI 1. hasta patAkA kartarI mukha haMsa pakSazca mudrA yoga ke prakAra evaM vaijJAnika parizIlana ...35 2. mudrA tatra kaTako mudrAkhyA, zaMkhazca, zukatuNDa zikharopi, haMsasya ardhacandrazca mukaTo, bhramaraH pallava rikta patAkAzca, punaH sarpazira saMjJo, arAla UrNanAbhazca, caturviMzatirityaiva, kara caturvidhA kAya, pUrNena rUpeNa, aMgulI nyAsa bhedena, sarvAMvasthA sveka rUpA, mantratanmayatA mudrA, dhyeyatanmayatA mudrA, 3. manojA guru vaktrasthA, mRgazIrSaH vardhamAnaka mukulA zAstra mussttiritypi| kapitthakaH // punaraMjali | zucikAmukhaH // hRdayastathA / ityapi / / kaTakAmukha | sabhyatAH // saMgIta ratnAkAra, bhA. 4, adhyAya 7 bhedataH / varNaye // tantrAloka, karavAkcitta khecarImeva bahumArgagA / kAyikI / prakIrtitA / parikIrtitA // tantrAloka, 32/ 9 kI TIkA karajA vRttirmudrA ca vilApAkhyA mAnasI vAgbhavA mantra sambhavA / dehodbhavAGga vikSepai, mudreyaM trividhA smRtA // svacchandatantra, bhA. 1, 2/102 kI TIkA 4. gheraNDa saMhitA, 3/1-3 kI vyAkhyA 5. gheraNDa saMhitA, 3/4-5 kI vyAkhyA 6. mAlinI vijayottara tantra, saMpA. madhusUdana kaula, 7/1 7. mocayanti mahAghorAtsaMsAra makarAkarAt / drAvayanti pazoH pAzAMstena mudrA hi zaktayaH // 32/9 tantrAloka, bhA. 7-32/50 kI vyAkhyA 8. mudrA mocayate pAza, jAlato'zeSAt / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36... mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM saMskArAnmudrAvayettathA kAyIyAnpuryaSTaka yogaM kriyAM ca caryA, mudrayati tadekarUpatayA // mantram // tantrAloka, bhA. 7 32/3 kI vyAkhyA 9. mAlinIvijaya vArtika, saMpA. madhusUdana kaula, 2/129-40 10. chAndogyopaniSad, 8/6/6 11. sazailavana dhAtrINAM, sarveSAMyogataMtrANAM, yathAdhAro'hinAyakaH / kuNDalI // tathAdhArohi 12. gheraNDasaMhitA, 3 /50 13. prekSAdhyAna: yaugika kriyAe~, pR. 8 14. hakAreNa tu sUryaH syAt, sUryAcandramanasoraikyaM, haTha haThayoga pradIpikA, 3/1 ThakAreNendurucyate / ityabhidhIyate // yogazikhopaniSat, 1/133 15. haThayoga pradIpikA, jyotsnA TIkA 1/2 16. merorvAme sthitA nAr3I, ir3A candramRtA shive| dakSiNe sUryasaMyuktA, piMgalA nAma nAmataH // SaTcakra vivRtiH, pR. 78 lAghavam / ghaTastha 17. zodhanaM dRr3hatA caiva, sthairyaM pratyakSaM nirliptaM ca, sAdhanam // SaTkarmaNAM zodhanaM AsanenavedadRr3ham / mudrayA sthiratA caiva, pratyAhAreNa dhIrati // dhyAnAtprakSamAtmani / ca, ca, prANAyAmAllAghavaM samAdhinA ca nirliptaM, muktireva na saMzayaH // ca sapta 18. prekSAdhyAna: yaugika kriyAe~, pR. 18-20 19. parAvidyA mudrA vijJAna, pR. 24-25 gheraNDa saMhitA, 1/9-12 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-3 mudrA yoga kA aitihAsika anusandhAna bhAratIya saMskRti meM mudrAoM kI avadhAraNA Adima yuga se hI pravartita rahI hai| jaba bhASA vikasita nahIM huI thI taba Adima yugIna prajAtiyA~ saMketoM, citroM evaM anukRtiyoM ke mAdhyama se eka-dUsare taka apanA saMvAda saMpreSita karatI thiiN| usa yuga meM kevala mAnasika bhAvoM kI abhivyakti ke rUpa meM mudrA prayukta hotI thii| __ tayugIna mAnava samAja atyanta sarala-sahaja tathA prakRti se sambandha rakhatA thaa| unakI vaicArika nirmalatA evaM mAnasika pavitratA isa stara taka thI ki unakA hara vyavahAra kathanI aura karanI kI ekarUpatA liye hotA thaa| vaha jo kucha kahatA, samagratA se usakA paripAlana bhI karatA thaa| usa yuga ke mAnava meM kAla prabhAva se krodha Adi kaSAya alpa hote the ata: vyavahAra aura AcaraNa bhI tadrUpa hotA thaa| Agama granthoM meM "appa kohe, appa mANe, appa mAe, appa lohe'' zabdoM kA prayoga unakI Abhyantara prakRti kA digdarzana karAte haiN| vyakti vaicArika yA bhAvanAtmaka stara para jitanA yathArthatA ke nikaTa hotA hai utanA hI zArIrika svasthatA aura AdhyAtmika zaktiyoM kA anubhava karatA hai| kaSAyoM kI maMdatA, vAsanAoM kI alpatA, mana kA saMtulana, vyavahAra kI RjutA deha ko bAhya rogoM se evaM AtmA ko Abhyantara vikAroM se chuTakArA dilAtI hai| usa yuga kA prANI Rju pariNAmI evaM alpakaSAyI hone se niroga rahatA thA aura isa kAraNa bAhya upacAra athavA mudrAyoga jaise adhyAtma upacAra kI AvazyakatA mahasUsa nahIM hotI thii| bhASA kA samucita vikAsa na ho pAne ke kAraNa apanI bhAvanAoM ko zarIrAkRti dvArA sahaja rUpa se abhivyaMjita kara dete the| mudrAoM kA prArambhika svarUpa isI rUpa meM prApta hotA hai, jo eka mAtra vicAroM ke saMpreSaNa kA mAdhyama thaa| jaina itihAsa ke anusAra isa avasarpiNI kAla ke tIsare Are Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM (kAlakhaNDa) ke anta meM bhagavAna AdinAtha, jinake RSabha, yugAdideva, bAbA Adima, nAbhiputra Adi aneka nAma haiM isa pRthvI tala para avatarita hue| pUrvajanmoM kI viziSTa sAdhanAoM ke phalasvarUpa isa yuga meM eka zaktizAlI yogI puruSa ke rUpa meM jIvana caryA vyatIta karane lge| Agama sAkSyoM ke AdhAra para RSabhadeva ke do putriyA~ thI brAhmI aura sundrii| unhoMne sarvaprathama apanI putrI brAhmI ko lipi sikhAI arthAta bhASA jJAna sikhaayaa| vaha lipi (bhASA jJAna) brAhmI lipi ke nAma se prasiddha huI, taba se bhASA janita samasyAe~ dhIre-dhIre samApta hone lgii| ___bhAvAbhivyakti ke lie bhASA kA apekSita sahayoga prApta hone se pArasparika saMvAdoM kA kSetra bhI bar3ha gyaa| kAla parivartana ke sAtha-sAtha atisaMvAda kabhI-kabhAra vivAda kA rUpa dhAraNa karane lagA, samasyAe~ bar3hane lagI, icchA pUraka kalpavRkSa kA prabhAva nisteja hote dekha aneka prakAra kI cintAe~ ubharane lagI, ApasI sAmaMjasya ghaTane lgaa| ina sthitiyoM ne sarvAdhika rUpa se zarIra evaM mana ko prabhAvita kiyA, pariNAmasvarUpa zArIrika evaM mAnasika rogoM kA prabhutva bar3hA aura AdhyAtmika zaktiyoM kA hrAsa hone lgaa| usa sthiti meM hamArI jIvanIya zakti tathA cetanA zakti kisa taraha surakSita raha sakatI hai? adhyAtma vettAoM ne isa ora prakRSTatA se dhyAna diyaa| unhoMne isake upAya svarUpa aneka yaugika paddhatiyoM kA utsarjana kiyA, jinameM eka paddhati mudrA yoga se sambandhita thii| kAlakrama se mudrAoM kI vibhinna praNAliyA~ vikasita huii| udhara RSabhadeva ne sundarI ko nRtya Adi causaTha kalAe~ sikhaaii| nRtya ke dvArA mudrAoM kI abhivyakti isa tarIke se kI jAtI hai ki eka vyakti kA bhAva dUsare icchita vyakti ko samagra rUpa se hRdayaMgama ho jAtA hai| mudrA ke mAdhyama se jo yathArtha eka kSaNa meM abhivyakta kiyA jA sakatA hai use zabdoM ke mAdhyama se vyaMjita kiyA jAye to dIrgha avadhi pUrI ho sakatI hai tathA vaktavya bhI lambA bana sakatA hai| zarIragata sUkSma mudrAe~ kSaNa bhara meM samagra bhAvoM ko avatarita kara detI hai| isa taraha pUrva yuga meM nRtyakalA, citrakalA Adi ke mAdhyama se bhI mudrAoM kI abhivyakti kI jAtI thI, zarIra ke hAva-bhAva ko pradarzita kiyA jAtA thaa| nRtya bhI vicAra saMpreSaNa kA sudRr3ha mAdhyama thaa| ata: hama kaha sakate haiM ki Adima yuga meM mudrAoM kA eka rUpa nRtya thaa| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga kA aitihAsika anusandhAna ...39 yaha pramukha rUpa se dhyAtavya hai ki bhAratIya nRtya kevala manoraMjana yA kalA pradarzana ke lie hI vikasita nahIM huA apitu isake pIche eka mukhya kAraNa, sundara DhaMga se bhAvoM kI abhivyakti karanA bhI rahA / dehAMgoM ke saMcAlana se mudrAoM kA nirmANa hotA hai| nRtyakalA meM hAthoM evaM pairoM donoM kA saMcAlana hotA hai / jisa taraha hasta saMcAlana se hasta mudrAe~ banatI hai usI taraha pAda saMcAlana se pairoM kI mudrAe~ banatI hai| ina mudrAoM meM apanI abhivyakti ke saMketa hote haiN| paira sambandhI mudrAoM ke tIsa prakAra prApta hote haiM jinameM mukhya do haiM- bhUmicArI aura AkAzacArI / bhUmicArI meM pairoM ko jamIna se sparzita karavAte hue vibhinna mudrAoM kA pradarzana kiyA jAtA hai| AkAzacArI meM eka paira pRthvI para aura dUsarA paira AkAza meM uThA huA rahatA hai| yaha to mudrAoM ke prArambhika svarUpa evaM vikAsa kI carcA huii| yadi hama pracalita paramparAoM evaM upalabdha granthoM ke AdhAra para yaha vicAra karate haiM ki mudrAyoga kisa krama se vikasita huA ? mudrAoM ke udbhava meM mukhya kAraNa kyA rahe ? kahA~- kitanI mudrAoM kA ullekha kiyA gayA hai ? to madhya yuga se aba taka kI itivRtta jAnakArI prApta ho jAtI hai| jahA~ taka tAntrika evaM vaidika paramparA kA savAla hai vahA~ upalabdha pramANoM ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki mudrA karmakANDa ke eka aMga ke rUpa meM vaidika kAla se hI pratiSThita ho cukI thI / vaidika yajJoM meM mantroccAraNa ke samaya hAthoM ke viziSTa sanniveza ke dvArA unake svara varNAdi ko sUcita kiyA jAtA hai| tAntrika mudrA kI apekSA vaidika mudrA kI yaha vizeSatA hai ki yaha viziSTa dhvani kI pratIka hotI haiM jabaki tAntrika mudrAe~ viziSTa artha athavA yaugika prakriyA kI pratikRti hotI hai| Rgvaidika mudrAe~ kevala dAhine hAtha se pradarzita kI jAtI hai| kucha pramukha vaidika mudrAoM ke nAma haiM- hrasva mudrA, mUrdhanya mudrA, ghoSa mudrA, dIrghavisarga mudrA, udAtta mudrA, ukAra mudrA, anusvAra mudrA aadi| ye mudrAe~ apane-apane nAma ke anurUpa viziSTa dhvani athavA varNoM ko hastAkRti ke dvArA sUcita karatI hai jaise ki udAtta svara ke lie hAtha ko Upara kI ora, anudAtta svara ke lie hAtha ko nIce kI ora, svarita svara ke lie hAtha ko dAyIM ora evaM pracaya ke lie bAyIM ora kiyA jAtA hai| vaidika paramparA mAnya smArttavidhi meM mudrA kA prayoga tAntrika mudrA kI bhA~ti Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM viziSTa aMga-vinyAsa ke rUpa meM milatA hai| abhinavagupta ke anusAra mudrA kA prayoga sAdhaka ke dvArA kAmya-karmoM ke antargata kabhI-kabhI kiyA jAnA cAhie tathA yajJAdi ke antargata mudrA kA prayoga Arambha, madhya evaM anta meM kiyA jAnA caahie| vaidika lekhakoM ne madrAoM meM khecarI mudrA ko pradhAna evaM mahattvapUrNa mudrA mAnA hai| yaha sakala rUpa meM trizalinI, karaMkiNI, krodhanA, lelihA Adi mudrAoM se saMyukta hokara aneka prakAroM meM prastuta kI jAtI hai| isake anantara paravartI granthoM meM pRthak-pRthak prayojanoM ko lekara aneka mudrAoM ke ullekha prApta hote haiN| kucha mudrAe~ svarUpa Adi kI apekSA samAna haiM to kucheka nAma Adi kI apekSA asamAna haiN| yadi carcita mudrAoM kA gurugama pUrvaka abhyAsa kiyA jAe to nirvivAdataH sAdhAraNa vezabhUSA meM dikhAI detA vyakti brahmajJAnI ho sakatA hai, caramajJAna kI avasthA prApta kara sakatA hai| vaha deha meM rahate hue bhI videhI sukha, saMsAra meM rahate hue bhI mokSa sukha, sambandhoM ke bIca rahate hue bhI svatantra Atma sukha kA AsvAdana kara sakatA hai| madhyayuga meM yaha varNana upaniSadoM evaM saMhitAoM meM dekhane ko milatA hai| gheraNDasaMhitA meM paccIsa mudrAoM kA nirdeza kiyA gayA hai| isameM varNita mudrAe~ haThayoga se sambandha rakhatI hai tathA zarIra ke pramukha aMgopAMgoM se prayukta kI jAtI hai| ina mudrAoM kA sambandha kevala hAthoM se hI nahIM hai, apitu bhinna-bhinna aMgoM se bhI hai| kahA jAtA hai ki ina mudrAoM ko viziSTa sAdhaka yA yogIjana hI sAdha sakate haiM sAdhAraNa puruSa ke lie upayogI nahIM hai, kintu yaha bhI hakIkata hai ki eka sAdhAraNa puruSa hI apane samyak puruSArtha ke bala para asAdhAraNa sthiti kA nirmANa karatA hai isalie koI bhI sAdhaka ina mudrAoM ko sAdhane kA prayatna kara sakatA hai aura karanA bhI caahie| gorakSasaMhitA meM pA~ca madrAoM kA varNana hai| zivasaMhitA meM mudrAoM kI dasa saMkhyA batAte hue unheM kramaza: uttamottama kahA hai| isI krama meM haThayoga pradIpikA meM dasa mudrAoM kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| arvAcIna yuga kI apekSA vicAra kiyA jAe to isa yuga meM rogopacAra evaM AtmopacAra se saMbaMdhita aneka mudrAe~ dRSTigata hotI hai| ina mudrAoM ke viSaya meM paramparA bheda nahIMvata dekhA jAtA hai| sAmAnya taura para mudrAoM kA sarvaprathama ullekha bharata ke nATyazAstra meM prApta hotA hai| isa zAstra meM mudrAoM kA prayoga viziSTa bhAvoM ko sampreSita karane ke uddezya se kiyA gayA hai, na ki kisI prayojana vizeSa ko lekr| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga kA aitihAsika anusandhAna ...41 nAma sAmya kI apekSA dekhA jAe to RSabhadeva ke jyeSTha putra kA nAma bhI bharata thaa| saMbhavata: bharata kA nATyazAstra usa bharata se sambandhita ho| ise yathArtha mAnane kA eka kAraNa yaha bhI hai ki vaidika granthoM meM bahuta sI jagaha ziva ke rUpa meM AdinAtha, RSabhadeva, AdipuruSa jaise nAmoM kA ullekha huA hai| dUsarA jaina saMskRti aura vaidika saMskRti samakAlIna hone se bhI pUrvokta saMbhAvanA ko yathArtha mAnA jA sakatA hai| ___ tIsarA hetu yaha hai ki bharata aura sundarI donoM bhAI-bahina yugala rUpa meM utpanna hue the, RSabhadeva ne usa yuga meM sarvaprathama puruSoM ko bahattara evaM striyoM ko causaTha kalAeM sikhaayii| usameM nRtya-nATyAdi kalAoM kA bhI samAveza hai| bharata evaM sundarI jyeSTha putra-putrI hone se yaha zakya hai ki nATyAdi kalAoM kA sarvaprathama jJAna unheM diyA ho aura usI ke phalasvarUpa bharata ne nATyazAstra kA nirmANa kiyA ho| kucha bhI ho itanA nizcita hai ki Adima yuga meM nATyAdi ke rUpa meM mudrA prayoga kiyA jAtA thaa| __jahA~ taka saiddhAntika darzanoM kA savAla hai vahA~ prAya:kara sabhI darzanoM meM mudrAoM ke mahattva ko apane-apane tarIke se svIkAra kiyA gayA hai| dharma darzana ke kSetra meM mudrAoM ko jJAna athavA yoga kI nizcita praNAliyoM kI vAcikAoM ke rUpa meM mAnya kiyA hai| hindU-bauddhAdi darzanoM meM apane-apane siddhAntoM ke anusAra mudrAoM kA upayoga kiyA jAtA hai| uttara zaiva evaM dakSiNa zaiva paramparA meM bhI mudrA kA apanA svarUpa evaM mahattva svIkAra kiyA gayA hai| manovijJAna kI dRSTi se mudrA prayoga kA vyApaka svarUpa parilakSita hotA hai| vaijJAnika anusaMdhAna ke AdhAra para kahA jAye to jitane taraha kI mana:sthitiyA~ bAhya svarUpa dhAraNa karatI haiM utane prakAra se zarIra kI evaM usake avayavoM kI sthitiyA~ bhinna-bhinna ho jAtI haiN| krodha ke kSaNoM meM zarIra kI jo AkRti hotI hai vaha cintana yA prema kI sthiti meM nahIM hotii| adhyayana ke paloM meM jo dehAkRti hotI hai vaha bhASaNa yA lekhana ke samaya nahIM hotii| eka hI bhAva meM dhIra, adhIra, komala yA kaThora vyakti kI mudrA meM bhI antara hotA hai| ata: bhAvanA ke anusAra deha kI AkRti (ceSTA) kA parivartita honA atyanta svAbhAvika hai| daihika stara se Upara uThakara kI jAne vAlI mudrA sAdhanA kA aura bhI adhika mahattva hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42... mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM vibhinna mudrAoM meM avasthita yogI sAdhakoM ke aneka citra, sthApatya Adi Aja bhI upalabdha haiN| isa taraha darzana, vijJAna, sAdhanA, upAsanAdi vividha paddhatiyoM kI apekSA bhI mudrAoM kA mahattva pUrvakAla se rahA hai| jahA~ taka jaina paramparA kA prazna hai vahA~ zvetAmbara paramparA ke anusAra kucha AgamoM meM nATya Adi ke varNana avazya prApta hote haiM jo mudrA ke prArambhika svarUpa ke dyotaka ho sakate haiN| bhagavatIsUtra, jJAtAdharmakathA Adi kucha zAstroM meM baddhAMjali pUrvaka namaskAra mudrA, vandana mudrA, praNipAta mudrA ke nAmollekha spaSTata: upalabdha hote haiN| AcArAMgasUtra meM bhagavAna mahAvIra kI kaThora sAdhanA kA varNana karate hue kahA gayA hai ki prabhu apanI dRSTi ko nAsAgra para sthira kara, donoM hAthoM ko sIdhA karake ghaMToM taka khar3e-khar3e AtmadhArA meM viharaNa karate rahate the| isa varNana meM nAsAgradRSTi mudrA evaM jina mudrA ke spaSTa saMketa haiN| bhagavAna mahAvIra ke sambandha meM utkaTAsana mudrA kA ullekha bhI prApta hotA hai / yadi Agamika TIkA sAhitya kA avalokana karate haiM to AvazyakasUtra kI niyukti, cUrNi, TIkA Adi meM Sar3Avazyaka ( sAmAyika, pratikramaNa, vandana Adi) se sambandhita vandana mudrA, yoga mudrA, muktAzukti mudrA, jina mudrA, vIrAsana mudrA Adi kA varNana kahIM nAma nirdeza mAtra to kahIM svarUpa ke sAtha prApta hotA hai| yadi Agametara sAhitya kI apekSA vicAra kiyA jAe to upalabdha granthoM ke anusAra sarvaprathama nirvANakalikA (vi.saM. 11vIM zatI) meM 63 mudrAoM kA svarUpa upalabdha hotA hai| isake anantara nemicandrasUri kRta pravacanasAroddhAra (12-13vIM zatI) meM prabhu darzana se sambandhita tIna mudrAoM kA varNana dekhA jAtA hai| tadanantara tilakAcAryasAmAcArI ( 13vIM zatI) meM 19 mudrAoM kA nAmollekha milatA hai jinakA nirdeza vAsacUrNa evaM akSata abhimantraNa ke sandarbha meM kiyA gayA hai| isI krama meM subodhAsAmAcArI (12vIM zatI) ke antargata bhinnabhinna prayojanoM kI apekSA 16 mudrAe~ kahI gaI haiN| isa sAmAcArI meM bhI mudrAoM kA nAmollekha hI mAtra kiyA gayA hai| tadanantara kharataragaccha sAmAcArI kA pratipAdaka grantha vidhimArgaprapA ( 14vIM Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrA yoga kA aitihAsika anusandhAna ...43 zatI) meM 77 mudrAoM kA vivecana prApta hotA hai| isa grantha meM mudrAvidhi nAma kA eka svatantra prakaraNa hI hai| jaina paramparA ke prAcInatama athavA arvAcIna granthoM kI tulanA meM sarvAdhika mudrAe~ vidhi prapA meM hI parilakSita hotI hai| tatpazcAta AcAradinakara (15vIM zatI) meM svarUpa varNana ke sAtha 42 mudrAe~ upalabdha hotI hai| pratyeka mudrA kA saMkSepa meM prayojana bhI batAyA gayA hai| tadanantara arvAcIna pratiyoM, kalyANakalikA, pratiSThAkalpa Adi meM vartamAna pracalita mudrAoM kA vivecana milatA hai tathA ina kRtiyoM meM nirdiSTa mudrAe~ prAya: pUrvavartI granthoM se hI uddhRta kI gaI mAlUma hotI hai| ____ vigata kucha varSoM se hasta mudrA se sandarbhita pustakeM bhI dekhane-par3hane meM AI hai| unameM ullikhita aneka mudrAoM kA prAmANika AdhAra prApta nahIM ho pAyA hai| saMbhavatayA yaha vartamAna yuga ke vidvat manISiyoM kI naI khoja ho sakatI hai| yahA~ dhyAtavya hai ki 15vIM zatI taka ke granthoM meM nirdiSTa mudrAe~ karmakANDa evaM upAsanA pradhAna haiM, jabaki Adhunika pustakoM meM varNita mudrAe~ vizeSa taura para svAsthyavardhaka evaM manasa pariSkAra se sambandhita jJAta hotI hai| yadyapi ina mudrAoM ke mAdhyama se bauddhika kSamatAe~, dhArmika evaM AdhyAtmika bhAvanAe~ bhI vikasita hotI hai kintu mukhya dhyeya rogoM se chuTakArA pAnA hI dekhA jAtA hai| jahA~ taka digambara paramparA kA savAla hai vahA~ paNDita AzAdhara kRta anagAradharmAmRta meM caturvidha mudrAoM kA ullekha prApta hotA hai| ____ yadi bauddha paramparA ke sandarbha meM kahA jAe to yaha nirvivAda hai ki isa dharma saMgha meM hajAroM mudrAoM kA prayoga kiyA jAtA hai| inake mukhya rUpa se sapta ratna, aSTa maMgala, aThAraha karttavya, bAraha dravya hAtha milana, ma-ma maDos Adi kaI mudrAe~ upalabdha hotI hai| yahA~ bhagavAna buddha ke jIvana se sambandhita 40 mudrAe~ bhI kahI gaI hai tathA karmakANDa meM upayogI garbhadhAtu-vajradhAtu maNDala kI zatAdhika mudrAoM kA ullekha hai| kucha mudrAe~ bhArata, thAyalaiNDa, jApAna, aise bhinna-bhinna dezoM meM hI pracalita hai to kucha hindU evaM bauddha donoM paramparAoM meM samAna rUpa se svIkArI gaI hai| bhagavAna buddha kI 40 mudrAoM kA varNana saMbhavatayA pAramparika hindU athavA bauddha mahAyAna granthoM meM prApta nahIM hotA hai, lekina Adhunika zodhakartAoM ke anusAra ina mudrAoM kI sthApanA rAjA rAma III ke samaya huii| rAma III ne bhagavAna Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM buddha ke jIvana kA vizeSa adhyayana karate hue mukhya prayogI ina 40 mudrAoM kA sammilana usa yuga meM pracalita mudrAoM ke sAtha kiyaa| phira inameM se 33 mudrAoM kA citraNa "rAjakramAnusaraNa" (veTa phrA ke keyo baiThaka kamarA) meM karavAyA tathA zeSa sAta mudrAoM ko bhagavAna buddha kI bodhi prApti ke sAta saptAhoM ke sAta dRzyoM se sambandhita batAyA gyaa| ve sAta dRzya nimna haiM___ 1. bodhi vRkSa ke nIce dhyAnastha mudrA 2. bodhi vRkSa para ekAgra dRSTi 3. ujjvala AbhAmaMDala ke sAtha dhyAnastha mudrA 4. ratnagRha meM abhidhamma kA ciMtana karane kI mudrA 5. baragada ke vRkSa ke nIce dhyAnastha mudrA 6. nAga ke Azraya meM myukalindA vRkSa ke nIce dhyAnastha mudrA aura 7. mimusopsa vRkSa ke nIce dhyAna mudraa| isa prakAra niHsandeha kahA jA sakatA hai ki mudrA kI AvazyakatA prArambha kAla se hara yuga meM rahI hai tathA vividha dRSTikoNoM se sabhI dharma paramparAoM ne yoga sAdhanA hetu ise pramukhatA dI hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 4 jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI evaM tulanAtmaka adhyayana mudrA vijJAna tattva parivartana kI eka apUrva kriyA hai / yaha pUrNatayA zarIra meM parivyApta vibhinna tattvoM kI sthiti para AdhArita hai isalie mudrAe~ zarIra meM tattva parivartana kara unheM saMtulita kara sakatI haiN| tattvoM kI sthiratA, vRddhi yA hrAsa se svAsthya meM parivartana parilakSita hotA hai| yadi kisI bhI aMgulI kA agrabhAga aMgUThe ke agrabhAga se jor3a diyA jAye to usase sambandhita tattva sthira ho jAtA hai jaise- aMgUThA agni tattva kA, tarjanI vAyu tattva kA, madhyamA AkAza tattva kA, anAmikA pRthvI tattva kA evaM kaniSThikA jala tattva kA pratIka hai| isa prakAra aMgUThe ke sparza se saMbaMdhita aMgulI ke tattva jo zarIra meM vyApta haiM, ve prabhAvita hote haiN| aMgUThe ke agrabhAga ko kisI aMgulI ke nicale hisse (mUla bhAga) para rakhA jAye to usase sambandhita tattva kI zarIra meM vRddhi hotI hai| yadi kisI aMgulI ke agrabhAga ko aMgUThe kI jar3a (mUlabhAga ) se sparzita karavAyA jAye to usa aMgulI se sambandhita tattva kA zarIra meM hrAsa hotA hai| isa prakAra mudrA adbhuta zaktizAlI hai| mudrA antarbhAvoM kI abhivyakti hai| hamAre bhItara jisa prakAra ke bhAva uThate haiM unheM tatkSaNa darzAne hetu zarIra kI vibhinna AkRtiyA~ svataH nirmita hone lagatI hai| hamArA antarjagata aura bAhyajagata eka dUsare se itanA nikaTa hai ki una para ghaTita hone vAlI ghaTanA bAhara se andara pratibimbita ho jAtI hai aura andara kA prakampana bAhara kI AkRti le letA hai / andara meM uThane vAle Avega pratikSaNa zarIra para ghaTita hote haiM aura zarIra para ghaTane vAlI ghaTanA andara ke prakampanoM ko prabhAvita karatI hai isIlie hamArI mudrA meM pratikSaNa parivartana hotA rahatA hai| use teja gati vAlA 'muviMga kemarA' bhI rikaoNrDa nahIM kara sakatA, Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46... mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM kyoMki vaha to kisI bhI taraMga ko sthUla avasthA taka pahuMcane para hI aMkita kara pAtA hai| philma para ubharatI AkRti kaI tasvIroM kA jor3a hai usI prakAra andara se uThane vAle bhAvoM ke prakampanoM kA jor3a eka viziSTa AkRti kA nirmANa karatA hai| ise bAhya mudrA kaha sakate haiN| bAhya mudrA sthUla hone se vaha sahaja pakar3a meM AtI hai ataH isake sahAre antara yAtrA ke lie bhI utara sakate haiN| krodha Avega ke samaya hAtha kI mudrA eka vizeSa prakAra kA AkAra le letI hai kintu sAmAnya avasthA meM vaisI hI mudrA kA prayoga kareM to zarIra evaM mana para kucha tanAva prakaTa ho jAtA hai / isa prakAra antaraMga bhAva bAhya ko tathA bAhya bhAva antaraMga ko prabhAvita karate haiM aura una bhAvoM kI abhivyakti mudrA ke dvArA hotI hai| isameM bhI bAhya mudrA ke nirmANa se citta kI eka vizeSa sthiti nirmita ho jAtI hai usa sthiti se bhAvanA meM pragAr3hatA AtI hai tathA bhAvanA se prabhAvita citta antara-loka meM praviSTa ho jAtA hai, jaise ki vItarAga mudrA, jJAna mudrA, brahma mudrA, mahAmudrA Adi citta ko sva svarUpa meM sthira karatI haiN| zrImadbhAgavata gItA, kabIra sAkhI Adi meM prApta mudrAoM se spaSTa hotA hai ki prAcIna kAla ke RSi-muniyoM ne manuSya ke hAtha evaM usakI aMguliyoM kA mahattva acchI taraha samajha liyA thaa| unhoMne usakI divya zakti ko pAne ke lie hAtha ke upayoga kA nirdeza bhI diyA, jaise prAtaHkAla A~kha khulate hI hathelI kA darzana karanA cAhie, kyoMki karAgre vasate lakSmI, kara madhye sarasvatI / kara mUle sthito brahmA, prabhAte kara darzanam / / isa sambandha meM yaha bhI kahA gayA hai ki hAtha ke darzana karane ke pazcAta una hAthoM ko mukha maMDala para pherane se vyakti bhAgyazAlI banatA hai| yaha kriyA vidhi vaijJAnika rahasyoM se yukta hai / yadi ise niyamita rUpa se kiyA jAe to isakA pratyakSa prabhAva zIghra hI anubhUta hotA hai / isa adhyAya meM prAcya yuga se lekara aba taka pracalita evaM bhinna-bhinna paramparAoM ke granthoM meM upalabdha mudrAoM kI nAma sUcI prastuta karate hue unakA tulanAtmaka adhyayana kreNge| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ...47 nATya paramparA meM pracalita mudrAoM kI sUcI 1. bharata muni ke nATyazAstra Adi meM varNita mudrAe~ asaMyukta hasta mudrAe~- 1. patAkA mudrA 2. tripatAkA mudrA 3. kartarImukha mudrA 4. ardhacandra mudrA 5. arAla mudrA 6. zukatuNDa mudrA 7. muSTi mudrA 8. zikhara mudrA 9. kapittha mudrA 10. kaTakAmukha mudrA 11. sUcyAsya mudrA 12. padmakoza mudrA 13. sarpazIrSa mudrA 14. mRgazIrSa mudrA 15. lAMgula mudrA 16. alapadma mudrA 17. catura mudrA 18. bhramara mudrA 19. haMsAsya mudrA 20. haMsapakSa mudrA 21. sandeza mudrA 22. mukula mudrA 23. UrNanAbha mudrA, 24, tAmracUr3a mudraa| saMyukta hasta mudrAe~- 1. aMjali mudrA 2. kapota mudrA 3. karkaTa mudrA 4. svastika mudrA 5. khaTakA vardhamAna mudrA 6. utsaMga mudrA 7. niSedha mudrA 8. Dola mudrA 9. puSpapuTa mudrA 10. makara mudrA 11. gajadanta mudrA 12. avahita mudrA 13. vardhamAna mudraa| nRtahasta mudrAe~- 1. caturasra mudrA 2. udvRtta mudrA 3. talamukha mudrA 4. svastika mudrA 5. viprakIrNa mudrA 6. arAla mudrA 7. khaTakA mudrA 8. Aviddhavakra mudrA 9. sUcImukha mudrA 10. recita mudrA 11. ardharecitA mudrA 12. uttAnavaMcita mudrA 13. pallava mudrA 14. nitamba mudrA 15. kezabaMdha mudrA 16. latAhasta mudrA 17. karihasta /gajahasta mudrA 18. pakSavaMcita mudrA 19. pakSapradyota mudrA 20. garUDapakSa mudrA 21. daNDapakSa mudrA 22. UrdhvamaNDalin mudrA 23. pArzvamaNDalin mudrA, 24. uromaNDalin mudrA 25. muSTi svastika mudrA 26. nalinI padmakoza mudrA 27. alapallava mudrA 28. ulvaNa mudrA 29. lalita mudrA 30. valita mudraa| 2. abhinaya darpaNa meM nirUpita atirikta mudrAe~ 1. ardhapatAkA mudrA 2. mayUrahasta mudrA 3. candrakalA mudrA 4. siMhamukha mudrA 5. trizUla mudrA 6. vyAghra mudrA 7. ardhasUcI mudrA 8. kaTaka mudrA 9. palli mudrA 10. zivaliMga mudrA 11. kartarI svastika mudrA 12. zakaTa mudrA 13. zaMkha mudrA 14. cakra mudrA 15. sampuTa mudrA 16. pAza mudrA 17. kIlaka mudrA 18. matsya mudrA 19. varAha mudrA 20. garUr3a mudrA 21. nAgabandha mudrA 22. khaTvA mudrA 23.bherUNDa mudraa| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48... ... mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM 3. bhAratIya nATyakalA meM prayukta mudrAe~ 1. adhomuSTi mukula mudrA 2. ajamukha mudrA 3. aMgArakha mudrA 4. arAla - kaTaka mukha mudrA 5. ardhamukha mudrA 6. arjuna mudrA 7. azoka mudrA 8. vakra mudrA 9. bhIma mudrA 10. bhinnAMjalI mudrA 11. brahma mudrA 12. brAhmaNa mudrA 13. bRhaspati mudrA 14. chaga mudrA 15. cakravAka mudrA 16. caMpaka mudrA 17. candra mudrA 18. candramRga mudrA 19. gardabha mudrA 20. indra mudrA 21. kaMdaMjalI mudrA 22. karakaMTa mudrA 23. kartarI daNDa mudrA, 24. kArttavIrya mudrA 25. kaTaka mudrA (prathama) 26. kaTaka mudrA (dvitIya) 27. ketakI mudrA 28. ketu mudrA 29. khaDga mukula mudrA 30. argha mudrA 31. Azcarya mudrA 32. azvattha mudrA 33 bhAgIratha mudrA 34. DamarU mudrA 35. dAna mudrA 36. dilIpa mudrA 37. dIpa mudrA 38. gaMgA mudrA 39. harizcandra mudrA 40. kRSNamRge mudrA 41. krodha mudrA 42. khaDga mudrA 43. kSatriya mudrA 44. kUrma mudrA 45. kurUvaka mudrA 46. kubera mudrA 47. lakSmI mudrA 48. lIna karkaTa mudrA 49. lInAla padma mudrA 50. madhya patAkA mudrA 51. manmaya mudrA 52. naiRti mudrA 53. nimbasala mudrA 54 varUNa mudrA 55. vAyu mudrA 56. vhalo mudrA 57. vyAlI mudrA 58. paradiSa mukula mudrA 59. pArIjAta mudrA 60. pArvatI mudrA 61. pATalI mudrA 62. pUga mudrA 63. punnAga mudrA 64. rAhu mudrA 65. rAvaNa mudrA 66. saMyama nAyaka mudrA 67. saMkIrNa mudrA 68. saMkIrNa makara mudrA 69. sarasvatI mudrA 70. zaivya mudrA 71. zambhu mudrA 72. zanaizcara mudrA 73. zamI mudrA 74. zudra mudrA 75. zukra graha mudrA 76. siMha mudrA 77. sindhuvara mudrA 78. strI mudrA 79. sUrya mudrA 80. tAlapatAkA mudrA 81. tAlasiMha mudrA 82. trijJAna mudrA 83. udveSTi tAlapadma mudrA 84. ulUka mudrA, 85. vaizya mudrA 86. rasAla mudrA 87. riSabha mudrA 88. sagara mudrA 89. sahadeva mudrA 90. sArasa mudrA 91. sarayu mudrA 92. zazAMka mudrA 93. zibi mudrA 94. ziMzapa mudrA 95. zvAna mudrA 96. bherUNDa mudrA | 4. sambandha sUcaka mudrAe~ 1. jyeSTha bhrAtR mudrA 2. kaniSTha bhrAtR mudrA 3. mAtR mudrA 4. nanaMda mudrA 5. pitR mudrA 6. sapatnI mudrA 7. zvazrI mudrA 8. zvasura mudrA 9. snuSa mudrA 10. bharttAra bhrAtR mudrA 11. bharttAra mudrA 12. dampati mudrA | 4 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ...49 5. avatAra sambandhI mudrAe~ 1. balarAmAvatAra mudrA 2. kalkAvatAra mudrA 3. kRSNAvatAra mudrA 4. kUrmAvatAra mudrA 5. matsyAvatAra mudrA 6. narasiMhAvatAra mudrA 7. parazurAmAvatAra mudrA 8. raghurAmAvatAra mudrA 9. vAmanAvatAra mudraa|' tulanA sarvaprathama Adima yuga meM nATya abhinaya ko darzAne hetu mudrAoM kA udbhava huaa| usa kAla meM jo mudrAe~ pracalana meM AI, ve lagabhaga bharata muni ke nATyazAstra meM gumphita haiN| usake pazcAta isI grantha kA anukaraNa karate hue viSNudharmottara purANa, samarAMgaNa sUtradhAra, nRtyAdhyAya, saMgItaratnAkara Adi meM prAyaH unhIM mudrAoM kA ullekha kiyA gayA hai| isI krama meM abhinaya darpaNa nAmaka grantha meM bharata ke nATya zAstra ke atirikta kucha anya mudrAoM kA bhI savidhi varNana hai| tadanantara videzI vidvAnoM ne bhAratIya nATya meM upayogI aneka mudrAoM kA pratipAdana kiyA hai| isa prakAra nATyakalA kI paramparA meM 200 se adhika mudrAe~ prApta hotI hai| ina mudrAoM meM bharata nATya kI kucha mudrAoM ke bhinna svarUpa bhI prApta hote haiN| ___yadi nATya mudrAoM kI tulanA anya paramparA kI mudrAoM ke sAtha kI jAe to unameM prAya: asamAnatA mAlUma hotI hai| nATya granthoM meM upalabdha kisI bhI mudrA kA nAma pracalita paramparAoM meM prApta nahIM hotA hai tathA anya paramparA kI mudrAoM kA bhI isameM nAmollekha nahIM hai| isase yaha suspaSTa ho jAtA hai ki nATya mudrAoM kA astittva svatantra hai| jaina granthoM meM varNita mudrAoM kI kramika sUcI 1. pAdaliptAcArya viracita nirvANakalikA meM upadiSTa mudrAe~ (i) sthAna evaM zarIrAdi kI zuddhi sambandhI mudrAe~- 1. nArAca mudrA 2. kumbha mudraa| ___(ii) hRdaya Adi aMgoM para nyAsa karane sambandhI mudrAe~- 3. hRdaya mudrA 4. ziro mudrA 5. zikhA mudrA 6. kavaca mudrA 7. kSura mudrA 8. astra mudraa| (iii) AhvAna sambandhI mudrAe~- 9. mahA mudrA 10. dhenu mudrA 11. AvAhanI mudrA 12. sthApanI mudrA 13. saMnidhAnI mudrA 14. niSThura mudraa| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM (iv) jayAdi deviyoM kI pUjA saMbaMdhita mudrAe~- 15. govRSa mudrA 16. trAsanI mudrA 17. pAza mudrA 18. aMkuza mudrA 19. dhvaja mudrA 20 varada mudraa| (v) solaha vidyAdeviyoM kI ArAdhanA sambandhI mudrAe~- 21. zaMkha mudrA 22. zakti mudrA 23. zrRMkhalA mudrA 24. vajra mudrA 25. cakra mudrA 26. padma mudrA 27. gadA mudrA 28. ghaNTA mudrA 29. kamaNDalu mudrA 30. parazu mudrA (prathama) 31. parazu mudrA (dvitIya) 32. vRkSa mudrA 33. sarpa mudrA 34. khaDga mudrA 35. jvalana mudrA 36. zrImaNi mudraa| (vi) daza dikpAloM ko prasanna karane sambandhI mudrAe~- 37. daNDa mudrA 38. pAza mudrA 39. zUla mudrA (prathama) 40. zUla mudrA (dvitiiy)| (vii) visarjana sambandhI mudrA- 41. saMhAra mudraa| (viii) devadarzana sambandhI mudrAe~- 42. parameSThI mudrA (prathama) 43. parameSThI mudrA (dvitIya) 44. pArzva mudrA ___(IX) pratiSThA meM upayogI mudrAe~- 45. aMjali mudrA 46. kapATa mudrA 47. jina mudrA 48. saubhAgya mudrA 49. yoni mudrA 50. garUr3a mudrA 51. namaskRti mudrA 52. muktAzukti mudrA 53. praNipAta mudrA 54. trizikhA mudrA 55. zRMgAra mudrA 56. yoginI mudrA 57. kSetrapAla mudrA 58. DamarUka mudrA 59. abhaya mudrA 60. varada mudrA 61. akSasUtra mudrA 62 trAsanI mudrA 63. bimba mudraa| 2. mudrAvicAra prakaraNa meM pratipAdita mudrAe~ yaha prakaraNa saMskRta gadya bhASA meM racita hai| isa prakaraNa meM kula 63 mudrAoM kA ullekha kiyA gayA hai| isameM sabhI mudrAe~ paribhASA ke sAtha dI gaI hai tathA nirvANakalikA meM varNita mudrAoM ke samAna hI hai ata: punarAvartana nahIM kiyA jA rahA hai| 3. zrI candrAcAryakRta subodhA sAmAcArI meM ullikhita mudrAe~ 1. pravacana mudrA 2. pArzva mudrA 3. cakra mudrA 4. vajra mudrA 5. parameSThI mudrA 6. surabhi mudrA 7. garUr3a mudrA 8. pavajja mudrA 9. mudgara mudrA 10. tarjanI mudrA 11. jina mudrA 12. muktAzukti mudrA 13. aMjali mudrA 14. padma mudrA 15. saubhAgya mudrA 16. Asana mudraa| subodhA samAcArI meM ukta mudrAoM kA nAmollekha mAtra hai aura unakA sUcana vAsacUrNa evaM akSata abhimantraNa, bimba darzana, bimba sparza, bimba rakSA, arghya Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . amAhA jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ...51 arpaNa, dharma dezanA ityAdi ke saMdarbha meM kiyA gayA hai| 4. tilakAcArya sAmAcArI meM ullikhita mudrAe~ ___1. agni mudrA 2. hanana mudrA 3. bhUmizuddhi mudrA 4. zaMkha mudrA 5. kalaza mudrA 6. yogini mudrA 7. cakra mudrA 8. vajra mudrA 9. parameSThI mudrA 10. garUr3a mudrA 11. dhAraNa mudrA 12. jina mudrA 13. aMga mudrA 14. aMjali mudrA 15. Asana mudrA 16. surabhi mudrA 17. pravacana mudrA 18. aMjali mudrA 19 saubhAgya mudraa| tilakAcArya sAmAcArI meM uparokta mudrAoM kA sUcana vAsacUrNa evaM akSata abhimantrita karane ke saMdarbha meM huA hai| 5. sAmAcArI saMgraha meM bhI uparyukta 18 mudrAoM kA nAma nirdeza kiyA gayA hai| 6. jinaprabhasUri kRta vidhimArgaprapA meM ullikhita mudrAe~ (i) sthAna evaM zarIra ko pavitra karane kI mudrAe~- 1. nArAca mudrA 2. kumbha mudraa| ___(ii) hRdaya Adi aMgoM para nyAsa karane kI mudrAe~- 3. hRdaya mudrA 4. ziro mudrA 5. zikhA mudrA 6. kavaca mudrA 7. kSura mudrA 8. astra mudraa| (iii) devI-devatAoM ko AhvAna Adi karane kI mudrAe~- 9. mahAmudrA 10. dhenu mudrA 11. AvAhanI mudrA 12. sthApanI mudrA 13. saMnidhAnI mudrA 14. niSThura mudrA 15. AvAhana mudrA 16. sthApana mudrA 17 nirodha mudrA 18. avaguNThana mudraa| (iv) jayAdi devatAoM kI pUjA karane kI mudrAe~- 19. govRSa mudrA 20. trAsanI mudrA 21. pAza mudrA 22. aMkuza mudrA 23. dhvaja mudrA 24. varada mudraa| (v) solaha vidyAdeviyoM kI mudrAe~- 25. zaMkha mudrA 26. zakti mudrA 27. zrRMkhalA mudrA 28. vajra mudrA 29. cakra mudrA 30 padma mudrA 31. gadA mudrA 32. ghaNTA mudrA 33. kamaNDalu mudrA 34. parazu mudrA (prathama) 35. parazu mudrA (dvitIya) 36. vRkSa mudrA 37. sarpa mudrA 38. khaDga mudrA 39. jvalana mudrA 40. zrImaNi mudraa| (vi) daza dikpAloM ko saMtuSTa karane kI mudrAe~- 41. daNDa mudrA 42. pAza mudrA 43. zUla mudrA (prathama) 44. zUla mudrA (dvitIya) 45. saMhAra mudraa| (vii) prabhu darzana Adi se saMbaMdhita mudrAe~- 46. parameSThI mudrA (prathama) 47. parameSThI mudrA (dvitIya) 48. pArzva mudraa| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM (viii) pratiSThA Adi meM upayogI mudrAe~- 49. aMjali mudrA 50. kapATa mudrA 51. jina mudrA 52. saubhAgya mudrA 53. sabIja saubhAgya mudrA 54. yoni mudrA (prathama) 55. yoni mudrA (dvitIya) 56. garUr3a mudrA 57. namaskRti mudrA 58. muktAzukti mudrA 59. praNipAta mudrA 60. trizikhA mudrA 61. bhaMgAra mudrA 62. yoginI mudrA 63. kSetrapAla mudrA 64. DamarUka mudrA 65. abhaya mudrA 66. varada mudrA 67. akSasUtra mudrA 68. biMba mudrA 69. pravacana mudrA 70. maMgala mudrA 71. Asana mudrA 72. aMga mudrA 73. yoga mudrA 74. parvata mudrA 75. vismaya mudrA 76. nAda mudrA 77. bindu mudraa|10 7. zrI vardhamAnasUrikRta AcAradinakara meM ullikhita mudrAe~ 1. parameSThI mudrA 2. mudgara madrA 3. vajra mudrA 4. garUr3a mudrA 5. jina mudrA 6. muktAzukti mudrA 7. aMjali mudrA 8. surabhi mudrA 9. padma mudrA 10. cakra mudrA 11. saubhAgya mudrA 12. yathAjAta mudrA 13. ArAtrika mudrA 14. vIra mudrA 15. vinIta mudrA 16. prArthanA mudrA 17. parazu mudrA 18. chatra mudrA 19. priyaMkarI mudrA 20. gaNadhara mudrA 21. yoga mudrA 22. kacchapa mudrA 23. dhanuHsaMdhAna mudrA 24. yoni mudrA 25. daNDa mudrA 26. siMha mudrA 27. zakti mudrA 28. zaMkha mudrA 29. pAza mudrA 30. khaDga mudrA 31. kunta mudrA 32. vRkSa mudrA 33. zAlmakI mudrA 34. kanduka mudrA 35. nAgaphaNa mudrA 36. mAlA mudrA 37. patAkA mudrA 38. ghaNTA mudrA 39. prAyazcitta vizodhinI mudrA 40. jJAna kalpalatA mudrA 41. mokSalatA mudrA 42. kalpavRkSa mudraa|11 AcAra dinakara meM nirdiSTa ukta mudrAoM kA prayoga pratiSThA, pUjana, padArohaNa, dhyAna, maMtropAsanA, vAsacUrNa, abhimantraNa, akSata abhimantraNa, nandi vidhAna Adi mAMgalika kRtyoM meM kiyA jAtA hai| 8. laghu vidyAnuvAda meM paribhASita mudrAe~ 1. vajra mudrA 2. padma mudrA 3. cakra mudrA 4. parameSThI mudrA (prathama) 5. parameSThI mudrA (dvitIya) 6. aMjali mudrA (pallava mudrA) 7. saubhAgya mudrA 8. muktAzukti mudrA 9. mudgara mudrA 10. tarjanI mudrA 11. pravacana mudrA 12. dhenu mudrA 13. Asana mudrA 14. nArAca mudrA 15. jana mudrA 16. mIna mudrA 17. aMkuza mudrA 18. hRdaya mudrA 19. ziro mudrA 20. zikhA mudrA 21. kavaca mudrA 22. kSura mudrA 23. astra mudrA 24. mahA mudrA 25. AvAhanI mudrA 26. sthApanI mudrA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ... 53 27. sannidhAnI mudrA 28. niSThurA mudrA 29. trAsanI (pUjya) mudrA 30. pAza mudrA 31. dhvaja mudrA 32. varada mudrA 33. zaMkha mudrA 34. zakti mudrA 35. zrRMkhalA mudrA 36. mandaramerU mudrA (paMcamerU mudrA ) 37. gadA mudrA 38. ghaNTA mudrA 39. parazu mudrA 40. vRkSa mudrA 41. sarpa mudrA 42. khaDga mudrA 43. jvalana mudrA 44. daNDa mudrA 1 12 9. zrI puNyaratnasUri vijaya ke ziSya RSiguNaratna dvArA likhita mudrAvidhi meM ullikhita mudrAe~ 1. OM kAra mudrA 2. hrI~kAra mudrA 3. nakAra mudrA 4. makAra mudrA 5. siMha mudrA 6. eNMkAra mudrA 7. zaMkha mudrA 8. catuSkapaTTa mudrA 9. nAgavelipatradvaya mudrA 10. yoni mudrA 11. paMca parameSThi mudrA (prathama) 12. paMca parameSThi mudrA (dvitIya) 13. tridvArajinAlaya mudrA 14. svastika mudrA 15. caturmukha mudrA 16. kalyANatraya mudrA 17. sAmAnya jinAlaya mudrA 18. kapATa mudrA 19. toraNa mudrA 20. zakti mudrA 21. Izvara mudrA 22. amRtasaMjIvanI mudrA 23. trinetra mudrA 24. tripurasa mudrA 25. mazIta mudrA 26. gRhator3A mudrA 27. siMhAsana mudrA 28. padmakoza mudrA 29. sAmAnya padma mudrA 30. netra mudrA 31. vikasita padma mudrA 32. sanAlakamala mudrA 33. azva mudrA 34. gaja mudrA 35. daNDa mudrA 36. pArzvanAtha mudrA 37. garUr3a mudrA 38. nArAca mudrA 39. satata mudrA 40. vApI mudrA 41. kuMbha mudrA 42. aparakuMbha mudrA 43. kuMbha mudrA 44. hRdaya mudrA 45. ziro mudrA 46 zikhA mudrA 47. kavaca mudrA 48 ghRtabhRtakuMbha mudrA 49 kSura mudrA 50. bhRMgAra mudrA 51. astra mudrA 52. dhenu mudrA 53. pratimA mudrA 54 sthApanI mudrA 55. AvAhanI mudrA 56. saMnidhAnI mudrA 57. niSThurA mudrA 58. pravahaNa mudrA 59. sthApana mudrA 60. avaguNThana mudrA 61. nirodha mudrA 62. zAsanI mudrA 63. govRSaNa mudrA 64. pAza mudrA 65. mahA mudrA 66. aparapAza mudrA 67. aMkuza mudrA 68. apara aMkuza mudrA 69. mahAMkuza mudrA 70. mahAnAzapAza mudrA 71. dhvaja mudrA 72. zarA mudrA 73. vajra mudrA 74 zrRMkhalA mudrA 75 varada mudrA 76. cakra mudrA 77. namaskRti mudrA 78. muktAzukti mudrA 79. praNipAta mudrA 80. yoni mudrA 81. trimukha mudrA 82. yoginI mudrA 83. DamarUka mudrA 84. kSetrapAla mudrA 85. abhaya mudrA 86. pAzaka mudrA 87. khaDga mudrA 88. pravacana mudrA 89. yoga mudrA 90 maMgala mudrA 91. Asana mudrA 92. aMga mudrA 93. parvata mudrA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM 94. vismayA mudrA 95. cuMTana mudrA 96. zrIvatsa mudrA 97. akSa mudrA 98. gadA mudrA 99. ghaNTa mudrA 100 nAda mudrA 101. kamaNDalu mudrA 102. parazu mudrA 103. apara parazu mudrA 104. vRkSa mudrA 105. sarpa mudrA 106.jvalana mudrA 107. zivazAsana mudrA 108. zUla mUdrA 109. zrImaNi mudrA 110. zUla mudrA 111. saMhAra mudrA 112. parameSThi mudrA 113. aMjali mudrA 114. jina mudrA 115. saubhAgya mudraa|13 10. gaNi kalyANavijaya racita kalyANakalikA meM ullikhita mudrAe~ 1. jina mudrA 2. kumbha mudrA 3. namaskAra mudrA 4. praNipAta mudrA 5. bhaMgAra mudrA 6. abhaya mudrA 7. trAsanI mudrA 8. vajra mudrA 9. padma mudrA 10. cakra mudrA 11. parameSThI mudrA 12. aMga mudrA 13. aMjali mudrA 14. saubhAgya mudrA 15. garUr3a mudrA 16. muktAzukti mudrA 17. mudgara mudrA 18. tarjanI mudrA 19. pravacana mudrA 20. dhenu mudrA 21. Asana mudrA 22. aMkuza mudrA 23. matsya mudrA 24. kavaca mudrA 25. astra mudrA 26. kSura mudraa| kalyANaka kalikA meM uparyukta mudrAoM kA nirdeza pratiSThA evaM pUjA Adi ke sandarbha meM kiyA gayA hai| 27. AvAhanI mudrA 28. sthApanI mudrA 29. saMnidhAnI mudrA 30. saMnirodhinI mudrA 31. saMmukhIkaraNa mudrA 32. avaguMThanI mudrA 33. saMhAra mudrA / 14 ye mudrAe~ jApa-anuSThAna meM upayogI kahI gaI hai| 11. AcArya tulasI ke ziSya muni zrI kizanalAlajI dvArA praNIta mudrAe~ ___ 1. aha~ mudrA 2. siddha mudrA 3. AcArya mudrA 4. upAdhyAya mudrA 5. sAdhu mudraa|15 tulanA ___jaina upAsanA paddhati meM upayogI paMcAMga praNipAta, utkaTAsana, vIrAsana, kAyotsarga, muktAzukti Adi mudrAoM kA varNana Agama evaM TIkA sAhitya meM spaSTa rUpa se upalabdha ho jAtA hai, kintu mantra-jApa Adi kI viziSTa sAdhanAoM evaM pUjA-pratiSThA Adi prasaMgoM meM upayogI mudrAoM kI eka kramika sUcI sarvaprathama nirvANakalikA meM prApta hotI hai| isameM mudrA prayoga kI vidhi bhI dI gaI hai| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ...55 tadanantara nirvANakalikA grantha kA anusaraNa karate hue mudrAvicAra prakaraNa meM yathAvata unhIM 63 mudrAoM kA ullekha kiyA gayA hai| tatpazcAta subodhAsAmAcArI meM 16 mudrAoM ke nAma lagabhaga nirvANakalikA se milate-julate haiN| isI taraha tilakAcAryasAmAcArI meM nirdiSTa mudrAoM ke nAma bhI prAya: nirvANakalikA se sAmya rakhate haiN| usake pazcAta vidhimArgaprapAkAra ne bhI nirvANakalikA kA anusaraNa karate hue tatsambandhI lagabhaga sabhI mudrAoM ko apane grantha meM samAviSTa kiyA hai tathA 14 mudrAe~ usase atirikta bhI batAyI hai| usake bAda AcAradinakara meM 42 mudrAe~ vidhivata kahI gaI haiM inameM se adhikAMza mudrAe~ pUrvavartI granthoM se bhinna haiN| isI krama meM laghuvidyAnuvAda ke antargata 44 mudrAoM kA varNana prApta hotA hai jo akrama pUrvaka nirvANakalikA evaM vidhimArgaprapA se pUrNa sAmyatA rakhatA hai| ___ isI bhA~ti RSiguNaratna dvArA likhita mudrAvidhi meM 115 mudrAoM kA savidhi nirUpaNa kiyA gayA hai jinameM lagabhaga 60 mudrAe~ vidhimArgaprapA ke samAna hI hai| isake atirikta kucha mudrAoM ke nAma samAna haiM kintu prayoga vidhi bhinna hai tathA kucha mudrAoM kI prayoga vidhi samAna hai parantu nAmoM meM bhinnatA hai| kalyANakalikA meM saMgrahita mudrAe~ uparokta granthoM se hI uddhRta honI caahie| Adhunika vidhikAraka kalyANakalikA meM nirdiSTa mudrAoM kA hI vizeSa upayoga karate haiN| isake sivAya paMcAzakaprakaraNa, SoDazakaprakaraNa, pravacanasAroddhAra, sUrimantra kI sAdhanA vidhi ityAdi kRtiyoM meM bhI mudrAoM ke nAma prApta hote haiM, kintu vahA~ unakA nirUpaNa sAdhanA vidhi kI apekSA se hai jabaki nirvANakalikA Adi granthoM meM madrAoM ke sambandha meM svatantra vicAra kiyA gayA hai| vaidika granthoM meM pratipAdita mudrAoM kI sUcI 1. gheraNDa saMhitA meM ullikhita mudrAe~ 1. mahA mudrA 2. nabho mudrA 3. uDDIyAnabandha mudrA 4. jAlandhara bandha mudrA 5. mUlabandha mudrA 6. mahAbandha mudrA 7. mahAvedha mudrA 8. khecarI mudrA 9. viparItakaraNI mudrA 10. yoni mudrA 11. vajrolI mudrA 12. zakticAlinI mudrA 13. tAr3AgI mudrA 14. mANDukI mudrA 15. zAmbhavI mudrA 16. paMcadhAraNA mudrA Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56... mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM 17. AzvinI mudrA 18. pAzinI mudrA 19. kAkI mudrA 20. mAtaMginI mudrA 21. bhujaMginI mudrA | 16 2. zivasaMhitA meM prarUpita mudrAe~ 1. mahA mudrA 2. mahAbandha mudrA 3. mahAvedha mudrA 4. khecarI mudrA 5. jAlandhara bandha mudrA 6. mUlabandha mudrA 7. viparItakaraNI mudrA 8. uDDAnabaMdha mudrA 9. vajrolI mudrA 10. zakticAlinI mudrA | 12 3. gorakSa saMhitA meM paribhASita mudrAe~ 1. zakticAlinI mudrA 2. mahAmudrA 3. nabho mudrA 4. uDDIyAna bandha mudrA 5. jAlandhara bandha mudrA 6. mUlabandha mudrA 7. khecarI mudrA 8. viparItakaraNI mudrA 9. kAkI mudrA / " 18 4. haThayoga pradIpikA meM nirdezita mudrAe~ 1. mahAmudrA 2. mahAbaMdha mudrA 3. mahAvedha mudrA 4. khecarI mudrA 5. uDDiyAna mudrA 6. mUlabaMdha mudrA 7. jAlaMdhara baMdha mudrA 8. viparItakaraNI mudrA 9. vajrolI mudrA 10. zakticAlana mudrA | 19 ye mudrAe~ janma aura maraNa kI paramparA ko naSTa karane kA sAmarthya rakhatI haiN| 5. yogatattvopaniSad meM carcita mudrAe~ 1. mahAbandha mudrA 2. mahAvedha mudrA 3. khecarI mudrA 4. jAlaMdhara bandha mudrA 5. uDDIyAna baMdha mudrA 6. mUla baMdha mudrA 7. amarolI mudrA 8. vajrolI mudrA 9. sahajolI mudrA | 20 6. yogacUr3AmaNi upaniSat meM vivecita mudrAe~ 1. mahAmudrA 2. nabho mudrA 3. uDDiyAna baMdha mudrA 4. jAlandhara baMdha mudrA 5. mUlabaMdha mudrA 6. khecarI mudrA 7. yoni mudrA | 21 7. yogakuNDalI upaniSat meM prarUpita mudrAe~ 1. mUlabandha mudrA 2. uDDIyAna bandha mudrA 3. jAlandhara baMdha mudrA 4. khecarI mudrA 122 8. tejobindupaniSat meM mUlabandha nAmakI eka mudrA kA hI ullekha hai| 23 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ...57 9. purANa sAhitya meM varNita mudrAe~ brahmapurANa meM nimna ATha mudrAoM kA ullekha prApta hotA hai 1. padya mudrA 2. zaMkha mudrA 3. zrIvatsa mudrA 4. gadA mudrA 5. garUr3a mudrA 6. cakra mudrA 7. khaDga mudrA 8. zA dhanuSa mudraa|24| nAradIyapurANa meM bhI pUrvokta ATha mudrAe~ eka sAtha prApta hotI hai| ___1. padma mudrA 2. zaMkha mudrA 3. zrIvatsa mudrA 4. gadA mudrA 5. garUr3a mudrA 6. cakra mudrA 7. khaDga mudrA 8. zAgedhanuSa mudraa|25| nAradIya purANa meM dIkSA, mantra japa, devapUjana Adi prasaMgoM meM nimna mudrAoM ke nAma bhI upalabdha hote haiM jaise ki yoni mudrA, muSTi mudrA, go mudrA, kumbha mudrA, tattva mudrA, matsya mudrA, zaMkha mudrA, mUzala mudrA, cakra mudrA, parabhIkaraNa mudrA, mahA mudrA, yoni mudrA, gArUDI mudrA, mAlinI mudrA, dhenu mudrA, zaivISaDaMga mudrA, kamala mudrA, khecarI mudraa|26 ziva purANa meM ziva kI pUjA se sambandhita pA~ca mudrAoM kA ullekha milatA hai- 1. AvAhana mudrA 2. sthApana mudrA 3. sannirodhana mudrA 4. nirIkSaNa mudrA 5. namaskAra mudraa|27 nAradIyapurANa meM nimna ATha mudrAe~ devI-devatAoM ke Ayudha, vAhana yA cihna kI sUcaka kahI gaI haiM 1. padma mudrA 2. zaMkha mudrA 3. zrIvatsa mudrA 4. gadA mudrA 5. garUr3a mudrA 6. cakra mudrA 7. khaDga mudrA aura 8. zAGga mudraa|28 brahmANDapurANa meM viSNu pUjA ke samaya prayukta hone vAlI ATha mudrAoM kA ullekha milatA hai|29 kAlikApurANa meM devI pUjA se sambandhita 108 mudrAoM kA vistRta varNana kiyA gayA hai jinameM se nimna 55 mudrAe~ devatAoM ko prasanna karane vAlI mAnI gaI haiM 1. dhenu mudrA 2. sampuTa mudrA 3. prAJjali mudrA 4. bilva mudrA 5. padma mudrA 6. nArAca mudrA 7. muNDa mudrA 8. daNDa mudrA 9. yoni mudrA 10. argha mudrA 11. vandanI mudrA 12. mahA mudrA 13. mahAyoni mudrA 14. bhaga mudrA 15. puTaka mudrA 16. niSaGga mudrA 17. ardhacandraka mudrA 18. aMga mudrA 19. dvimukha mudrA 20. zaMkha mudrA 21. muSTika mudrA 22. vajra mudrA 23. rabdha mudrA 24. SaDyoni mudrA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM 25. vimala mudrA 26. ghaTa mudrA 27. zikhariNI mudrA 28. tuGga mudrA 29. puNDra mudrA 30 adhrapuNDraka mudrA 31. sammilanI mudrA 32. kuNDa mudrA 33. cakra mudrA 34. zUla mudrA 35. siMhavaktra mudrA 36. gomukha mudrA 37. pronnAma mudrA 38. unnamanaM mudrA 39. bimba mudrA 40. pAzupata mudrA 41. zuddhama mudrA 42. tyAga mudrA 43. utsAriNI mudrA 44. prasAriNI mudrA 45. ugra mudrA 46. kuNDalI mudrA 47. vyUha mudrA 48. trimukhA mudrA 49. AsivallI mudrA 50. yoga mudrA 51. bheda mudrA 52. mohanama mudrA 53. bANa mudrA 54. dhanu mudrA 55. tUNIra mudraa| anya 53 mudrAe~ viziSTa avasaroM para prayukta hotI haiN|30 isa purANa meM mahA mudrA, dhenu mudrA, yoni mudrA evaM khecarI mudrA kA bhI varNana prApta hotA hai| zrImaddevI bhAgavatapurANa meM sandhyopAsanA karane kI vidhi batAte hue gAyatrI jApa se pUrva 24 prakAra kI hasta mudrAe~ pradarzita karane kA nirdeza hai| ukta mudrAe~ vedamAtA gAyatrI devI ko parama prasanna karatI haiN|31 10. mAhezvarAcArya kSemarAjakRta zrI svacchandatantra meM varNita mudrAe~ ___1. AvAhanI mudrA 2. sthApanI mudrA 3. yoni mudrA 4. niSThurA mudraa| ye mudrAe~ mahAdevI bhairava ko pradarzita kI jAtI hai|32 1. muNDa mudrA 2. khaGga mudrA 3. kapAla mudrA 4. aMkuza mudrA 5. pAza mudrA 6. nArAca mudrA 7. dhanu mudrA 8. ghaNTA mudrA 9. vINA mudrA 10. DamarU mudrA 11. trizUla mudrA 12. vajra mudA 13. mudgara mudrA 14. parazu mudrA 15. zaMkha mudrA 16. padma mudraa| ye mudrAe~ bhI lagabhaga mahAdevI bhairava ko dikhAI jAtI hai|33 11. abhinavagupta praNIta tantrAloka meM nirdiSTa mudrAe~ 1. padma mudrA 2. zUla mudrA 3. cakra mudrA 4. zakti mudrA 5. daNDa mudrA 6. vajra mudrA 7. daMSTrA mudrA 8. kapAla mudraa| ye mudrAe~ khecarI mudrA se sambandhita mAnI gaI haiM tathA inheM mahAmudrA kahA gayA hai|34 1. zazAkinI (khecarI) mudrA 2. vyoma mudrA 3. hRdaya khecarI mudrA 4. zAntA mudrA 5. zakti mudrA 6. paMcakuNDalI mudrA 7. paMcakuNDalinI saMhAra mudrA 8. utkrAmaNI mudrA 9. sAhasa mudraa| ye mudrAe~ bhI khecarI mudrA se sandarbhita kahI gaI haiN|35 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ...59 jayAkhyasaMhitA meM mantra bheda ke AdhAra para mudrAoM ko tIna bhAgoM meM bA~TA gayA hai| prathama vibhAga meM garbhamantroM kI 26 mudrAe~ nirdiSTa kI gaI haiN| dvitIya vibhAga meM AdhArAsanamantra kI pradhAna rUpa se ATha evaM sAmAnya rUpa se teraha mudrAoM kA ullekha kiyA gayA hai| tRtIya vibhAga meM kSetreza Adi bIja kI 21 mudrAyeM kahI gaI hai|36 ___ tantrarAjatantra meM devatAoM ko prasanna karane se sambandhita nimna mudrAoM kA savidhi varNana hai|37 ___ 1. AvAhanI mudrA 2. sthApinI mudrA 3. sannirodhanI mudrA 4. avaguNThanI mudrA 5. sannidhApinI mudrA 6. bANa mudrA 7. dhanuSa mudrA 8. pAza mudrA 9. aMkuza mudrA 10. namaskriyA mudrA 11. saMkSobhiNI mudrA 12. drAviNI mudrA 13. AkarSiNI mudrA 14. vazyA mudrA 15. unmAdinI mudrA 16. mahAkuMzA mudrA 17. khecarI mudrA 18. bIja mudrA 19. yoni mudrA 20. zaktisthApinI mudraa| jJAnArNavatantra meM tIsa se adhika mudrAe~ batAyI gayI hai tathA ye mudrAyeM bhI ziva Adi devatAoM ke sammukha unheM prasanna karane ke lie pradarzita kI jAtI hai|38 hemAdri ne (13vIM zatI) paMkaja, niSThura, vyoma evaM mukula nAmaka mudrAoM para prakAza DAlA hai|39 mitramizra ne AjhikaprakAza (vIra mitrodaya kA eka aMza ) meM gAyatrIjApa ke samaya pradarzita kI jAne vAlI 24 mudrAoM kA svarUpa varNana kiyA hai|40 vIramitrodaya ke pUjA prakAza meM nimna 14 mudrAe~ bhI pradarzita karane hetu kahI gaI haiM-41 1. AvAhanI 2. sthApanI 3. saMmukhIkaraNI 4. sannirodhanI 5. prasAda 6. avaguNThana 7. zaMkha 8. cakra 9. gadA 10. padma 11. musala 12. khaDga 13. dhanuS 14. bANa mudraa| devaNabhaTTa ne smRticandrikA meM deva pUjA ke samaya pradarzita kI jAne vAlI 24 mudrAoM kA nAmollekha kiyA hai|42 zaMkarAcArya viracita prapaMcasAra kI TIkA meM gIrvANendra sarasvatI ne (lagabhaga 14-15vIM zatI) 54 mudrAoM ko pradarzita karane kI vidhiyA~ prAcInasaMgraha grantha se uddhRta karake dI hai|43 pAMcarAtra kI anya saMhitAoM meM SaDaMga mudrAoM kA varNana hai, jabaki Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM nAradIyasaMhitA meM dvAdazAMga mudrAoM kA ullekha isa prakAra hai- 1. hRdaya 2. sira 3. zikhA 4. kavaca 5. astra 6. netra 7. udara 8. pRSTha 9. bAhu 10. urU 11. jaMghA 12. paad| yahA~ udara se lekara pAda taka chaha mudrAe~ atirikta hai| 12. hindU paramparA meM pracalita sAmAnya mudrAe~ 1. aMcita mudrA 2. arAla mudrA 3. arcita mudrA 4. AvAhana mudrA 5. candrakalA mudrA 6. caturahasta mudrA 7. catura mudrA 8. cina mudrA 9. daMDa mudrA 10. dhenu mudrA 11. gadA mudrA 12. gajahasta mudrA 13. haMsa mudrA 14. hariNa mudrA 15. hastasvastika mudrA 16. kapittha mudrA 17. kazyapa mudrA 18. kaTi mudrA 19. kaTiga mudrA 20. kaTyAvalambita mudrA 21. kUrpara mudrA 22. mukula mudrA 23. nidrAtahasta mudrA 24. padma mudrA 25. paMtAkA mudrA 26. pravartita hasta mudrA 27. puSpAJjalI mudrA 28. puSpapuTa mudrA 29. sarpakAra mudrA 30. siMhakarNa mudrA 31. tattva mudrA 32. vajrapatAkA mudrA 33. vandanA mudrA 34. vismaya mudrA 35. visyama vitarka mudraa|45 13. mataMgapAramezvara meM nirdiSTa mudrAe~ 1. zakti mudrA 2. bIja mudrA 3. prazAMta mudrA 4. AvAhana mudrA 5. saMhAra mudraa|46 14. zAradAtilakataMtra meM varNita mudrAe~ ___ 1. AvAhanI mudrA 2. sthApanI mudrA 3. sannidhApanI mudrA 4. sannirodhanI mudrA 5. sammukhIkaraNI mudrA 6. sakalIkRti mudrA 7. avaguNThanI mudrA 8. dhenu mudrA 9. mahA mudraa|47 15. zAradAtilakatantra para racita rAghava bhaTTIya TIkA sambandhI mudrAe~ ___1. mUsala mudrA 2. yoni mudrA 3. cakra mudrA 4. mAlinI mudrA 5. garur3a mudrA 6. gandha mudrA 7. jvAlinI mudrA 8. jJAna mudrA 9. pustaka mudrA 10. vyAkhyAna mudrA 11. lakSmI mudrA 12. pAza mudrA 13. durgA mudrA 14. gaNapati mudrA 15. vighna mudrA 16. abja mudrA 17. bimba mudrA 18. sapta jihvA mudrA 19. mRga mudrA 20. gadA mudrA 21. zrIvatsa mudrA 22. kaustubha mudrA 23. vanamAlA mudrA 24. hayagrIva mudrA 25. nArasiMhI mudrA 26. nRsiMha mudrA 27. antra mudrA 28. vastra mudrA 29. daMSTrA mudrA 30, dAraNa mudrA 31. viSvaksena mudrA 32. veNu mudrA 33. bilva mudrA 34. kAma Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...61 jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI . mudrA 35. trailokyamohinI mudrA 36. parazu mudrA 37. mRga mudrA 38. abhaya mudrA 39. vara mudrA 40. liMga mudrA 41. DamarUka mudrA 1 48 16. prapaMcasAra sArasaMgraha meM pratipAdita mudrAe~ 1. AvAhanI mudrA 2. sthApinI mudrA 3. sannidhApanI mudrA 4. saMrodhinI mudrA 5. sammukhI mudrA 6. prArthanA mudrA, 7. vAsudeva mudrA 8. liMga mudrA 9. vighna mudrA 10. yoni mudrA 11 jAnu mudrA 12. narasiMhI mudrA 13. nRsiMhI mudrA 14. vArAha mudrA (prathama prakAra) 15. vArAha mudrA (dvitIya prakAra ) 16. nRhari mudrA 17. hayagrIva mudrA 18. veNu mudrA 19. lakSmI mudrA 20. kunta mudrA 21. kAma mudrA 22. trailokyamohinI mudrA 23 durgA mudrA 24. garUr3a mudrA 25. zaMkha mudrA 26. gadA mudrA 27. abja mudrA 28. mukha mudrA 29 carma mudrA 30. mUsala mudrA 31. astra mudrA 32. cakra mudrA 33. daMSTrA mudrA 34. zrIvatsa mudrA 35. kaustubha mudrA 36. vanamAlA mudrA 37. trizUla mudrA 38. DamarU mudrA 39. parazu mudrA 40. mRga mudrA 41. khaTvAMga mudrA 42. kApAlI mudrA 43 dhenu mudrA 44. bANa mudrA 45. nArAca mudrA 46. dhenu mudrA 47. ikSucApa mudrA 48. paMcapuSpabANa mudrA 49. vara mudrA 50. abhaya mudrA 51. akSamAlA mudrA 52 pustaka mudrA 53. saMhAra mudrA | 249 17. tAntrika mudrA vijJAna meM saMgrahita mudrAe~ isa sampAdita pustikA meM pUrvavartI granthoM se uddhRta kara aneka mudrAoM kA sacitra varNana kiyA gayA hai| yahA~ jAnakArI kI dRSTi se upalabdha sabhI mudrAoM kA nAmollekha mAtra kara rahe haiM jisase taparamparAvartI anuyAyI varga devapUjA Adi meM unakA upayoga kara sAdhanA ko sarvAGgINa banA ske| mudrAoM kI nAma sUcI isa prakAra hai-50 1. viSNu bhagavAna kI unnIsa mudrAe~ 2. ziva bhagavAna kI dasa mudrAe~ 3. gaNeza kI sAta mudrAe~ 4. durgA zakti kI dasa mudrAe~ 5. sarasvatI devI kI pA~ca mudrAe~ 6. bhagavatI tripurA kI dasa mudrAe~ 7. anya deviyoM kI pA~ca mudrAe~ 8. agni kI tIna mudrAe~ 9. anya devatAoM kI dasa mudrAe~ 10. AhvAna Adi kI dasa mudrAe~ 11. SaDaGganyAsa kI cha: mudrAe~ 12. karanyAsa kI cha: mudrAe~ 13. jIvanyAsa kI chaH mudrAe~ 14 mAtRkAnyAsa kI gyAraha mudrAe~ 15. devopAsanA kI nau mudrAe~ 16. upacAra kI teraha mudrAe~ 17. nitya pUjA kI pA~ca mudrAe~ 18. dhyAnAveza prArthanA kI pA~ca mudrAe~ 19. tatvoM kI pandraha mudrAe~ Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM 20. homa kI ATha mudrAe~ 21. zAnti rakSaNa kI teraha mudrAe~ 22. balidAna kI cAra mudrAe~ 23. gAyatrI sAdhanA kI battIsa mudrAe~ 24. yoga sAdhanA kI pandraha mudrAe~ 25. bhojana kI pA~ca mudraaeN| 18. sandhyAkAlIna upAsanA evaM gAyatrI sAdhanA meM upayogI mudrAe~ ___ 1. sumukhI mudrA 2. sampuTI mudrA 3. vitata mudrA 4. vistRta mudrA 5. dvimukhI mudrA 6. trimukhI mudrA 7. caturmukhI mudrA 8. paMcamukhI mudrA 9. SaNmukhI mudrA 10. adhomukhI mudrA 11. vyApakAMjalika mudrA 12. zakaTa mudrA 13. yamapAza mudrA 14. grathita mudrA 15. sammukhonmukhI mudrA 16. pralamba mudrA 17. muSTika mudrA 18. matsya mudrA 19. kUrma mudrA 20. varAhaka mudrA 21. siMhakrAnta mudrA 22. mahAkrAnta mudrA 23. mudgara mudrA 24. pallava mudraa|51 uparokta 24 mudrAe~ gAyatrI jApa se pUrva kI jAtI hai| 1. surabhi mudrA 2. jJAna mudrA 3. vairAgya mudrA 4. yoni mudrA 5. zaMkha mudrA 6. paMkaja mudrA 7. liMga mudrA 8. nirvANa mudraa| ukta 8 mudrAe~ gAyatrI jApa ke pazcAta kI jAtI hai| tulanA hindU sAhitya meM sAmAnya taura para hajAroM mudrAe~ upalabdha hotI haiM jinameM upaniSad, purANa, saMhitA Adi meM varNita mudrAe~ viziSTa koTi kI mAnI gaI hai| yahA~ mukhya rUpa se yogasAdhanA meM upayogI evaM vartamAna paramparA meM pracalita mudrAoM kI sUcI prastuta kI gaI hai| ___ yadi tulanA kI apekSA vicAra kiyA jAe to upaniSad granthoM evaM saMhitAoM meM jina mudrAoM ke ullekha haiN| ve purANa Adi granthoM meM nahIMvata hai| gheraNDa Adi saMhitAoM evaM upaniSadoM meM mukhyatayA yoga sAdhanA sambandhI kaThina mudrAoM kA varNana kiyA gayA hai jinakA prayoga duHsAdhya hai tathA una granthoM ko isa sambandha meM prAcIna bhI mAnA jAtA hai| ___tAntrika evaM paurANika granthoM meM varNita mudrAe~ mukhyatayA pUjA-devadarzanajApa Adi se sambandhita haiM tathA kucha mudrAe~ Atma sAdhanA upayogI bhI haiN| inameM kucha mudrAe~ aisI bhI haiM jinakA ullekha kisI grantha vizeSa meM hI milatA hai to kucha anya granthoM meM bhI upalabdha hotI haiN| prastuta sUcI se jJAta hotA hai ki paravartI lekhakoM ne bhI Atmazuddhi mUlaka Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ...63 mudrAoM kA pratipAdana kiyA hai| isase yaha bhI spaSTa hotA hai ki mudrA yoga ke sambandha meM hara yuga ke sAdhakoM ne eka nayA cintana prastuta karane kA prayAsa kiyA hai| agocarI Adi mudrAe~ arvAcIna kRtiyoM meM upalabdha hone ke bAvajUda bhI adhyAtma evaM parama pada kI prApti se sambandhita haiN| vartamAna pracalita mudrAe~ kucha svataMtra to kucha pUrvavartI granthoM se uddhRta kI gaI hai| ina pracalita mudrAoM kA upayoga adhikAMza roga nivAraNa evaM mAnasa zAnti hetu kiyA jAtA hai| taduparAnta gAyatrI mantra Adi kaI mudrAoM kA prayoga jApa Adi nitya karma ke lie bhI hotA hai| ___yahA~ yaha bhI ullekhya hai ki katipaya mudrAoM ke nAma samAna hone para bhI granthoM meM unake bhinna-bhinna svarUpa prApta hote haiM, kucha samAna nAma kI mudrAe~ bhinna-bhinna kAryoM ke lie prayukta hotI hai tathA kucheka mudrAe~ nAma se bhinna hone para bhI unakA svarUpa evaM prayoga samAna hotA hai| isalie gurUgama pUrvaka mudrAoM kI sAdhanA karate hue usake supariNAmoM kA anubhava karanA caahie| bauddha paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI 1. saptaratna sambandhI mudrAe~ 1. cakraratna mudrA 2. maNiratna mudrA 3. strIratna mudrA 4. puruSaratna mudrA 5. hastiratna mudrA 6. azvaratna mudrA 7. uparatna mudrA 8. khaDgaratna mudraa|52 2. aSTa maMgala sambandhI mudrAe~ 1. nidhighaTa mudrA 2. padmakuMjara mudrA 3. zrIvatsya mudrA 4. sitAtapatra mudrA 5. suvarNa cakra mudrA 6. vajra Aloka mudrA 7. vajra dazaiM mudrA 8. vajra dharme mudrA 9. vajra dhUpe mudrA 10. vajra gandhe mudrA 11. vajra gIte mudrA 12. vajra hasye mudrA 13. vajra lAsye mudrA 14. vajra mRdaMge mudrA 15. vajra muraje mudrA 16. vajra nRtye mudrA 17. vajra puSpe mudrA 18. vajra rAsye mudrA 19. vajra sparze mudrA 20. vajra vaMze mudrA 21. vajra vIne mudrA 22. kanaka matsya mudrA 23. kuNDa dhvaja mudrA 24. zaMkhAvartta mudraa|53 3. ma-ma maDos se sambandhita mudrAe~ ____ 1. sarvadharmaH mudrA 2. sarvatathAgatebhyo mudrA 3. vajraamRtakuMDalI mudrA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64... mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM 4. sarvatathAgata avalokite mudrA 5. jJAna avalokite mudrA 6. samanta buddhanam mudrA | 54 4. aThAraha karttavya sambandhI mudrAe~ 1. butsu bu-sammaya in mudrA 2. catura digbaMdha mudrA 3. hayagrIvA mudrA 4. ka-in mudrA 5. koMgo-mo-in mudrA 6. puSpamAlA mudrA 7. ratnavAhana mudrA 8. zaucha-rau-in mudrA 9. jau-ju-ma-ko-ku-in mudrA 10 mahAvajra cakra mudrA 11. vajrabaMdha mudrA 155 5. bAraha dravya hAtha milana sambandhI mudrAe~ sahau mudrA 1. bihararai sata gassahau mudrA 2. bauddha gassahau mudrA 3. phukuzu 4. haranama gassahau mudrA 5. kummara gassahau mudrA 6. mihArita gassahau mudrA 7. nebina gassahau mudrA 8. ottanaza gassahau mudrA 9. saMphuTa gassahau mudrA 10 tairai gassahau mudrA 11. adara gassahau mudrA | 56 6. bhagavAna buddha kI 40 mudrAe~ 1. peMg- tukkara kiriya mudrA 2. peMg- suMg rabmathupayas mudrA 3. peMg-loy tarDa mudrA 4. peMg-suMg rabyak mudrA 5. bhUmisparza mudrA 6. peMg-lilA mudrA 7. peMgtavainetra mudrA 8. peMg-choMg- krom - keDav mudrA 9. peMga - phrasanbhatra mudrA 10 peMgchan- samora mudrA 11. peMg- lilA mudrA 12. peMg- prAtarna ehibhikkhu mudrA 13. peMgploMga - aryu- saMgkharna mudrA 14. abhaya mudrA 15 peMg-uhma bhatra mudrA 16. peMgUpattakit mudrA 17. peMg-phrA- -kait tatu mudrA 18. peMg - phratabre khanan mudrA 19. peMghamyat mudrA 20. peMg-palelai mudrA 21. peMg-ham phrA-kAe~-can mudrA 22. peMgnakavalok mudrA 23. peMg-nakavaloka mudrA 24. peMgU- soMgruputkaMga mudrA 25. peMgsoMg-nam phon mudrA 26. peMg- pratopyun mudrA 27. peMg-khor - phon mudrA 28. peMgram-pveMga mudrA 29. peMg-saMhalupnammamu aMgadue bahad mudrA 30. peMg-sAMgpicaranacaratham mudrA 31. peMg - phraditthaMroy - phrabuddhabatra mudrA 32. peMg-proMgahyukSankhan mudrA 33. peMg- rab-pholma- mveMga mudrA 34. peMg- khabkavakkali mudrA 35. peMgUparinippharna mudrA 36. peMg-savoimathupayas mudrA 37. peMg-sedetphutthadannenrtyai mudrA 38. peMgU- soMkhem mudrA 39. peMga - thoMg-taMg-etatakkasatarna mudrA 40. peMgU- perdaloka mudrA 157 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ... 65 7. bhagavAna buddha kI mukhya pA~ca mudrAe~ 1. abhaya mudrA 2. dhyAna mudrA 3. bhUmisparza mudrA 4. vyAkhyAna mudrA 5. dharmacakrapravarttana mudrA | 58 8. bhAratIya bauddha mudrAe~ 1. Aloka mudrA 2. argham mudrA 3. bAm mudrA 4. bhUtaDAmara mudrA 5. dhUpa mudrA 6. gandha mudrA (prathama) 7. gandha mudrA (dvitIya) 8. hoha mudrA 9. hum mudrA 10. jah mudrA 11. karana mudrA 12. kSepaNa mudrA 13. maNDala mudrA 14. naivedya mudrA 15. pAdyam mudrA 16. puSpa mudrA 17. sarva buddha bodhisattvAnAm mudrA 18. torma mudrA 19. trizaraNA mudrA 20 vikasita padmamudrA | 59 9. jApAnI bauddha mudrAe~ 1. abhiSeka guhya mudrA 2. adhiSThAna mudrA 3. agnicakra zamana mudrA (prathama) 4. agnicakra zamana mudrA (dvitIya) 5. agni jvAlA mudrA 6. agni zAlA mudrA 7. AhvAna mudrA 8. ajaNTa- Temborina - in mudrA 9. abhida - butsu seppau - in mudrA (prathama) 10. abhida-butsu seppau - in mudrA (dvitIya) 11. abhida - butsu - seppau -in mudrA (tRtIya) 12. abhida - butsu seppI in mudrA (caturtha) 13. abhida - butsu seppau-in mudrA (paMcama) 14. abhida - butsu seppau - in mudrA (chaThI) 15. an-Aya in mudrA 16. an-Ay-zozu-in mudrA 17. aMjali mudrA 18. anucitta mudrA 19. anjan in mudrA 20. basara - un- koMgau - in mudrA (prathama) 21. basara - unkoMgau-in mudrA (dvitIya) 22. buddhAlocanI mudrA 23. buddhAzramaNa mudrA 24. buppatsu-in mudrA 25. cakra mudrA 26. cakravartI mudrA 27. ci-kena-in mudrA (prathama) 28. ci-kena in mudrA (dvitIya) 29. ciku - cau- zai- in mudrA 30. gaganagaMja mudrA (prathama) 31. gaganagaMja mudrA (dvitIya) 32. gaNadhAranTembaurin-in mudrA 33. gaMdharvarAja mudrA 34. ge - baku-kena-in mudrA (prathama) 35. ge- baku - kena-in mudrA (dvitIya) 36. ge- baku - kena - in mudrA (tRtIya) 37. gau-baku-in mudrA 38. hayagrIvA mudrA 39 hemanta mudrA 40 hauryUjiTembaurin-in mudrA 41. Izvara mudrA 42. jJAna mudrA 43. kanzukunden-in mudrA 44. karma-AkAzagarbha mudrA 45. kaTaka mudrA 46. kicijau-in mudrA 47. kimyaugassahau mudrA 48. koMgo- gassahau mudrA 49. koMgau-ken-in-mudrA (prathama) 50. koMgau-ken-in- mudrA (dvitIya) 51. naibaku - ken - in mudrA ( prathama ) Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM 52. naibaku-ken-in-mudrA (dvitIya) 53. naibaku-ken-in mudrA (tRtIya) 54. nIva-in-mudrA 55. nyArai-ken-in mudrA 56. oMgyau-in mudrA (prathama) 57. oMgyau-in mudrA (dvitIya) 58. puSpamAlA mudrA 59. rAgarAja mudrA 60. ratnaghaTa mudrA 61. ratnaprabhA AkAzagarbha mudrA 62. reMje-ken-in mudrA 63. rUpa mudrA 64. sahasra bhujA avalokitezvara mudrA 65. sakai-sai-zau-in mudrA 66. san-kau-chau-in mudrA 67. segan-semui-in mudrA 68. semuI-in mudrA 69. zabda mudrA (prathama) 70. zabda mudrA (dvitIya) 71. zakra mudrA 72. zAkyamuni mudrA 73. zumi-sen-hau-in mudrA 74. sammaniMga-sins mudrA 75. supratiSTha mudrA 76. sUtra mudrA 77. trailokya vijaya mudrA 78. vajra mudrA (prathama, dvitIya) 79. vajra AkAza garbha mudrA 80. vajrAMjali mudrA 81. vajrakula mudrA 82. virtaka mudraa|60 10. garbhadhAtu-vajradhAtu maNDala sambandhI mudrAe~ 1. acala agni mudrA 2. agni cakra mudrA 3. agraja mudrA 4. akka-in mudrA 5. aMkuza mudrA 6. anuja mudrA 7. aSTadala padma mudrA 8. bAhya baMdha mudrA 9. baku- jau- in mudrA 10. bANa mudrA 11.bon jiki- in mudrA 12. bubosatsu-in mudrA 13. bU-mau-in mudrA 14. vu-jau-in mudrA 15. cakaSura mudrA 16. cintAmaNi mudrA (prathama) 17. cintAmaNi mudrA (dvitIya) 18. cintAmaNi mudrA (tRtIya) 19. cintAmaNi mudrA (caturtha) 20. cintAmaNi mudrA (paMcama) 21. cittaguhya mudrA 22. cau-butsu-phu-in mudrA 23. cau-koMgau-reMje-in mudrA 24. cau-nen-ju-in mudrA 25. cau jai in mudrA 26. dai-kai-in mudrA 27. dai-yeto-no-ina mudrA 28. dhAraNI avalokitezvara mudrA 29. dharmacakra pravartana mudrA 30. dharmacakra pravartana bodhisattva varga mudrA 31. dharma pravartana mudrA 32. dhRtarASTra mudrA 33. dhUpa mudrA 34. phu-kau-in mudrA 35. phu-ku-yau-in mudrA 36. phunu-kenin mudrA 37. phutsu-ku-yau-in mudrA 38. ge-buka-go ko mudrA 39. ge-in mudrA (prathama) 40. ge-in mudrA (dvitIya) 41. ge-ina mudrA (tRtIya) 42. ge-in mudrA (caturtha) 43. ge-kai-in mudrA 44. ghaNTAvadanA mudrA 45. go-san-je mudrA 46. haku-zau-in mudrA (prathama) 47. haku-zau-in mudrA (dvitIya) 48. hAya-koin mudrA 49. honajona-bu-jau-no-in mudrA 50. horano-in mudrA 51.issara-haubyo-dau-ke-go mudrA 52. jau-reMje-in mudrA 53. jJAnazrI mudrA 54. jau-phyUdau-in mudrA 55. jau-in mudrA (prathama) 56. jau-in mudrA (tRtIya) 57. jau-in mudrA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ...67 (caturtha) 58. jau-in mudrA (chaThavIM) 59. jau-in mudrA (sAtavIM) 60. jau-in mudrA (AThavIM) 61. ju-ni-kuzi-ji-zin in mudrA 62. kai-mon-in mudrA 63. kai-zin-jau-in mudrA 64. kAji-kau-sui-in mudrA 65. kavaca mudrA (prathama) 66. kavaca mudrA (dvitIya) 67. kayena-zau-in mudrA 68. ke-bosatsu- in mudrA 69. khaDga mudrA (prathama) 70. khaDga mudrA (dvitIya) 71. khaDga mudrA (tRtIya) 72. kimbei-in mudrA 73. kau-taku mudrA 74. koMgau-rin-in mudrA 75. locana mudrA 76. mahAAkAza garbha mudrA 77. mahAjJAna khaDga mudrA 78. mahAkAla mudrA 79. mahAkarma mudrA 80. mu-no-zau-zu-gau-in mudrA 81. muzophuzi-in mudrA (prathama) 82. muzophuzi-in mudrA (dvitIya) 83. muzophuzi-in mudrA (tRtIya) 84. nan kan nin in mudrA 85. nyorai-hossauin mudrA 86. nyArai-saku-in mudrA 87. nyArai-zin-in mudrA 88. nyArai-jo-in mudrA 89. pAza mudrA 90. pothI mudrA 91. pUNa mudrA 92. ratna mudrA (prathama) 93. ratna mudrA (dvitIya) 94. ratnakalaza mudrA 95. rai-in mudrA 96. reMje-bu-zuin mudrA 97. ren-reMje-in mudrA 98. sa-in mudrA 99. sai-jai-in mudrA 100. saku-in mudrA 101. san-kau-in mudrA (prathama) 102. san-kau-in mudrA (dvitIya) 103. zaMkha mudrA (prathama) 104. zaMkha mudrA (dvitIya) 105. zai-kau-in mudrA 106. sImAbandha mudrA 107. sau-kau-zu-gau-in mudrA 108. sthirAbodhi mudrA 109. tathAgata daMSTra mudrA 110 tathAgatakukSi mudrA 111. tathAgatavacana mudrA 112. tejasa bodhisattva mudrA 113. tembaurin-in- mudrA 114. tau-myo-in mudrA 115. trizUla mudrA (prathama) 116. trizUla mudrA (dvitIya) 117. upakezinI mudrA 118. upAya pAramitA mudrA 119. uSNIya mudrA 120. vaizravaNa mudrA 121. vajra kazyapa mudrA (prathama) 122. vajra kazyapa mudrA (dvitIya) 123. vajramAlA mudrA 124. vajramuSTi mudrA (prathama) 125. vajramuSTi mudrA (dvitIya) 126. vajramuSTi mudrA (tRtIya) 127. vajrazrI mudrA 128. vara-kAya-samaya mudrA 129. vAyu mudrA 130. vidyA mudrA 131. jen- in mudrA 132. ju-kau-in mudraa|61 bauddha dharma kI mahAyAna zAkhA kA suprasiddha grantha Arya maMjuzrI kalpa meM 108 madrAoM kA savidhi varNana kiyA gayA hai| unameM prApta mudrAoM ke nAma isa prakAra haiM-62 1. paJcazikhA mudrA 2. trizikhA mudrA 3. vindyA mudrA 4. utpala mudrA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM 5. svastika mudrA 6. dhvaja mudrA 7. pUrNa mudrA 8. yaSTi mudrA 9. chatra mudrA 10. zakti mudrA 11. sambuddhA mudrA 12. phara mudrA 13. gadA mudrA 14. khaDga mudrA 15. ghaNTA mudrA 16. pAza mudrA 17. aMkuza mudrA 18. bhadrapITha mudrA 19. pITha mudrA 20. mayura mudrA 21. paTTiza mudrA 22. ekaliMga mudrA 23. dviliMga mudrA 24. mAlA mudrA 25. dhanu mudrA 26. nArAca mudrA 27. samaliMga mudrA 28. zUla mudrA 29. mudgara mudrA 30. tomara mudrA 31. dakSiNa mudrA 32. vakra mudrA 33. paTam mudrA 34. kumbha mudrA 35. khakhara mudrA 36. kalaza mudrA 37. mauzala mudrA 38. paryaMka mudrA 39. paTahama mudrA 40. dharmazaMkha mudrA 41. zaMkalA mudrA 42. bahumatA mudrA 43. samanorathA mudrA 44. jananI mudrA 45. pAtra mudrA 46. toraNa mudrA 47. sutoraNa mudrA 48. ghoSa mudrA 49. japa mudrA 50. bheri mudrA 51. dharmabheri mudrA 52. gaja mudrA 53. varahasta mudrA 54. tadgatacAriNI mudrA 55. ketu mudrA 56. parvata mudrA 57. parazu mudrA 58. loka mudrA 59. bhiNDipAla mudrA 60. lAMgala mudrA 61. padma mudrA 62. vajra mudrA 63. dharmacakra mudrA 64. puNDarIka mudrA 65. varada mudrA 66. vadhvA vraja mudrA 67. kunta mudrA 68. bajramaNDala mudrA 69. zataghna mudrA 70. AdA mudrA 71. vimAna mudrA 72. syandana mudrA 73. zayana mudrA 74. ardhacandra mudrA 75.ardhacandra vINA mudrA 76. padmAlayA mudrA 77. kuvalaya mudrA 78. namaskAra mudrA 79. sampuTa mudrA 80. yamala mudrA.81. puSpa mudrA 82. valaya mudrA 83. dhUpa mudrA 84. gandha mudrA 85. dIpa mudrA 86. akSa mudrA 87. sAdhana mudrA 88. AhvAna mudrA 89. visarjana mudrA 90 pUrNa mudrA 91. cakravartI mudrA 92. sitama mudrA 93. mUla mudrA 94. dharmakoza mudrA 95. mahA mudrA 96. bhUtazamanI mudrA 97. padmAla mudrA 98. samprayuja mudrA tulanA ___bauddha paramparA meM pracalita mudrAoM kA eka prAmANika saMgraha insAiklopIDiyA ke rUpa meM prakAzita hai| tadanusAra mudrA sambandhI granthoM kA adhyayana karane se jJAta hotA hai ki ina mudrAoM para kaI vidvAnoM ne kArya kiyA hai aura yaha bAta isase siddha hotI hai ki kucha mudrAoM ke ullekha eka meM to kucha ke aneka pustakoM meM bhI milate haiM jaise bhagavAna buddha kI viziSTa pA~ca mudrAoM kA varNana aneka pustakoM meM prApta hotA hai| bauddha mudrAoM ke nAma hindI, saMskRta, bhAratIya, jApAnI, tibbatI Adi Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ...69 kaI bhASAoM meM haiN| jaise saptaratna, aSTa maMgala, ma-ma-maDos Adi mudrAoM ke nAma saMskRta meM haiN| bhAratIya bauddha mudrAoM ke nAma hindI meM haiM tathA jApAnI bauddha mudrAe~ apane deza kI bhASA meM haiN| saptaratna Adi mudrAoM kA prayoga kina prasaMgoM meM kiyA jAnA caahie| isake spaSTa ullekha to nahIM mile haiM kintu garbhadhAtu-vajradhAtu maNDala se sambandhita kaI mudrAoM kA prayoga devapUjana-devArcana Adi dharma kriyAkANDoM meM hotA hai aisA suspaSTa hai| bhagavAna buddha kI 40 mudrAe~ to unhIM kI jIvanacaryA se jur3I huI haiM jise sAdhanA yA upAsanA ke rUpa meM prayukta kareM to adhyAtma ke antima caraNa kA sparza kiyA jA sakatA hai| ___jApAnI, cInI evaM tibbatI vajrAyana-maMtrAyana sambandhI kucha mudrAe~ tAntrika sAdhanA se jur3I huI haiM to kucha yaugika dhyAna sAdhanA se sambandhita bhI haiN| kaI mudrAe~ devI-devatAoM yA bhagavAna ke lie athavA unake abhisUcana meM dhAraNa kI jAtI hai| kucha aisI mudrAe~ bhI haiM jo kisI eka devI-devatA se hI sambandhita hai jaise- dharmacakra mudrA yA vajra huMkAra mudraa| isI taraha kaI mudrAeM svarUpataH milatI-julatI hone para bhI anya nAmoM se prApta hotI hai jaise ki patAkA mudrA evaM abhaya mudrA, nATya sambandhI sUcI mudrA evaM tarjanI mudrA aadi| kaI mudrAoM ke nAma samAna haiM kintu prayogataH bhinna haiM tathA nAma sAmya vAlI mudrAe~ bhinna-bhinna prasaMgoM meM bhI prayukta kI jAtI haiN| isa taraha sabhI mudrAoM kA apanA viziSTa dhyeya evaM prayojana haiN| uparokta sabhI mudrAoM kI vidhiyA~ tatsambandhI granthoM meM prAya: samAna haiM lekina pRthak-pRthak dezoM meM pracalita una mudrA nAmoM meM avazya bhinnatA hai| __ prastuta zodha kRti meM jina mudrAoM para vicAra kiyA gayA hai uparokta sUcI meM unhIM kA nAma diyA hai isase spaSTa hai ki atirikta aura bhI mudrAe~ haiN| bauddha dharma kI mahAyAna zAkhA kA eka grantha AryamaMju zrIkalpa meM 108 mudrAe~ vidhisahita kahI gaI haiN| jisakA mUlapATha yahA~ bhI prastuta kiyA gayA hai| bauddha mudrAoM meM kucha nAma aise bhI haiM jo jaina evaM hindU paramparA kI mudrAoM meM prApta hote haiM jaise- aMkuza mudrA, pAza mudrA, mudgara mudrA, khaDga mudrA, gadA mudrA aadi| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM yoga sAdhanA ke lie mukhya rUpa se upayogI mudrAoM kI sUcI 1. cinmudrA 2. cinmaya mudrA 3. unmanI mudrA 4. bhUcarI mudrA 5. nAsAgra mudrA 6. bhairava mudrA 7. naumukhI mudrA 8. agocarI mudrA 9. yoga mudrA 10. brahma mudrA 11. AkAzI mudrA 12. mahA mudrA 13. nabho mudrA 14. uDDIyAna bandha mudrA 15. jAlandhara bandha mudrA 16. mUlabandha mudrA 17. mahAbandha mudrA 18. mahAvedha mudrA 19. khecarI mudrA 20. viparItakaraNI mudrA 21. yoni mudrA 22. vajrolI mudrA 23. zakticAlinI mudrA 24. tADAgI mudrA 25. mAMDukI mudrA 26. zAmbhavI mudrA 27. paMca dhAraNA mudrA 28. azvinI mudrA 29. pAzinI mudrA 30. kAkI mudrA 31. mAtaMginI mudrA 32. bhujaMginI mudraa|63 Adhunika cikitsA paddhati meM pracalita mudrAoM kI sUcI ___1. jJAna mudrA 2. jJAna dhyAna mudrA 3. jJAna vairAgya mudrA 4. abhayajJAna mudrA 5. tattva jJAna mudrA 6. bodhisattva jJAna mudrA 7. pRthvI mudrA 8. vAyu mudrA 9. AkAza mudrA 10. zUnya mudrA 11. Aditi mudrA 12. sUrya mudrA 13. varUNa mudrA 14. jalodaranAzaka mudrA 15. prANa mudrA 16. apAna mudrA 17. vyAna mudrA 18. udAna mudrA 19. samAna mudrA 20. apAna-vAyu mudrA 21. kiDanI-mUtrAzaya mudrA 22. liMga mudrA 23. yoni mudrA 24. zaMkha mudrA 25. sahaja zaMkha mudrA 26. dhyAna mudrA 27. baMdhaka mudrA 28. pustaka mudrA 29. prajvalinI mudrA 30. hArTa mudrA 31. mRgI mudrA 32. haMsI mudrA 33. sukarI mudrA 34. surabhi mudrA 35. jalasurabhi mudrA 36. pRthvI surabhi mudrA 37. zUnya surabhi mudrA 38. vAyu surabhi mudrA 39. AzIrvAda mudrA 40. namaskAra mudrA 41. paMkaja mudrA 42. anuzAsana mudrA 43. pUrNajJAna mudraa|64 tulanA __ yadyapi jaina, hindU evaM bauddha tInoM hI paramparAoM kI adhyAtma sAdhanA evaM devopAsanA meM mudrA kA mahattvapUrNa sthAna mAnA gayA hai, phira bhI mudrAoM kI saMkhyA Adi ko lekara na kevala vibhinna paramparAoM meM matabheda pAyA jAtA hai apitu eka paramparA meM bhI aneka mAnyatAe~ haiN| hindU paramparA ke zAradAtilaka (23/107-114) meM nau mudrAoM kA ullekha hai, to vahIM jJAnArNavatantra (4/3147) meM tIsa se adhika mudrAoM kA nirdeza kiyA gayA hai| viSNusaMhitA (7) ke Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ...71 anusAra to mudrAe~ anaginata haiN| devIpurANa (11/16/68-102), brahmapurANa (61-55), nAradIyapurANa (2/57/55-56) Adi aneka hindU purANoM aura tAMtrika granthoM meM mudrAoM ke ullekha milate haiN| bauddha paramparA meM bhI bhinna-bhinna mudrAoM ke ullekha prApta hote haiN| ___ yadi trividha paramparAoM kI pArasparika tulanA kareM to jaina evaM bauddha sambandhI mudrA ke nAmoM aura vidhiyoM meM lagabhaga asamAnatA hai| kucha mudrAoM meM samarUpatA bhI dikhatI hai jaise- abhaya mudrA, vandana mudrA, kAyotsarga mudrA aadi| ina mudrAoM ke nAma evaM unakI prayogavidhi prAya: samAna hai| jaina evaM hindU sambandhI mudrAoM meM paraspara sAmya-vaiSamya donoM haiN| isa taraha hindU evaM bauddha sambandhI mudrAoM meM paraspara samAnatA bhI hai aura asamAnatA bhI hai| kucha mudrAe~ nAma evaM prayoga kI dRSTi se bilkula samAna haiN| agrima khaNDoM meM una mudrAoM kI carcA svatantra adhyAya ke rUpa meM bhI kI jaaegii| sAmAnyatayA bauddha paramparA meM pracalita mudrAoM ke nAma jana sAdhAraNa meM prAyaH aprasiddha haiN| pratyeka mudrA kA prayoga apanI paramparA ke anusAra bhinna-bhinna rUpa meM kiyA jAtA hai tathA unake uddezya bhI pRthak-pRthak haiN| ___nATya mudrAe~, haThayoga Adi mudrAe~ evaM vartamAna pracalita upacAra sambandhI mudrAe~ kisI bhI dharma paramparA se jur3I huI nahIM hai kyoMki nATya mudrAoM kA udbhava mukhyata: bhAvoM kI abhivyakti evaM nRtya-nATakoM ke abhinaya ko darzAne ke rUpa meM huA, haThayogAdi mudrAoM kA prAdurbhAva adhyAtma sAdhanA ko vikAsonmukha karane ke dhyeya se huA tathA kaI mudrAe~ upacAra kI dRSTi se pracalana meM aaiiN| isalie ina mudrAoM kA prayoga hara koI tadbhUta prayojanoM se kara sakatA hai| inameM paramparA kA vyAmoha bAdhaka nahIM banatA hai| saMdarbha sUcI 1. (ka) nATya zAstra, 9vA~ adhyAya (kha) da mirara oNpha gezcara, pR. 26-44 2. (ka) abhinaya darpaNa, zloka 89-201 (kha) da mirara oNpha gezcara, pR. 28, 29, 32, 34, 38, 41 3. da mirara oNpha gezcara, pR. 31 se 50 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM 4. da mirara oNpha gezcara, pR. 44-45 5. da mirara oNpha gezcara, pR. 46 6. nirvANakalikA, pR. 66-72 7. mudrAvicAraprakaraNa, pR. 21-24 8. subodhAsamAcArI, pR. 1 9. tilakAcAryasAmAcArI, 1-2 10. vidhimArgaprapA, pR. 114-116 11. parameSThimayI mudrA, maudgarI vajramudrikA tathA garUr3a mudrA ca, jinamudrA tathaiva ca / tato muktA zukti mudrA 'JjalimudrA ca saurabhI padmamudrA cakra mudrA, mudrA / saubhAgyanAmakA / / yathAjAtA ''rAtrikI ca, vIramudrA vinItikA / prArthanA pazumudrA ca, chatra mudrA priyaMkarI // tathA gaNadharI mudrA, yogamudrA tathaiva c| tata: kacchapa mudrA ca, dhanuHsaMdhAna mudrikA / yoni mudrA daNDa mudrA, siMha mudrA ca zaktijA / zaMkha pAza khaGga kunta, vRkSa zAlmali mudrikA / dIpa kanduka mudrAzca, mudrA naagphnnaabhidhaa| mAlA patAkA ghaNTA ca,prAyazcitta vizodhinI / jJAnakalpalatA nAma, mokSakalpalatA tathA / ____ AcAradinakara, bhAga 2, pR. 385 12. jaina dharma aura tAntrika sAdhanA- uddhRta pR. 330-333 13. mudrA vidhi, pR. 26-35 14. kalyANakalikA, pR. 608-619 15. prekSAdhyAna : yaugika kriyAe~, muni kizanalAla, pR. 57-68 16. mahAmudrA nabho mudrA uDDIyAnaM jlndhrm| mUlabandhaM mahAbandhaM, mahAvedhazca khecrii| viparItakaraNI yoni, vajrolI shkticaalinii| taDAgI mANDavI mudrA, zAmbhavI pNcdhaarnnaa|| azvinI pAzinI kAkI, mAtaMgI bhujNginii| paJcaviMzati mudrAvai, siddhidAzceha yoginaam|| gheraNDasaMhitA, 3/1-3 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ...73 17. mahAmudrA mahAbandho, mahAvedhazca khecrii| jAlandharo mUlabandho, viparIta kRtistathA / uDDAnaM caiva vajrolI, dazamaM zakticAlanam / idaM hi mudrAdazakaM, mudrANAmuttamottamam / / zivasaMhitA, 4/25-25 18 kRtvA sampuTitau karau, dRr3hataraM badhvA tu padmAsanaM / gADhaM vakSasi sannidhAya, cibukaM dhyAnaM ca tccetsi|| vAraMvAramapAnamUrdhva manilaM, proccArayetpUritaM / muJcanprANamupaitibodhamatulaM, zakti prbhaavaadtH|| mahAmudrAM nabhomudrAM uDDIyAnaM jalandharam / mUlabandhazca yo vetti, saha yogI mukti bhaajnH|| kapAla kuhare jihvA, praviSTA vipriitgaa| dhruvorantargatA dRSTi, mudrA bhavati khecarI // Urdhva nAbhiradhastAluva' sUryaradhaH shshii| karaNI viparItAkhyA, gurupadezena labhyate / gorakSasaMhitA, 1/51, 56, 62, 2/34, 38, 39 19. mahAmudrA mahAbaMdho, mahAvedhazca khecrii| uDyAnaM mUla baMdhazca, baMdho jAlaMdharA bhidhH|| karaNI viparItAkhyA, vajrolI zakticAlanam / idaM hi mudrAdazakaM, jarAmaraNanAzanam / / haThayogapradIpikA, 3/6-7 20. mahAmudrA mahAbandho, mahAvedhazca khecarI / jAlaMdharo uDDiyANazca, mUlabandhastathaiva ca // dIrghapraNava sandhAnaM, siddhAnta zravaNaM param / vajrolI cAmarolI ca, sahajolI tridhAmatA // yogatattvopaniSat, 43 vA~, zlo. 26-27 21. mahAmudrA nabhomudrA, uDDIyANaM ca jalandharam / mUlabandhaM ca yo vetti, sa yogimukti bhAjanam // dhruvorantargatA dRSTi, mudrA bhavati khecarI / vrajatyUcaM gataH zaktayA, nirUddho yonimudrayA // yogacUr3AmaNi upaniSat, 48vA~ zlo. 45, 52, 59 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM 22. prathamo mUlabandhastu, dvitIyoDDIyaNAbhidhaH / jAlandharastRtIyAstu, teSAM lakSaNamucyateSAM / / 1/41 athAhaM saMpravakSyAmi vidyAM khecarIsaMjJikAm / ............. rAjadantordhvakuNDalI, 2/1-49 yogakuNDalyupaniSat, 89vA~ zlo. 1/41, 2/1-49 23. yanmUlaM sarva lokAnAM, yanmUlaM citta bandhanam / mUlabandhaH sadA sevyo, yogyo'sau brahmavAdinAm / tejobindUpaniSat, 39vA~ 1/27 24. padmaM zaMkhazca zrIvatso, gadA garUr3a eva c| cakraM khaDgazca zArGga ca, aSTau mudrA prakIrtitAH / brahmapurANam, 61/55 25. kAmyeSu ca yathoktaM, syAdyathAzakti samAhitaH / padmaM zaMkhaM ca zrIvatsaM, gadAM garUr3ameva ca // cakraM khaGgaM ca zAeM ca, aSTau mudrA prakIrtitAH / gaccha gaccha paraM sthAnaM, purANa puruussottm| nAradIyapurANam, anu. tariNIza jhA, 57/55-56 uttarabhAga 26. savyapAji gude sthApya, dakSiNaM ca dhvajopari yonimudrA baMdha evaM, bhavedAsanamuttamam, 1/64/62 kRtvArkamaMDalAttIrthAnyAhvayenmuSTimudrayA, 1/66/25 gomudrayA mRtIkRtya, kavacenAvaguMThya ca, 1/66/28 nimajjyonmajjya trizcaivaM, siMcetkaMkuMbhamudrayA, 1/66/34 mUlena tasmAt zcotadbhirbindu bhistattvamudrayA, 1/66/62 gomudrayAmRtIkRtyAcchAdayenmatsya mudrayA, 1/67/18 zaMkha mauzalacakrAkhyAH, paramIkaraNaM tataH / mahAmudrAM yoni mudrAM, darzayetkramataH sudhI:, 1/67/20 gArUDI gAlinI caiva, mukhya mudre prakIrtite, 1/67/21 pAnIyamamRtIkRtya, mudrayA dhenu saMjJayA, 1/67/95 zaivI SaDaMgamudrAtra, nyastavyA hi SaDaMgake, 1/68/8 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ...75 cakrazaMkhagadAM bhoja, padeSu svasva mudrayA, 1/70/14 parvatAgre yajeddevI, palAzakusumairnizi / siddha dravyaizca saptAhAt, khecarI melanaM bhavet, 1/90/36 27. vAyavIya saMhitA, 2/24 28. nAradIyapurANa, 2/57/55-56 29. brahmANDapurANa, 61/ 55 30. mudrANAM parisaMkhyAnaM, svarUpaM ca yathAkramam / prAJjalirbilvapadmakau // 25 // yoniragha tathaiva c| mahAyonistathaiva ca112611 ghaTa: dhenuzca sampuTa zcaiva, nArAco muNDadaNDau ca, vandanI ca mahAmudrA, bhagazca puTakazcaiva, niSaGgothA'rdhacandrakaH / aGgazca dvimukhaM caiva, zaGkhamudrA ca muSTikaH 11271 vajraM caiva tathA randhraM, SaDyonirvimalaM tathA / zikhariNItuGgaH puNDro'tha hyardhapuMDrakaH 112811 sammilanI ca kuNDazca, cakraMzUlaM tathaiva c| siMhavaktraM gomukhaM ca, pronnAmonnamanaM tthaa||29|| bimbaM pAzupataM zuddhaM, tyAgo'thotsAriNI tthaa| prasAriNI cogramudrA, kuNDalIvyUha eva ca // 3011 trimukhA cAsivallI ca, yogo bhedo'tha mohanam / bANo dhanuzca tUNIraM, mudrA etAzca sttmaaH||31|| aSTottarazataM mudrA, brahmaNA yAH prakIrtitAH / tAsAM tu paJcapaJcAzadetA grAhyastu puujne||32|| zeSAstu yAstripaJcAzan,mudrAstA: samayeSu dravyAnayanasaMketa, naTanAdiSu devAnAM cintane yoge, c| 1:113311 visarjane / AdyAstu paJcapaJcAzana, mudrA bhairava kiirtitaaH||34|| mudrAM vinA tu yajjapyaM, prANAyAmaH suraarccnm| yogo dhyAnAsane cApi, niSphalAni ca bhairava // 35 // tAH dhyAne japye kAlikApurANa, 66/ 25-35 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76... mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM 31. saMkSipta devI bhAgavata aMka, kalyANa pR. 609 32. svacchandatantra, 2/100-102 33. svacchandatantra, 14ai paTala 34. khecaryA: parivArastu, aSTau mudrAH zUlASTake ca devezi, padmaM zUlaM tathA daMSTrA kapAlamityevaM, prakIrtitAH / mAtRvyUhe ca tAH smRtaaH| cakraM, zaktirdaNDaM svjrkm| tadazeSaM vyvsthitm|| 1 tantrAloka, saMpA. dvivadI, 32/50-53 kI vyAkhyA 35. sUpaviSTaH padmake tu, hastAgrAGguli razmibhiH / parAGmukhai rjhaTityudya, drazimibhiH pRSTha saMsthitaiH / / antaHsthitiH khecarIyaM, saMkocAkhyA zazAGkinI / tasmAdeva samuttambya, bAhU caivAvakuMcitau // samyagvyomasu saMsthAnA, dravyomAkhyA khecarI matA / muSTidvitaya saMghaTTAd, dhRti sA hRdayAhvayA / / zAntAkhyA sA hastayugma, mUrdhvAdhaH sthita mudgtm| samadRSTyAvalokyaM ca, bahiyoMjita paannikm|| eSaiva zakti mudrA ce, dazAnAmaGgulInAM tu, drAkkSepotkhecarI devI, paMcakuNDalinI saMhAramudrA caiSaiva, yadyUrdhvaM kSipyate utkrAmaNI jhagityeva, pazUnAM zvabhre sudUre jhaTiti, svAtmAnaM sAhasAnu pravezena, kuJcitaM adhovIkSaNazIlaM ca, samyagdRSTi vIrabhairava saMjJeyaM, hasta yugmakam / samanvitam // khecarI bodhavartinI / aSTadhetthaM varNitAzrI, bhargASTaka zikhAkule // tantrAloka, saMpA. dvivedI, 36. jayAkhyasaMhitA, 8/170 37. tantrarAjatantra, 4/26-32 dadhodhAvitapANikA / muSTibandhAdanantaram / / matA / kila // pAzakartarI / pAtayanniva // 32/54-621 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ...77 38. jJAnArNavatantra, 4/31-47, 4/51-56, 15/47-68 39. caturvargaciMtAmaNi, hemAdri-vrata bhA.-1, pR. 246-47 vIra mitrodaya, Ahnika prakAza tIsarA adhyAya, pR. 298-99 41. tAzca AvAhanI sthApanI saMmukhakaraNI sannirodhanI prasAda mudrA avaguNThanamudrA shNkh-ckr-gdaa-pdm-musl-khddg-dhnurbaann-mudraaH|| vIra mitrodaya, pUjA prakAza, pR. 136 42. smRti candrikA, pR. 146-47 43. prapaMcasAra sArasaMgraha, dvitIya bhAga pR. 464-469 44. nAradIyasaMhitA, 6/8-12 45. (ka) e DikzanarI oNpha hinduijma, ema eNDa je. sTuTle, pR. 10, 30, 32, 35, 39, 44, 68 78, 70, 102, 110, 113, 114, 153, 160 (kha) AikronIgrAphI oNpha da hindUja buddhisTa eNDa jainas, rameza esa. gupte, pR. 63, 3 46. kriyApAda, 1/6-12 47. (ka) zAradAtilakatantra, 23/107-114 (kha) kulArNavatantra, 17/90-92 48. zAradAtilakatantra, 13 se 20 adhyAya kI TIkA 49. prapaMcasAra, pR. 464-469 50. tAntrika mudrA vijJAna, 51. vIra mitrodaya, Ahnika prakAza (bhAga-3), pR. 298-99 52. The cult of Tara : Magic and Ritual in Tibet, Wr. Stephen Beyer 53. vahI, 54. vahI, 55. (ka) Esoteric Mudras of Japan, Wr. Gauri Devi (kha) Mudras in Japan, Wr. Lokesh Chandra and Sharada Rani 56. Mudra a study of symbolic gestures in Japanese Buddhist scalp[ture, Wr. E. Dale Saunders. 57. (i) The monuments of Buddhasmsiam writer Damrong Rajanbhab (Prince) (ii) The Heritage of Thai sculpture, Wr. Jean Boisselier. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM (iii) Pictorial Thain and English Dictionary (iv) Journal of The siam society The attitudes of the Buddha's, Wr. O. Frunkfurter. (v) Translations of Thai pang (mudras), Wr. (Phra) Suradej Sutthi 58. (i) The Gods of Northern Buddhisms, Wr. Alice Getty. (ii) The Iconography of Tibetan lamaism, Wr. Antoinetle K. Gordon (iii) The Indian Buddhist Iconography Mainly based on the seadhatermalea and other cognate Tantric Texts in Rituals, Wr. Benoytosh Bhattacharya. (iv) Mystic of Ancient Tibet, Wr. Blanche christine Olschak (v) The Book of Buddhas, Wr. Eva Rudy Jansen (vi) Mudra : A study of symbolic gestures in Japanese Buddhist sculpture, Wr. E. Dale Saunders (vii) Esoteric Mudras of Japan, Wr. Gauri Devi (viii) The Heritage of Thaisculpture, Wr. Jean Boisselier 59. The cult of Tara : Magic and Ritual in Tibet, Wr. stephen Beyer. 60. (i) The Iconography of Tibetan lamaism, Wr. Antoinette K. Gordon (ii) Mudra : A study of symbolic gestures in Japanes abuddhist sculpture, Wr. E. Dale Saunders (iii) Esoteric Mudras of Japan, Wr. Gauri devi (iv) Mudras in Japan. Wr. Lokesh chandra and sharada Rani (v) Iconography of Hindus, Buddhists and Jains, Wr. Ramesh S. Gupte 61. (i) Esoteric Mudras in Japan, Wr. Gauri Devi (ii) Mudras in Japan, Wr. Lokesh Chandra and Sharada Rani 62. zrRNu kumAra! maJjathI! vakSye'haM pttlmudritaam| Adau paJcazikhA bhavati, mahAmudrA tu sA mnaa|| trizikhaM dvitIyaM vindyA, tRtIyaM ekciirkm| caturthaM utpalamityAhaH, sambuddhAH dipdottmaaH|| paJcamaH svastiko dRSTaH, SaSTho dhvaja ucyte| saptamaM pUrNamityAhuH, mntrjnyaansushobhnaaH|| aSTamaM yaSTinirdiSTA, loknaathairjitaaribhiH| navamaM chatranirdiSTaM, dazamaM shktiruucyte| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ...79 ekAdazaM tu sambuddhA, sampuTaM tu smaadishet| dvAdazaM pharamityukto, trayodazaM tu gdstthaa| caturdazaM khaDganirdiSTA, ghaTA pshcaadshstthaa| SoDaza: pAzamityuktaH, aGkazaH saptadazaH smRtH| aSTAdazaM bhadrapIThaM tu, uunviNshtipiitthkm| viMzanmayUrAsana: prokto, ekaviMzastu pttttishm|| ekaliGgaM dviviMzaM tu, dviliGgo viNshstrikm| caturviMzastathA mAlA, paJcaviMza dhnustthaa|| viMzatvaSTAdhikaM proktaM, nArAce tu prklpitaa| saptAviMzatimityAhuH, samaliGga prvrtitaa|| aSTAviMzastathA zUla:, UnaviMzazca mudgrH| tomaraM triMzamityAhuH ekatriMzaM tu dkssinnm|| dvAtriMzat tathA vakra:, trayastriMzat pdmucyte| catustriMzastathA kumbhaH, paJcatriMze tu khkhrm|| kalazaM SaTtriMzatiH prokto, saptatriMze tu maushlm| aSTatriMze tu paryaGkaH, UnacatvAriMzat ptthm|| catvAriMzatimityAhuH, dhrmshngkhmudraahRtm| catvAriMzaM sa ekaM ca, zaGkalA prikiirtitaa|| dvitIyA bahumatA proktA, tRtIyA smnorthaa| caturthI jananI dRSTA, prajJApAramitA mitaa|| paJcamaM pAtramityAhuH, sambuddhA dvipdottmaaH| toraNaM SaSThamatyuktaH, saptamaM tu sutornnm|| aSTamaM ghopanirdiSTaH, japazabdo navamaH punH| paJcAzad bherimityuktA, dharmabheri tu saadhikaa|| dvipaJcAzad gajamityAhuH, vrhsttrikstthaa| catuHpaJcAzamiti jJeyaM, mudrA tdgtcaarinnii| paJcamaM ketumityAhuH, SaSThaM caashshrstthaa| saptamaM parazunirdiSTaM, aSTamaM lokpuujitaa|| UnaSaSTistayA jJeyA, bhiNDipAlaM smaastH| paSTizcaiva bhavedyuktA, lAGgala tu smaastH| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM ekaSaSTistataH padmaH, dvimuSTiH vjrmucyte| triSaSTiH kathitaM loke, dharmacakraM prvrtitm|| catuHSaSTistathA jJeyaH, puNDarIkaM smaastH| paJcaSaSTistathA vindyAd, varadaM mudrmuttmm|| SaTSaSTi tathA vadhvA, vajramudrA tu kiirtitaa| saptaSaSTistathA loke, kuntmaahurmniissinnH|| aSTaSaSTistathA kuryAd, vjrmnnddlmudraahRtm| UnasaptatimevaM syAt, zataghneti prkiirtitaa|| tataH saptatikaM vindyAnnAdAmudraM smaastH| ekasaptatimityAhurvimAnaM mudravaraM shubhm|| dvisaptatyA samAsena, syandanaM sa ihocyte| zayanaM lokanAthAnAM, trisaptAnyA smaastH|| paJcasaptatirAkhyAtazcatuH spttikstthaa| ardhacandraM ca vINA ca ubhau mudraavRdaahRtau|| SaTsaptatimaM loke, mudrA padmAlayA bhvet| saptasaptatimaH zreSThaH, mudrA kuvlyodbhvaa|| aSTasaptatimaM mudrA, namaskAreti udaahRtaa| navamaM navatisaMkhyA tu, ubhau mudrau shubhottmau|| sampuTaM yamalamudrA ca, saMkhyA navatimaM bhvet| ekanavatimityAhuH, puSpamudrA udaahRtaaH|| dvitIyA valayamudrA tu, tRtIyA dhUpayet sdaa| caturthA gandhamudrA tu, paJcamI dIpanA smRtaa|| SaSThayA sAdhanaM vindyAt, saptamyA Asane smRtaa| aSTamamAhAnanaM proktaM, navamaM tu visrjnm|| zatapUrNastathA vindyAt, mudrAM srvkrmikaam| sAdhikaM zatamityAhu, mahAmudrA iti smRtaaH|| uSNISaM lokanAthAnAM, cakravarti sadA guroH| taM mudraM prathamataH proktA, dvitIyA sitmudbhvaa|| tRtIyA mUlamudrA tu, maJjughoSasya dRshyte| caturthI dharmakozasyA, dharmamudreti lkssyte|| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM itara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI ...81 paJcamI saGghamityAhu, mahAmudrApi sA bhvet| SaSThI tu bhUtazamanI, prtyekaahmudbhvaa|| saptamI bodhisattvAnAM, dazamI tu prveshinaam| mudrA padmamAleti, mahAmudrAM tu tAM viduH|| varadA sarvamudrANAM, mantrANAM ca slaukikaam| mahAprabhAvAM mahAzreSThAM, jyeSThAM trailokypuujitaam|| aSTamI samprayuJjIta, mudrA tribhuvnaalyaam| mudrANAM kathitA saMkhyA, asmiM tantre mhodbhvaa|| zatameka tathA cASTaM, saMkhyamudreSu klpitaa| etatpramANaM tu sambuddhaiH, purA gItaM mhiitle| nirnaSTe zAsane zAstuH, pracariSyati dehinaam| Adau tAvat kare nayasta, mubhayAnAM kare sthitau|| anyonyAGgulimAveSTya, sanmizrAM ca punsttH| ubhau karau samAyuktau, pnycclaasucihmitau| maMjUzrI mUlakalpa, 35 vA~ paTala 63. (ka) uddhRta- taMtra, kriyA aura yogavidyA, svAmI satyAnanda sarasvatI (kha) sampUrNa yoga vidyA, le. rAjIva jaina triloka 64. (ka) mudrA vijJAna, nIlama saMghavI (kha) hasta mudrA prayoga aura pariNAma, muni kizanalAla (ga) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, kezava deva Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 upasaMhAra mudrA munaSya kI svAbhAvika pravRtti hai aura yaha vyakti ke mana, vANI aura kAyA ke dvArA vyakta hotI hai| isakI abhivyakti meM zarIra pramukha rUpa se kAryazIla rahatA hai tathA zarIra kI kriyAzIlatA meM jo bhI bhAva pradarzita hotA hai vahI mudrA hai| ____ mudrA arthAta ekshn| hamAre zarIra ke jitane bhI ekzana (kArya) haiM sabhI mudrAe~ kahI jA sakatI haiN| mudrA eka aisA mAdhyama hai jisase kisI bhI taraha ke bhAvoM ko mUka rUpa meM bhI spaSTa kaha sakate haiN| vyakti ke apane bhAvoM ke anurUpa hAtha, mukha, bhRkuTi Adi ke jo ekzana hote haiM unakA Azcaryajanaka prabhAva par3atA hai| laukika jagata meM isa taraha ke bahuta se udAharaNa dekhe jA sakate haiM jaise koI hameM kupita dRSTi se dekheM yA krodha kA bhAva dikhAyeM to hama bhI usI taraha kA vyavahAra kara baiThate haiM, yadi koI Ter3hI najaroM se dekhatA hai to hamAre manasa paTala para bhI vaise hI bhAva ubhara Ate haiM, yadi hameM koI dekhakara prasanna hotA hai to hama bhI prasannatA se bhara uThate haiN| isI bhA~ti premila dRSTi, ghRNita vicAra, hAsyavArtAe~, apanatva anubhUti, saMvedanazIlatA Adi pravRttiyoM kA cetanA stara para yathAvata prabhAva par3atA hai| uccastarIya sAdhakoM ko hamAre vicAra yA hamArI kriyAe~ prabhAvita na kara sakeM, vaha alaga bAta hai lekina sAmAnya vyakti hAva-bhAva se turanta prabhAvita hotA hai| __ kahA bhI gayA hai "jaise bhAva vaisI mudrA, jaisI mudrA vaise bhAva" arthAta zarIra kI vibhinna AkRtiyoM (mudrAoM)kA cetana mana ke sAtha atyanta ghaniSTha sambandha hai| jisa taraha ke bhAva hote haiM usI taraha kI mudrAe~ bana jAtI hai aura jisa taraha kI mudrAe~ hotI hai usa taraha ke bhAva prakaTa ho jAte haiN| spaSTa hai ki mAnava kI sahaja pravRtti mudrA hai| saMskRta koza ke anusAra mohara, chApa, sikkA (koinsa), paisA (karansI) Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra ...83 ko mudrA kahA jAtA hai| arthazAstra ke anusAra kAgaja ke noTa ko bhI mudrA mAnA jAtA hai| vahA~ usakA artha karansI grahaNa kiyA gayA hai| noTa ko mudrA banAne kA eka kAraNa yaha bhI hai ki vaha rAjamudrA se pramANIkRta hotA hai| kisI adhikArI kI sIla athavA pada mudrA ko bhI mudrA kahA jAtA hai, kyoMki usakI chApa saMbaMdhita adhikArI kA pramANIkaraNa mAnA jAtA hai| prAcInakAla se rAja mudrAMkita lekha ko hI pramANa mAnA jAtA rahA hai| mudrA kA eka artha chApa hai isalie mudrita kA artha chApA huA hotA hai| Ajakala aMgrejI meM jise sIla kahate haiM use pUrvakAla meM mudrikA kahA jAtA thaa| Adhunika yuga meM sIla ko grahaNa karane ke lie kATha kI mUTha lagI rahatI hai, prAcIna yuga meM usa sthAna para adhika surakSA kI dRSTi se mudrikA ko aMgulI meM pahanA jAtA thaa| anAmikA aMgulI meM mudrA dhAraNa karane kA sambandha upAsanA paramparA se bhI rahA hai| posTa oNphisa kA sArA kArya mudrA ke bala para hI calatA hai| zAsakIya kAryAlayoM ke sabhI mahattvapUrNa abhilekhoM ke AdezoM kA pAlana isI mudrA ke kAraNa hotA hai| ukta kathitAMza se yaha siddha hotA hai ki loka vyavahAra meM mudrA kisI bhI lekha ko athavA vinimaya ke sAdhana ko pramANita karane kA mukhya AdhAra hai| ___mudrA kA eka artha mUMdanA bhI hotA hai jaise "dRSTa kA mukhamudraNa karanA hI acchA hai"isa taraha ke vAkyoM meM isakA prayoga kiyA jAtA hai| mudrA kA artha chApanA bhI hotA hai isIlie mudrAoM ke prayoga ke dvArA manasa paTala para devazakti kI amiTa chApa par3ane kA bhAva samAviSTa hai| yoginItantra meM gehU~, cane, cAvala Adi bhunakara jo cabAyA jA sakeM, unheM mudrA kahA gayA hai| - nRtya Adi abhinaya meM aMgoM ke saMcAlana vizeSa kI kriyA ko mudrA kahA gayA hai| yadyapi bhAva-bhaMgimA ko darzAne ke lie yaha aMga saMcAlana vizva ke sabhI sabhya, asabhya evaM ardhasabhya samAjoM meM pracalita hai kintu isakA sUkSma aura rahasya garbhita varNana tayugIna kRtiyoM meM upalabdha hotA hai| Aja ke phUhar3a aMga pradarzana ke sthAna para yadi sinemA jagata ke kalAkAroM ko una bhAva prakAzana kI sUkSma mudrAoM kA jJAna karAyA jA sakeM to darzakoM para kahIM adhika sthAyI aura svastha prabhAva DAlA jA sakatA hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM yaha khAsakara smaraNIya hai ki aMga-saMketa mAnava kI Adi bhASA hai| dezakAla ke anusAra yaha bhASA vANI kI apekSA kama hI parivartita hotI hai| kisI ko mu~ha banAkara cir3hAne kI mudrA athavA krodha kI ugra mudrA saMsAra ke kisI bhI kSetra meM sabhya-asabhya kisI bhI vyakti ko samAna rUpa se hI prabhAvita karatI hai| dUrastha vyakti ko hAtha se bulAne kA saMketa, bhUkha prakaTa karane ke lie grAsa mudrA aura pyAsa ke liye mukha ke pAsa ardhaaMjali mudrA banAne se do vibhinna bhASA-bhASI apane mana ke bhAva bodhagamya banA sakate haiN| jahA~ bhASA kI bhinnatA ke kAraNa vANI bhAva sampreSaNa meM asamartha hotI hai vahA~ mudrA ke saMketa bahaupayogI siddha hote haiM arthAta zarIra ke hAva-bhAva manovyaMjanA ko suspaSTa rUpa se abhivyakta kara dete haiN| isase nirNIta hotA hai ki vacana prayoga kI apekSA mudrA meM bhAvasampreSaNa kI kSamatA kahIM adhika vyApaka, sArvadezika aura sArvajanIna hai| yaha dhyAtavya hai ki bhAratIya paramparA meM pratyeka zabda ke sAtha usakI AtmA para vicAra kiyA jAtA hai| zabda yadyapi saMketa hI hotA hai phira bhI vaha apane nikaTatama bhAva kA sparza karatA hai| ata: sAdhanA paddhati meM AkRti (poja) ko mudrA kahA gayA hai| hamAre bhAvoM ke abhirUpa bhinna-bhinna AkRtiyA~ nirmita hotI hai aura vaha usa-usa prakAra ke bhAvoM ko samajhane-samajhAne kA sazakta mAdhyama banatI hai| sAmAnyataH zarIra ke Upara abhivyakta hone vAlI samasta AkRtiyoM ko hI mudrA kahA jAtA hai kintu hama ajJAnAvaraNa ke kAraNa samasta bhAvoM ko pakar3a nahIM pAte, isalie zarIra dvArA sthUla rUpa se nirmita hone vAlI viziSTa AkRtiyoM ko mudrA kahA jAnA caahie| ___ tAntrika sAdhanA meM mudrA kA artha hai prsnntaa| mudrA zabda "mud modane' dhAtu se niSpanna hai| modana arthAta prasanna krnaa| jo devatAoM ko prasanna kara detI hai athavA jise dekhakara devatA prasanna hote haiM use tantrazAstra meM mudrA kahA gayA hai| yadyapi tantrazAstra meM bhI mudrA ke aneka artha pracalita haiM unameM nimna cAra artha mukhya haiM- haThayoga ke prasaMga meM mudrA kA artha hai eka viziSTa prakAra kA Asana, jisameM sampUrNa zarIra kriyAzIla rahatA hai| pUjA ke prasaMga meM mudrA kA artha hAtha aura aMguliyoM se banAyI gaI ve vizeSa AkRtiyA~ haiM, jinheM dekhakara devatA prasanna magna hote haiN| jaina aura vaiSNava tantroM meM mudrA kA yahI artha abhipreta hai| taMtra Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra ...85 kI sAttvika paramparA meM ghRta se saMyukta bhune hue anna ko bhI mudrA kahA gayA hai yaha mudrA kA tIsarA artha hai| vAmamArgI tAntrikoM kI dRSTi se mudrA kA artha vaha nArI hai jisase tAntrika yogI apane ko sambandhita karatA hai- yaha mudrA kA cauthA artha hai| paMcamakAroM meM mudrA isI artha meM grahIta hai kintu jainoM ko mudrA kA yaha artha kabhI bhI mAnya nahIM rahA hai vaha to mudrA ke uparokta dUsare artha ko hI svIkAra karatI hai| ____ abhidhAnarAjendrakoza meM hAtha Adi aMgoM ke vinyAsa vizeSa ko mudrA kahA gayA hai aura usake antargata nimna tIna mudrAoM ke nAmoM kA ullekha kiyA hai 1. yoga mudrA 2. jina mudrA aura 3. muktAzukti mudraa| jainendra siddhAnta koza meM devavandanA, dhyAna yA sAmAyika karate samaya mukha evaM zarIra ke vibhinna aMgoM kI jo AkRtiyA~ banAI jAtI hai use mudrA kahA gayA hai| isa taraha hama dekhate haiM ki mudrA zabda vividha arthoM kA bodha karAtA hai| yahA~ mudrA se abhiprAya prasannatA, antara abhivyakti, aMgoM kA vinyAsa vizeSa, sadanuSThAna meM nimitta bhUta zarIra ke vibhinna aMgoM kI AkRtiyA~ Adi hai| mudrA ke uparokta artha hI upAsanA Adi meM kAryakArI hote haiM tathA inhIM bhAvoM se kiyA gayA mudrA prayoga mudrA sAdhanA kI saMjJA ko prApta hotA hai| yahA~ yaha prazna sahaja uThatA hai ki hamAre jIvana meM mudrAyoga kI AvazyakatA kyoM? Apane dhyAnapUrvaka par3hA hogA ki mudrA, parAvidyAoM kI eka mahattvapUrNa vidyA hai| isa vidyA kI khoja bhAratIya RSi-maharSiyoM ne kI hai| dUsarA mAnava zarIra prakRti kI sarvottama evaM mahattvapUrNa kRti hai| isa zarIra rUpI bhavana meM samagra suvidhAe~ upalabdha haiN| isameM kUlara, hITara, eyarakaMDIzana se lekara vidyuta, reDiyo, kemarA, kampyUTara Adi sarva zaktiyA~ vyApta hai| bhAratIya yogiyoM ne saMpUrNa zarIra kA sUkSma anveSaNa kara mAnava deha ke kitane hI rahasyoM ko prakaTa kiyA hai| sAmAnya mAnyatAnusAra sampUrNa brahmANDa evaM hamArA zarIra paMca tattvoM ke saMyoga se nirmita hai| Adhunika rasAyana vijJAna ne yadyapi ina tatvoM ko 106 se bhI adhika tattvoM meM vibhAjita kara diyA hai kintu mukhyata: pA~ca hI haiN| ina pA~ca tattvoM kI vikRti ke kAraNa hI bAhya prakRti meM upadrava aura zarIra meM roga utpanna hote haiN| jaba mAnava zarIra meM pAMca tattvoM kI sthiti sama rahatI hai to zarIra svastha rahatA hai kintu jaba tAttvika sthiti viSama ho jAtI hai to hama Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM bImAra ho jAte haiN| mudrA yoga se vizva evaM zarIra donoM ko santulita rakhA jA sakatA hai| ___ yahA~ yaha dhyAtavya hai ki zarIra kI svasthatA ke AdhAra para hI mana aura cetanA svastha raha sakate haiN| mudrAyeM zarIra, mana aura cetanA tInoM ko prabhAvita karatI haiN| ata: spaSTa hotA hai ki mudrA sAdhanA se samasta prakRti ko saMtulita rakhate hue use anAvazyaka upadravoM se bacAyA jA sakatA hai tathA vaizvika zAnti aura zArIrika svasthatA kA anubhava kara sakate haiN| dUsarA prazna hotA hai ki mudrA ke dvArA paMca tattvoM ko saMtulita kaise kiyA jA sakatA hai? isa sambandha meM itanA to spaSTa hai ki mAnava zarIra paMca tattvoM se banA hai| isa zarIra meM hAtha sabase mahattvapUrNa aMga hai| prakRti ne pAMcoM tattvoM ke niyantraNa kI sattA hAthoM ko dI hai yAni pA~ca tattvoM kA pratinidhitva pA~coM aMguliyA~ karatI haiM una aMguliyoM kI sahAyatA se tattvoM ko ghaTA-bar3hAkara saMtulita kiyA jA sakatA hai| ___ mudrA vijJAna ke anusAra pratyeka aMgulI se alaga-alaga prakAra kA vidyut pravAha ni:sRta hotA hai| uccatama sAdhanA ke dvArA usa zakti pravAha ko bar3hAyA bhI jA sakatA hai aura usase acche-bure, zubha-azubha prabhAva bhI dekhe jA sakate haiN| niyamata: hastamudrAoM ke mAdhyama se aMguliyoM ko milAne, dabAne, sparza karane, maror3ane tathA kucha samaya taka vizeSa AkRti banAye rakhane se tattvoM meM parivartana hotA hai| jaise kisI bhI aMgulI ke agrabhAga ko aMgUThe ke agrabhAga se milAne para bar3hA huA tattva saMtulita ho jAtA hai| isI taraha aMgUThe ke agrabhAga ko kisI bhI aMgulI ke mUla bhAga se sparzita karane para usa aMgulI tattva kI zarIra meM abhivRddhi hotI hai| isI taraha kisI bhI aMgulI ke agrabhAga ko aMgUThe ke mUla bhAga (nicale hisse) se saMyukta karane para usa aMgulI tattva kA zarIra meM hrAsa hotA hai| isa bhA~ti aMguliyoM ke dvArA zarIra meM paMca tattva ko ghaTAne-bar3hAne kA sAdhAraNa niyama hai| vastutayA AMtarika bhAvoM kA zArIrika yA mAnasika abhivyaktikaraNa mudrA hai| sAmAnya taura para mAnava kI sahaja-asahaja, Avazyaka-anAvazyaka jitanI bhI zArIrika pravRttiyA~ (poja) haiN| una sabhI ko mudrA saMjJA prApta hai jaise- AsanoM kI saMkhyA asImita hai vaise hI mudrAoM kI saMkhyA bhI anaginata hai| adhyayana kI Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra ...87 dRSTi se samasta mudrAoM ko cAra bhAgoM meM vibhakta kara sakate haiM 1. nATya mudrAe~ 2. yoga mudrAe~, 3. pUjopAsanA saMbaMdhI mudrAe~ aura 4. kalAtmaka mudrAe~ / 1. nATya paramparA kI mudrAe~ yuga ke AdikAla meM saMketa Adi ke rUpa meM evaM nATya-nRtya Adi ke rUpa meM prayukta mudrAe~ isa zreNI kI mudrAe~ bharatamuni racita nATya zAstra, viSNudharmottara purANa, abhinava darpaNa, saMgItaratnAkara, nRtyaratna koza, samarAMgaNa sUtradhAra Adi granthoM meM prApta hotI haiN| 2. yaugika paramparA kI mudrAe~ bhAratIya RSi-maharSiyoM dvArA upadiSTa evaM Acarita mudrAe~, jaise- haThayoga sambandhI aura mudrA vijJAna tattva yoga sambandhI mudrAe~ yaugika mudrAe~ kahalAtI haiN| isa viSayaka mudrAe~ yoga cUr3AmaNi upaniSat, yoga tattvopaniSat, haThayoga pradIpikA, gheraNDa saMhitA, ziva saMhitA, gorakSa saMhitA, nAradIya purANa, brahma purANa Adi meM upalabdha hotI haiN| 3. pUjopAsanA paramparA kI mudrAe~ vItarAga puruSa, Apta puruSa athavA devI - devatAoM kI ArAdhanA nimitta darzAyI jAne vAlI mudrAe~ tIsarI zreNI meM AtI haiN| isa viSayaka mudrAe~ jaina, hindU evaM bauddha tInoM paramparAoM meM prApta hotI haiN| 4. kalA paramparA kI mudrAe~ bhAratIya zilpakalA evaM mUrtikalA meM aMkita mudrAe~ jaise mohanajodar3oM, khajurAho, sindhu ghATI kI sabhyatA, mathurAkalA, guptakalA, mauryakalA, kuSANakalA, sA~cI stUpa, udayagiri - khaNDagiri zilpa Adi ke avazeSoM meM darzita mudrAe~ kalA paramparA kI mudrAe~ kahI jAtI hai| isake atirikta anabhyAsa sambandhI, abhyAsa sambandhI, abhyAsa-anabhyAsa sambandhI, saMskAra sambandhI, tantra pradhAna sambandhI Adi mudrA yoga ke aneka prakAra haiN| yadi dhArmika paramparAoM kI apekSA vicAra kareM to kahA jA sakatA hai ki mudrA yoga kI praNAlI hindU, bauddha aura jaina dharma meM alpAdhika rUpa se Aja bhI vidyamAna hai| itanA hI nahIM, muslima namAja par3hate samaya lagabhaga nau mudrAoM kA prayoga karate haiN| yavana aura IsAI dharma ke anuyAyI vizeSa avasaroM para apane Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM mukhamaMDala aura hRdaya ke Asa-pAsa aMguliyoM ke dvArA eka vizeSa prakAra se havA meM cross banAte haiN| roma meM IsA kI kucha mUrtiyA~ jJAna mudrA meM upalabdha hai| pArasI Adi kaI dharmoM ke anuyAyI sAdhAraNa rUpa se prArthanA ke samaya donoM hAthoM kA vizeSa prayoga karate haiN| vahA~ pUjA ke daurAna hAtha kI aMguliyoM dvArA zarIra ke vibhinna aMgoM kA vizeSa rUpa se sparzana, darzana aura mukhamArjana bhI kiyA jAtA hai| ___ yadi mudrA yoga kI mUlyavattA ke sambandha meM kucha kahA jAe to yaha hai ki isa yoga ke dvArA mAnava zarIra meM sthUla aura sUkSma sampUrNa snAyu maNDala ko zAnta kiyA jA sakatA hai tathA mana kI zAnta sthiti dvArA ananta zaktiyA~ prApta kI jA sakatI hai| yadi mana zAnta na ho to yoga aura adhyAtma kI sAdhanA meM praveza bhI nahIM ho sktaa| ___alpa ruci rakhane vAloM ko kadAca yaha bhrama ho sakatA hai ki yoga cikitsA taranta asarakAraka nahIM hotI athavA yoga sAdhanA meM zIghra prabhAva dikhAne vAlI kriyAoM kA abhAva hai parantu aisA nahIM hai| kyoMki iMjekzana se bhI zIghra apanA prabhAva darzAne vAlI kaI mahattvapUrNa kriyAe~ mudrA yoga meM maujUda haiM, kintu Adhunika yuga meM hamAre bhAratIya tattvavettAoM evaM vaijJAnikoM ne isa sambandha meM zodha kArya karanA nyUna kara diyA hai| yadi dhyAna deM to bahata sI.yoga mudrAe~ kucha rogoM para iMjekzana kI bhA~ti hI kArya karatI haiN| udAharaNa ke taura para zUnya mudrA ke dvArA kAna ke darda ko kucha hI minaTa meM dUra kiyA jA sakatA hai| apAna mudrA se mUtra sambandhI rogoM ko, vAyu mudrA aura apAna mudrA kA yugapad prayoga kara hRdaya roga ko saurabITeTa TebaleTa kI bhA~ti turanta ThIka kara sakate haiN| jabar3A phasa jAe to aMgUThA aura madhyamA aMgulI se cuTakI bajAne para phasA jabar3A tatkAla khula jAtA hai| isI taraha prANa mudrA dvArA cakSu rogoM se turanta rAhata pA sakate haiN| sAdhanA kI dRSTi se mudrAoM ke dvArA bauddhika aura mAnasika zaktiyA~ upalabdha hotI hai| mudrAoM ke nirantara abhyAsa dvArA samAja, deza aura vizva meM cira zAnti kI sthApanA kI jA sakatI hai, logoM kI vikRta ceSTAoM ko badalA jA sakatA hai, vicAra aura karma meM bhI parivartana ho sakatA hai| vastuta: mudrAe~ mAnava zarIra kI kuMjI hai| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra ...89 bhagavAna mahAvIra, bhagavAna buddha Adi kaI mahApuruSoM ne isa vidyA ko apanAyA hI nahIM, pratyuta ise AtmasAta kara janma-maraNa kI paramparA kA bhI viccheda kara diyaa| isase spaSTa hotA hai ki mudrA vijJAna prAcIna bhAratIya RSiyoM kI eka vicitra khoja hai tathA Adhunika vijJAna kI aNu dhArA se bhI adhika sUkSma, gahana, sAragarbhita evaM vistRta hai / prAcIna zAstroM ke vidhAnAnusAra to yaha mAnava piMDa ke pratyeka sUkSma rahasya ko spaSTa aura pratyakSa karane kA sarala sAdhana haiN| isa vijJAna vidhi ke dvArA vaizvika jagat meM aise vicitra parivartana kie jA sakate haiM jo Adhunika vijJAna ke lie sarvathA asambhava hai| Adhunika pAzcAtya vijJAna to prAkRtika siddhAntoM kI ora dhyAna hI nahIM detA, jabaki bhAratIya saMskRti prakRti se tAdAtmya rakhane meM vizvAsa karatI hai kyoMki vaha to cara-acara jagata kA AdhAra hai| isa taraha mudrA yoga kA mahattva isalie bhI hai ki usake mUla meM prakRti kA AdhAra hai| jahA~ prakRti ho vahIM vAstavikatA aura tAttvikatA kA puTa rahatA hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha sUcI kra. 2013 12006 grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka | prakAzaka varSa 1. abhidhAna cintAmaNi saMpA. vijayakastUrasUri sarasvatI pustaka bhaMDAra, vi.saM. ahamadAbAda 2. AcAradinakara (bhA.1-2) AcArya vardhamAnasUri nirNayasAgara mudrAlaya, muMbaI |1922 3. Asana, prANAyAma, bihAra yoga vidyAlaya, muMgera 1986 mudrAbandha 4. kalyANakalikA (bhA.1) kalyANavijaya gaNi zrI. ka.vi. zAstra saMgraha 1956 samiti, jAlora 5. kAlikApurANam saMpA. vizvanArAyaNa | caukhambA saMskRta sIrija 1972 zAstrI oNphisa, vArANasI 6. kulArNavatantra saMpA. DaoN. sudhAkara caukhambA kRSNadAsa mAlavIya akAdamI, vArANasI 7. gItA maharSi veda vyAsa acyuta granthamAlA kAryAlaya, vi.saM. 1998 8. gorakSa saMhitA saMpA. DaoN. camanalAla saMskRti saMsthAna, barelI |2005 | gautama 9./ gheraNDa saMhitA |saMpA. DaoN. camanalAla |saMskRti saMsthAna, barelI 1992 gautama 10. chAndogyopaniSat gItA presa, gorakhapura 2023 11. jayendra yoga prayoga DaoN. rameza kumAra megha prakAzana, dillI 1982 12. jaina dharma aura tAMtrika DaoN. sAgaramala jaina pArzvanAtha vidyApITha, | sAdhanA kAzI vi.saM. 1997 vArANasI Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. grantha kA nAma 13. tattvopaniSad (upaniSad saMgraha) 14. tantrarAjatantra 15. taMtra kriyA aura yoga vidyA 16. tantraloka (bhA. 1-8) 18. tantrAloka (vyAkhyAsahita bhA. 1-4) 17. tantrAloka meM karmakANDa DaoN. bInA agravAla saMpA. sUryaprakAza vyAsa saMpA. paramahaMsa mizra 19. tAntrika mudrA vijJAna 20. tejobindUpaniSat lekhaka/saMpAdaka 22. devI bhAgavata (kha. 2) 23. nATyazAstra 24. nirvANa kalikA svAmI satyAnanda sarasvatI saMpA. DaoN. dvivedI 21. The Mirror of Coomaraswamy Gesture paM. rAjeza dIkSita paM. jagadIza zAstrI sahAyaka grantha sUcI...91 saMpA. Arthara evalona motIlAla banArasIdAsa, vArANasI bihAra yoga vidyAlaya, muMgera 1993 prakAzaka AcArya pAdalipta motIlAla banArasIdAsa, | dillI varSa sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI dIpa pablikezana, AgarA | motIlAla banArasIdAsa, vArANasI 1980 motIlAla banArasIdAsa, vArANasI prazAMta prakAzana, vArANasI |1996| Anand Kentish Munshiram Manoharlal Publishers, New Delhi 1918 2003 zrI rAmazarmA AcArya saMskRti saMsthAna, barelI bharatamuni bhAratIya vidyA prakAzana, dillI nirNayasAgara mudrAlaya, muMbaI 1926 1983 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka 1980 25. prapaMcasAra sAra saMgraha gIrvANe sarasvatI | (bhA. 2) prekSAdhyayana : yaugika muni kizanalAla | jaina vizva bhAratI, lADanUM |2006 | kriyAe~ 27. mudrA vijJAna paM. rajanIkAMta DAyamaNDa paoNkeTa buksa, naI|2000 upAdhyAya |dillI | 28. mudrA vijJAna nIlama saMghavI . 501, arihaMta bilDiMga, 2000 aMdherI (vesTa) 29. yoginI hRdaya saMpA.zrI gopInAtha vArANasI saMskRta kavirAja vizvavidyAlaya, vArANasI 30./ yogacUDAmaNiupaniSat |saMpA. paM. jagadIza / motIlAla banArasIdAsa, 1980| zAstrI vArANasI 31. yogakuNDalyupaniSad saMpA. paM. jagadIza motIlAla banArasIdAsa, 1980 zAstrI vArANasI | 32. yogazikhopaniSad saMpA. jagadIza zAstrI | motIlAla banArasIdAsa, 1980| dillI | 33. varAhopaniSad motIlAla banArasIdAsa, 1980| (upaniSad saMgraha) dillI | 34. vidhimArgaprapA AcArya jinaprabhasUri prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura | 35. vidhimArgaprapA anu.sAdhvI saumyaguNAzrI | mahAvIra svAmI derAsara, 2006 pAyadhunI, muMbaI 36. vyAkaraNa siddhAnta caukhambhA saMskRta sIrija, 1980/ kaumudI kAzI Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha sUcI...93 kra.| grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka varSa | 37. zabda kalpadruma 1961 motIlAla banArasIdAsa, vArANasI saMpA. Arthara evalona | motIlAla banArasIdAsa, 38. zAradAtilaka dillI 39. ziva saMhitA rAyabahAdura satguru prakAzana esa. 1981 esa.pI. da risarca DipArTamenTa 1916 jambU eNDa kazmIra, zrInagara | 40. zivasUtravArtika le. bhAskara saMpA. jagadIzacandra caTarjI anu. ajaya kumAra uttama 41. ziva saMhitA 2001 bhAratIya vidyA saMsthAna, vArANasI nAga prakAzaka, dillI 1988 42. smRticandrikA | devaNabhaTTopAdhyAya viracita saMpA.ela zrI nivAsAcArya 43. svacchandatantra | 44. sampUrNa yoga vidyA mAhezvarAcArya kSemarAja | sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI rAjIva jaina maMjula pablizIMga hAUsa 2008 | 10, nizAta kaoNlonI, bhopAla vAmana zivarAma ApTe | motIlAla banArasIdAsa, 1966 dillI saMpA. esa. zAstrI aDyAra, madrAsa 1953 tilakAcArya racita | seTha DAhyAbhAI mokamacaMda, vi.sa. |pAMjarApola, ahamadAbAda 45. saMskRta hindI koza 46./ saMgIta ratnAkara 47. sAmAcArI Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94...mudrA vijJAna eka anusaMdhAna maulika saMdarbho meM kra.| grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka | 48. subodhA samAcArI zrImat candrAcArya devacanda lAlabhAI jaina 1924 pustakoddhAra phaMDa, muMbaI jaina vizva bhAratI, lADanUM |2001 49. hastamudrA prayoga aura muni kizanalAla | pariNAma 50. haThayoga pradIpikA rAmayogIndra 51. hindI zabda sAgara veMkaTezvara sTIma presa, muMbaInagarI pracAriNI sabhA, vArANasI 52. jJAnArNava tantra rAjacandra Azrama, AgAsa |1961 anu. pannAlAla bAkalIvAla Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjanamaNi granthamAlA dvArA prakAzita sAhitya kA saMkSipta sUcI patra kra. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. nAma sajjana jina vandana vidhi sajjana sadjJAna pravezikA sajjana pUjAmRta (pUjA saMgraha ) sajjana vaMdanAmRta (navapada ArAdhanA vidhi) sajjana arcanAmRta (bIsasthAnaka tapa vidhi) sajjana ArAdhanAmRta (navvANu yAtrA vidhi) sajjana jJAna vidhi paMca pratikramaNa sUtra tapa se sajjana bane vicakSaNa sajjana sadjJAna sudhA caubIsa tIrthaMkara caritra (aprApya ) sAdhvI maNiprabhAzrI (cAturmAsika parva evaM tapa ArAdhanA vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI maNimaMthana sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sajjana gIta guMjana (aprApya) darpaNa vizeSAMka vidhimArgaprapA (sAnuvAda) jaina vidhi-vidhAnoM ke tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana kA zodha prabandha sAra jaina vidhi vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa jaina gRhastha ke solaha saMskAroM le. / saMpA. / anu. sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI priyadarzanAzrI kA tulanAtmaka adhyayana jaina gRhastha ke vratAropaNa sambandhI saMskAroM kA prAsaMgika anuzIlana jaina muni ke vratAropaNa sambandhI vidhi-vidhAnoM kI traikAlika upayogitA, navyayuga ke saMdarbha meM jaina muni kI AcAra saMhitA kA sarvAGgINa adhyayana sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI mUlya sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga 50.00 200.00 100.00 150.00 100.00 150.00 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100.00 100.00 150.00 100.00 100.00 150.00 100.00 150.00 96...mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM 22. jaina muni kI AhAra saMhitA kA sAdhvI saumyaguNAzrI samIkSAtmaka adhyayana 23. padArohaNa sambandhI vidhiyoM kI sAdhvI saumyaguNAzrI maulikatA, Adhunika pariprekSya meM Agama adhyayana kI maulika vidhi sAdhvI saumyaguNAzrI kA zAstrIya anuzIlana tapa sAdhanA vidhi kA prAsaMgika sAdhvI saumyaguNAzrI anuzIlana, AgamoM se aba taka prAyazcitta vidhi kA zAstrIya paryavekSaNa sAdhvI saumyaguNAzrI vyAvahArika evaM AdhyAtmika mUlyoM ke saMdarbha meM SaDAvazyaka kI upAdeyatA, bhautika evaM sAdhvI saumyaguNAzrI AdhyAtmika saMdarbha meM 28. pratikramaNa, eka rahasyamayI yoga sAdhanA sAdhvI saumyaguNAzrI 29. pUjA vidhi ke rahasyoM kI mUlyavattA, sAdhvI saumyaguNAzrI manovijJAna evaM adhyAtma ke saMdarbha meM pratiSThA vidhi kA maulika vivecana sAdhvI saumyaguNAzrI Adhunika saMdarbha meM mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke sAdhvI saumyaguNAzrI Aloka meM 32. nATya mudrAoM kA manovaijJAnika sAdhvI saumyaguNAzrI anuzIlana jaina mudrA yoga kI vaijJAnika evaM sAdhvI saumyaguNAzrI Adhunika samIkSA hindU mudrAoM kI upayogitA, cikitsA sAdhvI saumyaguNAzrI evaM sAdhanA ke saMdarbha meM bauddha paramparA meM pracalita mudrAoM kA sAdhvI saumyaguNAzrI rahasyAtmaka parizIlana yaugika mudrAe~, mAnasika zAnti kA eka sAdhvI saumyaguNAzrI saphala prayoga ___ Adhunika cikitsA meM mudrA prayoga kyoM, sAdhvI saumyaguNAzrI kaba aura kaise? 38. sajjana tapa pravezikA sAdhvI saumyaguNAzrI 39. zaMkA navi citta dharie sAdhvI saumyaguNAzrI 200.00 50.00 100.00 100.00 100.00 150.00 50.00 50.00 100.00 50.00 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma mAtA-pitA janma dIkSA dIkSA nAma dIkSA guru zikSA guru adhyayana viziSTatA vidhi saMzodhikA kA aNu paricaya tapArAdhanA DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrIjI (D.Lit.) : nAraMgI urpha nizA : vimalAdevI kesarIcaMda chAjeDa racita, anuvAdita : tIrthaMkara caritra, sadjJAnasudhA, maNimaMthana, anuvAda-vidhimArgaprapA, paryuSaNa * evaM sampAdita tatvajJAna pravezikA, sajjana gIta guMjana (bhAga : 1-2) pravacana, sAhitya vicaraNa : zrAvaNa vadi aSTamI, san 1971 gar3ha sivAnA : vaizAkha sudI chaTTa, san 1983, gar3ha sivAnA : saumyaguNAzrI : pravarttinI mahodayA pa. pU. sajjanamaNi zrIjI ma. sA. : saMgharalA pa. pU. zaziprabhA zrIjI ma. sA. : jaina darzana meM AcArya, vidhimArgaprapA grantha para Ph.D. kalpasUtra, uttarAdhyayana sUtra, naMdIsUtra Adi Agama kaMThastha, hindI, saMskRta, prAkRta, gujarAtI, rAjasthAnI bhASAoM kA samyak jJAna / : rAjasthAna, gujarAta, baMgAla, bihAra, madhyapradeza, uttara pradeza, karnATaka, tamilanADu, thalIpradeza, AMdhrapradeza, chattIsagar3ha, jhArakhaNDa, mahArASTra, mAlavA, mevAr3a / : saumya svabhAvI, mitabhASI, kokila kaMThI, sarasvatI kI kRpApAtrI, svAdhyAya nimagnA, guru nizrArata / : zreNItapa, mAsakSamaNa, cattAri aTTha dasa doya, gyAraha, aTThAI bIsasthAnaka, navapada olI, vardhamAna olI, pakhavAsA, Der3ha mAsI, do mAsI Adi aneka tapa / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -sajjana purUSoM kI amRta lahariyA~ * mudrA yoga eka vaijJAnika sAdhanA * vartamAna yuga meM mudrA yoga kitanA prAsaMgika aura mahatvapUrNa? hAtha meM pA~ca hI aMguliyA kyoM? * mudrA, Asana, prANAyAma evaM dhyAna Adi sAdhanAe~ eka hai yA alaga-alaga? * jAnie vizva bhara meM pracalita vividha mudrAe~ ? kaise kareM AdhyAtmika utthAna mudrA yoga ke dvArA ? * mudrA yoga kI aitihAsika pRSThabhUmi? SAJJANMANI GRANTHMALA Website : www.jainsajjanmani.com,E-mail : vidhiprabha@gmail.com ISBN 978-81-910801-6-2(XV)