Lingnirnayo Granth

Author(s): Kalaprabhsagar
Publisher: Arya Jay Kalyan Kendra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004307/1

Page #1
अचलगच्छाधिराज पू. आ. श्री कल्याणसागरसूरि विरचितः श्री लिङ्गनिर्णयः Enjan 1-61HOR ArabicolB LAMA प्रकाशक:- आर्य-जय-कल्याणकॅन्द्रः

Page #2
ॐ ऐम् नमः / अचलगच्छाधिपति, युगप्रधानाचार्य श्री कल्याणसागरसूरीन्द्रः संहब्धो लिङ्गनिर्णयो ग्रंथः [ अभिधानचितामणिकोषगतानां संदिग्धलिङ्गानां शब्दानाम निर्णयप्रदायको ग्रंथः / प्रेरकाः अचलगच्छाधिपति श्री गाँतमसागरसूरीन्द्राणां पट्टालङ्कारभूताः युगप्रभावकाः अचलगच्छाधिपति प. पू. आ. श्री गुणसागरसूरिप्रवराः संपादकः तेषां विनेय मुनि कलाप्रभसागरजी संशोधको महोपाध्याय पंडित विनयसागरः पंडित नवीनचंद्रश्च प्रकाशकः श्री भार्य-जय-कल्याणकेन्द्रः (मोहमयी)

Page #3
પ્રાપ્તિસ્થાન-કાર્યાલય તથા પ્રવૃત્તિ કેન્દ્ર શ્રી આર્ય-જય-કલ્યાણ કેન્દ્ર ટ્રસ્ટ શ્રી કલ્યાણ-ગૌતમ-નીતિ-ગુણસાગરસૂરિ C/o મે. લખમશી ઘેલાભાઈ કુ. આ જેન મેઘ સંસ્કૃતિ ભવન તથા 3, ચીંચબંદર, શ્રી ગુણશિશુ જિનાગમાદિ ચિત્કષ મુંબઈ-૪૦૦ 009 ઠે. લાલજી પુનશી વાડી, દેરાસર લેન, ઘાટકોપર (પૂર્વ) ફેન C/o 863890-863881 | મુંબઈ-૪૦૦ 077 શ્રી આર્યરક્ષિત પ્રાચીન ગ્રથોદ્ધાર ક્રમાંક-૭) મૂળ ગ્રંથકર્તાને પરિચય– [ અચલગચ્છ (વિધિપક્ષ)ના નાયક ૬૩મા પટ્ટધર યુગપ્રધાન પૂ. આચાર્યપ્રવર શ્રી ધર્મમૂર્તિ સૂરીશ્વરજી મ. સા.ના પરમ પ્રતાપી મહાપ્રભાવક પટ્ટધર યુગપ્રધાન પૂ. આચાર્ય ભ. શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. જન્મ સં. 1633, દીક્ષા સં. 1642, સૂરિપદ સં. 1649, યુગપ્રધાન સં. 1972, સ્વર્ગવાસ સં. 1718]. [ વિશેષ માટે જુઓ પાનું 10 તેઓશ્રીનું જીવન ચરિત્ર] . . ગ્રંથ ક્રમાંક 26-27 આ ગ્રંથની મૂળ ગ્રંથ સાથે વિસ્તૃત શબ્દકોષની 500 નકલ અને મૂળ ગ્રંથની 1000 નકલ પૈકીની 500 નકલ અલગ અલગ રીતે પ્રકાશિત કરાયેલ છે. વીર સં. 2507, વિક્રમ સં. 2037 (વૈશાખ સુદ 6 ગ્રંથકની જન્મતિથિ) પ્રથમ આવૃત્તિ [અચલગચ્છાધિપતિ પ. પૂ. ગુરુદેવ આ. ભ. શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. સૂરિપદ રજત-મહત્સવ વર્ષ ] * કિંમત * 1. લિંગનિર્ણય ગ્રંથ રૂા. 11=00 2. લિગનિર્ણય સંસ્કૃત શબ્દકોષ રૂ. 21=00 (ગુર્જરભાષાન્વિત) મુદ્રક : અજિત મુદ્રણાલય, સેનગઢ (સૌરાષ્ટ્ર) :

Page #4
મહાન ક્રિોદ્ધારક, મહાન ત્યાગી પૂ. યુગપ્રધાન દાદા શ્રી ધર્મમૂર્તિસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના પટ્ટધર અનેક નૃપપ્રતિબોધક અચલગરછના આદ્યઆચાર્ય અચલગરછ પ્રવર્તક પૂ. યુગપ્રધાન દાદા શ્રી આર્ય રક્ષિતસૂરીશ્વરજી મ. સા. જન્મ સ. 1633 લાલાડા સૂરિપદ સં'. 1649 અમદાવાદ TO . . જન્મ સ'. 1136 દંતાણી (આબુ) સૂરિપદ કિદ્ધારા સ', 1159 પાવાગઢ ભાલેજ દીક્ષા સ'. 1642 ધોળકા સ્વર્ગવાસ સં. 1718 ભુજ (કચ્છ) દીક્ષા સ'. 1142 રાધનપુર સ્વર્ગવાસ સ'. 1236 બેણપ (ઉ. ગુ. ) અચલગચ્છાધિરાજ પૂ. યુગપ્રધાન દાદા શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા.

Page #5
અચલગચ્છાધિપતિ પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રી ગૌતમસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા.નાં પ્રતાપી પટ્ટધર જન્મ સ'. સૂરિપદ સ. 2012 મુંબઈ દેટીઆ (કચ્છ) દીક્ષા સ'. ગરવેશપદ સં. 2030 ભદ્રેશ્વરતીર્થ 1993 દેઢીઆ ઉપાધ્યાય યુગપ્રભાવક પદ પદ સ', 2036 (મુંબઈ) 1998 મેરાઉ (કચ્છ) યુગપ્રભાવક, તીર્થ પ્રભાવક અચલગચ્છાધિપતિ પૂ. પાદ ગુરુદેવ આચાર્ય ભગવંત શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા.

Page #6
અ નુ ક મ ણિ કા વિષય. પાના નં. આભાર દર્શન 2. જ્ઞાનખાતામાંથી સહકાર આપનાર સંઘની શુભનામાવલિ 3. સાધર્મિક ફંડ આદિ અંગે આભાર દર્શન 4. આર્ય-જય-કલ્યાણ કેન્દ્ર ટ્રસ્ટ દ્વારા પ્રકાશિત ગ્રંથની સૂચિ 5. મુનિ શ્રી કલાપ્રભસાગરજી મ. સા. દ્વારા સંપાદિત અન્ય સાહિત્ય-ભાવિ સાહિત્ય 6. સર્જનની સુવાસ : પૂ. મુનિશ્રી કલાપ્રભસાગરજી મ. સા. 7. પ્રકાશકીય (સંસ્થાકીય) નિવેદન 8. પ્રાસ્તાવિકમઃ પં. હરિનારાયણ મિશ્રા 9. શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. નું જીવનચરિત્ર. લે. મુનિશ્રી કલાપ્રભસાગરજી મ. સા. 10. લિગનિર્ણય ગ્રંથનું શુદ્ધિપત્રક 11. ભૂમિકા (હિન્દીમાં): મ. વિનયસાગર 12. પ્રાસંગિક બે બેલ : 5. નવિનચંદ્ર એ. દોશી 13. પરિશિષ્ટ-૧ 14. શ્રી આર્ય–જય-કલ્યાણ કેન્દ્રના સ્વજનેની નામાવલિ 15. લિંગનિર્ણય ગ્રંથ (મૂળ ગ્રંથ) કર્તા-પૂ. દાદાશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. 1 થી

Page #7
[ A] આભાર દર્શન આ ગ્રંથના પ્રકાશનમાં યુગપ્રભાવક, અચલગચ્છાધિપતિ પ. પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજા સાહેબની મંગલ પ્રેરણાથી શ્રી લાલવાડી જેન સંધ સમિતિમુબંઈ ન 12 તરફથી રૂા. દશ હજાર ભેટ મળેલ છે. તે બદલ આભાર માનવામાં આવે છે. લિ. ટ્રસ્ટી મંડળ જૈન સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિનાં વિકાસ માટે પૂ. મુનિ શ્રી કલાપ્રભ- સાગરજી મ.ની પ્રેરણાથી શ્રી આર્ય-જય-કલ્યાણ કેન્દ્ર ટ્રસ્ટને (કચ્છ) છે. દુર્ગાપુરનાં (પિતાનાં) માતુશ્રી મેઘબાઈ ઘેલાભાઈ પુનશી (ઉ. વર્ષ ૧૦૨)ની સ્મૃતિ નિમિત્તે તેમનાં સુપુત્ર સંઘવી શ્રી લખમશી ઘેલાભાઈ પરિવાર તરફથી એકાવન હજાર રૂા. સમર્પિત થયેલ છે. તથા ઘાટકોપર ખાતેને પિતાને મકાન વિવિધ ધાર્મિક સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિઓ માટે શ્રી ગૌતમ-નીતિગુણસાગરસૂરિ જેને મેષ સંસ્કૃતિ ભવન તરીકે સંસ્થાને ભેટ આપેલ છે. તે બદલ આભાર માનવામાં આવે છે. લિ. દ્રસ્ટી મંડળ

Page #8
[ B]. પ્રાચીન સાહિત્યદ્વારની શુભ પ્રવૃત્તિમાં સંસ્થાને - જ્ઞાનખાતામાંથી સહકાર આપનારાઓની શુભ નામાવલિ પ્રેરણું : અચલગચ્છાધિપતિ પૂ. પાદ આચાર્ય ભગવંત શ્રી ગુણસાગર - સૂરીશ્વરજી મ. સા. તથા પૂ. મુનિરાજ શ્રી કલાપ્રભસાગરજી મ. સા રૂપિયા નામ 5001 શ્રી મલાડ અચલગચ્છ જૈન સંઘ 2501 શ્રી વડાલા (મુંબઈ) અચલગચ્છ જૈન સંઘ 1001 શ્રી (કચ્છ) મોટા આસંબીઆ અચલગચ્છ જૈન સંઘ 1501 શ્રી શાંતાક્રુઝ કલિકુંડ પાર્શ્વનાથ જૈન દેરાસર ટ્રસ્ટ 1001 શ્રી શાંતાક્રુઝ તપગચ્છ જૈન સંઘ 1000 શ્રી ક. વિ. એ. દેરાવાસી જૈન મહાજન-મુંબઈ 100 શ્રી વાંદરા ક. વિ. ઓ. અચલગચ્છ જૈન સંઘ 1000 શ્રી (કચ્છ) મેરાઉ મૂ, પૂ. જૈન મહાજન . 501 શ્રી બાડમેર (રાજસ્થાન) અચલગચ્છ જૈન સંધાર 501 શ્રી વિક્રોલી સંભવનાથ જૈન દેરાસર ટ્રસ્ટ 501 શ્રી સાત રસ્તા જૈન સંધ 500 શ્રી લાલવાડી જૈન સંઘ પૂ. મુનિ શ્રી પૂર્ણભદ્રસાગરજી મ. સા. ની પ્રેરણાથી 201 શ્રી મુલુંડ અચલગચ્છ જૈન સંઘની શ્રાવિકાઓ. પૂ. સા. શ્રી પ્રભાશ્રીજી મ. સા. ની પ્રેરણાથી * આ જરૂર વાંચો >> ભયંકર મેઘવારીનાં જમાનામાં સતત સાહિત્ય પ્રકાશન ચાલુ રાખવું એ મુશ્કેલી ભર્યું હોઈ અમે આ પેજના વિચારેલ છે. રૂ. 5001 સાહિત્ય સંરક્ષક રૂા. 1001 સાહિત્ય ભક્ત * આ દાતાઓની નામાવલિ દરેક પ્રકાશન (પોકેટબુક-સિરિઝ કે ખાસ દાતાએ છપાવેલ ગ્રંથ સિવાય) માં આવશે. . * દરેક પ્રકાશને આ દાતાને કાયમને માટે ભેટ મેકલાશો.

Page #9
[C] a આભાર દર્શન :: પૂ. મુનિ શ્રી કલાપ્રભસાગરજી મ. સા. ની શુભ પ્રેરણાથી અચલગચ્છપ્રવર્તક એ પૂ. દાદા શ્રી આર્યરક્ષિતસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની નવમી જન્મશતાબ્દિ વર્ષની તથા અચલગચ્છાધિપતિ પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના સૂરિપદ રજત વર્ષની-સ્મૃતિ નિમિત્તે આ સાધર્મિક ફંડમાં દાન પ્રાપ્ત થયેલ છે તથા પૂ. સાધ્વી શ્રી પુણ્યદયશ્રીજી મ. સા. ના ચારિત્રપર્યાયને 25 વરસ પૂર્ણ થતાં તેઓશ્રીની પ્રેરણાથી ગનિષ્ઠા પૂ. સા. શ્રી ગુણદયશ્રીજી મ. સા.ની સ્મૃતિ નિમિત્ત પણ સાધર્મિક ફંડમાં દાન પ્રાપ્ત થયેલ છે. ' તથા પૂ. મુનિ શ્રી નયપ્રભસાગરજી મ. સા. ના 45 ઉપવાસ (દઢ મા ખમણ)ની દીર્ઘ તપારાધનાની સ્મૃતિ નિમિત્તે તથા પોતાના માતુશ્રી મેઘબાઈ ઘેલાભાઈની સ્મૃતિ નિમિત્તે મહામંત્ર શ્રી નવકાર મંત્ર તથા તેના વિશિષ્ટ આરાધકો જયનારાઓના બહુમાનાર્થે શ્રેષ્ઠિ શ્રી લખમશી ઘેલાભાઈ છે પરિવાર તરફથી પણ ઉદાર દાન પ્રાપ્ત થયેલ છે. જે રકમ સાધર્મિક ફંડમાં રાખી તેનું “આર્યગુણ સાધર્મિક ફંડ એ શુભનામ રાખેલ છે. આ ફંડમાં રકમ લખાવનારા ઉદારદિલ સદ્દગૃહસ્થને આ સ્થળે અમો આભાર છે માનીએ છીએ. લી. ટ્રસ્ટી મંડળ - ટ્રસ્ટી મંડળ સંઘરત્ન શ્રેષ્ઠિ શ્રી વિશનજી લખમશી સાવલા, શ્રી વેરશી ખેરાજ હરીઆ, શ્રી ટોકરશી આણંદજી લાલકા, શ્રી રતનશી ટોકરશી સાવલા, શ્રી માવજી ધનજી દેઢીઆ.

Page #10
5500 - 1 300, 550 [D] શ્રી આર્ય-જ્ય-કલ્યાણ કેન્દ્ર ટ્રસ્ટ દ્વારા પ્રકાશિત ગ્રંથની સૂચિ ક્રમ પુસ્તકનું નામ આવૃત્તિ કુલ નકલ 1. ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવ જીવનસૌરભ 1-2-3 ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવ સ્મૃતિગ્રંથ 1000 3. પરભવનું ભાતું (વિવિધ વૈરાગ્યાદિ વાંચન) 1-2 4. વિશસ્થાનકાદિ તપવિધિ પૂંજ (તવિધિ) 1500 5. શ્રી શુકરાજ ચરિત્ર સંસ્કૃત (પ્રત) 550 6. ચંદ્રધવલભૂપ ધર્માચરિત્ર , , 7. વિરતિને સરલ માગ (14 નિયમ) (પોકેટ ) 1-2 4000 8. હૃદય વીણાનાં તારે! તારે ! (પ્રાચીન સ્તવન) 1000 9. મલયાસુંદરી ચરિત્ર સંસ્કૃત (પ્રત) 1000 10. ગુગુણગીત ગૂજન (પ્રાચીન અર્વાચીન ગહુંલિઓ) 1 1500 1. દિવ્ય જીવન જીવવાની ચાવી (101 નિયમો) (પેકેટ) -ર 7000 12. ચતુર્વિશતિ જિનસ્તોત્રાણિ સાનુવાદ ( જિનભક્તિ) 1 750 13. તપથી નારો વિકાર! (કેટ) 14. આરક્ષિત જેન પંચાંગ (સં. 2035) 4000 15. કામદેવચરિત્ર મૂળ-અનુવાદ (પ્રત) (પુનર્મુદ્રણ) 1. જેનશાસનમાં અચલગચ્છને દિવ્ય પ્રકાશ (પદાવલિ) 1 17. કામદેવ ચરિત્ર ગુજરાતી અનુવાદ (પ્રત) 18. અચલગચ્છની અસ્મિતા (આર્ય રક્ષિતસૂરિ) 19. અચલગચ્છના જ્યોતિર્ધર (જયસિંહસરિ) 20. અચલગચ્છના દીપક (મહેન્દ્રપ્રભસૂરિ) 21. અચલગચ્છના મંત્રપ્રભાવક (મેતુંગ સરિ) રર. અચલગચ્છના ક્રિોદ્ધારક (ધર્મમૂર્તિસરિ) 23. અચલગચ્છની પ્રતિભા (કલ્યાણસાગરસૂરિ) 24. અચલગચ્છના સમુદ્ધારક (ગૌતમસાગરસૂરિ) 25. જીવનનું અમૃત (તત્ત્વજ્ઞાનનાં લેખ) 1500 2. લિંગનિર્ણએ ગ્રંથ (મૂળ) (વ્યાકરણના અંગ વિષયક) 1 7000 - - - - 1 - 1 1000 2000 3000 5000 2000

Page #11
-2 30 + 0 [ E] ક્રમ પુસ્તકનું નામ આવૃતિ - કુલ નકલ 27. લિંગનિર્ણય સંસ્કૃત શબ્દકોશશ ( વ્યાકરણને અંગ) 1 50 0 28. ષડ્રદર્શન નિર્ણય સાનુવાદ (મેરૂતુંગરિ કૃત) 1000 પૂ. મુનિ શ્રી કલાપ્રભસાગરજી દ્વારા સંપાદિત અન્ય સાહિત્ય 1. જન કથા સંદોહ ભા–૧ 2. સમ્યત્વ સહિત પાંચ અણુવ્રત (હિન્દી) 1 1000 છે. કલ્યાણસાગરસૂરિ સ્મૃતિ વિશેષાંક 4. , જ્ઞાનસત્ર , ઇ જીવનસૌરભ પૂજ સંદેહ. - 2000 - 7. જીવન ઉન્નતિ યાને તીર્થયાત્રા 8. સચિત્ર અચલગચ્છ સ્નાત્ર પૂજા 5000 9. પૂ. આ. શ્રી ગુણસાગરસૂરિ જીવન પરિચય 5000 10. શ્રી આર્ય રક્ષિત જૈન પંચાંગ સં. 2037 5000 11. દ્વિતીય અધિવેશન સ્મારિકા 2 00 12. શ્રી આર્યરક્ષિતસૂરિ વિશેષાંક (સં. 2036) 1 1. 2000 13. પૂ. આ. ગુણસાગરસૂરિ સૂરિપદ રજતસ્મારિકા (સં. 2037) 1 14. આર્યકલ્યાણ-ગૌતમ-સ્મૃતિ ગ્રંથ (સચિત્ર) 1 1000 15. અચલગચ્છના ઇતિહાસની ઝલક ગ્રંથ , ભાવિ સાહિત્ય : (પ્રાચીન સાહિત્યદ્વાર ). 1. ગુણવામચરિત્ર (પ્રતાકાર) સંસ્કૃત ર્તા : શ્રી માણિજ્યસુંદરસૂરિજી 2. , ગુજરાતી અનુવાદ (પ્રત) સતિકા ભાષ્ય (સટીક) (પ્રત) 4 અચલગચ્છ (વિધિ પક્ષ) આરાધના ઢાળીયા સંદોહા ,, ઐતિહાસિક કાવ્ય 6. , રાસ રાસ . જિનસ્તોત્ર સંચય 8. તરંગવઈ કહા (સંખિત્ત) (ભદ્રસૂરિકૃત) (પ્રાકૃત પ્રત) , 9. જૈન કથા સંદેહ ભાગ-૨ 10. સુખી થવું છે? (બારવ્રતનું સ્વરૂપ) 11. ધર્મ સર્વસ્વાધિકાર પ્રકરણ અનુવાદસહે-જયશેખરસૂરિકૃત 12. હિંગલ પ્રકરણું છ મહા. વિનયસાગરજી 13. વ્યુત્પતિ રત્નાકર , મહ. દેવસાગરજી આ ઉપરાંત કેટલાક ગ્રંથે હાલ અપ્રાપ્ત હોઈ પુનઃમુદ્રણ રીતે પ્રકાશિત કરવા ભાવના છે. 1500 4 શ્રી મેગરિજી

Page #12
સંપાદકીય નિવેદન સર્જનની સુવાસ –મુનિશ્રી કલાપ્રભસાગરજી " આ પ્રાચીન અપ્રગટ અને ઉપયોગી એવા એક ગ્રંથને ઉદ્ધાર તથા પ્રકાશન થઈ રહેલ છે જેથી ખૂબ જ આનંદ અનુભવાય છે. આ પ્રકાશિત થતા ગ્રંથને, તે કઈ સ્થિતિમાં પ્રકાશન પામે છે તેને પણ એક ઈતિહાસ છે. યુગપ્રભાવક, અનોપકારી, અચલગચ્છાધિપતિ પૂ. પાદ ગુરુદેવ આચાર્ય ભગવંતશ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજાસાહેબ આદિ અમે સં. 2032 માં રાજસ્થાનપ્રદેશમાં ઉગ્રવિહાર સહ તીર્થયાત્રાઓ કરતાં જીવનને ધન્ય બનાવી રહ્યા હતા. બાડમેર અચલગચ્છ જૈનસંઘની વિનંતિથી તે સાલનું ઐતિહાસિક અને યાદગાર ચાતુર્માસ પણ બાડમેર (રાજસ્થાન) મુકામે થયું. પૂ. પાદ ગચ્છાધિપતિ ગુરુદેવશ્રીની શુભ પ્રેરણાથી અજોડ પ્રતિભાસંપન્ન, અચલગચ્છાધિરાજ પ. પૂ. યુગપ્રધાન દાદાશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા.ની ચતુર્થ જન્મશતાબ્દિવર્ષની સ્મૃતિ નિમિત્તે સર્વત્ર ભવ્ય મહોત્સવાદિ શુભ આજનો થઈ રહ્યા હતા, તેના અનુસંધાનમાં એ વર્ષની સ્મૃતિમાં એક સ્મૃતિગ્રંથ પ્રકાશિત કરવાના ચક્રો પણ ગતિમાન થયા. આ ગ્રંથના સંપાદનની સંપૂર્ણ જવાબદારી મારા પર આવી. તે સ્મૃતિગ્રંથ અને પૂ. દાદાશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ અને તેઓ દ્વારા રચિત સાહિત્ય આદિ અંગે લેબસામગ્રી મેળવવા અનેક પ્રતિષ્ઠિત વિદ્વાન સાથે પત્ર-સંપર્ક કરે જરૂરી બન્યું. વિદ્વાન સાથેના પત્ર-સંપર્કથી અનેકવિધ લેખસામગ્રી, સંશોધન સામગ્રી પ્રાપ્ત થતી આવી. જેમાં પ્રસ્તુતગ્રંથ “લિંગનિર્ણય”ને પણ સમાવેશ થતો હતે. રાજસ્થાન પ્રાચ્યવિદ્યા પ્રતિષ્ઠાન-જોધપુર (રાજ.) આ સંસ્થા સાથે પણ પત્ર-સંપર્ક કર્યો. જેથી અચલગચ્છાધિપતિ પૂ. આ. શ્રી ધર્મમૂર્તિસૂરીશ્વરજી મ. સા. દ્વારા રચિત સંકલિત “વિચારસાર” નામક દુર્લભ ગ્રંથની (હસ્તપ્રતની) સંપૂર્ણ ફેટો કેપી પણ પ્રાપ્ત થઈ શકી. દરમિયાનમાં આ સરકારી સંસ્થાની શાખારૂપ સંસ્થા (જયપુર)માં શધાધિકારી તરીકે કાર્ય કરતા વિદ્વાન મહે. વિનયસાગર સાથે પણ પત્ર સંપર્ક થયે. તેઓને સંગ્રહમાં પણ અચલગચ્છની પ્રાચીન પ્રતે હતી. જેમાં અચલગચ્છાધિપ પૂ. આ. શ્રી જયકેશરીસૂરિ રચિત “શ્રી ચતુર્વિશતિ નિસ્તેત્રાણિ” નામક સંસ્કૃતપદ્યાત્મક ગ્રંથ પણ હતું. આ કૃતિ પણ દુર્લભ અને અપ્રગટ હોઈ તેનાં સંશોધનનું કાર્ય પ્રારંભાયું. આ તેત્રાવલિ મૂળ અને ગુજરાતી અનુવાદસહ દોઢેક વર્ષ પહેલાં પ્રકાશિત પણુ થઈ ગયેલ છે.

Page #13
[ 2 ] જોધપુરની ઉક્ત સરકારી સંસ્થામાંથી શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ કૃત “લિંગનિર્ણય” ગ્રંથની વિરલ હસ્તલિખિત પ્રત પણ પ્રાપ્ત થઈ. જેની ઝેરોક્ષ નકલ મળી શકી. આ ગ્રંથ પણ અપ્રગટ હોઈ તથા જોધપુરથી પ્રાપ્ત થયેલ પ્રત ક્યાંક ત્રુટક અને અશુદ્ધ હોઈ અન્ય પ્રતે મેળવવા પ્રયત્ન કર્યા. જેમાં જામનગરના અચલગચ્છ જૈનસંઘના (જ્ઞાનભંડારના) સંગ્રહમાંથી શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ કૃત મિશ્રલિંગનિર્ણય ગ્રંથની હસ્તલિખિત પ્રત મળી. આ ગ્રંથ ઉક્ત ગ્રંથ કરતાં ન નીકળે. કારણ કે એક જ કવિની બન્ને ભિન્ન ભિન્ન રચનાઓ હતી. સૂરતથી પૂ. પં. શ્રી અભયસાગરજી ગણીવર્ય મ. સા. ના સૌજન્યથી પણ ઉક્ત “મિશ્રલિંગનિર્ણય' ગ્રંથની ઝેરોક્ષ પ્રત મળી. કલ્યાણસાગરસૂરિ કૃત “લિંગનિર્ણયગ્રંથની અન્ય પ્રતે મેળવવા બીજા પણ અનેક પ્રયત્ન કર્યા. છાણી, વડોદરા, અમદાવાદ, પાલીતાણ વિ.ના મોટા પ્રાચીન જ્ઞાન ભંડારમાંથી તથા વિદ્વાન પાસેથી પણ “લિંગનિર્ણય' ગ્રંથ અપ્રાપ્ત જ રહ્યો. આ ગ્રંથની એક જ જોધપુરવાળી પ્રત ઉપરથી મ, વિનયસાગરે (જયપુર) સંશોધન કાર્ય શરૂ કર્યું. આ કાર્ય પૂર્ણ થયું કે એમના દ્વારા જ સમાચાર મળ્યા કે આ ગ્રંથની એક પ્રત પૂનાના સંગ્રહમાં છે. ડૅ. ભાંડારકર રીસર્ચ ઈન્સ્ટીટ્યુટ (પના)ને પત્ર લખે. પૂનાથી તરત જ “લિંગનિર્ણય' ગ્રંથની ઝેરોક્ષ નકલ આવી ગઈ એ પ્રતને સામે રાખી યોગ્ય સુધારા-વધારા કરાયા. મિશ્રલિગનિર્ણય ગ્રંથને આ ગ્રંથમાં સમાવેશ થઈ જાય છે એવા મ. વિનયસાગરજીના અભિપ્રાયથી ફક્ત “લિંગનિર્ણય ગ્રંથ જ પ્રકાશિત કરવાની વિચારણા થઈ. કોઈકનું એમ કહેવું છે કે “મિશ્રલિંગ” ગ્રંથ પણ. અપ્રગટ છે તે આ ગ્રંથ સાથે જ પ્રગટ થઈ જાય તે સારું....પણ સ્મૃતિગ્રંથનું સંપાદન તથા અન્ય પણ શુભપ્રવૃત્તિઓ વચ્ચે એ કાર્ય એમ જ રહ્યું. ઉક્ત મિશ્રલિંગનિર્ણય' પણ સંસ્કૃત પદ્યબદ્ધ ગ્રંથ છે. જયપુરથી સંપાદિત થઈને આવેલ “લિંગનિર્ણય” ગ્રંથની પં. શ્રી નવીનચંદ્ર દેશી પાસેથી શુદ્ધ પ્રેસ કોપી તૈયાર કરાવી. સાથે સાથે કેટલાક ગ્ય જરૂરી સુધારાવધારા પણ થયા તથા માહિતીસભર વિસ્તૃત શબ્દકોષ પણ તિયાર કરાયે. માહિતીસભર શબ્દકેષ: આ ગ્રંથમાં લિંગનિર્ણય ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ આપવાની ઈચ્છા હતી, અને તે અનુવાદકાર્ય અર્ધાથી વધારે તૈયાર પણ કરાયું હતું, પણ અકારાદિ અનુક્રમ પ્રમાણે ગુજરાતી અર્થ સાથે વિસ્તૃત લિંગનિર્દેશસહ પંચાંગી શબ્દકેષ તૈયાર થતાં અનુવાદનું કાર્ય અપૂર્ણ રહેવા પામ્યું. વિસ્તૃત શબ્દકોષમાં પણ (1) દરેક શબ્દ અકારાદિ અનુક્રમ પ્રમાણે, (2) દરેક શબ્દનું “અભિધાન-ચિંતામણિ કોષ' ગ્રંથમાં સ્થાન, (3) દરેક શબ્દનું પ્રસ્તુત “લિંગનિર્ણય' ગ્રંથમાં સ્થાન, (4) દરેક શબ્દને લિંગ અને (5) દરેક શબ્દને ગુજરાતી અર્થ, આ રીતે પાંચ વિગત આવરાઈ * આ ગ્રંથને પ્રથમ શ્લેક “તાયકં જિને નવા... આ ચરણથી શરૂ થાય છે.

Page #14
જતાં આ શબ્દકોષ પંચાંગી કોષ બનેલ છે. આ રીતે વિસ્તૃત શબ્દકોષ મૂળ ગ્રંથ સાથે પ્રકાશિત થતાં મૂળ ગ્રંથનાં મહત્તમાં વધારે થાય છે. આમ તે આ ગ્રંથનું અધ્યયન કરતાં કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ રચિત શ્રી “અભિધાનચિંતામણિ કષ” ગ્રંથ સામે રાખ પડે. જેમને અભિધાનચિંતામણિ કોષ ગ્રંથ કંઠસ્થ હોય તેમને આ મૂળ ગ્રંથ કંઠસ્થ કરે કે સમજ ખૂબ જ સરળ થઈ પડે એમ છે. અથવા તો અભિધાનચિંતામણિ કષ ગ્રંથના અભાવે પણ આ સાથે અપાયેલ પાંચ વિગત સાથેને પંચાંગી સંસ્કૃત શબ્દકોષ અનેક રીતે ખૂબ જ ઉપયોગી થઈ પડશે એ નિશંક છે. ગ્રંથકને સંક્ષિપ્ત પરિચય” નામક લેખ પણ આ ગ્રંથમાં આપેલ છે. (જુઓ. પૃ. 10) આ લિંગનિર્ણય ગ્રંથ પર કર્તાએ સ્વપજ્ઞવિવરણ રચ્યો હોવાના ઉલ્લેખે પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રયત્નો કરવા છતાં આ વિવરણગ્રંથ પણ પ્રાપ્ત થઈ શક્યો નથી, પણુ પંચાંગી શબ્દકોષ પ્રકાશિત થતાં કુદરતે “લિંગનિર્ણય” ગ્રંથ અંગે સ્વયં કાંઈ વિવરણ આવી જાય છે. સૂરિજી દ્વારા રચિત વિવરણગ્રંથમાં દરેક શબ્દના લિંગ કે તે અંગેના મતમતાંતરોની નૈધ અવશ્યમેવ હશે. કલ્યાણસાગરસૂરિ રચિત અનેક નાનામોટા જિનસ્તોત્રે પ્રાપ્ત થાય છે. ગ્રંથ તરીકે તે લિંગનિર્ણય અને મિશ્રલિંગનિર્ણય નામક બે ગ્રંથે જ પ્રાપ્ત થાય છે. અન્ય કૃતિઓના નામ પ્રસિદ્ધ છે પણ હજી સુધી તે ગ્રંથની હસ્તપ્રત પ્રાપ્ત થઈ શકી નથી જે ખેદને વિષય છે. કલ્યાણસાગરસૂરિના વિદ્વાન શિષ્યમંડળમાં મહોપાધ્યાય પૂ. વિનયસાગરજી ગણીવર્ય મ. સા., મહોપાધ્યાય પૂ. દેવસાગરજી ગણીવર્ય એ બને ચળકતા સિતારા છે. પૂ. મહોપાધ્યાય પ્રિી વિનયસાગરજી ગણીવર્ય દ્વારા રચિત (1) પદ્યબદ્ધ ભેજ વ્યાકરણું, (2) વિશ્ચિતામણિ, (3) અનેકાર્થરનમેષ, (4) હિંગુલ પ્રકરણ અને (5) વિધિપક્ષગચ્છબૃહત્પટ્ટાવલિ સમેત ગ્રંથે પ્રાપ્ત થાય છે. મહોપાધ્યાય શ્રી દેવસાગરજી ગણવયે વ્યુત્પત્તિ રત્નાકર નામોને 18000 લેક પરિમાણને ગ્રંથ છે. આ ગ્રંથ અભિધાનચિતામણિ કેષની વ્યાખ્યારૂપે છે. આ ગ્રંથદ્ધાર કાર્ય પૂ. પાદ ગચ્છાધિપતિ ગુરુદેવશ્રીની અસીમ કૃપાથી જ થાય છે. આ સ્થળે તેઓશ્રીને કોટિ કોટિ વંદના. * આ શબ્દકોષના 500 નકલ જ છપાવાઈ છે ને તે પંચાંગી શબ્દકેષ લિંગનિર્ણયગ્રંથની 1000 પૈકીની 500 નકલ સાથે બાઈન્ડિગ કરાયેલ છે. 1 વિધિપક્ષગચ્છશણગાર મહોપાધ્યાય પૂ. શ્રી વિનયસાગરજી મ. સા., મહોપાધ્યાય પૂ. દેવસાગરજી મ. સા. ને આ ગ્રંથની હસ્તપ્રતે મારા સંગ્રહમાં છે. આ ગ્રંથને પણ ભાવિમાં ઉદ્ધાર કરવાની ભાવના છે.

Page #15
આ ગ્રંથના સંપાદનમાં સહાયક બનનારા વિદ્ધાર્થ મ. વિનયસાગર તથા પંડિત શ્રી નવિનચંદ્ર એ. દેશીને આ સ્થળે ધન્યવાદ આપું છું. તેઓએ લખેલ નિવેદને પણ વાંચી જવા ખાસ સૂચના છે. પ્રેસ દેષનાં કારણે કેટલીક અશુદ્ધિઓ રહેવા પામેલ છે શુદ્ધિપત્રક જઈ શુદ્ધ કર્યા બાદ આ ગ્રંથને ઉપયોગ કરવા ખાસ ભલામણ છે. આ ગ્રંથ અંગે લગતા જરૂરી સૂચને મોકલવા વિદ્વાને તેમ જ જિજ્ઞાસુઓને ખાસ આગ્રહ છે. સં. 2037 જેઠ વદ 4 શનિવાર એ જ ગુરુચરણકિકર અચલગચ્છ જૈન ઉપાશ્રય મુનિ કલાપ્રભસાગર શાંતાવાડીની બાજુમાં બી. માધુરી સોસાયટી અંધેરી (વેસ્ટ) મુંબઈ-૫૮

Page #16
પ્રકાશકીય નિવેદન (સંસ્થાકીય નિવેદન) (1) સંસ્થાના ઉદ્દેશ તથા શુભ પ્રવૃત્તિઓ વિશ્વ કલ્યાણકર, સકલ જીવહિતકારી અને મોક્ષદાયક એવા જિનશાસનનાં અવિભાજ્ય અંગરૂપ જૈન સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિના રક્ષણ તથા પ્રચારના ઉદ્દેશથી આ સંસ્થાની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. (1) જૈન સંસ્કૃતિના રક્ષણરૂપે પ્રથમ તે પ્રાચીન જૈન સાહિત્ય કે જે અનેક જ્ઞાનભંડારોમાં હસ્તલિખિત પ્રતરૂપે જીર્ણ અવસ્થામાં વિદ્યમાન છે. તેને તથા વિરલ હસ્તલિખિત પ્રતેને પણ બચાવી લેવી જરૂરી છે. અથવા વ્યવસ્થિત રીતે સંશોધિત કરી પ્રકાશિત કરવી આવશ્યક છે. વિરલ હસ્તલિખિત પ્રતે (ગ્રંથે) ની બીજી નકલે ઉતરાવી લેવી, ફેટો કે કેરેક્ષકોપીઓ કરાવી લેવી પણ આવશ્યક છે. આ અન્વયે પૂ. મુનિરાજ શ્રી કલાપ્રભસાગરજી મ. સા. ના સતત માર્ગદર્શન અને પ્રેરણાથી કેટલાક પ્રાચીન જૈન સાહિત્યની ઉક્ત કેપીઓ પ્રાપ્ત કરાઈ છે. જેમાંથી જરૂરી ગ્રંથ પ્રકાશિત પણ કરાયા છે કે હવે પ્રકાશનાધીન છે. કેટલુંક જૈન સાહિત્ય કે જે હાલ અપ્રાપ્ત છે, તેવા સાહિત્યનું અમે પુનર્મુદ્રણપ્રકાશન પણ કરીએ છીએ. ઉપરોક્ત સાહિત્ય “આર્યરક્ષિત પ્રાચીન ચંદ્ધાર” ના નામે પ્રકાશિત કરીએ છીએ. આ રીતે પ્રાચીન સાહિત્યના ઉદ્ધારમાં આ સંસ્થા તરફથી પ્રયત્ન કરવામાં આવી રહ્યા છે. ઉપયોગી એવા પ્રાચીન ગ્રંથેના ઉદ્ધાર અને પ્રકાશન અંગે કોઈ અમારું ધ્યાન ખેંચશે તે તે અંગે યોગ્ય વિચારણા કરવામાં આવશે. (2) જૈન સંસ્કૃતિના પ્રચાર રૂપે જૈન કથાઓ, તત્વજ્ઞાન, વ્રત-નિયમ, તપવિધિ આદિ અંગેનું અર્વાચીન સાહિત્ય પણ પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે. આ અન્વયે સેંકડોની સંખ્યામાં સાહિત્યને પ્રચાર કરેલ છે. જૈન જ્ઞાન સત્રના વિદ્યાર્થીઓને, તપસ્વીઓને અનેક સંઘના જ્ઞાનભંડારને, પૂ. સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતેને આ સાહિત્ય સાદર ભેટ અપાયેલ છે. આ પુસ્તકમાં અન્યત્ર અમારા દ્વારા પ્રકાશિત ગ્રંથની સૂચિ અપાયેલ છે. | (3) આર્ય-ગુણ-સાધર્મિક ફંડ : જૈન સંસ્કૃતિ-જૈન આચારની ઉન્નત્તિ અને રક્ષાના પુણ્ય સંકલ્પને વરેલા પૂ. સાધુ-સાધ્વીજી ભગવતેની યથાશકય ભક્તિ કરવી તથા પૂજ્યની પ્રેરણા અનુસાર અનુકંપાપાત્ર સાધર્મિક શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને યથાશકય મદદ

Page #17
[ 6 ] કરવી. ઉપરોક્ત ભક્તિ અને મદદ કુંડના વ્યાજની રકમની મર્યાદામાંથી કરાય છે. તથા શ્રી નવકાર ગુણકીર્તિ પ્રચાર કેન્દ્રના અન્વયે નવકાર મહામંત્રના જાપને પ્રચાર તથા તેના આરાધકેનું યથાશક્ય બહુમાન પણ કરાય છે. (4) શ્રી ગૌતમ-નીતિ-ગુણસાગરસૂરિ જૈન મેઘ સંસ્કૃતિ ભવન : આ હોલ ઘાટકોપર (પૂર્વ)માં આવેલ છે. તેમાં જૈન જ્ઞાનભંડાર તથા પ્રાચીન અર્વાચીન ગ્રંથને સંગ્રહ, તથા વિવિધ જૈન સંસ્કૃતિના પ્રચારની શુભ પ્રવૃત્તિઓ થાય છે. (5) શ્રી ગુણશિશુજિનાગમાદિચિત્કષ (જ્ઞાનભંડાર) H આ જૈન આગમ, અધ્યાત્મ, ઇતિહાસ આદિને લગતે વિશાળ જ્ઞાનભંડાર છે તે ઉપરોક્ત સંસ્કૃતિ ભવનમાં રાખવામાં આવેલ છે. શ્રી ચતુર્વિધ સંઘ આ ગ્રંથના વાંચનને લાભ નિયમ મુજબ લઈ શકે છે. (2) આ સંસ્થાને સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ ત્રિલેક ગુરુ પરમાત્મા શ્રી મહાવીરદેવની ૨૫૦૦મી નિવણ સંવત્સરી પ્રસંગે કચ્છ રાયણ (તા. માંડવી) મુકામે ઉજવાયેલ મહામહોત્સવ દરમ્યાન સં. 2031 વૈશાખ સુદ ૬ના દિવસે યુગપ્રભાવક અચલગચ્છાધિપતિ પ. પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રી ગુણસાગરસૂરિશ્વરજી મ. સા. ના અમીભર્યા શુભ આશીર્વાદથી અને આગમપ્રજ્ઞ પૂ. મુનિરાજ શ્રી કીર્તિસાગરજી મ. સા. ની નિશ્રામાં તથા સાહિત્યરત્ન પ. પૂ. મુનિરાજ શ્રી કલાપ્રભસાગરજી મ. સા. ની સતત શુભ પ્રેરણાથી “શ્રી આર્ય-જય-કલ્યાણ કેન્દ્ર” ની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. સાચા ઘીના દીપકની ત પ્રગટાવી આ કેન્દ્ર જિનશાસનના સમ્યજ્ઞાનની તને અખંડ રાખવામાં કાંઈક નિમિત્ત બને એવી શુભ ભાવના વ્યક્ત કરવામાં આવી હતી. તે પ્રસંગે કેન્દ્ર તરફથી પ્રથમ પ્રકાશને (1) પરમાત્મા શ્રી મહાવીરદેવ જીવન-સૌરભ (2) પરમાત્મા શ્રી મહાવીરદેવ સ્મૃતિગ્રંથ આ બે ગ્રંથેની મંગલ પ્રકાશનવિધિ પણ કરવામાં આવી હતી. આ કેન્દ્રની શુભ પ્રવૃત્તિઓમાં પૂ. મુનિ શ્રી કલાપ્રભસાગરજી મ. સા.ની શુભ પ્રેરણાથી સંઘરત્ન શ્રેષ્ઠિ શ્રી વિશનજી લખમશી સાવલા (કચ્છ દુગપુર) તથા શ્રી રતનશી ટોકરશી સાવલા (કરછ દુર્ગાપુર) સારે રસ ધરાવતા હતા. પૂ. મુનિ શ્રી કલાપ્રભસાગરજી મ. સા. નું સં. 2033 નું ચાતુમાંસ મુંબઈ મધ્યે ઘાટકોપર (પૂર્વ) જીરાવલ્લિ પાર્શ્વનાથ જૈન દેરાસરના ઉપાશ્રયમાં થયું. દરમ્યાનમાં માતુશ્રી મેઘબાઈ ઘેલાભાઈ પુનશી (કચ્છ દુર્ગાપુર) છે. વ. 102 ભાદરવા સુદ 6 ના પરોઢે સાંવત્સરિક ક્ષમાપનાના દિવસે સમાધિ-મૃત્યુ પામતાં તેઓનાં સુપુત્ર સંઘવી શ્રેણિ

Page #18
[7] શ્રી લખમશી ઘેલાભાઈ પરિવાર તરફથી પૂ. મુનિશ્રીની પ્રેરણાથી જૈન સાહિત્ય તથા સંસ્કૃતિના રક્ષણ અને વિકાસ માટે કેન્દ્રને એકાવન હજાર રૂનું ઉદાર દાન પ્રાપ્ત થયું. આ સંસ્થાને વધુ વ્યવસ્થિત બનાવવા વિચારણા થતાં તથા દાતાઓને પણ દાન આપવામાં સુગમતા રહે ને આવક-જાવક વિ. વહીવટ વ્યવસ્થિત રહે તે માટે કેન્દ્રને રજીસ્ટર્ડ ટ્રસ્ટ બનાવવામાં આવ્યું અને દાતાઓને આવક પર કરમુક્તિ મળે તે માટે ઇન્કમટેક્ષ એક્ઝમ્પટેડ નંબર પણ મેળવવામાં આવ્યા. આ પ્રસંગે પણ અચલગચ્છાધિપતિ પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રી ગુણસાગરસૂરિશ્વરજી મ. સા. પાસે આજ્ઞા મેળવતાં તેઓશ્રીએ પણ આશીર્વાદ સહ શુભ સંમતિ આપવા કૃપા કરી હતી. - સં. 2034 જેઠ સુદ 6 રવિવાર ૧૧મી જૂન ૧૯૭૮ના શુભ દિવસે માટુંગા C. R (મુંબઈ 9) મુકામે શ્રી સહસ્ત્રફણા પાર્શ્વનાથ દેરાસર-ઉપાશ્રયના પટાંગણમાં ખાસ જાયેલ સમારંભમાં તથા દ્વિતીય જૈન જ્ઞાનસત્રના ઈનામી સમારંભ વખતે ઉપરોક્ત દાનની અને સંસ્થાની ટ્રસ્ટ તરીકેની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી. આ સમારંભમાં અચલગચ્છાધિપતિ પૂ. આ. ભ. શ્રી ગુણસાગરસૂરિશ્વરજી મ. સા. તપસ્વીરત્ન પૂ. આ. દેવશ્રી ગુણદયસાગસૂરિશ્વરજી મ. સા. સાહિત્યરત્ન પૂ. મુનિરાજ શ્રી કલાપ્રભસાગરજી મ. સા., પૂ. મુનિ શ્રી કવીન્દ્રસાગરજી મ. સા., પૂ. મુનિ શ્રી વીરભદ્રસાગરજી મ. સા., પૂ. મુનિ શ્રી મહેદયસાગરજી મ. સા., પૂ. મુનિ શ્રી મહાભદ્રસાગરજી મ. સા. પૂ. મુનિ શ્રી પૂર્ણભદ્રસાગરજી મ. સા., પૂ. મુનિ શ્રી સૂર્યોદયસાગરજી મ. સા. આદિ ઠાણ 16 તથા અચલગચછના અનેક પૂ. સાધ્વીજી મ. સા. ની શુભ પાવન નિશ્રા - સાંપડી હતી. આ પ્રસંગે ક. વિ. ઓ. દે. જૈન મહાજનના પ્રમુખ સંઘવી શ્રી રવજી ખીમજી છેડાએ જ્ઞાનજોત પ્રગટાવેલ. તથા અનેક આગેવાન શ્રાવકો ઉપસ્થિત રહેલ. (3) પ્રસ્તુત ગ્રંથ અંગે શ્રી આર્ય રક્ષિત પ્રાચીન ગ્રંથદ્વારના અન્વયે આ ગ્રંથનું મંગલ પ્રકાશન કરતાં અમે ખૂબ જ આનંદ અનુભવીએ છીએ. આ ગ્રંથદ્વાર પ્રવૃત્તિ પણ ખૂબ જ ખર્ચ અને * ભેગ માગે એવી છે. પરંતુ પૂ. અચલગચ્છાધિપતિ પૂ. આ. ભ. શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના શુભ આશીર્વાદથી તેમ જ પૂ. મુનિ શ્રી કલાપ્રભસાગરજી મ. સા. ની સતત પ્રેરણાથી આ કાર્ય ખૂબ જ સરળતાથી પાર પામે છે. જેથી અમો એ પૂના ઉપકારોને કદાપિ ભૂલી શકીએ એમ નથી. હજી તે અનેક ગ્રંથ પ્રકાશન માટે તૈયાર છે કે તૈયાર થઈ રહ્યા છે. પૂના શુભાશીવાદથી, શ્રી સંઘના સહકારથી અને ઉદારદિલ સદ્દગૃહસ્થના સહકારથી અમે તે ગ્રંથને શીધ્ર પ્રકાશિત કરવા ભાગ્યશાળી બની શકશું.

Page #19
[ 8 ] આ ગ્રંથના ઉદ્ધાર અને પ્રકાશન માટે પોતાના જ્ઞાનખાતામાંથી સહકાર આપનાર શ્રી સંઘને પણ ખૂબ જ આભાર માનીએ છીએ. આ ગ્રંથની સુંદર સ્વચ્છ છપાઈ કરી આપવા બદલ શ્રી અજિત મુદ્રણાલયને પણ આ સ્થળે આભાર માનીએ છીએ. લી : ટ્રસ્ટી મંડળ આ સંસ્થાનું શ્રી આર્ય-જય-કલ્યાણ કેન્દ્ર નામ શા માટે? અચલગચ્છપ્રવર્તક પૂ. યુગપ્રધાન દાદાશ્રી આર્યરક્ષિતસૂરિ-જયસિંહસૂરિ જયશેખરસૂરિ–જયકીર્તિસરિ–જયકેશરી સૂરિ અને કલ્યાણસાગરસૂરિ આ શાસનપ્રભાવક પૂ. ગુરુવયેનાં પુનિત નામથી આ સંસ્થાની ઉત્તરેત્તર પ્રગતિ થશે જ. એ જ પરમાત્મા પ્રત્યે હાર્દિક કામના ! . -દ્રસ્ટી મંડળ.

Page #20
प्रास्ताविकम् विदितमेव समस्ति समस्ताशेषशेमुषीजुषां विदुषां पल्लोकेऽस्मिन्नेहलौकिकः पारलौकिको वा यावान् किल व्यवहार प्रचलति तावानखिलः खलु स ज्ञानादेव भवितुमर्हति नान्यथा। तदुक्तमन्नभद्देन तर्कसंग्रहे-सर्वव्यवहार-हेतुर्गुणो बुद्धि निमिति / अतस्तदर्थ सर्वव्यवहारो ज्ञानमेवापेक्षन्ते / सर्वमपि ज्ञानं प्रायः शब्दज्ञानजन्यं भवति–तथोक्तं छैपाकरणमूर्धन्येन भर्तृहरिणा वाक्यपदीये न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके यः शब्दानुगमाहते। ___ अनुविद्धमिव ज्ञानं सर्व शब्देन भासते // धर्मार्थकाममोक्षाख्यपुरुषार्थानामपि सिद्धौ प्रधानं कारणं शब्दज्ञानमेव नान्यत् / तदुक्तं पातञ्जले महाभाष्ये परमर्षिणा पतञ्जलिना-एकः शब्दः सम्यग्ज्ञातः सुष्ठु सुप्रयुक्तः स्वर्गे लोके च कामधुग भवतीति / शब्दज्ञानं तु व्याकरणापरपर्यायशब्दानुशासनाज्जायते इत्यतो व्याकरणस्य परमावश्यकत्वं प्रतिभाति / यथा सर्वेष्वप्यङ्गेषु मुखं प्रधानमङ्गम् तथैव सर्वेष्वपि शास्त्रेषु प्रधानं व्याकरणमेव / तदुक्तम्-शिक्षायां मुखं व्याकरणमिति। ___तत्र नामाख्यातनिपातोपसर्गाधनेकविधशब्दानां मध्ये नाम-शब्दाः केचन पुल्लिंगाः केचन स्त्रीलिंगाः केचिच्च नपुंसकाः / केचिद् उभयलिंगाः केचित्तु त्रिलिंगाः। अतो लिंगनिर्णयाय पूर्वाचाय लिंगानुशासनं व्यरचि / तच्च कठिनमिति विज्ञाय बहुजनहिताय बहुजनसुखाय च सतां प्रवृत्तिरिति प्राचीनोक्तिं सफलां कुर्वाणैः परोपकारपरायणैः पंडितप्रकांडै जैनाचार्यवरन्वर्थनामधेयैः श्रीकल्याणसागरसूरिपुरन्दरैः प्रणीतमिममतिसरलं संदिग्धलिंगनिर्णयनामकग्रंथं लोकं लोकं परमानंदतुंदिलं नरीनर्ति मे चेतः / मन्येऽहं पन्नूनमेव लिंगनिर्णयं कर्तुकामानां महते उपकाराय संभवेदयं ग्रंथ इति / न्याय-व्याकरण-वेदान्ताचार्य पं. हरिनारायण मिश्र

Page #21
અનેક નૃપ પ્રતિબંધક અચલગચ્છાધિરાજ પૂ. દાદાશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિશ્વરનું સંક્ષિપ્ત જીવનચરિત્ર [ લેખક: મુનિ શ્રી કલાપ્રભસાગરજી ] સતરમી સદીના ચળક્તા સિતારા, જગદ્ગુરુ, યુગવીર, જંગમતીર્થ, યુગપ્રધાનાદિ બિરુદથી પ્રસિદ્ધ અને શિવસિંધુ, શિવોદધિસૂરિ, શુભસાગર, ક્ષેમસાગર આદિ અપર નામથી પ્રખ્યાત શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિને જન્મ ઉત્તર ગુજરાતના વઢીયાર દેશમાં શ્રી શંખેશ્વર મહાતીર્થની નીકટમાં આવેલ લેલાડા ગામમાં થયું હતું. પિતાનું નામ શ્રીમાલી નાનીંગ અને માતાનું નામ નામિલદે હતું. તેઓનું મૂળનામ કેડનકુમાર હતું. સં. ૧૬૩૩ના વૈશાખ સુદ ૬ના બાળ કેડનકુમારને જન્મ થયો હતે. શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ ગુરુસ્તુતિ તથા શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ નિર્વાણ રાસમાં આ વિગત ઉલ્લેખાયેલી હોઈ ઉક્ત તિથિ સ્વીકાર્ય છે. પ્રચલિત માન્યતા મુજબ આષાઢ સુદ 2 ગુરુવાર તેઓની જન્મતિથિ ઉજવાય છે. એકદા અચલગશ્વર શ્રી ધર્મમૂર્તિસૂરિ વિચરતા લોલાડા નગર પધાર્યા. સંઘે તેઓનું ભવ્ય સામૈયું કર્યું. માતાની સાથે વ્યાખ્યાન સાંભળવાં આવેલ બાળ કેડનકુમાર સુરિજીના દર્શને ખૂબ જ આનંદિત થયે. વ્યાખ્યા બાદ કેડનકુમાર સૂરિજીનાં ઉત્કંગમાં બેસી તેઓની મુહપત્તિ પોતાના મસ્તકે રાખી હર્ષિત થવા લાગ્યો. બાળકના તેજસ્વી લલાટને જોઈ ધર્મમૂર્તિસૂરિએ નામિલદે પાસે આ બાળકને જિનશાસન અને પિતાને અર્પણ કરી દેવાને પ્રસ્તાવ મૂક્યું. નામિલદેએ જવાબમાં કહ્યું કે “આ બાળક હજી તે નાનું છે. એના પિતાજી પરદેશ ગયા છે. યથાવસરે વાત.” શ્રી ધર્મમૂર્તિસૂરિ ત્રણ વરસ બાદ વિચરતા પુનઃ લેલાડા પધાયાં. આ વખતે નાનીંગ શ્રેષ્ટિ પણ હાજર હતા. આ અવસરે બાળકોડનકુમારને પણ દીક્ષા લેવાની ભાવના ઉત્કટ બની હતી. જિનશાસનાનુરાગી આ દંપતિએ કોડનકુમાર સૂરિજીને ચરણે સમર્પિત કરી દીધા. કેડનને લઈ આચાર્યશ્રી ધોળકા નગરે પધાર્યા. અહીં સંઘની વિનંતિથી ઉમંગભેર કોડનકુમારને દીક્ષેત્સવ ઉજવા. સં. 1642 ફ. સુદ 4 શનિવારે શુભ મુહુતે કેડને દીક્ષા લીધી. મુનિ કલ્યાણસાગરજી એવું નામ રાખવામાં આપ્યું. મેટી પટ્ટાવલી અનુસાર લઘુ દીક્ષા વખતે શુભસાગરજી અને વડદીક્ષા વખતે કલ્યાણસાગરજી એવું નામ રાખવામાં આવેલ. દીક્ષા પ્રસંગે ધૂળકાના શ્રેષ્ટિ માણેક નાગડાએ પાંચ હજાર

Page #22
[5] ટંકને ખર્ચ કરી કહા લીધેલ. સં. 1644 મહા સુદ ૫નાં પાલીતાણામાં વડી દીક્ષા આપવામાં આવી. સં. ૧૬૪૯ના મહા સુદિ 6 રવિવારે મુનિશ્રી કલ્યાણસાગરજીને સૂરિપદથી અલંકૃત કરવામાં આવ્યા. હવે તેઓ શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. પદોત્સવ પ્રસંગે દીવના મંત્રી શ્રી ગોવિંદશાહે ખૂબ જ ધનને સત્યય કરેલ. . આચાર્ય બન્યા બાદ લઘુવયસ્ક છતાં પ્રૌઢપ્રતાપી શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિએ ગુવાથી સર્વ પ્રથમ કચ્છ દેશ પધાર્યા. કચ્છના પ્રવેશ દ્વાર સમા ભદ્રેશ્વર (ભદ્રાવતી) તીર્થમાં શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિજી પધારતા ત્યાંના સંઘે ભવ્ય પ્રવેશ મહેત્સવ કર્યો. શત્રુંજયતીર્થને છરી સંઘ: - ભદ્રાવતીમાં પ્રથમ વ્યાખ્યાનમાં જ લઘુવયના આચાર્યશ્રીએ શત્રુજ્ય મહાતીર્થને મહિમા તેમ જ છરી પાળતા સંઘને મહિમા અદ્દભુત શૈલીથી વર્ણ. આચાર્યશ્રીની વાણીના પ્રભાવથી ત્યાં આરીખાણું ગામ (સુથરી પાસેના)થી વ્યાપારાર્થે અત્રે (ભદ્રેશ્વરમાં) આવી વસેલા લાલનગેત્રી શેઠ અમરસિંહ શાહના સુપુત્રે શેઠ વર્ધમાન શાહ, શેઠ પદ્ધસિંહ શાહ આ બાંધ શત્રુંજય મહાતીર્થને સંઘ કાઢવા ભાવનાશીલ થયા. દેશ પરદેશ કંકુ છાંટી આમંત્રણથે કંકેત્રીએ મેકલવામાં આવી. ચારે બાજુથી સેંકડે સાધર્મિક શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ ભદ્રાવતી આવવા લાગ્યા. તે વખતે રણને પ્રદેશ ખૂબ ભયંકર હતે. રણમાં સંઘ સહ પ્રયાણ કરવું મુશ્કેલ હતું. આથી શુભ મુહૂર્ત સંઘમાં જોડાયેલા શ્રાવક-શ્રાવિકાઓના સમુદાય સહ સપરિવાર આ બાંધ દરિયાના માર્ગે વહાણમાં બેસી નાગના” બંદરે આવ્યા. શ્રી કલ્યાણુંસાગરસૂરિજી પણ સાધુ સાધ્વીજીઓનાં વિશાળ સમુદાય સહ રણમાર્ગના કઠિન અને ઉગ્ર વિહાર કરી અનુક્રમે નાગના બંદરે પધાર્યા. ત્યારનું નાગના (નવાનગર) બંદર એ જ આજનું “જામનગર?.. રાજ સમાનઃ ત્યાંના રાજાશ્રી જસવંતસિંહજીએ સંઘપતિઓનું ખૂબ જ આદરમાન કર્યું. પંદર હજારની યાત્રિક સંખ્યા ધરાવતા આ સંઘની રક્ષા માટે રાજાએ એક શસ્ત્રસજ્જ સૈનિકે અને સંઘમાં ઉપયોગી થાય તેટલા હાથી ઘોડા અને રથાદિ પણ આપ્યા. સંઘપતિએના ગુણેથી આકર્ષાઈ રાજાએ સંઘપતિ બાંધાને કહ્યું કે “યાત્રાની પૂર્ણાહુતી બાદ તમારે અત્રે આવી વસવું” ઉપરાંત વ્યાપારાર્થે કચ્છના રાજાથી અર્ધ દાણ લેવાનું પણ કહ્યું. આ રીતે રાજાની લાગણી જેઈ સંઘપતિઓએ આ વાતને સ્વીકાર કર્યો. સંઘમાં સાથે રસાલે:1 જામનગરથી શુભ દિવસે સંઘનું પ્રયાણ થયું ત્યારે છ'રી પાળતા સંઘમાં શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ આદિ બસે મુનિવરે, ત્રણ સાધ્વીજીએ પધારેલા હતા. પંદર હજાર શ્રાવક

Page #23
[15] શ્રાવિકારૂપ યાત્રિ હતાં. ઉપરાંત વધારી એકસે સુભટો, વીસ માણસ બેન્ડવાજા વિ વગાડનારા, પચીસ ઝાંઝ કાંસીયા સહિત ગીત ગાનારા, પચાસ દાંડિયારાસાદિ નૃત્ય કરનારા, એકસો બિરદાવલી બેલનારા ભાટ ચારણે, બસે રસોઈએ, એકસો કંદોઈ, દેઢ તબુએ (બાંધવા-છેડવા)ની રચના કરનારા, એક હામ, પચાસ લુહાર, પચાસ સુતાર, પચાસ દરજી, નવ હાથી, નવસે ઘોડા, પાંચસો રથે, સાતસો ગાડાઓ, પાંચસો ઊંટો, એક હજાર ખચ્ચરે હતા. પંદર હજાર યાત્રિકોની પથારીઓ, રસોડાનો સામાન, વિશાળ તંબુઓના (થાંભલા, પડદાદિ) સાધને વિ. ઉચકવા માટે ગાડા ઊંટ, ખચ્ચરે વિ. ને ઉપયોગ થતે તે વખતે મોટરાદિ ઝડપી સાધનેને વેગ ન હોઈ તંબુ વિ. ના ત્રણથી ચાર સેટ રખાતા જે ઉચકવા ગાડા ઊંટોને ઉપગ થતું. યાત્રિકે તે છરી નિયમપૂર્વક ચાલતા. સંઘ પ્રયાણનો ક્રમ - આ સંઘમાં સર્વપ્રથમ હાથી પર રખાયેલ મોટો નગારે તથા બીજા હાથી પર લહેરતે ધ્વજ જિનશાસન અને આ મહાન સંઘની યશગાથા ગાઈ રહેલ હતા, પછી હાથી, ઘેડા, સશસ્ત્ર સુભટો ચાલતા હતા. ત્યારબાદ દેવાધિદેવ ભગવાનશ્રી શાંતિનાથપ્રભુજીની સુવર્ણમય પ્રતિમાથી અલંકૃત સુવર્ણરત્ન જડિત ચાંદીને રથ જેમાં જિનાલયની રચના કરવામાં આવેલ તે ચાલતે ત્યારબાદ આચાર્યશ્રીની પિથી વાલી સેનાની પાલખી હતી. બાદ હાથી પર સુવર્ણ અંબાડીમાં સંઘપતિએ બેસતાં, ત્યારબાદ આચાર્યાદિ મુનિવરે તથા શ્રાવકે ચાલતા હતા, ત્યારબાદ સાધ્વીજીએ તથા શ્રાવિકાઓ અને પછી વાહન વિહારી શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ હતા. આ ક્રમપૂર્વક સંઘનું નિત્ય પ્રયાણ થતું. ભયંકર આપત્તિની આગાહી તથા આપત્તિ દૂર કરવા આચાર્યશ્રીને ચિંતા - આજનું મુકામ હતું ભાદર સરિતાના તટે. દૈસિક પ્રતિક્રમણ નિપજ્યા બાદ પહેર નિશા પૂર્ણ થઈ ત્યારે સૌએ સંથાર પરિસી ભણાવી બાદ દિવસના થાકને દૂર કરવા નિદ્રાધીન થયા. - આજની રજની ભયંકર ભાસતી હતી. મધ્ય રાત્રિમાં જાગૃત આચાર્ય ભગવંત શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ ભૈરવ યુગલને ધ્વનિ સાંભળી સચિત બન્યા. જોયું તે આ પક્ષી યુગલ સંઘપતિઓના સુબુ ઉપર બેઠેલ હતું. આ અવાજ સંઘના વિઘને સૂચવતું હોઈ આચાર્યશ્રીએ ગચ્છાધિષ્ઠાયિકા શ્રી મહાકાલીદેવીનું સ્મરણ કર્યું. તરત જ પ્રગટ થયેલી ગચ્છાધિષ્ઠાયિકા પાસેથી સંઘપતિઓના મરણાંત કણને જાણી આચાર્યશ્રીએ વિદ્યા નિવારણને ઉપાય જાણી લીધે. વિનયી સંઘપતિએ - બીજા દિવસે સંઘનાયક આચાર્યશ્રીની આજ્ઞાથી સંઘપતિએ પૌષધ લઈ તેઓશ્રી

Page #24
[13] સાથે ચાલ્યા, આથી મહાવતે ગુસ્સે થયા ને જૈન સાધુઓ માટે ફાવે તેમ બોલવા લાગ્યા. સંઘપતિઓના આજ્ઞા પાલનરૂપ આ વિનયને સૌ નમી પડયા. પ્રભાવક આચાર્યશ્રી: - આગળ વધતાં એક હાથણીને જેઈ સંઘપતિઓ જેના પર બેસતા તે હાથી મદોન્મત્ત બન્યું. વૃક્ષની વડવાઈઓમાં સાંકળે ભરાઈ જતાં લાંબા ટાઈમે મુશ્કેલીથી હાથી વશ થયે. આ રીતે આચાર્યશ્રીની સમયસૂચકતાથી સંઘપતિઓ પરનું મરણાંત વિશ્વ ટળી ગયું. આચાર્યશ્રીના પ્રભાવક નેતૃત્વથી આનંદ વિભેર બની સૌ જિનશાસનનાં વિશેષ અનુરાગી બન્યા. તીર્થ પર જિનાલય નિર્માણઃ સ્થળે સ્થળે જૈન શાસનની વિજયપતાકા લહેરાવતા ભક્તિ આરાધનાદિથી સ્વજીવનને ધન્ય બનાવતાં સૌ નિર્વિઘતાએ એક માસને અંતે શ્રી શત્રુંજય તીર્થે પહોંચ્યા. ચતુર્વિધ સંઘ સહ તીર્થાધિરાજ શ્રી શત્રુંજ્યના નાયક દેવાધિદેવ શ્રી આદિનાથ પ્રભુજીની યાત્રા કરી. તે જ દિવસમાં આચાર્યશ્રીની પ્રેરણા પામી સંપતિઓએ તીર્થ પર સં. 1950 માગસર વદ ૯ના નૂતન જિનમંદિર બંધાવવા ખાત મુહૂર્ત કર્યું. રાજશી શાહ નાગડાએ પણ જિનાલય માટે ખાત મુહૂર્ત કર્યું. જામનગરમાં વસવાટ આ છ'રી સંઘમાં 32 લાખ કેરીઓને ખર્ચ થયેલ હતું. યાત્રા કરી પાછા . ફરતાં વર્તમાન પદ્ધસિંહ શાહ બાંધો રાજાના આગ્રહથી જામનગરમાં આવી વસ્યા. તેઓની સાથે પાંચ હજાર ઓશવાળે પણ ત્યાં આવી વસ્યા ત્યારે આ બાંધે ત્યાં મંત્રીપદે નિયુક્ત કરાયા. કચ્છમાં શાસન પ્રભાવના - આચાર્યશ્રી પુનઃ કચ્છ પધાર્યા ત્યારે કચ્છમાં ધાર્મિક ક્ષેત્રે નવચેતના આણી. સં. ૧૯૫૧માં આચાર્યશ્રી કચ્છ જખૌમાં ચાતુર્માસ રહેલા ત્યારે મહાપાધ્યાય શ્રી રત્નસાગરજીના સંસારી કાકા રણસિંહ શાહ નાગડાએ શ્રાવકનાં બાર વ્રત સ્વીકાર્યા. સૌરાષ્ટ્રમાં વિહાર:– સંવત ૧૬૫રમાં આચાર્યશ્રી જામનગર પધાર્યા ત્યારે રાયસિંહ શાહ નાગડાએ શત્રુંજય તીર્થને છરી સંઘકાલ્યો. તેમાં બે લાખ કેરી ખરચીને પછી આગ્રહપૂર્વક જામનગરમાં આચાર્યશ્રીને ચાતુર્માસ કરાવ્યું. બાદ ગિરનાર તીર્થ તથા સૌરાષ્ટ્રમાં વિચારી સં. ૧૯૫૩નું ચોમાસું પ્રભાસ પાટણ કર્યું.

Page #25
" - ક [14] કચ્છના રાજાને પ્રતિબોધ, અમારી પાલન, દીક્ષા પ્રતિષ્ઠાના કાર્યો:-* સંવત 1654 માં કચ્છના પાટનગર ભુજ નગરમાં પધાયા વાત રોગથી પીડાતા કચ્છના મહારાઓ (રાજા) ભારમલ્લ (પ્રથમ) ને મંત્રિત જળથી રેગ રહિત કરી, પ્રતિબોધી આચાર્યશ્રીએ જૈન ધર્માનુરાગી બનેલા રાજા દ્વારા કચ્છભરમાં પર્યુષણ પર્વના આઠ દિવસે દરમ્યાન અમારી (અહિંસા) પળાવવાનું ફરમાન બહાર પડાવેલ, રાજાએ પ્રસન્ન થઈ આચાર્યશ્રીના ઉપદેશથી રાજવિહાર' નામે જિનાલય બંધાવ્યું. રાજાએ. રાજમહેલમાં જે પાટ ઉપર, આચાર્યશ્રીને બિરાજમાન કરેલ તે પાટ આજે પણ ભુજના અચલગચ્છ ઉપાશ્રયમાં વિદ્યમાન છે. સં. 1654 થી સં. 1867 પર્યતમાં આચાર્યશ્રી કચ્છમાં વિચરી 75 પુરુષો અને 127 સ્ત્રીઓને પરમ પવિત્ર દીક્ષા આપી અને તેર પ્રતિષ્ઠા કરાવી આ રીતે કચ્છની ભૂમિ પર એમણે મહાન ઉપકાર કર્યો. ભુજ માંડવીના જિનાલ પણ આચાર્યશ્રીની પ્રેરણાથી નિર્મિત થયેલા છે. વચ્ચે સં. 1665 માં જામનગરથી રાયશીશાહે શત્રુંજય તીર્થને સંઘ કાઢેલ. જામનગરમાં અમુંજય તીર્થ જિનાલય નિર્માણ પ્રેરણ: " સં. 1668 છે. સુ. 3 ને રાયશીંશાહે સૂરિજીની પ્રેરણાથી વિશાળ જિનાલય બંધાવવાનું ખાતમુહૂર્ત કરેલ. સં. 1668 શ્રાવણ સુદ પના આચાર્યશ્રીના ઉપદેશથી અને પદ્ધસિંહ શાહની ભાર્યો કમલાદેવીની પ્રેરણાથી ઉક્ત બાંધવેએ જામનગરમાં મહેસવપૂર્વક બહંતેર જિનાલયવાળા મહાન જિનાલયને પાયે નાખે. આ જિનાલય બંધાવવામાં છસો કારીગરે સલાટો રોકવામાં આવેલા જિનાલય બાંધતાં આઠ વરસ પસાર થયેલા. પાલનપુરના નવાબને પ્રતિબોધઃ - સં. 1669 માં આચાર્યશ્રી પિતાના વયેવૃદ્ધ ગુરુદેવ આ. શ્રી ધર્મમૂર્તિસૂરિને વંદનાર્થે પાલનપુર પધાર્યા ને ગુરુદેવ સાથે જ ચાતુર્માસ રહ્યા. ત્યાંના નવાબની વિનંતીથી નવાબની પત્ની કરીમા બેગમ જે વર રોગથી સંતપ્ત હતી તેણીને રોગ નિવારવા આચાર્યશ્રીએ મહેપાધ્યાય શ્રી રત્નસાગરજીને રાજમહેલે મોકલ્યા. મંત્ર પ્રભાવની બેગમ રેગ રહિત બની, નવાબ અને બેગમ માંસાહાર ત્યાગી બન્યા. નવાબે ત્યાં એક ઉપાશ્રય પણ બંધાવી આપે. ગચ્છનાયક પદ– - સં. 1670 માં સુગપ્રધાન દાદાશ્રી ધર્મમૂર્તિસૂરીશ્વરજી કાળધર્મ પામતાં પાટણના સંઘે શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિને પિષ વદ ૧૧ના “ગશ” પદથી અલંકૃત કર્યા હતા. આચાર્યશ્રી સંઘના આગ્રહથી ત્યાં જ ચાતુર્માસ રહ્યાં.

Page #26
આગરામાં છઠ્ઠી સંઘ, અંજનશલાકા, ચતુર સંવત 1671 વૈશાખ સુદ 3 ના આગરામાં યુગપ્રધાન આચાર્ય શ્રી ધર્મમૂર્તિસૂરિના ઉપદેશથી લેહા ગેત્રીય શ્રી કુરપાલ- સેનાપાલ મંત્રી બાંધવેએ નિર્મિત કરેલ છે જિનમંદિરમાં 450 નૂતન જિનપ્રતિમાજીઓની શ્રી કલ્યાણસારસૃદિરો અંજાશલાકા સહ પ્રતિષ્ઠા કરીને ત્યાં જ ચાતુર્માસ રહ્યા. આચાર્યશ્રીની પ્રેરણાથી આગરામાં બને બધાએ ઉપાશ્રય બંધાવ્યું. ચોમાસા બાદ આચાર્યશ્રી સાથે આ મંત્રી બાંધીએ. સમેતશિખર-પાવાપુરી આદિ તીર્થોની ભાવપૂર્વક યાત્રા કરેલ. સમેતશિખરાદિ તીર્થોનાં જીર્ણોદ્ધારમાં સાત લાખ સેના થી મહાન લાભ ઉપાર્જિત કરેલ, બાદ આચાર્યશ્રી વારાણસી (કાશી) પધાર્યા. ઉક્ત મંત્રી બાંધવાએ શત્રુંજય તીર્થને સંપૂર્ણ સંઘ કાઢેલ. આગરામાં ચમત્કાર, જહાંગીર બાદશાહને પ્રતિબોધ - આ બાજુ જેનાથી ભંભેરાયેલ દિલ્હીના જહાંગીર મુગલ બાદશાહે પોતાના મંત્રીઓ સેઢા વંશીય કુરપાલ, સેનાપાલ બાંધીને કહ્યું કે તમારા જિનમંદિરમાં રહેલ દેવ દશ દિવસમાં જે કંઈ ચમત્કાર નહીં દેખાડે. તે આ દેવાલના ભુક્કા બોલાવી દઈશ. આ વાતથી બન્ને બાંધ સર્ચિત બન્મ અને શીળગી 'ટથી સેનપાલ કાશી પહોંચ્યા, આચાર્યશ્રીને આગરામાં બનેલ વિગત સંભળાવી. આચાર્યશ્રીએ આશ્વાસન આપતાં કહ્યું કે તમે ચિંતા છોડી દે, હું જાતે જ ત્યાં પહોંચી આવીશ. | ગુરુદેવ પર શ્રદ્ધાવાળા સેનપાલ આગરા આવ્યા. આટલા દિવસોમાં વિહાર કરીને આગરા પહોંચવું અશક્ય હેઈ પૂ. આચાર્યદેવશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ પારલેપ કરી આકાશગામીની વિદ્યાના પ્રાગ દ્વારા આગરા પહોંચ્યા. આ વિદ્યા તથા અદશ્ય કારિણે વિદ્યા તેમનાં 'ગુરુદેવ પૂજ્ય આ. શ્રી ધર્મમૂર્તિસૂરિજીએ આપેલા. એ આપેલા. , દશમાં દિવસે જહાંગીર બાદશાહ જિનાલમાં આવી પહોંચ્યા, ત્યારે આચાર્યશ્રીએ કહ્યું કે, તમે નમન કરે તે આ દેવ તુરત જ ચમત્કાર બતાવશે. રાજાએ શિર ઝુકાવ્યું કે આચાર્યશ્રીના પ્રભાવથી ગચ્છાધિકાયીકા શ્રી મહાકાલી દેવીએ જિનપ્રતિમામાં પ્રવેશી પ્રતિમાજીને હાથ ઊંચે કરી “ધર્મલાભ આપે. આ દશ્ય જોતાં જે બાદશાહના મુખમાંથી ઉદગાર નીકળ્યા કે - " જેનકા દેવ સચ્ચા જેન કા સેવડા ઈલમકી ખાણ” આચાર્યશ્રીના પ્રભાવથી બાદશાહે દશ હજાર સેના મહારે મંત્રી બાંધને આપી. મંત્રી બધાએ આ સેના મહેરે ધર્મના માર્ગે સદ્વ્યય કરી. . યુગપ્રધાન પદ - કાશીથી વિહાર કરતા અનુક્રમે પૂ. આચાર્યશ્રી ઉદયપુર પધાર્યા ત્યાંના શ્રી સંઘની - અતિ આગ્રહભરી વિનંતિથી સં. 1672 નું ચાતુર્માસ ત્યાં રહ્યા. એમની મહાનતાથી પ્રેરાઈને ભારતનાં જૈન સંઘએ એમને “યુગપ્રધાન પદથી વિભૂષિત કર્યા.

Page #27
[14] અનેક જિનાલયોની પ્રતિષ્ઠા - સંવત 1273 નું ચોમાસું અમદાવાદ કર્યું, ત્યારબાદ સં. 1974 નું ચોમાસું વઢવાણ કર્યું, ત્યાંથી વિહાર કરી શ્રી શત્રુંજય તીર્થ પર સંઘવી શ્રી વદ્ધમાન પદ્ધસિંહ શાહ કારિત જિનાલયની આચાર્યશ્રીએ પ્રતિષ્ઠા કરી. : આ સંવત 1975 માં ચાલીસાણી શાહની વિનંતીથી જામનગર પધાયાં. ત્યાં રાયશી શાહે ભણવેલ 302 જિનબિંબની અંજનશલાકા કરાવીને પિતે બંધાવેલ જિનાલયદેરીઓમાં પ્રતિષ્ઠા કરાવી. સં. 1676 વૈશાખ સુદ 3 બુધવારના આચાર્યશ્રીએ મંત્રી બાંધવ વર્તમાન-પસિંહ શાહ કારિત મહાન જિનાલમાં શાંતિનાથ પ્રભુ આદિ ભવ્ય જિનબિંબની પ્રતિષ્ઠા કરી. સં. 1678 માં આચાર્યશ્રી પુનઃ જામનગર પધાર્યા, ત્યારે ઉક્ત બાંધવેએ 72 દેરીઓમાં 501 જિનબિંબની અંજનશલાકા-પ્રતિષ્ઠા કરાવી. આ જિનાલયોમાં બને બાંધએ મલી સાત લાખ મુદ્રિકાઓ ખચી. સૂરિજીની પ્રેરણાથી ઉક્ત બધએ. મધુર, છીકરીમાં પણ જિનમંદિર બંધાવ્યા. . શ્રી રાયશી શાહના ભાઈશ્રી નેણશી શાહે આચાર્યશ્રીના ઉપદેશથી જામનગરમાં એક ભવ્ય ઉંચા શિખરવાળું ચૌમુખ જિનાલય બંધાવ્યું. તેમાં સંભવનાથ પ્રભુ આદિ ભવ્ય જિનબિંબની આચાર્યશ્રીના હસ્તે પ્રતિષ્ઠા કરાવી. રાયશી શાહ અને નેણશી શાહના, જિનાલયને પ્રવેશ દ્વાર એક જ રાખ્યો. અંદર શ્રી નેમિનાથની ચેરીવાળે જિનાલય બંધાવી તેમાં મૂળ નાયક નેમિનાથને બિરાજમાન કર્યા. અંદરની ચોરીના કારણે એક જ પ્રવેશદ્વારવાળા અને જિનાલયો “ચેરીવાળા” દેરાસરના નામથી પ્રસિદ્ધ છે. આ સં. ૧૬૭૮નું ચાતુર્માસ જામનગર કરી. સં. 1679 કચ્છ માંડવીમાં ચાતુમાંસ રહ્યા બાદ ભુજ પધાર્યા ત્યારે રાજ્ય તરફથી તેઓશ્રીનું ઐતિહાસિક સામૈયું થયું. - સં. 1680 કોઠારા (અબડાસા) સં. 1681 અંજાર, સં. 1682 ભદ્રેશ્વર આ રીતે ચાતુર્માસ કર્યો. આચાર્યશ્રીના ઉપદેશથી વદ્ધમાન પદ્ધસિંહ શાહે ભદ્રેશ્વર તીર્થને દેઢ લાખ મુદ્રિકાઓથી જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો અને પ્રતિષ્ઠા કરાવી. સાધર્મિકેના ઉદ્ધારમાં સાત લાખ મુદ્રિકાઓ ખર્ચા તેમ જ નવપદ જ્ઞાનપંચમીના ઉજમણુમાં પાંચ લાખ મુદ્રિકાઓ ખર્ચા તથા અરિષ્ટ રત્ન નીલ માણિક્ય રત્નાદિની ભવ્ય પ્રતિમાઓ ભરાવી. આચાર્યશ્રીની પ્રેરણાથી ઉક્ત બાંધએ ગિરનાર, તારંગા, આબુ, સમેતશિખર, શત્રુજ્ય આદિ તીર્થોના જીર્ણોદ્ધારમાં કે પગથિયા બંધાવવામાં લગભગ 12 લાખ મુદ્રિકાઓને સવ્યય કર્યો. ઉપરાંત પાવાપુરી, ચંપાપુરી, રાજગૃહી, વારાણસી, હસ્તિનાપુર, વિ. તીર્થોની યાત્રા કરી. - સં. ૧૬૮૩માં મુંદરા, સં. ૧૬૮૪માં અધઈ, સં. 1685 ભદ્રેશ્વર, સં. ૧૬૮માં પાલનપુર, સં. 1690 અમદાવાદ, સં. ૧૬૯૧માં ભુજ, સં. ૧૬૯૨માં ખાખર,

Page #28
[17] સં. 1693 મુંદરા, સં. 1694 માંડવી, સં. 165 રાધનપુર, સં. 1696 ખેરવા, 197 બીકાનેર, 1698 જેસલમેર તથા સં. ૧૬લ્માં બાડમેર થઈ નગરપારકર ચાતુર્માસ કરી જાલેર (રાજસ્થાન) પધાર્યા ત્યાં મરકી રગ વ્યાપેલ હતું તે આચાર્યશ્રીના પ્રભાવથી શાંત થયા. સં. 1700 જાલેર, સં. 1701 જેધપુર, સં. 1772 ઉદયપુર, સં. 1703 જેટાણા, સં. 1704 માંડલ, સં. 1705 ખંભાત, સં. 1706 સૂરત સં. 1707 નવસારી, સં. 1708 જંબુસર, સં. 1709 ભરૂચ, સં. 1710 ગોધરા પંચમહાલ, સં. 1711 વડનગર, સં. 1712 અમદાવાદ, સં. 1713 સાદડી, સં 1714 નાંદલઈ, સં. 1715-16 પાટણ આ રીતે ચાતુર્માસ રહ્યા. વચ્ચે સં. 167 ફા. સુ. 3 ને શુક્રવારે સૂરિજીના ઉપદેશથી રાયશી શાહે જામનગરમાં દ્વિતીય પ્રતિષ્ઠા કરાવેલી. રાયશી શાહે ગોડી પાર્શ્વનાથ તીર્થને પણ સંઘ કાવ્યો. અને આ પ્રસંગે ભારતભરના અચલગચ્છીય સંઘના પ્રત્યેક ઘરમાં લ્હાણે કરી. રાયશી શાહનાં પત્ની સીરીઆદેએ ગિરનાર તીર્થને સંઘ કાઢયે. સં. ૧૬૯૦માં અમદાવાદમાં ઓશવાળ વડેરા જસુ પારેખને પુત્ર લીલાધર શાહે કલ્યાણસાગરસૂરિનાં ઉપદેશથી શાંતિનાથ પ્રભુની સુવર્ણમય પ્રતિમા ભરાવી તથા યશેખરસૂરિ રચિત કલ્પસૂત્ર સુખવિધ વિવરણની સચિત્ર પ્રત સુવર્ણાક્ષરે લખાવી. સં. ૧૭૧૨માં સંઘવી લીલાધર પારેખે શત્રુંજયે થઈ ઉના, દેલવાડા, અજાહરા, કેડીનાર, માંગરેલ, જૂનાગઢ, ગિરનાર, ત્યાંથી અનુક્રમે શંખેશ્વર, માંડલ, વિરમગામ થઈ પાછા અમદાવાદ આ રીતે ઉભી સેરઠને સંઘ કાઢ. સંઘવી લીલાધરે વા. સુખલાલ પાસે દીક્ષા સ્વીકારી હતી. સંઘવી લીલાધરનાં પુત્ર શ્રી ગેડીજી તીર્થને સંઘ કાઢયે હતે. : : શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિની પ્રેરણાથી સં. ૧૬૭૭માં કચ્છ ભુજમાં મહારાઓ ભારમલના મંત્રી રાજ્યાધિકારી વેરા ધારશી શ્રેષિએ અચલગચ્છને ઉપાશ્રય બંધાવેલ. સં. 1975 1. સુ. 13 શુક્રવારે અમદાવાદના શ્રીમાલી ભવાન અને રાજલદેના સુપુત્ર ખીમજી અને સુખજીએ શત્રુંજય તીર્થની મૂળટૂંકમાં ચૌમુખ જિનાલય બંધાવેલ. સં. 1683 ના મહા સુદ 13 સોમવારે સૂરિજીની પ્રેરણાથી શ્રાવિકા હીરાબાઈએ અમદાવાદના પિતાના પૂર્વજ મંત્રી ભંડારી સ્થાપિત ચંદ્રપ્રભુ જિનાલયને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું. શ્રાવિકા હીરાબાઈએ - સંઘ સહિત શત્રુંજય તીર્થની નવાણું યાત્રા કરેલી. સં. ૧૯૮૬માં કલ્યાણસાગરસૂરિની પ્રેરણાથી શ્રીમાલી લઘુશાખીય શ્રેષ્ટિ હાસુજી તુકજીએ શત્રુંજય તીર્થ પરના અબુદજીના વિશાળ જિનમંદિરોને કેટ સહિત જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું. - ખંભાતના શ્રેષ્ઠિ નાગજી, પદ્મસિહ સમેત અનેક શ્રેષ્ટિઓ શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિના પરમ ભક્ત હતા. શ્રેષ્ટિ મંત્રી નાગજી શાહે ખંભાતમાં મુનિસુવ્રત પ્રભુનું વિશાળ જિનાલય

Page #29
[18] તથા ધર્મમૂર્તિસૂરિ ભ, વિ. કરાવ્યા હતા. ભીનમાલના ચાતુર્માસ દરમ્યાન ઉપાધ્યાય દેવસાગરજી ગણિવર્યે ખંભાતમાં ચાતુર્માસ બિરાજમાન શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિજીને સંસ્કૃત શ્લેકબદ્ધ વિસ્તૃત પત્ર લખ્યું હતું. તેમાં ભીનમાલ ગડીજી તીર્થ અને ખંભાત અંગેનાં વર્ણને અને ગચ્છને પ્રચાર ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. શ્રેષ્ઠિ શ્રી નાગજી શાહ અંગે તેમાં વર્ણન છે કે તેઓની કીર્તિ પારકર, મેવાડ, માળવા આદિમાં ગૂંજતી હતી. ઉક્ત શ્રેષ્ઠિઓએ ખંભાતમાં જિનબિંબ પ્રતિષ્ઠા, ઉપાશ્રય નિર્માણ, ગ્રંથલેખન આદિ કાર્યોમાં અઢળક ધન ખસ્યું હતું. જામનગરના રાજા લાખાજી કલ્યાણસાગરસૂરિના પરમ ભક્ત હતા. વિનયસાગરજીકૃત પટ્ટાવલીમાં ઉલ્લેખ છે કે જામલાખાજીએ સૂરિજીની નવરંગપૂજા કરી હતી. શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિના શિષ્ય પરિવારમાં અમરસાગરસૂરિ, વિનયસાગરસૂરિ, મહો. રત્નસાગરજી, મહો. દેવસાગરજી, પં. ભાવશેખરગણિ, વા. વિજયશેખરગણિ, વા. વિજયમૂર્તિગણિ, સુમતિવર્ષગણિ, મુનિ થાનપુ. આદિ અનેક નામે પ્રાપ્ત થાય છે. શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિજીની પ્રૌઢપ્રતિભા અને પ્રભાવક નેતૃત્વથી તે વખતે ગ૭માં સાધુ સમુદાય વિશાળ હતું. તેઓનાં શિષ્યોએ રચેલા ગ્રંથરચનાનાં સ્થળેથી જાણી શકાય છે કે અચલગચ્છીય શમણે પણ તે વખતે ભારતના મુખ્ય પ્રદેશનાં વિસ્તારમાં વિચરતા હતા. તેઓનાં શિષ્ય મહા વિનયસાગરજી પ્રકાંડ વિદ્વાન હતા. વિચિસ્તામણી ગ્રંથની પ્રશસ્તિના “તેષાં શિશ્ચ વરાચાર્યસૂરિ વિનયસાગરે” આવા ઉલ્લેખ પરથી લાગે છે કે તેઓ સૂરિપદ ધારક હશે...પઢાવલી સમેત પ્રમાણ ગ્રંથમાં તેઓને “સૂરિ' તરીકે ઉલ્લેખ પ્રાપ્ત થતી નથી જેથી આ હકીકત સંશનીય છે. તેઓની કૃતિઓ આ મુજબ છે. (1) વૃદ્ધચિંતામણિ યાને વિચિતામણિ ગ્રંથ (2) અનેકાર્થ રત્નમેષ ગુર્જર પદ્યમાં, (3) ભેજ વ્યાકરણ સંસ્કૃત પદ્યમાં મહારાઓ ભારમલ્લના કુંવર ભેજરાજની તુષ્ટિ માટે એની વિનંતિથી 2028 શ્લેક પ્રમાણને આ પદ્યબદ્ધ વ્યાકરણ ગ્રંથ છે. (4) વિધિપક્ષગચ્છ બૃહત્પટ્ટાવલી. આ ગ્રંથ અલ્પસમય પહેલા જ પ્રાપ્ત થયેલ છે. પ્રાયઃ પ્રથમાદર્શ પ્રત હોય. આ પ્રતની અન્ય નકલે શેધવી ખૂબ જ જરૂરી છે. આ ગ્રંથ પાંચ ઉલ્લામાં વિભક્ત છે. અને સંસ્કૃત પદ્યબદ્ધ છે. ગચ્છપ્રવર્તક શ્રી આર્યરક્ષિતસૂરિથી માંડી શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ સુધીના ગચ્છનાયકોનાં જીવનવૃત એમાં વર્ણવે છે. (5) હિંગુલ પ્રકરણ (6) નામમાલાપૂર્તિ વિગેરે. મહે. વિનય સાગરજીના સૌભાગ્યસાગરજી ગણિ આદિ અનેક શિષ્ય હતા. શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિના વખતમાં થયેલા મહોપાધ્યાય શ્રી દેવસાગરજી ગણિવર્ય પણ પ્રકાંડ વિદ્વાન હતા. ગચ્છનાયક શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિને તેમણે લખેલા સંસ્કૃત-પદ્યમાં નિબદ્ધ બે અતિહાસિક પત્રે પ્રસિદ્ધિમાં છે, તેની યાદગાર કૃતિ તે છે વ્યુત્પતિ રત્નાકર

Page #30
[19] શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ રચિત અભિધાન ચિંતામણિ કોષની વ્યાખ્યા રૂપે 18000 શ્લેક પરિમાણની વૃત્તિ છે. કલ્યાણસાગરસૂરિનાં વખતમાં થયેલા અચલગચ્છીય શ્રમણેમાં શ્રી સુમતિ હર્ષ ગણિ, વા. ભુવનરાજ, વા. ધનરાજ વિગેરેએ જ્યોતિષ ગ્રંથે પર ટીકાઓ રચી છે. વાચક વિજયશેખરગણિ વા. વિવેકશેખરગણિના શિષ્ય હતા. તેઓએ કયવન્નારસ, ત્રણ મિત્ર ચોપાઈ, સુદર્શન રાસ, ચંદ્રલેખા રાસ, ચંદરાજા રાસ, ઋષિદત્તા રાસ, ગૌતમસ્વામીને નાને રાસ આદિ ગ્રંથ રચ્યાં છે. .વાચક ભાવશેખર ગણિએ, પન્નાઅણગાર રાસ, રુપસેન રાસ, વિ. કૃતિઓની રચના કરી. શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિના સમયના સાધ્વીજીઓના કેટલાક નામ પ્રાપ્ત થાય છે. સા. પદ્મલક્ષ્મી, સા. વિદ્યાલક્ષ્મી, સા. ગુણશ્રી, સા. લક્ષ્મીશ્રીજી, વિમળશ્રીજી, નયશ્રીજી, રૂપશ્રીજી, ક્ષીરશ્રીજી, યશશ્રીજી, સુવર્ણશ્રીજી આદિ. શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિના ઉપદેશથી નિર્મિત જિનાલય અને જિનપ્રતિમાજીઓના પ્રશસ્તિ લેખે, શિલાલેખ પ્રાપ્ત થાય છે. જે દ્વારા તેઓનાં વિહાર પ્રદેશે અંગે અનુમાન કરી શકાય છે. શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિની કૃતિઓ ઠીક પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ થાય છે. તેઓ આદર્શ જિનભક્ત હતા. તેઓએ પ્રસંગોપાત રચેલ લગભગ વીસ જેટલા તેત્રે જે સંસ્કૃતમાં નિબદ્ધ છે તે પ્રાપ્ત થાય છે. ઉપરાંત શ્રી પાર્શ્વનાથ અષ્ટોતરશત નામ, લિગનિર્ણય ગ્રંથ, મિશ્ર લિંગકોષ આ ગ્રંથના પણ કલ્યાણસાગરસૂરિ જ રચયિતા છે. આ કૃતિઓ સંસ્કૃતપદ્યમાં છે. લિંગનિર્ણય ગ્રંથ વિવરણ, શાંતિનાથ ચરિત્ર, સુરપ્રિય ચરિત્ર, વિસ વિહારમાન સ્તવન વિગેરે ગ્રંથે પણ તેઓએ રચ્યાને પટ્ટાવલીમાં ઉલ્લેખ છે. કલ્યાણસાગરસૂરિ કૃત ગુર્જર પદ્યમાં સ્તુતિ જેવીસિ અને સ્તવનાદિ કૃતિઓ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. મહાપ્રભાવક, યુગપ્રધાન, આ. શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ ભારતના મુખ્ય નગર અને ગામમાં અપ્રતિહત વિચર્યા. તેઓનાં ધર્મોપદેશથી અનેકવિધ શાસન પ્રભાવક ઐતિહાસિક શુભકાર્યો થયા. - સં. ૧૭૧માં તેઓ કચ્છ પધાર્યા. તે સાલનું ચાતુર્માસ પણ ત્યાં જ કર્યું. પચ્ચાસી વરસની જૈફ ઉમરે પહોંચેલા શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ જીવનના છેલ્લા શ્વાસ સુધી પિતાની આરાધના અને આવશ્યક ક્રિયામાં કુશળ હતા. આ વયમાં પણ તેઓ શિષ્યને વાચના આપતા. કચ્છ ભુજમાં જ ચાતુર્માસ દરમ્યાન આ સુદ 13 ગુરુવારનાં તેઓશ્રી કાળધર્મ પામ્યા. વાચક લાવણ્યચંદ્રકૃત કલ્યાણસાગરસૂરિ નિવણ રાસ’ પ્રાપ્ત થાય છે. સંભવતઃ લાવણ્યચંદ્ર ગણિ ચરિત્રનાયકના કાળધર્મ વખતે કચ્છ-ભુજમાં જ ઉપસ્થિત હતા.

Page #31
[20] શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિની વિદાયથી સંઘે એક પ્રભાવક આચાર્યને ગુમાવ્યા. તેઓશ્રીની શાનદાર અંત્યેષ્ટિ કાઢવામાં આવી. તેઓશ્રી કાળધર્મ પામ્ય શતાબ્દિઓ વહી જવા છતાં તેઓશ્રીનું મંગલ-પવિત્ર નામ આજે પણ અનેરે આહલાદ જન્માવે છે. તેઓશ્રી પછી આ ગચ્છના શ્રમણ સમુદાયમાં અને ગચ્છનાયકમાં (સાગર) શબ્દ કાયમ રહ્યો છે. આ એક હકીક્ત છે. શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિનાં કાળધર્મ વખતે શેઠ વર્ધમાન શાહના પુત્ર જગડુશાહે પાંચ હજાર મુદ્રિકાઓ ઉછાળી દાન કર્યું. ભુજના તથા બીજા અનેક શહેર તથા ગામના સંઘએ અઠ્ઠાઈ મહેત્સવ કર્યો. અગ્નિસંસ્કાર સ્થળે શ્રી અમરસાગરસૂરિનાં ઉપદેશથી ભવ્ય સૂપ (ભ) અને ચરિત્રનાયક શ્રીની ચરણપાદુકાઓની સ્થાપના કરવામાં આવી. આ સ્તૂપના સ્થળે દાદા શ્રી ગૌતમસાગરજી મ. સા. ની પ્રેરણાથી ભવ્ય ગુરુમંદિર અને દ્વાદાશ્રીની ભવ્ય પ્રતિમાજી પ્રતિષ્ઠિત કરવામાં આવ્યા. તેઓશ્રીના શિષ્ય મહોપાધ્યાય રત્નસાગરજી પણ ખૂબ જ સમર્થ અને ક્રિયાપાત્ર મહાપુરુષ હતા. કુશળ મંત્રીની જેમ ગચ્છ અને સમુદાયની વ્યવસ્થામાં તેઓ સક્રિય રહેતા. વિદ્યમાન શ્રમણ સમુદાય પણ તેઓની પરંપરાને જ છે. તે આ પ્રમાણે (1) મહોપાધ્યાય રત્નસાગરજી (2) ઉપાધ્યાય મેઘસાગરજી (3) ઉપાધ્યાય વૃદ્ધિસાગરજી (4) ઉપા. હીરસાગરજી (5) ઉપા. સહજસાગરજી (6) માનસાગરજી ગણિ (૭)રંગસાગરજી ગણિ (8) ફતેહસાગરજી (9) દેવસાગરજી (10) સ્વરૂપસાગરજી (11) ગૌતમસાગરસૂરિ (જેમણે ક્રિોદ્ધાર કરી ગચ્છના ઉદયમાં પોતાને અદ્વિતીય ફાળો ધા ). પ. પૂ. દાદાશ્રી કલ્યાણસાગર સૂરિનાં ગુરમદિર:- . શ્રી સિદ્ધગિરિ પર શ્રી આદીશ્વરદાદાજીની ટુંકમાં અષ્ટાપદજીના દેરાસર પાસે ટાંકા૫ર દેરી નં. 151 માં પાદુકા જેડી છ છે (2) તથા આગલા મંડપની ઉત્તર બાજુ શ્રી ગૌતમસ્વામીજીની દેરી છે. તેમાં ગોખલામાં (આરીયામાં) પાદુકાઓ છે. (3) સિદ્ધગિરિની તલાટી પર બાબુના દેરાસરની પછવાડે ભમતીની દેરીઓમાં કચ્છ વરાડીયાના શા ગેલા માણેક તથા દેવજી માણેકે નીચેના ચોકમાં સારસની દેરી કરાવી તેમાં આ આચાર્યશ્રીની ભવ્ય પ્રતિમાની સ્થાપના કરી છે. (4-5) નવાનગર (જામનગર)માં શેઠ વર્ધમાનના અને શેઠ રાયસીના એ બંને દેરાસરોમાં પાદુકાઓની સ્થાપના છે. (6-7) તથા મીઠડીયા વેરા અજરામલના દેરાસરમાં દક્ષિણ તરફની આરસની દેરીમાં તથા અચલગચ્છ ઉપાશ્રયમાં આરસની દેરીમાં એમ બે ઠેકાણે ભવ્ય પ્રતિમાઓની સ્થાપના છે. (ઉપાશ્રયની દેરીમાં આચાર્યશ્રીની પ્રતિમા ઉપર આરસની અભેરાઈ પર શ્રી મહાવીરદેવની ભવ્ય નાની પ્રતિમા છે.) (8) અણહીલપુર પાટણમાં સાલવીપાડાની ત્રીશેરીમાં

Page #32
[] શ્રી નેમિનાથ પ્રભુના દેરાસરમાં વિ. સં. 1715 માં પાદુકાની સ્થાપના થઈ છે. (9) કછ-ભદ્રેશ્વર તીર્થ દેરાસરની ભમતીમાં પાદુકાની સ્થાપના છે. (10) કચ્છભુજનગરમાં એ આચાર્યશ્રીના દેહના અગ્નિ સંસ્કારના સ્થળે સં. 1718 માં ત્યાંનાં સંઘે સ્થભ (સ્તૂપ)ને શિખરબંધ મંદિર કરાવી તેમાં પાદુકાની સ્થાપના કરી. ત્યારબાદ એ ગુરુમંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવી સં. ૧૯૭૩માં પરમ ઉપકારી અચલગચ્છ મુનિ મંડેલાગ્રેસર પૂજ્ય દાદાશ્રી ગૌતમસાગરજી મ. સા. ના ઉપદેશથી કચ્છવરાડીઆના શા ગેલા માણેક તથા દેવજી માણેકે કેરી પાંચસેના ચડાવા પૂર્વક ભવ્ય મોટી પ્રતિમાની સ્થાપના કરી. આ ઉપરાંત માંડવી, અંજાર, તેરા, નલીયા, જખૌ, લાલા, જસાપુર, વારાપર, વરાડીયા, સાંયરા, સુથરી તીર્થ સાંધાણ, વઢ, દેઢીઆ, હાલાપુર, કોટડી, કોટડા, દેવપુર, ગઢ, ગોધરા, મેરાઉ, ડેણ, તલવાણા, મોટા આસંબીયા વિગેરે કચ્છના ગામમાં તથા માટી ખાવડી, નવાગામ, દલતુંગી, ગોરખડી, મેડપુર, દાંતા વિગેરે હાલારના ગામમાં કેટલેક ઠેકાણે મોટી દેરીમાં અને કેટલેક ઠેકાણે દેરીઆકાર આરીયાઓમાં આચાર્યશ્રીની પ્રતિમાઓની સ્થાપના થયેલ છે. મુંબઈમાં ભાડું, ખારેક બજાર અને માટુંગાના કરછી જૈન દેરાસરમાં આ આચાર્યશ્રીની પ્રતિમાઓની સ્થાપના થયેલ છે. ઉપરોક્ત પ્રતિમાઓની સ્થાપનાઓમાંથી ઘણીખરી સ્થાપનાએ અચલગચ્છ મુનિમંડલાસર સુવિહિત શિરોમણી પ. પૂ. દાદાસાહેબ શ્રી ગૌતમસાગરજી મ. સાના ઉપદેશથી થયેલ છે. દાદા શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિની પ્રતિમાજીએ: પૂ. અચલગચ્છાધિપતિ આ. ભ. શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની પ્રેરણાથી આ સ્થળોમાં પણ પ્રતિષ્ઠિત થયેલ છે. સમેતશિખરજી તીર્થ, પાલિતાણામાં કેશવજી નાયક * ધર્મશાળા, નાગલપુર ગામ નાગલપુર વિદ્યાપીઠ, કેડારા, બાડમેર, ભીનમાલ, ભાત બઝાર આદિનાથ જિનાલય, લાલવાડી સુવિધિનાથ જિનાલય, ઘાટકોપર અરાવલ્લા પાર્શ્વનાથ જિનાલય, નાલાસોપારા વિગેરે. દાદા શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિનું જીવનચરિત્ર જાણવા ઉદયસાગરસૂરિકૃત રાસ, અમરસાગરસૂરિ રચિત સંસ્કૃત પટ્ટાવલી તથા વિદ્ધમાન પદ્ધસિંહ ચરિત્રમ્ વિગેરે ગ્રંથ અત્યુપયોગી છે. ન્યાયસાગરજી, ફૂલચંદજી, હંસરાજ કૃત કલ્યાણસાગરસૂરિની પૂજાઓ પણ પ્રસિદ્ધ છે. દાદા શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ આદિની સ્મૃતિ નિમિત્તે વિદ્યમાન અચલગચ્છાધિપતિ પ. પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની મંગલ પ્રેરણાથી સં. 2030 માં શ્રી આર્ય રક્ષિત જૈન તત્વજ્ઞાન વિદ્યાપીઠ દ્વારા શ્રી કલ્યાણ-ગૌતમ-નીતિ જૈન તત્વજ્ઞાન શ્રાવિકા વિદ્યાપીઠની સ્થાપના કરવામાં આવી જેમાં જૈન કન્યાઓ વિધવા-ત્યક્તા એને વિગેરે ધાર્મિક-તત્ત્વજ્ઞાનની તાલીમ મેળવી રહી છે. સં. 2033-34 દરમ્યાનમાં અચલગચ્છાધિપતિ દાદા શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિની ચતુર્થ

Page #33
[22] જન્મ શતાબ્દિની સ્મૃતિ નિમિત્તે વિદ્યમાન અચલગચ્છાધિપતિ પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રી ગુણસાગરસૂરિશ્વરજી મ. સા. ની શુભ પ્રેરણાથી ભારતભરમાં ઠેરઠેર ભવ્ય મહેન્સ, આરાધનાઓ, અઠ્ઠમતપ, આયંબિલ તપ, જાપ અનુષ્ઠાને, પુસ્તક વિવરણ, પુસ્તક પ્રકાશન રંગોળી, તેઓશ્રીનું જીવન-ચરિત્ર પ્રકાશન આદિ થયા હતા. તેઓશ્રીની નિશ્રામાં તથા તેઓશ્રીનાં આજ્ઞાવતિ સાધુ-સાધ્વજીએ ગચ્છના સાધુ-સાધ્વીજીઓની નિશ્રામાં રાજસ્થાન–કચ્છગુજરાત-સૌરાષ્ટ્ર-મુંબઈ-મહારાષ્ટ્ર આદિમાં પણ ભવ્ય મહોત્સવ આરાધનાપૂર્વક થયા હતા. મુંબઈમાં કચ્છી વિશા ઓશવાળ દેરાવાસી જૈન મહાજન દ્વારા ભાત બજાર, લાલવાડી અને ઘાટકોપર જિનાલયોમાં તથા શ્રી કચ્છી દશા ઓશવાળ જૈન જ્ઞાતિ મહાજન અને શ્રી અનંતનાથજી મહારાજ અને તેના સાધારણ ફંડોનું ટ્રસ્ટ દ્વારા ખારેક બજાર અને ભાંડુપના જિનાલયોમાં અને મુલુંડમાં ભવ્ય વરઘેડાનાં આજને અને મહોત્સવ થયા હતા. ઉક્ત મહોત્સવ મુનિ કલાપ્રભસાગરજી, મુનિ મહાભદ્રસાગરજી ઠાણ 4 ની નિશ્રામાં ઉજવાયા હતા. ત્યાંના સંઘે એ પણ આ પ્રસંગે ખૂબ જ લાભ લીધેલ. દાદા શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની ચતુર્થ જન્મ શતાબ્દિની સ્મૃતિ નિમિત્તે શ્રી આર્યરક્ષિત જૈન તત્વજ્ઞાન વિદ્યાપીઠ હસ્તકના “દાદા શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ ગ્રંથ પ્રકાશન કેન્દ્ર” દ્વારા 30 જેટલા ગ્રંથે બહાર પડી ચૂક્યા છે. તથા શ્રી આર્ય-કલ્યાણ ગૌતમ સ્મૃતિ ગ્રંથનું પ્રકાશન અલ્પ સમયમાં જ થનાર છે. આ સ્મૃતિમાં ગ્રંથમાં ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવથી માંડી વિદ્યમાન અચલગચ્છાધિપતિશ્રીનું જીવનવૃત તથા જૈનધર્મ અને અચલગચ્છને સ્પર્શતા સંશોધનાત્મક લેખે, સંસ્કૃત, ગુજરાતી અને હિન્દીમાં પ્રકાશિત થશે. આ સ્મૃતિ ગ્રંથમાં ગચ્છનાયક આચાર્યદિના તથા ભારતભરના પ્રાણ ગચ્છના જિનાલયે, ત્યાંના મૂળનાયક ભગવંતે, તથા ઐતિહાસિક હસ્તલિખિત પ્રતેની પ્રશસ્તિઓનાં મળી લગભગ 100 જેટલા ચિત્રો (બ્લેક) હશે. કચ્છ પાલિતાણા છ'રી સંઘ તથા સં. 2035 માં પાલિતાણ થયેલ ઐતિહાસિક નવાણું યાત્રાનાં તથા મત્સવેનાં પ્રસંગ ચિત્રો પણ આવશે. દાદાશ્રીની સ્મૃતિમાં શ્રી આર્ય–જય-કલ્યાણ કેન્દ્રની પણ સ્થાપના કરવામાં આવેલ છે. આ કેન્દ્ર હસ્તક પંદર જેટલા પ્રાચીન, અર્વાચીન પ્રકાશને પ્રગટ કરવામાં આવ્યા છે. દાદા શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ કૃત વ્યાકરણ વિષયક શ્રી લિંગનિર્ણય ગ્રંથ (પરિશિષ્ટશબ્દકેશ વિવરણ સહિત) પણ પ્રકાશિત થનાર છે. તથા દાદાશ્રીનાં ફેટાઓ, સ્ટીકર પણ પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા છે. બાડમેર (રાજસ્થાન) માં સં. ૨૦૩૨-૩૩માં વિદ્યમાન અચલગચ્છાધિપતિશ્રીની નિશ્રામાં દાદા શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિની ચતુર્થ જન્મશતાબ્દિની સ્મૃતિ રૂપે ભવ્ય મહત્સવ, વ્રત પ્રચાર સંસ્કૃતિ સમારોહ, હિન્દીમાં અણુવ્રતની પુસ્તિકા પેલેટ, હિન્દીમાં કલ્યાણસાગરસૂરિ જીવન ચરિત્ર વિગેરે પ્રકાશિત થયા.

Page #34
[23] દાદાશ્રીની ચતુર્થ જન્મશતાબ્દિની સ્મૃતિ પ્રસંગે શ્રી ક. વિ. એ. દેરાવાસી જૈન મહાજન (મુંબઈ) તરફથી દાદા શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ પૂજા સંગ્રહ, દાદાશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ જીવન સૌરભ પુસ્તકે પણ પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા છે. શ્રી અખિલ ભારત અચલગચ્છ (વિધિ પક્ષ) શ્વેતાંબર જૈનસંઘનું મુખપત્ર વીતરામ સંદેશ અને શ્રી ક. દ. ઓ. પ્રકાશ સમીક્ષા આ બને માસિકે દાદાશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિની ચતુર્થ જન્મશતાબ્દિની સ્મૃતિ નિમિત્તે વિશેષાંક રૂપે પ્રકાશિત થયા હતા. દાદાશ્રીની ચતુર્થ જન્મશતાબ્દિની સ્મૃતિ નિમિત્તે શ્રી ઘાટકોપર કચ્છી અચલગચ્છ જૈન સંઘ તરફથી મુનિ શ્રી કલાપ્રભસાગરજીની પ્રેરણાથી સં. 2033 માં તેઓશ્રીની નિશ્રામાં દાદા કલ્યાણસાગરસૂરિ જૈન ધાર્મિક જ્ઞાનસત્ર (પહેલું) ની મંગલ શરૂઆત થઈ ત્યારબાદ બીજા છ જ્ઞાનસત્રો અચલગચ્છાધિપતિ પૂ. આ. ભ. શ્રી ગુણસાગરસૂરિશ્વરજી મ. સા. મુંબઈ પધારતાં તેઓશ્રીની નિશ્રામાં પાલાગલી હાઈસ્કૂલ ઘાટકોપર, પાલાગલી હાઈસ્કૂલ તથા ચીંચબંદર ક. વિ. ઓ. દેરાવાસી જૈન મહાજન (નવી મહાજન વાડી), ઘાટકોપર અને મુલુંડમાં રાખવામાં આવ્યા હતા. હાલ દાદાશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ જૈન જ્ઞાનસત્રનું સંચાલન શ્રી આર્યરક્ષિત જૈન તત્વજ્ઞાન વિદ્યાપીઠ કરી રહી છે. ઉપરોક્ત વિગતથી જાણી શકાશે કે શતાબ્દિઓ વહી જવા છતાં દાદાશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિનું નામ આ ગ૭માં કેવું અલાદક અને એક્યતાપ્રેરક છે!!! દાદાશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિની વિદાય પછી ગચ્છની સ્થિતિ ધીમે ધીમે પલટાઈ રહી હતી. પણ વર્તમાનમાં શાસન અને ગચ્છની દિનપ્રતિદિન ઉન્નતિ થઈ રહેલ છે.

Page #35
पंक्ति Bon or oran rrrrrrrn vur ur w ur 1 1 1 1 1 1 1v vd MMMMMM. ~ ~ ~ ~ ~ 4ddr00 00 लिंगनिर्णय शुद्धिपत्रक अशुद्ध मतःसजन्तून् भजतेसमुद्र // 2 // अन्योभय सामान्य जिन निलोत्पलं ऽमीपुसिकीर्तिताः साधुमुनिस्तु तवद्वतिषु स्मृताः यथोक्त लिङ्ग. इतिप्रथम सन्दिग्ध लिङ्ग. विख्य ताः पुमान भेदता नपुंसकरिताः महापादयः कुत्रचित बाह्याद्या शंखोऽपांच० ऽङ्गः न्मतः स जन्तून् भजते समुद्रः // 2 // अन्योन्योभय सामान्यजिनक - नीलोत्पलं ऽमी पुंसि कीर्तिताः साधुर्मुनिस्तु तद्वति संस्मृताः यथोक्तलिङ्ग इति प्रथम सन्दिग्धलिङ्ग विख्याताः , पुमान् भिन्नता नपुंसके मताः महापद्मादयः कुत्रचित् ब्राहयाद्या शंखोऽस्यपांच S इह वाचस्पतिः पुनः निषत् स्त्रियाम् वाचस्पति पुनः निषढ स्त्रियाम सम्यक क्रुतषौ वैवर्ण्य सम्यक् कुद्रुषो .वैवर्षा

Page #36
[25] अशुद्ध स्वास्थ्य त्रिक प्रीतिर्मुद् जीनान्ता चिति चित्या सतिनार्या प्रोक्तः स्युग्रंथिकादयः स्वास्थ्यत्रिक प्रीतिर्मुत् जीर्नान्ता चितिश्चित्या सती नार्या प्रोक्ताः स्युग्रंथिकादयः वमथुः संवत्सरादयः स्यादतिथिः वमथु ऋतू लिंगेषु ऽङ्गजस्तनयः मातरपितरौ हगूदृष्टि पाणियोध ऽङ्गुलीयकम् बृहतिका दयो सांवत्सरादयः स्यादतिथि ऋतु लिंगेष . ऽङ्गजस्तयः मातरपित्री दृगदृष्टि पाणिद्वयोश्च ऽङ्गलायकम् बृहतीका दयो बलिद्वयोः त्सरुः त्रिक क्षुरी छुरी तु छुरिका गुप्ति तथा प्रमानिह पराई अंत्य कोटिशः तंत्रवायः पुस्त्रियावद्धी रेणुः निवेदितः मागो बलियोः त्सरुत्रिक क्षुरीच्छुरी तुच्छुरिका गुप्तिस्तथा पुमानिह परार्द्धमन्त्य - कोटिशो तन्तुवायः पुस्त्रियोद्धी रेणुर्निवेदितः मार्गों

Page #37
[26] पृष्ठ 32. पंक्ति 27 44 अशुद्ध समा चतुःशाली अथवा .. क्लीबयो प्परस्त्री कीत्तितः -धिमानि पुमांस्तीथो गुग्गुलगुग्गुलुः कर्तृणं द्वऽदन्तं पर्याण प्रजनो प्रसरो चर्करादयः पुल्लंग छुछु. स्वम्बुधैः कीत्तिताः भुवः छिद्रे अन्तकरणप्रमादछंदौ सुशीम प्रमादछंदौ प्रमुखा स्वादश्वपरशता आदिः आविष्ट विषूलबणः दोहको सामान्थ निदानं शुद्ध सभा चतुःशाल्यथवा क्लीबयोः प्यस्त्री. कीर्तितः धिमानी पुमांस्तीर्थोऽ गुग्गुलो गुग्गुलुः कतृण . द्वेऽदन्तं पर्याणं प्रजनः प्रसरः वर्करादयः * पुल्लिंग छच्छु० स्वयम्बुधैः कीर्तिताः भुवश्छिद्रे अन्तः करणप्रमादच्छंदौ . सुशीमो प्रमादच्छंदौ प्रमुखाः स्वादश्वपरश्शता० आदिराविष्ट त्रिषूल्बणः द्रोहको सामान्य निदानं

Page #38
भूमिका संसार की सभी भाषाओं में न्यूनाधिक रूप से शब्दों के लिंग पर विचार किया जाता है। संस्कृत भाषा में लिंग तीन हैं: पुल्लिंग, स्त्रीलिंग और नपुंसक लिंग / जब कि कई भाषाओं में स्त्रीलिंग और पुल्लिंग-ये दो ही लिंग हैं। भारत में ही मध्यकालीन प्राकृत, अपभ्रंश और आधुनिक हिन्दी आदि भाषाओं में दो ही लिंग हैं। ऐसा कदाचित् सरलीकरण की प्रवृत्ति और लिंग-निर्णय की अस्पष्टता के कारण हुआ होगा। व्याकरण भाषा के रूप-निर्माण का अध्ययन करता है / व्याकृति अर्थात् भाषा की विशिष्ट आकृति को देखना-परखना ही व्याकरण है। इसे पद की पहचान कह दिया जाय तो विचार करना अधिक सुकर हो जायगा / पद की पहचान दो तरह से हो सकतो है / सुबन्त को लिंग, पचन, कारक और क्रिया के साथ सम्बन्ध खोज कर पहचाना जा सकता है, जब कि तिङन्त पद को लिंग, वचन, वाच्य, काल और पुरुष की दृष्टि से पहचाना जाता है। निश्चय ही व्याकरण की दृष्टि से पद की पहचान करते समय लिंग को प्रथम स्थान दिया जाता है। लिंग की स्थिति यह कहना बड़ा कठिन है कि लिंग का सम्बन्ध पदार्थ या वस्तु के साथ है अथवा पद के साथ / शब्द और अर्थ अथवा पद और पदार्थ का अभिन्न सम्बन्ध मानने वाले भी इस सम्बन्ध में मौन हैं। व्याकरण की दृष्टि से तो इतना ही जानना पर्याप्त है कि कोई शब्द स्त्री प्रत्यय जुड़ने पर स्त्रीलिंग हो जाता है तो पुं प्रत्यय जुड़ने पर पुल्लिंग हो जाता है। एक ही पदार्थ को घोषित करने वाले पृथक्-पृथक् पदों का लिंग भिन्न हो सकता है। यथा-'स्त्री 'पद सीलिंग है, 'योषित् ' नपुंसक लिंग है और 'दारः' पुल्लिंग है। शरीरवाची 'तनु' शब्द का प्रयोग तीनों लिंगों में होता है / 'गो' पद पुल्लिंग और स्त्रीलिंग दोनों में प्रयुक्त होता है। - देशी भाषाओं में तो और भी अराजकता की स्थिति है। हिन्दी में 'आत्मा' शब्द चीलिंग हो गया है। सारे देश में 'हाथी' पुल्लिंग है; पर भोजपुरी में 'हाथी जा रही है' का प्रयोग सामान्य बात है। वहाँ 'दही अच्छी होती है। जब कि हमारे क्षेत्र में 'दही अच्छा होता है। हम बोलते हैं 'मूंग अच्छे हैं। पूरव में 'मूंग अच्छी होती है ' का प्रयोग होता है। छायावादी कवि सुमित्रानन्दन पन्त' को न जाने कैसे सौन्दर्य की अतिशयता के घोतक 'शशि' जैसे पद स्त्रीलिंग में ही शोभास्पद लगते थे। छन्दःशास्त्रियों ने कवियों के ऐसे मनमाने प्रयोगों को आर्ष प्रयोग कहकर क्षम्य माना है। - यदि लिंग का वस्तु के साथ कोई सम्बन्ध नहीं है तो यह प्रश्न स्वाभाविक है कि पद में लिंग की स्थिति कहां से आई ? इसका उत्तर यही हो सकता है कि मानव मस्तिष्क ने सृष्टि

Page #39
[28] निर्माण की प्रक्रिया को अपनी दृष्टि से समझने की चेष्टा की है। वह देखता है कि मैथुनी सृष्टि नर और मादा के संयोग से होती है। इस अनुभव के आधार पर मनुष्य ने मूल तत्त्व, अग्नि और आपः ( सोम ) प्रथम पुरुष और द्वितीय स्त्री रूप स्वीकार कर लिये / ब्रह्म न स्त्री है, न पुमान् / इसलिये नपुंसक लिंग (तत्) मान लिया गया। यही सृष्टि व्याकरण की दृष्टि से पदों की पहचान करते समय अपनाई गई / सामान्यतया सभी पुं-बोधक पद पुल्लिग माने गये और स्त्रीबोधक स्त्रीलिंग / द्रव्यवाची पद तथा जिनका लिंग-बोध संशयात्मक रहा उनको नपुंसक लिंग में गिन लिया गया। संशयात्मकता तब पैदा हुई जब एक पदार्थ को गुणधर्मिता के आधार पर अनेक शब्दों या पदों द्वारा संकेतित किया जाने लगा और सब पदों की निर्माण प्रक्रिया समान नहीं रही तब वस्तु से शब्द के लिंग का कोई सम्बन्ध नहीं रहा / वह अपनी निर्माण प्रक्रिया के आधार पर ही लिंग संकेतित करने लगा। याने स्त्री-प्रत्यय जुड़ने पर स्त्रीलिंग हो गया और पुं-प्रत्यय जुड़ने पर पुल्लिग हो गया। इन दोनों से भिन्न प्रक्रिया से निर्मित पद नपुंसक लिंग परिगणित हो गए। भाषा में लिंगानुशासन : भाषा के लिंगभेद के अध्ययन को लिंगानुशासन कहा जाता है। प्रत्येक व्याकरण के आवश्यक अंग के रूप में इसकी स्थिति को स्वीकारा जाना चाहिए। संस्कृत भाषा को संसार की सब भाषाओं की जननी मानने वाले लोगों की कमी नहीं है, पर जो ऐसा नहीं मानते वे भो इतना तो स्वीकार करते ही हैं कि संस्कृत भाषा का व्याकरण सब से प्राचीन और सर्वोत्कृष्ट है। उसको अध्ययन पद्धति पूरी तरह से वैज्ञानिक है। उसमें लिंगानुशासन की सुदृढ़ परम्परा रही है। उसमें लिंग की दृष्टि से विवेच्य केवल नामिक पद होते हैं। आख्यात, उपसर्ग और निपात लिंगानुशासन की परिधि में नहीं आते। इसका कारण यह है कि इन तीनों का उपयोग नामपदों की सिद्धि के लिए ही होता रहा है। सारे नाम आख्यातज होते हैं। उपसर्ग नाम या आख्यात (क्रिया) से स्वतंत्र होकर प्रयोग में नहीं आते / निपात भी नाम को ही सार्थकता प्रदान करते हैं / इसलिए लिंग की विशेषता नाम-पदों के साथ जुड़ी हुई है। नाम-पदों के लिंग की दृष्टि से पांच प्रकार होते हैं :1. वे नाम जो सदैव निश्चित लिंग में ही प्रयुक्त होते रहे हैं। व्यक्तिवाची संज्ञाओं के लिंग निश्चित होते हैं। उनमें परिवर्तन नहीं होता। यथा-राम, कृष्ण, सीता, लक्ष्मी, अशोक आदि का निश्चित लिंग-बोध है और अपरिवर्तनीय भी है। 2. वे नाम जो गुणधर्मिता बदलने पर लिंग-परिवर्तन की प्रवृत्ति प्रदर्शित करते हैं। स्री, योषित् , दारः आदि जातिवाचक संज्ञाओं में यह प्रवृत्ति देखने को मिलती है।

Page #40
[ 28 ] 3. वे नाम जो गुणधर्म के संकेतक होते हैं। ये विशेषण होते हैं जिनके विषय में व्याकरणशास्त्रियों ने कहा है “यल्लिंग यद्वचनं यद्विभक्तिर्विशेष्यस्य / तल्लिां तद्वचनं तद्विभक्तिविशेषणस्य / विशेषणों का लिंग विशेष्य के अनुसार निर्धारित होता है। 4. वे नाम जिबका लिंग प्रयोग के आधार पर निर्णीत होता है। इस विषय में एक हास्योक्ति चली आती है। 'खेत में घोड़ा चर रहा है या घोड़ी ?' इस प्रश्न के उत्तर में किसी इंसोड़ ने कहा कि यदि 'चर रहा है। तो घोड़ा होगा और 'चर रही है ' तो घोड़ी होगी। ऐसे शब्द अनिश्चित लिंग वाले होते हैं और जैसा बोला जाय वैसा उनका लिंग हो जाता है। 5. वे नाम जो अव्यय के साथ समस्त पद बनाकर अव्यय-प्राय हो जाते हैं उनका रूप परिवर्तन नहीं होता / प्रयोग अवश्य ही तीनों लिंगों में हो सकता है। नाम का लिंग-आधारित रूपात्मक विकास का इतिहास बताना यहाँ अभीष्ट नहीं है किन्तु यहाँ यह संकेत अवश्य देना उचित होगा कि ऋग्वेद के दशम मण्डल में बृहस्पति सूक्त में 'नामधेयं दधाना' वाणी की उत्पत्ति का उल्लेख है। 'नामधेयं दधाना' अर्थात् अपनी संपूर्ण विशेषता से संपन्न भाषा या वाणी का अर्थ भी समझ में आने लगता है। देशी भाषाओं में लिंग भेद के सम्बन्ध में कोई स्पष्ट नियम या निर्देश प्राप्त नहीं होते / इस कारण लगभग अराजकता की स्थिति देखी जा सकती है। इस विषय में हिन्दी भी अपवाद नहीं है। ऐसी दशा में इतना ही कहा जा सकता है कि लिंग का अनुशासन संस्कृत भाषा तक ही सीमित है। लोकभाषाओं में तो प्रयोग से ही लिंग जाना जा सकता है। 'खट्वा' शब्द संस्कृत में इसलिए स्त्रीलिंग है कि उसमें टाप् स्त्री प्रत्यय प्रयुक्त हुआ है। देशी भाषा में 'खाट' में स्त्री-प्रत्यय का बन्धन नहीं है तब भी यह शब्द स्त्रीलिंग है। 'खाट' से पुल्लिंग शब्द 'खटोलो' बन जाया करता है / 'सन्ध्या' टाप् स्त्री-प्रत्यय के कारण बोलिंग है; किन्तु 'सांझ' शब्द बिना टाप् के ही स्त्रीलिंग हो गया है। रामा, मोहना, सोहना, शब्द पुल्लिंग हैं किन्तु इनका अनुनासिकोकृत रूप रामां, मोहनां, सोहनां स्त्रीलिंग हो गये हैं। मीरां, पारां आदि शब्द भी ऐसे ही हैं। लिंगानुशासन सम्बन्धी ग्रन्थों की परम्परा : . लिंगानुशासन पर प्रायः व्याकरण ग्रन्थों में ही विचार किया गया। इस विषय पर ' स्वतन्त्र प्रन्थों का लेखन बहुत कम हुआ है। व्याकरण को 'वेद का मुख' (मुखं व्याकरणं

Page #41
[ 30 ] स्मृतम्) तथा 'उत्तरा विद्या' के रूप में जाना जाता रहा है अर्थात् यह अन्य विद्याओं की अपेक्षा श्रेष्ठ कोटि की मानी गई है। भारत में व्याकरण शास्त्र का इतिहास लगभग तीन सहस्र वर्ष से चला आ रहा है। भाषा के शुद्ध ज्ञान की दृष्टि से व्याकरण का महत्त्व सर्वसम्मति से स्वीकृत हुआ है। किसी भी भाषा के इतिहास में धातु और प्रत्ययों की पहचान उस गौरवपूर्ण स्थिति की सूचक है जिसमें सूक्ष्म दृष्टि से भाषा के आंतरिक संगठन का विवेक कर लिया जाता है और शब्दों की व्युत्पत्ति की जो प्राणवन्त प्रक्रिया है उसके रहस्य को आत्मसात् कर लिया जाता है। लिंग की दृष्टि से शब्द को पहचान व्याकरण को सर्वातिसूक्ष्म प्रक्रिया है। संस्कृत भाषा में इस पर पर्याप्त गहराई से विचार किया गया है। स्त्री-प्रत्ययों का विवेचन करते हुए पाणिनि, वररुचि और पतंजलि ने लिंग निर्धारण की दिशा में कुछ संकेत दिये थे। परवर्ती वैयाकरणों ने उसी परम्परा का अनुकरण किया / सूक्ष्मतम अर्थतत्त्व की खोज संस्कृत वैयाकरणों का बड़ा महत्त्वपूर्ण कार्य माना जा सकता है। उस अर्थतत्व के साथ लिंग, वचनादि का सम्बन्ध खोज लेना उससे भी महत्त्वपूर्ण कार्य था। व्याकरण-साहित्य में शब्दानुशासन की प्रक्रिया सूत्रों में निबद्ध होती है। सूत्रपाठ को लघु बनाने के लिए उससे सम्बद्ध विषयों को वैयाकरणों ने शब्दानुशासन के खिल या परिशिष्ट के रूप में स्वतंत्र रूप से प्रस्तुत किया है। प्रायः प्रत्येक शब्दानुशासन के धातुपाठ, गणपाठ, उणादि और लिंगानुशासन-ये चार खिल होते हैं। खिलचतुष्टय और शब्दानुशासन से मिलकर व्याकरण की पंचपाठी बनती है। स्रीत्व और पुंस्त्व का प्राणी जगत के सभी चेतन प्राणियों के साथ सम्बन्ध होता है। उसी प्रकार का सम्बन्ध 'नाम' शब्दों में भी खोजने का प्रयास हुआ। इस प्रकार लिंगानुशासन शब्दानुशासन का अनिवार्य अंग बन गया। लिंगानुशासन के बिना शब्द का अनुशासन अधूरा रह जाता है / लिंगानुशासन धातु पाठ, गण पाठ, उणादिपाठ के समान शब्दानुशासन के किसी विशिष्ट सूत्र अथवा सूत्रों के साथ सम्बद्ध नहीं है। इसे शब्दानुशासन का प्रत्यक्ष पूरक स्वीकार किया जा सकता है। इसीलिए प्रत्येक शब्दानुशासन कर्ता ने लिंगानुशासन का भी प्रवचन किया है। कतिपय ऐसे भी चिन्तक हुए जिन्होंने शब्दानुशासन सम्बन्धी किसी ग्रन्थ की रचना तो नहीं की; किन्तु स्वतंत्र रूप से लिंगानुशासन का प्रवचन किया। हर्षवर्धन और वामन आदि का नाम इस तरह के व्यक्तियों में विशेष रूप से उल्लेखनीय है। हर्षवर्द्धन के लिंगानुशासन (मद्रास संस्करण ) के सम्पादक के० वेंकटराम शर्मा ने प्रन्थ की प्रस्तावना (पृ० 34) में लिंगानुशासन का प्रवचन करने वाले 23 ग्रन्थकारों का नामोल्लेख किया है। डा. श्री रामअवध पाण्डेय ने सम्मेलन-पत्रिका (वर्ष 46 अंक 3) में 'संस्कृत

Page #42
[3] लिंगानुशासन साहित्य' लेख में 41 प्रन्थों का उल्लेख किया है। श्री युधिष्ठिर मोमांसक ने 'संस्कृत व्याकरण शास्त्र का इतिहास' (भाग 2) में ऐसे 24 ग्रन्थों का संक्षिप्त विवरण दिया है और 16 ग्रन्थों का नामतः उल्लेख किया है। वे हैं- 1. शन्तनु, 2. व्याडि.. 3. पाणिनि, 4. चन्द्रगोमी, 5. वररुचि, 6. अमरसिंह, 7. देवनन्दी, 8. शंकर, 9. हर्षवर्द्धन, 10. दुर्गसिंह, 11. वामन, 12. पाल्यकीर्ति, 13. भोजदेव, 14. बुद्धिसागरसूरि, 15. अरुणदेव. 16. हेमचन्द्राचार्य, 17. मलयगिरि, 18. हेलाराज, 19. रामसूरि, 20. वेंकटरंग, 21. लिंगकारिका, 22. लिंगनिर्णय, 23. नवलकिशोर शास्त्री तथा 24. सरयूप्रसाद व्याकरणाचार्य / इनमें क्रमांक 21 व 22 के कृतिकारों का पता नहीं चलता / पाणिनि, वररुचि, अमरसिंह, हर्षवर्द्धन, दुर्गसिंह, वामन, पाल्यकीर्ति, हेमचन्द्र, रामसूरि, बेंकटरंग, नवलकिशोर शास्त्री और सरयूप्रसाद व्याकरणाचार्य की कृतियां तो इस समय उपलब्ध हैं / लिंगकारिका और लिंगनिर्णय ग्रन्थ भी इस समय प्राप्य है। शेष कृतियों के उद्धरण मात्र यत्र तत्र प्राप्त होते हैं। आधुनिक काल में अनेक भाषा वैज्ञानिकों ने लिंग निर्धारण की समस्या पर अपने अपने ढंग से विचार किया है। ऐसे लोगों में पं० सीताराम चतुर्वेदी, पं० किशोरीदास वाजपेयी, डॉ० धीरेन्द्र वर्मा, श्री कामताप्रसाद गुरु, डॉ. वासुदेवशरण अग्रवाल, डॉ मंगलदेव शास्त्री, डॉ० उदय नारायण तिवारी, आचाय रामचन्द्र वर्मा, पं. दीनबन्धु झा, पं० मुकुन्द शर्मा, डॉ० बद्रोप्रसाद पंचोली, डा. जादवप्रसाद अग्रवाल, डॉ० प्रतिभा अग्रवाल, सुश्री दीप्ति शर्मा, पं० चारुदेव शास्त्री आदि के नाम विशेष उल्लेखनीय हैं / भाषा विज्ञान के विदेशी पंडितों के सामने लिंग-निर्णय की समस्या विशेष महत्व की नहीं है। इसलिए उन्होंने पृथक् से इस समस्या पर विचार नहीं किया / कोष-विज्ञान भाषा-विज्ञान की नई शाखा है / इसमें भी लिंग-विचार से सम्बद्ध सामग्री उपलब्ध होती है / कोशकार सिद्ध-असिद्ध, यौगिक, रूढ़ व योगरूढ़ सभी प्रकार के शब्दों के समूह का वैज्ञानिक रीति से संकलन करके उनकी अर्थगति की ओर संकेत करता है। प्राचीनकाल में 'कोष विज्ञान' का स्वरूप भले ही प्रतिष्ठापित नहीं हो पाया हो; पर कोश-लेखनकी सुदृढ़ परम्परा तो थी ही। कोश दो प्रकारके होते थे-प्रथम वे जो सामान्य रूप से शब्दों का परिगणन करते हैं और जिनमें समानार्थक पर्यायवाची शब्दों के माध्यम से शब्दार्थ की पहचान की जाती है; दूसरे प्रकार के वे कोष हैं जिनमें भिन्न-भिन्न अर्थों में प्रयुक्त शब्दों का एक साथ, एकत्र उल्लेख किया जाता है। दूसरे प्रकार के कोषों में हेमचन्द्र का 'अनेकार्थ संग्रह, ' धनंजय का 'अनेकार्थ नाममाला' और 'अनेकार्थ निघण्टु', केशव स्वामी का 'मानार्णव संक्षेप', महेश्वर का 'विश्वप्रकाश', अभयपाल

Page #43
[32] का 'नानार्थ रत्नमाला', भैरवकवि का ‘अनेकार्थ कोश', मेदिनिकर का 'अनेकार्थ शब्द कोश', इरुगपद दंडाधिनाथ का 'नानार्थरत्नमाला', महिप का 'अनेकार्थ तिलक', सौमरि का 'एकार्थ नाममाला' तथा 'यक्षरनाममाला' आदि प्रसिद्ध हैं। प्रथम कोटि के अनेक कोष प्रन्थ उपलब्ध हैं / भागुरि, आपिशल, शाकटायन, कात्यायन, वाचस्पति आदि के कोशग्रन्थ इस समय उपलब्ध नहीं हैं। पर यत्र-तत्र उद्धरण के रूप में उनके मत को देखा जा सकता है। इनमें अमरकोश, हारावलि (पुरुषोतमदेव), अभिधान रत्नमाला ( हलायुध), वैजयन्ती ( यादव प्रकाश), नाममाला (धनंजय ), अभिधान चिन्तामणि नाममाला (हेमचन्द्र ), विश्वलोचन (श्रीधर), कल्पद्रम ( केशव दैवज्ञ ), नाम संग्रह माला (अप्पय्य दीक्षित ), कोशावतंस (राघव कवि ), नाम माला कोश ( भोज), शब्द रत्न सम्मुचय (शाहजी), शब्द रत्नाकर (साधुसुन्दर ), विश्व कोश (शिवदत्त) आदि प्रसिद्ध हैं। अमरकोश का नाम ही 'नामलिंगानुशासन' है। इसमें नितान्त वैज्ञानिक प्रक्रिया से शब्दों का संकलन किया गया है। इसमें समानार्थक और नानार्थक शब्दों का लिंगनिर्णय के साथ विवेचन किया गया मिलता है। 'अभिधान चिन्तामणि' लिंग-निर्णय की दृष्टि से कलिकाल सर्वज्ञ आचार्य हेमचन्द्र की सर्वाधिक प्रामाणिक और वैज्ञानिक आधार-सम्पन्न रचना है। इसमें भाषातत्व के अध्ययन के सम्बन्ध में अत्यधिक महत्वपूर्ण सामग्री संकलित है। हेमचन्द्राचार्य के कृतित्व की सबसे बड़ी विशेषता यह है कि उन्होंने पृथक्-पृथक् क्षेत्र में काम करने के लिए अनेक चिन्तकों और विद्वानों को प्रेरणा दी / प्रस्तुत विवेच्य प्रन्थ 'लिंगनिर्णय' के कृतिकार का उपजीव्य भी हेमचन्द्राचार्य का साहित्य और व्यक्तित्व ही रहा है / कृतिकार श्री कल्याणसागरसूरि : 'लिंगनिर्णय' के कृतिकार श्री कल्याणसागरसूरि का जन्म 1633 विक्रमी में वैशाख सुदी 6 को लोलाड़ा ग्राम ( वढ़ियार प्रदेश) में श्रीमाली ज्ञातीय कोठारी गोत्र में हुआ था / इनके पिता का नाम श्रेष्ठि नानिग तथा माता का नाम नामिलदे था / 1641 वि० में इन्होंने फागुन सुदी 4 को धोलका स्थान पर दीक्षा ली / सं. 1649 में माह सुदी 6 को ये अहमदपुर में आचार्य पद पर प्रतिष्ठित हुए / पौष बदि 11 सं. 1671 को ये अंचलगच्छ के गच्छनायक बने / सं. 1718 में इनका स्वर्गवास हुआ / अंचलाच्छ की परम्परा में ये 18 वे पाट पर है और श्री धर्ममूर्तिसूरि के पट्टधर हैं / युगप्रधान और दादा शब्द से इनकी प्रसिद्धि है / इनका विशाल शिष्य सम्प्रदाय था। इन्होंने सहस्राधिक मूर्तियों और शताधिक मंदिरों की प्रतिष्टायें करवाई / मुगल सम्राट जहांगीर से भी इनका सम्बन्ध रहा / इनकी 29 कृतियाँ प्रसिद्ध हैं। इनमें से लिंगनिर्णय, मिश्रलिंगनिर्णय, पार्श्वनाथ सहस्रनाम स्तोत्र आदि रचनाएँ विशेष प्रसिद्ध

Page #44
[33] हैं। इनके व्यक्तित्व एवं कृतित्व के सम्बन्ध में मुनिश्री कलाप्रभसागरजी पृथक् रूप से लिख रहे हैं / इसलिए यहां विस्तार से देना उचित नहीं होगा / लिंग-निर्णय 'लिंगनिर्णय' छह काण्डों में विभक्त, लिंगानुशासन से सम्बद्ध अपने ढंग की अनूठी कृति है। इसमें 682 छन्दों में हेमचन्द्राचार्य की 'अभिधान चिन्तामणि नाममाला' में प्रयुक्त सारे शब्दों को परिगणित किया गया है। सामान्यतया कृतिकार ने शब्दों के परम्परागत लिंगों को स्वीकार किया है ; किन्तु कहीं-कहीं पर मतभेद भी हैं। ऐसे स्थलों पर प्रमाण स्वरूप कृतिकार ने वाचस्पति, अमरसिंह, गौड़, सर्वधर, रौद्र आदि कोशकारों तथा भाष्यकारों के मतों का उल्लेख किया है। कतिपय स्थलों पर अपनी मौलिक अवधारणा भी प्रस्तुत की है। ___ 'लिंगनिर्णय ' का प्रारंभ करते हुए कृतिकार ने स्वीकार किया है कि लिंगानुशासन को देखकर ही इस कृति की रचना की गई है। कृतिकार ने इस बात को स्वीकार किया है कि शब्दों को प्रवृत्तिभेद से स्वीकृत लिंग के अतिरिक्त अन्य लिंग में भी प्रयुक्त किया जा सकता है। ऐसे शब्दों के विषय में प्रयोक्ता को अपनी बुद्धि के अनुसार शब्द-प्रयोग करने की स्वतंत्रता कृतिकार ने दे दी है। जिन शब्दों के लिंग उल्लिखित नहीं किये गये उनके विषय में कृतिकार मे कहा है कि उनके प्रयोग की परम्परा या रूढ़ि के अनुसार विद्वानों को अपनी बुद्धि से स्वयं निर्णय कर लेना चाहिए / 'लिंगनिर्णय' में स्वयं कृतिकार ने कुछ शब्दों का संकेत भर करके शेष को उसी प्रवृत्ति के आधार पर समझने की बात कही है। सारे शब्दों का उल्लेख न करने से ही यह ग्रन्थ छोटा हो गया है। छोटा होते हुए भी इसके महत्व को नकारा नहीं जा सकता / 'अभिधान चिन्तामणि' के अतिरिक्त अन्य किसी भी कोश ग्रन्थ पर इस तरह का लिंग-निर्वचनात्मक स्वतंत्र प्रन्थ प्राप्त नहीं होता। अतएव कोष-ग्रन्थों की परम्परा में भी और लिंगानुशासन की परंपरा में भी इसका विशिष्ट स्थान बना रहेगा। प्रति - परिचय, सम्पादन * शैली एवं आभार : प्रस्तुत पुस्तक के सम्पादन में मैंने दो प्रतियों का उपयोग किया है। इन दोनों प्रतियों का परिचय इस प्रकार है : 5. राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, जोधपुर के संग्रह में क्रमांक 444 पर सुरक्षित है। इस प्रति का माप 25.9 x 11 सेंटीमीटर है / पत्र 15, पंक्ति 19, प्रति पंक्ति अक्षर 42 हैं। प्रतिलिपि कर्ता ने लेखन-पुष्पिका नहीं दी है। फिर भी इसका लेखन अनुमानतः 18 वीं शती का पूर्वार्द्ध है / अक्षर छोटे किन्तु स्फीत हैं / प्रतिलिपिकार की अज्ञता के कारण इस 1. पृष्ठ 1 पद्य 4, 2. पृ० 54 पद्य 110 3. पृ० 54 पद्य 115 4. पृ० 4 पद्य 23, पृ० 7 पद्य 74; पृ० 10 पद्य 5, पृ० 11 पद्य 9 आदि /

Page #45
[ 34 ] प्रति में अशुद्धियों की बहुलता है और भूल से निम्नांकित पद्य भी प्राप्त नहीं हैं :-तृतीय काण्ड लोकांक 42, (3) चतुर्थ काण्ड श्लोकांक 86 उत्तरार्द्ध, 87 पूर्वार्द्ध, 126 एवं 127 का पूर्वार्द्ध / 2. भाण्डारकर ओरियन्टल रिसर्च इन्स्ट्रीट्यूट पूना की है / क्रमांक 762/1875-76 है। प्रति का माप 254 11 सेंटीमीटर है। पत्र 18 पंक्ति 17 और प्रति पंक्ति अक्षर 46 हैं। इसमें भी लेखन-पुष्पिका नहीं है किन्तु यह भी 58 वीं शती की ही लिखित है / लिपि सुन्दर और सुवाच्य है / जोधपुर वाली प्रति की अपेक्षा यह प्रति अधिकांशतया शुद्ध है / मुनि श्री कलाप्रभसागरजी के सहयोग से इसकी जीरोक्स फोटोस्टेट कापी मुझे प्राप्त हुई थी। इस प्रन्थ का सम्पादन कार्य मैंने जोधपुर वाली प्रति को ही आदर्श प्रति मानकर प्रारंभ किया था / शब्दों में अशुद्धि - बाहुल्य के कारण मैंने हेमचन्द्राचार्य रचित अभिधान चिन्तामणि नाममाला, स्वोपज्ञ टीका (यशोविजय जैन प्रन्थमाला भावनगर से प्रकाशित संस्करण) के आधार पर संशोधन कर, शुद्ध शब्दों को मूलपाठ में और प्रति के अशुद्ध पाठ को पाठान्तर में रखा था / पूना की प्रति प्राप्त होने पर इसके भी पाठभेद दिए थे / जोधपुर वाली प्रति में अप्राप्त पद्य भी पूना वाली प्रति में होने से उन्हें यथास्थान सम्मिलित कर दिए थे किन्तु मुनि श्री कलाप्रभसागरजी की यह मान्यता रही कि, जब अभिधान चिन्तामणि नाममाला के आधार पर समस्त शब्दों को शुद्ध कर दिया गया है तब पाठान्तरों को देने की आवश्यकता महीं है / यही कारण है कि प्रकाशन के समय उन्होंने पाठभेद हटा देना ही उचित समझा। इस प्रन्थ में दो परिशिष्ट दिए हैं / प्रथम परिशिष्ट में ग्रन्थकार ने किन्हीं - किन्हीं शब्दों के / लगों में मतभेद प्रदर्शित करते हुए जिन कोशकारों या कोशों की ओर संकेत किया है उसकी नामानुक्रम से तालिका दी है। दूसरे परिशिष्ट में अभिधान चिन्तामणि नाममाला में प्रस्तुत समस्त 1542 श्लोकों में संकलित 13000 से भी अधिक शब्दों को अकारानुक्रम से देकर, लिंग-निर्देशक संकेताक्षरों के साथ कोश के काण्ड और पद्य तथा लिंगनिर्णय के काण्ड और पद्याङ्कों का निर्देश किया है। साथ ही यह प्रन्थ गुर्जर भाषा-भाषी लोगों के लिए अत्यधिक उपयोगी हो सके, इस दृष्टि से प्रत्येक शब्द का गुजराती अर्थ भी दिया गया है। इस कारण यह परिशिष्ट मूल ग्रन्थ से आठ गुना हो जाने से स्वतंत्र ग्रन्थ का रूप प्राप्त कर गया है। इस परिशिष्ट में अभिधान चिन्तामणि नाममाला के काण्ड और पद्यांकों के उल्लेख यशोविजय जैन ग्रन्थमाला भावनगर प्रकाशित संस्करण के आधार पर ही किए गए हैं। प्रन्थ का मुद्रण कार्य दूरस्थ प्रदेश के प्रेसों में हुआ, प्रूफ संशोधन भी तत्थानीय व्यक्तियों द्वारा होने से इस प्रकाशन में अशुद्धियां अधिक रह गई हैं।

Page #46
[ 35 ] अंचलगच्छ के उदीयमान विद्वान् साहित्यरसिक मुनि श्री कलाप्रभसागरजी ने इसका सम्पादन कार्य मुझे सौंपकर, मुझे साहित्य सेवा का अवसर प्रदान किया; एतदर्थ मैं उनका अत्यंत आभारी हूँ। वैशाख शुक्ला 10 वि० सं० 2038 / जयपुर-२ महोपाध्याय विनयसागर प्रकाशन एवं शोधाधिकारी राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, जयपुर।

Page #47
પ્રાસંગિક બે બોલ ગ્રંથનું પ્રયોજન–પિતાના શિષ્યોને માટે સમજવામાં સુલભ થાય એવા છે રચવાને આચાર્યો હંમેશાં ઉત્સુક રહે છે. જૈન આચાર્યો સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતના અભ્યાસ માટેની જીવતી જાગતી વિદ્યાપીઠ હોય છે. અચલગચ્છાધિપતિ પૂઆ. કલ્યાણસાગરસૂરિ પોતે જ્ઞાનની વિદ્યાપીઠ જ હતા એમ કહેવું આ ગ્રંથ જોનારને અને ભણનારને ઉચિત લાગશે જ. પૂ. આચાર્યશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિની સર્વ રચનાઓ આપણને મળી શકી છે એમ કહી શકાય તેમ નથી. આચાર્ચ હેમચંદ્રસૂરિએ લિંગાનુશાસન, શબ્દાનુશાસન, છંદોનુશાસન, કાવ્યાનુશાસન અને પ્રમાણમીમાંસા જેવા ગ્રંથ લખ્યા છે. તેમાં પણ શિષ્યોને ભણાવવાની ખેવના જ દષ્ટિગોચર થાય છે. કલ્યાણસાગરસૂરિને તે સ્વગચ્છની પરંપરામાંના પૂર્વાચાર્યોની અઢળક પ્રેરણા હતી. શ્રી મેરુનંગસૂરિ, શ્રી જયશેખરસૂરિ, માણિજ્યસુંદરસૂરિ, માણિજ્યશેખરસૂરિ આદિની આગ પરની વ્યાખ્યાઓ, અને ઉપદેશ ચિંતામણિ જેવા આગમતત્ત્વપ્રકાશક ગ્રંથ સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં જ્યતંભ જેવા છે. અચલગચ્છની અને અન્ય ગચ્છની પિસાળ પણ વિદ્યાના ધામો હતા એમ ઈતિહાસ જોતાં જણાય છે. શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિની નમ્રતા –કણાણસાગરસૂરિ પરમ વૈરાગ્યવંત સુવિહિત જૈનાચાર્ય હતા, એમની પૂર્વે જે સાધુસમાચારીમાં શિથિલાચાર હતો તે તેમણે દૂર કર્યો, તે કાર્યમાં જ્ઞાનને વિકાસ એ એમનું એક સાધન હતું. તેઓ ગ્રંથમાં જણાવે છે કે લિગાનુશાસન ગ્રંથ જેઈને અમે આ લિંગનિર્ણયની રચના કરી છે - नत्वा सद्गुरुपादाब्जं प्रत्यूहव्यूहवारकम् / लिंगानुशासनं वीक्ष्य लिख्यते लिंगनिर्णयः // વળી તેમણે શીખનાર શિષ્યની કેટલીક નિર્ણાયક શક્તિ પણ વિચારી લીધી છે. જેમ કે વિશેષણે વિશેષ્યનાં લિંગ, વચન અને વિભક્તિ લે છે. કૃદન્ત નામવાચી હોય તે નપુંસકલિંગી હોય છે. દા. ત. પિયમ, ધ્યેયમ, ગીતમ, કર્તવ્યમ, કરણીયપરંતુ કેઈન વિશેષણ બને તે વિશેષ્યનું લિંગ સ્વીકારે છે. વળી ધાતુમાં ગુણ કે વૃદ્ધિ પછી કૃતપ્રત્યય લઈને બનેલા નામવાચી શબ્દો પુલિંગમાં હોય છે. દા. ત. પરિણામ, અભિમાન, ઉપહાસ, ઉપકાર, પ્રવાસ વગેરે એ જ પ્રમાણે શા કૃતપ્રત્યય લેનાર ક્રિયાવાચક નામો નપુંસકલિંગમાં જ હોય છે. દા. ત. ગમનમ, ભેજનમ, હસનમ, વાદનમ, ચરણમ

Page #48
[ 37 ]. ચિન્તનમ વગેરે. આવું સામાન્યજ્ઞાન ગ્રંથકારે પિતાના શિષ્યમાં છે એમ માનેલું છે. આ ગ્રંથ સહેલે હોવા છતાં અમુક જ્ઞાનની ભૂમિકાની અપેક્ષા તે રાખે જ છે. શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિએ અભિધાનચિંતામણિના શબ્દોને કમ (કાંડ) લક્ષમાં રાખીને આ લિગનિર્ણયને વિચાર કર્યો છે. આ શબ્દથી માંડીને આ શબ્દ સુધીના શબ્દ અમુક લિંગના છે એમ ગ્રંથકાર કહે ત્યારે આપણે અભિધાનચિંતામણિ સામે રાખીને સમજવું જોઈએ. બીજું આચાર્યશ્રીએ મધ્યમ કક્ષાના શિષ્યને માટે આ ગ્રંથ લખેલો છે, એને કંઠસ્થ કરશે એવી અપેક્ષા એમણે સ્વપૂરસ્કૃત નિત્યમ કહીને રાખી છે. એમણે અમરકેશના અને અન્ય કોશેના અને પિતાના મતની ભિન્નતા હોય ત્યાં સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવી છે. છતાંયે ગ્રંથના અંતમાં એમણે પિતાની નિરભિમાનતા એમ કહીને જણાવી છે કે અમે પ્રમાદને કારણે કેટલાક શબ્દોને લિંગવિચાર ન દર્શાવ્યો હોય તે ઉત્તમબુદ્ધિવાળા વિદ્વાન પુરુષોએ તે શબ્દો પિતાની બુદ્ધિએ કરીને શિષ્યને સમજાવવા. વળી અમે લિંગાનુશાસનના કેટલાક શબ્દોને અહીં ઉપયોગમાં લીધા છે તેને અર્થ તે ગ્રંથ જોઈને તે પ્રમાણે સમજાવો. વળી તેમને પોતાની પરિભાષા પણ છે. લિંગનિર્ણયની પરિભાષા : આજના દિવસ સુધી શિષ્યને શીખવવા માટે જૈનાચાર્યો નાનીમોટી ગ્રંથરચના કરતા આવ્યા છે. તેવી જ આ રચના પણ છે. (1) વાહ્ય શબ્દને અર્થ વાહન થાય ત્યારે તે ભલે નપુંસકલિંગી હોય પણ મનુષ્યવાd તુરત્રયાનમ્ (મનુષ્ય દ્વારા ઉપાડવામાં આવતી પાલખી) માં તે વિશેષ્ય જે લિંગનું છે તે લિંગ ધારણ કરે છે. વુિં સ્વ (સ્વર્ગના અર્થમાં વિર્વ શબ્દ નપુંસક છે) નjલમ્, આમ સાતમી વિભક્તિથી શબ્દ આ અર્થમાં એમ સૂચવાય છે. રામ એટલે સ્ત્રીલિંગ સિવાયનાં લિંગોમાં. નરિ એટલે પુંલ્લિંગમાં, શી, કે પૈસે એટલે નપુંસક લિંગમાં. વળી નિય: કમળ: સાધુ: મુનિરતુ રિયરમી ને અર્થ નિગ્રંથ, શ્રમ: વગેરે પુલિંગ પણ છે અને નિર્ધથી, શ્રમ, સાધ્વી મુનિ: એ શબ્દો સ્ત્રીલિંગી પણ છે, પુછી મૌનમાવિષ્ટમ્ એટલે મૌન: અને મૌનમ્ એમ બન્ને લિંગમાં મૌન શબ્દ ચાલે છે. કુત્રિપુ મહત્યર્થે એટલે ગુરુ એટલે વજનદાર એ અર્થ હોય તે એ ત્રણે લિંગમાં વપરાય છે. બીજા શબ્દો જેવા દર્શાવ્યા તેવા બાકી રહેલા શબ્દો છે તેને તેવા જ– જેવું લિંગ દર્શાવે તેવા જાણવા.” એમ ગ્રંથકાર પહેલા કાંડને અંતે જ કહે છે. વળી તેઓ અભિધાનચિંતામણિના કાંડ પ્રમાણે જ પિતાને કાંડને ક્રમ રાખે છે તે પણ નેધપાત્ર છે. મુનિ શબ્દનો અર્થ “બહુવચનમાં” એમ થાય છે. સાથે વા મીત્તમચચમ્ એટલે મેં ના અંતવાળે સાયમ્ (સાંજે) એ અવ્યયસ્વરૂપ છે. આમ ગ્રંથને અવગાહતાં એમની પરિભાષા સહેલાઈથી લક્ષમાં આવી જાય છે. આ લિંગનિર્ણય ગ્રંથ ઉપર એમણે સ્વયં વિસ્તૃત વિવરણ રહ્યું છે પણ તે અનુપલબ્ધ રહ્યું છે. તેઓ દ્વારા રચિત અન્ય મિશ્રલિંગનિર્ણય નામને ગ્રંથ લભ્ય છે

Page #49
[ 38 ] પણ આ લિગનિર્ણય તેના વિષયને મહદંશે આવરી લે છે. આમ પૂજ્ય કયાણસાગરસૂરિની કલમથી ઉત્પન્ન થયેલે સમગ્ર જ્ઞાનને પ્રજાને આપણને અત્યારે પ્રાપ્ત થયે નથી એ બાબત કેટલાક મળેલા નિર્દેશ પરથી સિદ્ધ થયેલી છે. હવે વાચનારને સહેજે પ્રશ્ન થશે શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ રચિત લિંગાનુશાસન જેવે લિગોના નિર્ણયમાં સહાયતા કરનારો ગ્રંથ હોવા છતાં આ લિંગનિર્ણય ગ્રંથ કલ્યાણસાગરસૂરિએ શા માટે લખે? જેમ કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે પાણિનીનું વ્યાકરણ ખૂબ પ્રચલિત હોવા છતાં પોતાનું સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ શિષ્યોને સરળતા પડે એ હેતુએ ઊંડા અભ્યાસને અંતે અને વિશાળ પરિશીલનને અંતે લખ્યું તેમ કલ્યાણસાગરસૂરિએ અભિધાન| ચિંતામણિકોષનું ઊંડાણથી અવગાહન કરીને શિષ્યને નિઃશંકપણે લિંગભેદ જણાઈ આવે તે હેતુએ આ લિગનિર્ણય ગ્રંથ લખ્યો છે. એવો જવાબ આપણે લિંગાનુશાસન પર નજર કરીશું તો આપણને મળી જશે. લિંગાનુશાસન અને લિંગનિર્ણયની પદ્ધતિ જ નિરાળી છે. લિંગાનુશાસનનું પુલિગ પ્રકરણ શરૂ થાય છે ત્યાં કહે છે , 8, , , , મ, મ, 1, 2, 3, 4, 5, જૂ, , અન્ન ન વગેરે અંતમાં હોય એવા શબ્દો પુલિંગમાં છે. (આ પ્રાયવાદ છે. સાર્વત્રિક નિયમ નથી એમ કંઈ પણ અભ્યાસી કહી શકશે. દા. ત. શાન, નર , નિરીથ: શપથ ધૂમ:, માધેય, પ્રા:, :, ઉન્મેષ:, કોષ:, :, તુઃ, સેતુઃ સીમત્તા, સિદ્ધાન્ત: વગેરે દર્શાવ્યા છે. પછી તે પુલિંગપાઠના શ્લેકે છે. તેના શા શા અર્થ થાય તે ટીકામાં દર્શાવાયું છે. લિગના અંતના શબ્દો દર્શાવવાને બદલે અહીં પણ લિંગાનુશાસન પાઠ આપે છે. છતાં ભારત અને ફરજો અને ઈંશાંત શબ્દો જણાય છે. નપુંસકલિંગમાં પણ અંતાક્ષરે આપ્યા છે. બે સ્વર અને સ્ અંતમાં દા. ત. મન, રેતમ્ વગેરે. વળી અસમાસે જોડું બતાવનાર શબ્દો નપુંસકલિંગી હોય છે. અવ્યવીભાવ સમાસ નપુંસકલિગમાં આવે છે. પછી નરમ , દ્વિ, રૂપ જેવા કાન્ત શબ્દો આવ્યા તેણે આરંભના પ્રકરણને પ્રવાદ (ઘણુંખરું આમ છે એવું કથન) બનાવી દીધું. પછી 4 અંતવાળા શબ્દો નપુંસકલિંગી ઘણાને પાઠ છે. અમારા પંડિતજીએ એમ શીખવેલ કે ગૂજરાતીમાં જે લિંગ હોય તે જ લિંગ પંચાણું ટકા સંસ્કૃત શબ્દોનું હોય, પણ એવું કોઈ સૂત્ર સૂરિઓને મંજૂર નથી તેથી તેઓ અનુશાસન કરે છે. લિંગનિર્ણય પણ આવું જ એક નમ્રતાયુક્ત પ્રયાસ છે. લિંગાનુશાસન પણ મિશ્રલિંગ શબ્દો દર્શાવે છે. તે અહીં સ્થાન સંકોચને કારણે નથી દશવી શકાયું. તે જિજ્ઞાસુએ લિંગાનુશાસનમાં જોઈ લેવા. .

Page #50
[ 39 ] આભાર દર્શન, આ ગ્રંથના સહ સંપાદન કાર્યમાં સંસ્કૃત આદિ અનેક ગ્રંથ નિર્માતા, કવિરત્ન અચલગચ્છાધિપતિ પ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા.ની કૃપાદ્રષ્ટિ તથા તેઓશ્રીને વિદ્વાન શિષ્ય સાહિત્યરત્ન પૂ. મુનિરાજ શ્રી કલાપ્રભસાગરજી મ. સા.ને ઉદારતા ભર્યો સહકાર અને માર્ગદર્શન પ્રાપ્ત થયેલ છે. પૂ. મુનિરાજ શ્રી કલાપ્રભસાગરજી મ. સાહેબે પોતાના ગુરુદેવશ્રીની આજ્ઞાથી સં. ૨૦૩૫નું ચાતુર્માસ ગોરેગાંવ (વેસ્ટ) (મુંબઈ 62) મળે અચલગચ્છ જૈન ઉપાશ્રયમાં કરેલ. આ વખતે પૂ. મુનિરાજ શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર અને શ્રી આચારાંગ સૂત્રના બૃહદગના ગોદ્વહન કરતા હતા. તેઓશ્રી અનેકવિધ સાહિત્ય-આરાધનાની શુભ પ્રવૃત્તિઓમાં વ્યસ્ત છતાં સાથે રહી અમે પ્રસ્તુત ગ્રંથનું સંપાદન કાર્ય પણ કરતા હતા. પૂ. મુનિશ્રીની સાથે પૂર્વે પણ શ્રી જયકેશરી સૂરિ કૃત ચતુર્વિશતિ જિન સ્તોત્રાણિ (સાનુવાદ) તથા વર્તમાનમાં પ્રસ્તુત ગ્રંથના સંપાદનને હા મળવા બદલ મારી જાતને ભાગ્યશાળી માનું છું. સાહિત્ય સેવાને લાભ ફરી ફરી પણ મળતો રહે એ શુભ અપેક્ષા રાખું છું. લિ. પંડિત નવિનચંદ્ર અજરામર દોશી-મુલુંડ M. A, B, T (પ્રાકૃત અધ્યાપક)

Page #51
परिशिष्ट-१ ग्रन्थकारोद्धृतविशिष्टनामानामकारानुक्रमः नाम पृष्ठाङ्क एवं पद्याङ्क अमरः 8.88; 13.40; 13.49; 22.78, 36.98; 42.182, 50.53 कश्चन, कश्चित् , केचित् , केचन 15.69, 22.180, 42.182, 23.196; . . 25.232,26.240, 28.268,30.5,7,8,11, . 35.72,73,81,86, 36.87,99; 37.103; 38.116,124, 39.136, 40.148,149; . . 43.191; 45.221, 46.5; 47.9, 48.22; 51.80, 53.99; 7.72, 8.94, 17.113 भाष्यकारः 42.179 मतान्तरे 5.36, 6.61, 14.54, 41.169 . मिश्राः 42.182, 44.217 रौद्रः 45.228 लिङ्गानुशासनम् 1.3; 54.113 वाचस्पतिः 6.64; 7.71 वैजयन्ती 11.20; 12:25; 16.97, 24:213 सर्वधरः 39.141 स्वमेत 6.61, 7.72: 8.88-89; 11.17, 22.178; 25.232, 34.66, 38.116 / -अस्मिन् ग्रंथ " अव्ययानि च पुंक्लीबे लिंगयोरिह सर्वदां // 109 // इत्यादि-दर्शनात् यद्यपि सर्वेषां वैयाकरणानां मते अव्ययवाचकाः शब्दाः लिंगरहिता एव तथापि ग्रन्थकृता अव्ययशब्दानां पुंक्लीबत्वं यत् प्रतिपादित तस्य मूलं सहृदयैः सुधीभिः विभावनीयम्-यदुक्तम् सदृशं त्रिषु लिंगषु सर्वासु च विभक्तिषु / वचनेषु च सर्वेषु बन्न व्यति तदव्ययम् // -संपादकः wwmawww

Page #52
_

Page #53
- - - નામ મકડા શ્રી આર્ય-જય-કલ્યાણ કેન્દ્ર ટ્રસ્ટના સ્વજનેની શુભ નામાવલિ સાહિત્ય સંરક્ષક: કચ્છનું ગામ 1 સંઘવી શ્રી લખમશી ઘેલાભાઈ સાવલા પરિવાર, દુર્ગાપુર 2 શ્રેષિશ્રી દામજીભાઈ મેઘજીભાઈ સાહિત્ય ભકત :1 શા લખમશી ઉમરશી મેટા આસંબીઆ 18 માતુશ્રી મમીબાઈ દામજી મેઘજી વીરા નવાવાસ 2 , રતનશી ટોકરશી સાવલા નવાવાસ 19 શ્રીમતિ ઈન્દીરાબેન દામજી વીરા , , હીરજી હંસરાજના 2 , રેખાબેન ધીરજલાલ દામજી સ્મરણાર્થે સુપુત્રો 21 , વાલબાઈ મુરજી નાગડા સણોસરા 4 શ્રીમતિ પુરબાઈ ગાંગજી રામજી કેડાયા 22 એક સગૃહસ્થ તરફથી નારાણપુર નારાણા 5 શા જેઠાલાલ મુરજી હ: જખીબાઈ શેરડી 23 શા પુંજાભાઈ લધાભાઈ બાડા 6 , ટોકરશી આણંદજી લાલકા લાલા 24 મોરારજી દેવરાજ 7 શ્રીમતિ નર્મદાબેન રવજી કેડાયા મારૂ ચીઆસર (ઉજજૈન) 8 અગરીદેવી દ્વારકાદાસ ગામલાણી બાડમેર 25 શ્રીમતિ ખીમઈબાઈ હંસરાજ હરીઆ હાલાપુર 9 શા વીર ટેકરાશ લાયા 26 એડવોકેટ લીલાધર દામજી શાહ ભોજાય 10 શ્રી રાજેન્દ્રકુમાર એન્ડ બ્રધર્સ માંડવી 27 શા સુંદરજી ધનજી ગડા 11 છે. નાનજી ખીમશી હક મેધાવી. ટુંડા 28 , રમેશચંદ્ર કેશવજી મસાલાવાલા , 12 શા માણેક મુરજીના સ્મરણાર્થે કેટલી 29 , ચાંપશી પદમશી (હઃ સુપુત્રો) મેરાઉ 13 શ્રીમતિ સેનબાઈ શામજી હંસરાજ કેડાય 30 શ્રીમતિ લક્ષ્મીબેન ખેતશી દેશલપુર 14 , પુરબાઈ ટોકરશી દેવજીના સ્મરણાર્થે લાલા 31 સ્વ. ભૂપેન્દ્રકુમાર પાલણના સ્મરણાર્થે 15 , દેવકાંબાઈ કુંવરજી કચરા ગઢશીશા હ: માતુશ્રી વેલબાઈ ગેધરા 16 , નર્મદાબેન વશનજી કુંવરજી નરેડી 32 શા ભવાનજી કાનજી ભુલા રાયણ 17 , તલબેન પ્રેમજી ભાણજી ખારુઆ 33 ગં. સ્વ. દેવકાંબાઈ ખીમજી જેઠા નવાવાસ બાડા

Page #54
अश्वलगच्छाधिप-श्री कल्याणसागरसूरिप्रणीतः लिङ्गनिर्णयः // 60 // श्री सद्गुरुभ्यो नमः / [ मङ्गलाचरणम्] उर्जस्वलः शांतिजिनोऽस्तु शश्वत्संङ्घस्य, सौख्याय शिवाब्धिचन्द्रः / कामार्थविश्राणनपारिजातः, कल्याणकान्तिः शिवतातिरीशः' // 1 // श्रीपार्श्वनाथो नवलक्षपूर्वोऽवतात्सदाभक्तिमतःसजन्तून् / स्वक्षारदोषाङ्कनिसूदनाय, दिशि स्थितोऽयं भजतेसमुद्रः // 2 // नत्वा सद्गुरुपादाब्जं प्रत्यूहव्यूहवारकम् / लिङ्गानुशासन' वीक्ष्य लिख्यते लिङ्गनिर्णयः // 3 // मौलं लिङ्ग समाश्रित्य नान्यल्लिङ्गं भजन्ति थे। पुंस्त्वादित्वेन ते प्रख्या अन्योभयलिङ्गिनः // 4 // स्वलिङ्गवर्तिनः केऽपि जायन्ते तद्वति त्रिषु / कुशाग्रीयधिया शश्वत्स्वयं ज्ञेया विचक्षणैः // 5 // अर्हन जिनादयः पुंसि सामान्य जिनवाचिनः / अर्ह क्लीबेऽव्ययं चैवमर्हन्तो दैववन्मतः // 6 // ऋषभप्रमुखाः शब्दाः सभेदाः सपरिच्छदाः / तत्पितृवाचकाः सर्वे तद् यक्ष कलिता नरि // 7 // तद् यक्षिणी समेताश्च जिनमातृनिवेदिनः / . .. स्त्रीलिङ्गे विश्रुताः कोषे पद्मनाभादयो नरि' // 8 // अब्जं निलोत्पलं क्लीबे वज्रं शङ्खोऽस्त्रियां पुनः / .. पुल्लिङ्गेऽन्ये समाविष्टा वृषादयो जिनध्वजाः // 9 //

Page #55
महोदयो महानन्दः सर्वदुःखक्षयः पुनः / मोक्षोऽपुनर्भवश्वापवर्गोऽमीपुसिकीर्तिताः // 10 // सिद्धिस्तु निर्वृतिर्मुक्तिः स्त्रीलिङ्गो बह्म चास्त्रियाम् / . कैवल्यममृतं श्रेयः शिवं निश्रेयसं किल // 11 // निर्वाणमक्षरं चैव निर्याणं तु नपुंसके / निर्ग्रन्थः श्रमणः साधुमुंनिस्तु पुस्त्रियोरमी // 12 // ऋषिर्यत्यादयः पुंसि सरिषयः स्त्रियामृषी। . पुंक्लीबे मौनमादिष्टं धर्मशास्ता गुरुः पुमान् // 13 // गुरुस्त्रिषु महत्यर्थे करणं स्त्रीनपुंसके। आसनं मङ्गलं क्षेममेते पुंक्लीबवाचकाः // 14 // स्वश्रेयसादयोऽप्यन्ये यदा कल्याणवाचिनः / तदा नपुंसके प्रोक्ता तवद्वतिषु त्रिषु स्मृताः // 15 // शेषाः शब्दाश्च काण्डान्ताः सन्दिग्धलिङ्गवर्जिताः / विज्ञेयाः विबुधैः प्रायो यथोक्त लिङ्गभाषिणः // 16 // इतिप्रथमकाण्डोक्तः सन्दिग्ध लिङ्गनिर्णयः / लिखितः स्मृतये नित्यं कल्याणोदधिसूरिणा // 17 // इति प्रथमकाण्डोक्त लिङ्गनिर्णयः समाप्तः / अथ द्वितीयकाण्डस्य लिंगनिर्णयो लिख्यते स्वर्गः पुंसि दिवं स्वर्गे त्रिविष्टपं नपुंसके। धौ दिवौ च भुवि नार्या तविषस्ताविषः पुमान् // 1 // स्वर्गे गौः पुंस्त्रियोरत्र नाकस्त्रिदिवमस्त्रियाम् / सुरलोकोर्वलोकौ द्वावेतौ पुंसि स्वरव्ययम् // 2 // पुंक्लीबे दैवतं प्रोक्तं स्त्रीलिंगे देवता मता / पुंल्लिङ्गे गदिताः प्राज्ञैरपरे देववाचिनः // 3 // तेषां यानं विमानोऽपि भूतास्तु पुनपुंसके / पीयूषममृतं क्लीबे सुधा स्त्री देवभोजनम् // 4 // चतुर्विधा असुराद्याः विनैकं पुंसि कीर्तिताः / आदित्यप्रमुखाः पुंसि समगाऽस्त्री तरणियोः // 5 //

Page #56
तत्रारुणो वायलिंगो द्वासप्ततिमितान्यपि / नामानि कथितानीह स्मर्त्तव्यानि रवेः प्रगे // 6 // अंशुरुखो घृणिः केतुरभीशुः प्रग्रहः करः / गभस्ति-भानुरश्मी द्वौ मयूखस्तु वसुः शुचिः // 7 // विरोकः किरणः पुंसि द्युतिर्दीप्तिः छविर्विभा / . त्विद विषि र्दीधितिर्भा रुगुपधृतिः रुचिः स्त्रियाम् // 8 // रोचिः शोचिर्महः सान्तं ज्योतिर्धाम नपुंसके / स्त्रीक्लीबेऽर्चिश्व गौः पृश्निमरीचिर्भास्तु पुस्त्रियोः // 9 // उद्योतश्चातपालोको प्रकाशोऽमी स्मृता नरि / क्लीवे तेजस्तथा वर्चस्तूपसूर्यकमेवहि // 10 // मरीचिका मृगतृष्णा स्त्रीलिंगे मंडलं त्रिषु / परिधि-प्रमुखाः शब्दा माठरान्ता मता नरि // 11 // चंद्रेऽब्जोऽस्त्री निशारत्नम् अजहल्लिगमीरितम् / शेषाः पुंल्लिंगनिर्दिष्टाः चंद्रपर्यायवाचिनः // 12 // अंशः पुंसि कला नार्या चिह्न लक्षण-लांछने / लक्ष्माभिधानमेतेऽत्र नपुंसके निवेदिताः // 13 // पुल्लिगेऽङ्कः कलंकश्च स्त्रीलिंगे चंद्रिकाद्वयम् / चंद्रातपः पुमान् ज्योत्स्ना कौमुदी च मिथः स्त्रियाम् // 14 // बिम्बोऽस्त्री, मंडलं प्राग्वत् केचित्तु मंडली स्त्रियाम् / नक्षत्रं क्लीबलिंगे स्यात् त्रिलिंग्यां तारका सदा // 15 // तारा स्त्री, पुस्त्रियोरुक्ता ज्योतिर, भं च नपुंसके / उडुः स्त्री-क्लीबवाच्याऽपि सामान्यतो ग्रहो नरि // 16 // धिष्ण्यं क्लीबेऽस्त्रियामृक्षमश्विनी नामपंचकम् / भरणीयुगलं स्त्रीत्वे बहुत्वे कृत्तिकाः स्त्रियाम् // 17 // बोषिति बहुला भूम्नि मृगशिरो नपुंसके / अस्त्री मृगशिरोऽन्यत्र कश्चिन्मृगशिरा स्त्रियाम् // 18 // स्त्रियां लिंगेल्बलाः भूम्नि पुनर्वसू तु यामको / आदित्याविह पुल्लिगे ऋषोऽमी द्वित्ववाचिनः // 19 // पुमांसौ तिष्यपुष्यो द्वौ बहुत्वे तु मघाः स्त्रियाम् / पुल्लिगे मघशब्दस्य बहुत्वानियमोऽपरे // 20 //

Page #57
अश्लेषा, श्रवणो, हस्तः स्वातिः स्त्रीपुंसयोरमी / विशाखास्तु स्त्रियां भूम्नि विशाखा स्वमते पुनः // 21 // पुंक्लीबे मूल इत्युक्तः स्त्रीलिंगे वारुणीद्वयम् / पूर्वभद्रपदाः स्त्रीत्वे पौष्णं स्मृतं नपुंसके // 22 // शेषाः पुंसि स्त्रियां क्लीबे वाच्या नक्षत्रवाचिनः / दाक्षायण्यः स्त्रियां सर्वा लग्नं पुंक्लीबवाचकम् // 23 // राशयः पुंसि मेषाद्याः आरो वक्रादयस्तथा / अग्निमारुतपर्वताः पुल्लिंगे सौम्बमस्त्रियाम् // 24 // राहुनाम्नि तमः क्लीवे तमो वा पुनपुंसके / / केतुग्रहे पुमानत्र ध्वजादौ वाच्यलिंगता // 25 // लोपामुद्रा-त्रिकं नार्या मरीचिरङ्गिरादयः / / भूम्नि सप्तर्षयश्चित्रशिखण्डिनश्च पुंस्यपि // 26 // . :: पुष्पदन्तौ पुष्पवन्तावेकोक्त्या शशिभास्करौ / त्रयोऽमी पुंसि विख्य ताः द्वित्ववचनभाषिणः // 27 // नरि ग्रहादयः पञ्चारिष्टश्च द्रुमपक्षिणोः / / नपुंसके चोपलिंगमरिष्टमशुभे तथा // 28 // अजन्यं समयस्त्वस्त्री स्त्रियामीतिर्निबेदिता / उत्पातप्रमुखाः सर्वे मूषकान्ता नरि स्मृताः // 29 // निमेषाश्च लवो लेशः क्षणस्तमी नरि मताः / . काष्ठाथ नाडिका नूनं धारिका घटिका स्त्रियाम् // 30 // मुहूर्तोऽपि त्वहोरात्रो वासरो दिवसं दिनम् / एकरात्रं द्विरात्रं हि पुनपुंसकलिंगके // 31 // धुघस्रौ पुंसि विख्याती प्रभातं स्यादहर्मुखम् / अहर्दिवं प्रगं व्युष्टं विभातं काल्यमेव च // 32 // कल्यप्रत्युषसी पंढे कश्चिद् व्युष्टिः स्त्रियामपि / .... उषः स्त्रीक्लीबलिंगे स्यात् प्रत्यूषं पुनपुंसके // 33 / / मध्याह्मः सवलिश्चैतौ विकालोत्सूरसंयुतौ / पुल्लिगेऽमी दिवामध्यं मध्यन्दिनं नपुंसके // 34 // सायं क्लीबेऽथवा पुंसि सायं वा मांतमव्ययम् / . क्लीबे दिनावसानं च त्रिसंध्यं तूपवैणवम् // 35 //

Page #58
[R स्त्रीलिंगे पितृसूः संध्या त्रिसंध्या च मतान्तरे / / कुतपस्त्वपराहोऽह्नि मिथः स्यात् पुनपुंसके // 36 // निशाद्याः पूर्णिमारात्रि-पर्यता योषिति स्मृताः। .. पुंक्लीबे गणरात्रोऽपि पुण्याहोऽपि तथैव च / // 37 // पक्षिणी वासरे पक्षस्त्रियां पुंसि क्रमेण वै / गर्भकं क्लीबंलिंगोक्तं पुमान प्रदोष इत्यपि // 38 // . यामः प्रहरो निशीथस्तूच्चंद्र-द्वितयं नरि।.. अंधश्च तिमिरं ध्वान्तमन्धकारमयोषिति // 39 // * क्लीबे तमश्च मूच्छायं मूच्छाया वा स्त्रियामिह / तमिस्र तुल्यनक्तं तु स्त्रीक्लीबवाचकं किल // 40 // पुंक्लीवे विषुवत् प्रोक्तं पुंसि पक्ष द्विधा स तु / तिथियोः कर्मवाटी प्रतिपत्पक्षतिः स्त्रियाम् // 41 // सूर्येन्दुसंगमे दर्शः पुंसि कुहुद्विकं स्त्रियाम् / मासो माधो तथा शुक्रोऽस्त्रियां ज्येष्ठस्त्रिषु स्मृतः // 42 // अन्ये पुल्लिंगनिर्दिष्टा मार्गशीर्षादयः पुनः / ऋतुर्ना शिशिरेष्यौ द्वौ वसंतश्चास्त्रियां त्रयः // 43 // निदाघो धर्ममुष्णेर्थे पुनपुंसकलिंगके / ग्रीष्मे स्वेदे पुमान् धर्मः शिशिरत्तौं तपो नरि // 44 // सान्तं तपस तपं क्लीबे भूम्नि वर्षाः स्त्रियामपि / नार्या प्रावृट् शरद् ज्ञेया शरदा प्रावृषाऽथवा // 15 // पुल्लिगे कीर्तिताः शेषा ऋतुपर्यायवाचकाः / वत्सरे हायनो वर्षमन्दं पुंक्लीबलिंगयोः // 46 // .. स्त्रियां शरत्समा भूम्नि शरदो वा मतांतरे / कल्पाद्याः परिवर्तान्ता नरलिंगनिवेदिनः // 47 // स्त्रीलिंगे समसुप्तिः स्यादापतिरपतिस्तथा / अस्त्री बिहाय आकाशं विहायसाऽव्ययं पुनः // 48 // नभोर्थे द्यौ-दिवौ नार्या नभश्च नभमित्मपि / ... आकाशवाचकाः शेषाः नपुंसके मता बुधैः // 4 // स्यात्क्लीबेऽभ्रं घने शेषाः पुल्लिगे मेघवाचिनः / / आसाणे नास्त्रियां वर्ष वर्षणे करकत्रिषु // 50 // .

Page #59
दिग दिशा हरित्काष्ठाऽऽशा ककुभा ककुभः स्त्रियाम् / विशेषवाचिनी शेषाः स्त्रियां विदिक प्रदिक तथा // 51 // अपदिशं खलु क्लीबे त्रिषु दिश्यमुदाहृतम् / / अवाक् प्रभृतयः क्लीबे पुंसीन्द्राद्या गजान्तिमाः // 52 // इंद्रादयोऽपि पुल्लिगे तत्प्रिया तु स्त्रियाम् मता। पुंसि स्त्रियां जयन्ताद्या ऐरावतोऽस्त्रियामपि // 53 // स्त्रियां नान्ता सुधर्मादि नंदनं तु नपुंसकम् / स्याद्धरिचंदनोऽप्यस्त्री दीर्घर्जु तु नपुंसके // 54 // देवायुधं च पुंक्लीबे तद्वदैरावतं पुनः / पुंस्त्रियोरशनि च्या वज्रं तु कुलिशोऽस्त्रियाम् // 55 // स्त्री द्रादिनी, पविः शम्वः शतकोटिः स्वरुर्भिदुः / दंभोलिः कुलिशो नूनं व्याधामः स्कूर्जथुनरि // 56 // भिदुरं क्लीबलिंगे स्यादतिभीः स्त्री निवेदिता / स्ववैद्यौ च यमौ प्रान्ते दशाऽमी पुंसि विश्रुताः // 57 // अप्सरसः स्त्रियां भूम्नि तथैकत्वेऽप्सराऽपरः / / विश्वकर्मादयः पुंसि हाहादयोऽपि मानवे // 58 // हाहाशब्दो द्विधा प्रोक्तः सान्तस्त्वादन्त एव हि / " हाहाश्च सौ परे रूपमग्रे रूपस्य भेदता // 59 // उक्ता यमादयः पुंसि धूमोर्णाथ पुरी स्त्रियाम् / किम्पुरुषेश्वरप्रान्ताश्चंण्डाद्याश्च नरीरिताः // 60 // . यातुः कश्चिन्नरे वक्ति क्लीबेऽत्र यातु-रक्षसी / स्वमते पुष्पकं क्लीबे पुष्पकोऽस्त्री मतान्तरे // 61 // प्रमा-त्रिकं स्त्रियां ज्ञेयं सारं क्लीबेऽथवा नरि / आत्मीये स्वस्त्रिषु प्रख्यो देयं स्वं तु धनेऽस्त्रियाम् // 62 // राः पुंस्त्रियोर्धनं चास्त्री विभवाौँ मतौ नरि।। नाणकं वित्तरिक्थाद्याः शेषा नपुंसकरिताः // 63 // कुनाभि-त्रितयं पुंसि निधानं तु नपुंसके / वाचस्पतिश्च पुंक्लीवे निधिः पनोऽपि शेवधिः // 64 // महापादयः पुंसि विख्याताः चर्चा चच्यश्च कुत्रचित् / शम्बाद्या पुंसि विख्याताः सप्तसप्ततिसंख्यकाः // 65 // .

Page #60
खट्वांगो मरि वा क्लीवे पिनाकं पुनपुखकम् / बाह्याद्या मातरो नार्या पुंल्लिगे प्रमथा गणाः // 66 // लधिमा चाणिमा पुसि महिमा पुनपुंसके / स्त्रीलिंगे वशिता प्राप्तिः शेषं त्रिकं नपुंसके // 67 // गौर्यादयः स्त्रियां सिद्धा हेरम्बप्रमुखा नरि / दुहिणाधास्तथा विष्णुमुख्या पुंल्लिंगवाचिनः // 68 // कंसारावत्र पुंल्लिंगः कसः पुरुषवाचकः / कसं मानविशेषे तु पुनपुंसकभाषकम् // 69 // शंखोऽपांचजन्योऽङ्गः श्रीवत्सोऽसिस्तु नंदकः / सुदर्शनः पुनश्चक्रे पुंल्लिगे कीर्तता इह // 70 // स्त्रीपुंसयोस्तु विशेयो मेरौ जंघां सुदर्शनः / वाचस्पति पुनः प्राह नरक्लीबे सुदर्शनम् // 71 // स्वमते कौस्तुभः पुंसि गौडस्तु, कौस्तुभोऽस्त्रियाम् / आनक-दुदभी रामो हल्याद्याश्च नरि स्मृताः // 72 // क्लीबलिंगेऽपि सौनंदं हलं सम्वर्तकाह्वयम् / लक्ष्मीपद्मादयो नार्या पुंल्लिगे मदनादयः // 73 // शम्बरः पुंसि वा क्लीबे रतिः स्त्रीलिंगपाचिनी / इतः प्रारभ्य पुल्लिगे स्त्रियां शब्दाः स्वरूढितः // 74 / / वाण्यां गौः पुस्त्रियोः पुंसि व्याहारो भाषितादिकम् / क्लीबे च वनिताऽऽप्तोक्ती राद्धान्तप्रमुखाः नरि // 75 // आचारांगादयो शब्दा यथाभाषितलिंगिनः / श्रुतिक्रगिह योषायाम् वेदे छन्दो नपुंसके // 76 // अभिप्राये पुमान् छन्दो यजुः साम नपुंसके / पुल्लिगे त्रिषु वाऽथर्वा स्त्रियामुपनिषद पुनः // 77 // ॐकारप्रणवौ कल्पः पुंसि शिक्षा स्मृतिः स्त्रियाम / ." षण्ढे व्याकरणाद्याश्च स्त्रियामान्वीक्षिकी-त्रिकम् // 78 / / स्त्रीपुंसयोर्मनुरत्र सूत्रं तु पुनपुंसके / आह्निकं क्लीबलिंगेऽथ निघण्टु पुसि वाऽस्त्रियाम् // 79 / / अकारान्तो निघण्टो वा प्रवल्हिकाष्टकं स्त्रियाम् / ऐतिहासं पुरावृत्तं ऐतिह्यं च नपुंसके // 80 / /

Page #61
उदन्तस्वावयः पुंस्यभिधा संज्ञादिकं स्त्रियाम् / गोत्रं क्लीबे पुनर्नामाभिधाने पुनपुंसके // 81 // संबोधनादयः पञ्च नपुंसके हवो नरि / स्त्रीलिंगे हूतिसंहूती शपथान्ताः शपो नरि // 82 // वाङमुखं सपनं क्लीबे प्रतिवचस्तथोत्तरम् / / चटु चाटु तु पुंक्लीवे प्रियं सत्यादयः खलु // 83 // विकृष्टान्तास्तु वाग्भेदाः पृष्ठमांसादनं विना / / तद्वति त्रिषु वा क्लीबे सम्बकं पुनः स्तवो नरि // 4 // स्त्रीलिंगे वर्णनाषट्कं स्तोत्रं क्लीबमिहोदितम् / स्त्रीलिंगे गालिराशीश्च कीतौ श्लोकः पुमानिह // 85 // समाज्ञा कीर्तिरभिख्या समाख्या समज्या स्त्रियाम् / . यशः क्लीबे स्त्रियां प्रोक्ता ऋशति रिशतीति वा // 86 // कल्या काल्या स्त्रियामुक्ता चर्चरी चर्मटी तथा / अस्त्रियां दूषणं पक्षे, षण्ढके परिभाषणम् // 87 // स्वमते पुस्त्रियोः काकु स्त्री काकुरमरे पुनः / / आगूः स्त्री संगरः पुंसि स्त्रीलिंगे नाट्यधर्मिका // 88 // गीतं गानादयः क्लीबेऽस्त्रियां तांडव-तंडके / ' गीतिः स्त्री स्वमते हल्लीसकं क्लीबेऽथवा स्त्रियाम् // 89 // आंगिका सात्त्विकश्चैतौ त्रिषु क्लीबे तु नाटकम् / . माणोऽस्त्री तु डिमः पुंसि क्लीबे बाद्यादिकाष्टकम् // 10 // तुर्य प्रवालक-कुम्भौ पुंक्लीबयोः लयो नरि। .... अंन्यालिंग्यूर्ध्वकश्चैते पुंस्यपुंसि तु काहला // 91 // दुन्दुभि / स्त्रियां भेरी पुक्लीबे पटहः पुनः / पुंस्थानकोऽस्त्रियां कश्चित् हुडुक्का पुंस्त्रियोरपि // 12 // कोणो ना त्रिषु बीभत्सं पुंसि हास्यादयो मताः / / रसाः शृंगारमस्त्रीत्वे वक्रोष्टिका नृवर्जिते // 93 // पुंसि शृंगारबीरौ द्वौ स्त्रीलिंगे करुणा सदा। . नपुंसके रसाः शेषा गौडस्त्वेवमक्क् पुनः // 94 // कुत् रुषौ तु कुधा शुक् च, रुषा प्रगल्भता खियाम् / शोकादिनवकं पुंस्यस्त्रियामुयोग उधमः // 95 //

Page #62
पुंल्लिगेऽध्यवसायोजों वीर्य स्त्रीवलीबलिंगयोः / प्रौढिी भीतिराशंका स्त्रियां भयं नपुंसके // 96 // तंका तकदरा एतेऽस्त्रियां षण्ढे च साध्वसम् / भयंकरं प्रतिभयं भीमं भीष्मं भयानकम् // 97 // भीषणं भैरवं घोरं दारुणोग्रे भयावहम् / एकादश त्रिषु ख्याता आश्चर्य चित्रमदद्भुतम् // 98 // चोद्यं चैते मताः क्लीबे तद्वति ते त्रिषु स्मृताः / जुगुप्सा तु घृणा शांति यां नरि शमादिकम् // 99 // * पुलकः कंटकश्चास्त्री क्लीबे जाड्यादिपञ्चकम् / स्तंभाद्याः विपथुः प्रान्ताः पुल्लिगे बाष्पमस्त्रियाम् // 100 // वैवर्ण्यमश्रुनेत्राम्बु रोदनाशूणि षण्ढके / क्लीबे स्वास्थ्य त्रिकं ज्ञेयं संतोषः पुंसि सम्मतः // 101 // धृतिस्मृत्यादयो नार्या क्लीबे तु ज्ञानपञ्चकम् / ब्रीडा तु पुस्त्रियो र्लज्जा हृीस्त्रपाऽपत्रपा स्त्रियाम् // 102 // मंदाक्षमौख्य॑जाड्यानि नपुंसके मतान्यपि / सादस्त्रिषु विषादोऽवसादो ना, स्त्री विषण्णता // 103 // आधिाधिर्मदस्वाप-संवेश-संलया नरि / निद्रादिपंचकीत्सुक्यायल्लकानि नपुंसके // 104 // [वा-औत्सुक्यायल्लके क्लीबे पंच निद्रादयः स्त्रियाम् // 104 // ] अरत्युत्कलिकोत्कंठा अमी स्त्रीलिंगवाचिनः / रणरणकहृल्लेखावुत्कंठस्तु त्रयो नरि // 105 // . अपुंस्यवहित्था शंका स्त्रियां कौसीधचापले / आलस्यं क्लीबलिंगेऽमी हर्षाष्टकं नरि स्मृतम् // 106 // चित्तप्रसन्नता प्रीतिर्मुद् स्त्रियां मानमस्त्रियाम् / पुंक्लीबे पुंसि वा गर्वोऽवलिप्तता-त्रिकं स्त्रियाम् // 107 // अहंकारादयः पुंसि स्पर्धा तु पुस्त्रियोरपि / स्त्रीलिंगेऽपि विनिर्दिष्टमहमहमिका-त्रिकम् // 108 // स्त्रीलिंगे चंडताग्लानिः पुंसि प्रबोध एव च / क्लीवे दैन्यद्विकं पुंस्यावेगान्ताश्च श्रमादयः // 109 //

Page #63
स्त्रियां त्वरा त्वरिस्तूर्णिः संवेगाद्यानरि स्मृताः / पुस्त्रियोरूह-मृत्यू द्वौ निधनं मरकोऽस्त्रियाम् // 11 // दीर्घनिद्रा मृतिः संस्था मारिः स्त्रियां निमीलनम् / पञ्चत्वास्तेऽवसानं च षण्ढे कालादयो नरि // 111 // नटोऽस्त्रियां पुमानंदी स्त्रियां नान्दी विटोऽस्त्रियाम् / स्त्री वासूः पूज्यनामानि भूम्नि पादास्तु पुंस्वपि // 11 // शेषा उक्तास्तु ये शब्दास्ते प्रत्ययादिभेदतः / / लिंगान्तरेण वर्तन्ते केचिदूह्या स्वयं बुधै // 113 // इति द्वितीयकाण्डोक्तः सन्दिग्धलिंगनिर्णयः / लिखितः स्मृतये नित्यं कल्याणोदधिसूरिणा // 114 // .. ___ इति द्वितीयकाण्डोक्त लिङ्गनिर्णयः समाप्तः // 2 // * अथ तृतीयकाडोक्त लिंगनिर्णयः / अथ तृतीयकाण्डस्य सन्दिग्धलिंगनिर्णयः / लिख्यतेगुरुपादाब्ज-सेवा-कणानुभावतः // 1 // . मादयः कुमारान्ताः पुंसि स्त्रियां च केचन / शिशुस्तु कुत्रचित् क्लीबे विट् पुमान नरवाचकः // 2 // वाच्यलिंगो भवेद् बालो मूर्खे तथाऽर्भके पुनः / हीबेरकेशयोरर्थे पुनपुंसकलिंगके // 3 // शिशुत्वं शैशवं बाल्यं तारुण्यं तु नपुंसके / पुंक्लीबे यौवनं सिद्धं यौवनिका स्त्रियामपि // 4 // वयस्थाद्याश्च जानान्ता पुंसि च तद्वति त्रिषु / वार्धिकं स्थाविरं क्लीबे स्त्रीलिंगे विस्रसा जरा // 5 // वर्षीयान् दशमीज्यायान् विद्वांश्च विदुषो नरि / / स्त्रीलिंगे विदुषी विद्वत् क्लीवेऽन्वये सुधी त्रिषु // 6 // संख्यावति कविः पुंसि कवी तु कविना त्रिपाम् / प्राज्ञे कृष्टिनरि ख्यातः कृष्टिराकर्षणे स्त्रियाम् // 7 // विचक्षणादयः पुंसि ज्ञातरि च बुधस्त्रिषु / प्राशे त्रिषु प्रबुद्धस्सन् प्रवीणे कुशलस्त्रिषु // 8 //

Page #64
त्रिषुच्छेकः पटुर्दक्षेऽभिशेऽथ चतुरादयः / सूरतान्ता नरि क्लीवे स्त्रियां वा केचन त्रिषु // 9 // मूल् मंदश्च मूढाद्याः लक्ष्मीवान् लक्ष्मणादयः / दरिद्राद्याखिषु प्रोक्तास्तद्वति चान्यथा नरि // 10 // अस्त्रियां व्यंगटः शूकः कारुण्यं तु नपुंसके / त्रियां दयादयः पञ्चानुक्रोशप्रमुखा नरि // 11 // प्रमयः कदनं चोभौ प्रमापणमयोषिति / व्यापादनादयः शेषाः क्लीवे पुंसि स्त्रियामिह // 12 // छेदाद्याः पुंसि चत्वारः प्रमीतप्रमुखास्त्रिषु / पुल्लिंगे तदहः शब्दः स्यादौदेहिकं त्रिषु // 13 // पुंसि श्राद्धे निवापश्च चिति चित्या चिता स्त्रियाम् / ऋजुमुखास्तु पुल्लिंगे केचिच्च तद्वति त्रिषु // 14 // स्त्रियां मायाचतुष्कं स्यात् क्लीबे शाठ्यादिपंचकम् / कपटं कूटलक्षे च निभं पुंक्लीबलिंगके // 15 // पुस्युपधिर्दम्भ-त्रिकं स्त्रीलिंगे कुक्कुटि-त्रिकम् / वञ्चनादित्रयं क्लीबे व्यलकिं पुनपुंसके // 16 // सभ्यार्यसज्जनाः साधौ नीचः पिशुनसूचकौ / आश्रयलिंगिनश्चैके स्वमते पुंसि विश्रुताः // 17 // अयोषिति खलः स्तेनो द्विजिह्वप्रमुखा नरि / स्त्रीक्लीबे चौरिका ख्याता चौर्यत्रिकं नपुंसके // 18 // स्युः भविष्यादयः पुंसि केचित् त्रिषु तु तद्वति / दानकादशं क्लीवे पुंसि त्यागोऽहतिः खियाम् // 19 / / पुंसीतस्त'कान्ताश्चार्थना-षट्कं स्त्रियां मतम् / ना प्रणयः सतिनार्या वैजयंती च पुंस्यपि // 20 // सहनान्ता इतः शब्दाः पुंसि क्लीबेऽस्त्रियामपि / / तन्मध्ये त्रिषु विज्ञेयं ष्णु-प्रत्ययान्तसप्तकम् // 21 // स्त्रियां क्षमाक्षिती, क्षन्ता ईर्ष्यालुः कुहनो नरि / त्रिलिंग्याम् रोषणश्चण्डो, जिघत्स्वंता नरि खियाम् // 22 // रोचकोऽस्त्री रुचिोषित् तिर्षस्तृषिततृष्णजौ।। पिपासुश्च नरे ज्ञेयाः तृष्णाद्याः सप्त योषिति // 23 //

Page #65
11] क्लीबे पानत्रिकं पुंसि भक्षको घस्मरत्रिकम् / क्लीबेऽन्धो भक्तमन्नं च स्त्रियां भिस्सा तु दीदिविः // 24 // वैजयन्त्याह पुंल्लिगेऽस्त्रियां करौदनाशनाः / सर्वरसाग्रपर्यन्ताः क्लीबे पुंसि स्त्रियां पुनः // 25 // पुंक्लीबे मण्डमाख्यातं दधिजे मस्तु षण्डके / : मस्तुर्धाना विकारे तु निःस्रावत्रितयं नरि // 26 // यवागूरुष्णिका श्राणा, विलेपी च स्त्रियाममी / स्त्री-क्लीबे तरलाख्याता सूपः सूदश्च पुंस्वपि // 27 // प्रहितं व्यजनं क्लीबे कृसर-त्रिसरौ द्वयोः / पिष्टकः स्वान्नरक्लीवे पूपोऽपूपश्च मानवे // 28 // ... सूपः पूपो स्त्रियां कश्चित् पूलिका-पञ्चकं स्त्रियाम् / .. अभ्यूषाऽभ्योष-शब्दौ द्वौ पुंसि निष्ठानमस्त्रियाम् // 29 // षण्डके तेमनं पुंसि करम्भप्रमुखा इह / चमसी तु स्त्रियां पुंसि वटकः पुनपुंसके // 30 // धाना भूम्नि स्त्रियां वाच्या बहुत्वे सक्तवो स्त्रियाम् / एकत्वे सक्तरित्याह पृथुकश्चिपिटो नरि // 31 // पुस्त्रियो भूम्नि लाजाः स्युरक्षताः पुनपुंसके / . बहुत्वे चाक्षताः पुंसि प्राहैकवचने परः // 32 // स्त्रीलिंगे समिता चैव चिक्कसो मोदकोऽस्त्रियाम् / गुडः पुंसि तथा . खंडः फाणितं पुनपुंसके // 33 // शर्कराधाः स्त्रियां यूर्ना यूषः क्षीरोऽस्त्रियामपि / स्वादूधस्यादिकं क्लीबे पेयूषः पुंसि सम्मतः // 34 // पीयूषं पण्डके कश्चित् किलाटी पुस्त्रियोः सदा / कृर्चिका कूचिका ना- पायसं घृतमस्त्रियाम् // 35 // परमानं दधि क्लीबे स्त्री औरेयी विड-गोरसे / द्रप्सत्रिकं हविषाद्याः क्लीबेऽर्धाम्ब्वसानकाः / / 36 // उदश्विच्च तथा तक्रमस्त्रीलिंगे निवेदितम् / पैठरम्बुस्तमुख्यं च प्रयस्तं तु सुसंस्कृतम् // 37 // पक्वे राद्धं च सिद्धं च भृष्टं पक्वं विनांबुना। भटित्रं च पुनः शूल्यं तथा शूलाकृतं खलु / / 38 // .

Page #66
प्रणीतमुपसंपन्न स्निग्धे मसृणचिक्कणे / पिच्छिलं तु विजिविलं विज्जलं विजिलं च तत् // 39 // भावितं तु वासितं स्यात् तुल्ये सम्मृष्टशोधिते / एते त्रिष्वमरे प्रोक्तः कांजिकाद्या नपुंसके // 40 // चुकं स्नेहोऽस्त्रियां तैलं वेषवारविक नरि / तिन्तिडीकद्वयं क्लीबे स्याच्चुकं पुनपुंसके // 41 // हारिद्रा-पंचकं नार्या राजिकात्रितयं तथा / क्षव-त्रिकं तु पुंल्लिगे कुस्तुंबरुरयोषिति // 42 // धन्याकं नवकं क्लीबे शुण्ठी शुठिरपि स्त्रियाम् / विश्वा स्त्री क्लीबलिंगेऽपि क्लीबे महौषध-त्रिकम् // 43 // वैदेही-प्रमुखा नार्या क्लीबे स्युग्रंथिकादयः / पुस्त्रियोरजमोदा स्यादजाजी तु स्त्रियामिह // 44 // पुल्लिगे जीरको हिंगु, वाल्हिकादिर्नपुंसके / सहस्रवेधि वा क्लीबे न्यादादय इतः किल // 45 // पुंसि क्लीबे स्त्रियां वाच्याः पिंडस्तु पुस्त्रियोरपि / कवकः कवलोऽस्त्रीत्वे फेला-त्रिकं स्त्रियां मतम् // 46 // लोभान्ता गदिता पुंसि तून्मदिष्णुरिह त्रिषु / स्त्रियां तृष्णादयः पुंसि वशस्त्वीहा तु पुस्त्रियोः // 47 // अभिलाषोऽस्त्रियां कामोऽभिधा-द्विकं च योषिति / उद्धताद्या अर्चितान्ताः पुंसि क्लीबे स्त्रियां त्रिषु // 48 // अमरे त्रिषु रोचिष्णुः स्त्रियां पूजार्हणादिकम् / पुस्त्रियोर्बलिराख्यातः स्थूलस्त्रिषु निवेदितः // 49 // नान्तं पीवा च पुल्लिंगे मानवे विक्लवादयः / कफीप्रांता द्वयोः खंजो मुंडोऽथ दंतुरो त्रिषु // 50 // चिल्लचुल्लौ तु पिल्लोऽपि क्लिन-नेत्र-प्रवर्तिनः / एते त्रयस्तदा क्लांबे पुरुषार्थे नरि स्मृताः // 51 // पुंसि मायुः कफः श्लेष्मा बलाशः स्नेहभूः खरः / / रोगो रुजा-ऋजौ नार्या पित्तं मांद्यमपाटवम् // 52 // आकल्यं क्लीबलिंगेऽमी पुंसि ह्यामादयः पुनः / स्त्रीलिंगे क्षुत् क्षुतं क्लाबे क्षवस्तु क्षवथुनरि // 53 //

Page #67
पामा कच्छ्रः स्त्रियां ज्ञेया क्लीबे पामः मतान्तरे / कासः खासस्तु पुंल्लिगे कण्डू खजूं-द्विकं स्त्रियाम् // 54 // व्रणोऽस्त्रियामरुर्मि च क्लीबे वर्मो नरि स्मृतः / कश्चिद्धर्ममयोषायां पुल्लिगे क्षणनुमतः // 55 // किणस्तु पादवल्मीकः कुष्ठं च पुनपुंसके। पुल्लिगे स्फोटको गंडाश्चत्राष्टकं नपुंसके // 56 // पिटको मंडलश्चैतौ त्रिषु हिक्का-द्विकं स्त्रियाम् / गलगंडाष्टकं पुंसि दुर्नामाझे नपुंसके // 57 // छर्दिः स्त्रीक्लीब-लिंगे स्यात् छर्दिः स्त्री वमधु पुमान् / / स्त्री बमिर्वमितं क्लीबे गुल्मोऽस्त्रियां गतिःस्त्रियाम् // 58 // नाडीव्रणः कुरण्डो ना स्त्रियां वा पुंसि विद्रधिः / दोषज्ञः त्रिषु विद्यार्थेऽस्त्रियां वितंकमौषधम् // 59 // पुल्लिगे त्वगदो जायुश्चिकित्सा-त्रितयं स्त्रियाम् / क्लीबे स्वास्थ्यत्रिकं पुंसि वरदान्ताः स्त्रियामपि // 60 // चपलश्चिकुरः सह्यः वाच्यलिंगा इमे त्रयः / स्त्रियां पर्षत् सदः सान्तमास्थानं स्त्रीनपुंसके // 6 // सांवत्सरादयः पुंसि लेखा लिपिलिविः स्त्रियाम् / लेखनी-कलमश्चापि ललन्तिका मतान्तरे // 62 // ' मषी मसी तु पुनार्योः पुंल्लिगे कुलिकादयः / धूतं दुरसेदरं शारिफलमष्टापदोऽस्त्रियाम् // 63 // पुंस्त्रीलिंगे भवेत्शारः शारिस्तु खेलनी स्त्रियाम् / . मनोजवः समुख्याश्च रूढितः पुंसि विश्रुताः // 64 // तन्मध्ये पुण्यवान् धन्यः श्राद्धः सहः क्षमः पुनः / . शक्तः प्रभूष्णुभूतात्तस्त्वाविष्टः शिथिलः श्लथः // 65 / / समर्थोऽमी त्रिषु द्रव्ये स्यात् पान्थो पथिको द्वयोः / हारि: स्त्रियां च पाथेयं क्लीबे शंबलमस्त्रियाम् // 66 // त्रिषु वाजो जवे पक्षे क्लीबे रहस्तरः पुनः / सेवकान्ताश्च पुल्लिगे स्यात् सेवानवकं स्त्रियाम् // 67 / / आवेशिक तथागन्तुरातिथ्यं पाद्यमेव हि / अर्घ्यमानं समादिष्टास्त्रिलिंग्यां विबुधैरमी // 68 //

Page #68
स्त्रीक्लीबे आतिथेवी स्यादतिथि पुंसि का लियाम् / क्लीवेऽप्यतिथिः केचित्त्वामुष्यावणस्त्रिषु स्मृतः // 69 // इतः पुंसि च वंशान्ताः गोत्रत्रिक नपुंसके / / स्त्रियां स्त्रीप्रमुखाः शब्दास्तद् भेदवाचिनो परे // 70 // तत्र भूम्नि गृहाः पुंसि दारा गरि तथैव च / दृश्यते कुत्रचिद्दारोप्येकत्ववचने पुनः // 7 // पत्यौ यदा प्रवर्तन्ते प्रेयसी-प्रमुखा दश / तदा ते पुंसि विशेषाः कुशाग्रीयधिवा बुधैः // 72 // प्रेयांश्च दयितः कांतः प्राणेशो वल्लभः प्रियः / हृदयेशः प्राणसमः प्रेष्ठस्तु प्रणयी पुनः // 73 // भर्तादयोऽपि पुल्लिगे जम्पती दम्पती पुनः / जायापती तथा भार्यापती द्वित्वे नरि स्मृताः / / 74 / पतिव्रतादयः शब्दाः कन्यामान्ताश्च योषिति / आर्त्तवं तु रजः पुष्पं क्लीवे पुंसि ऋतु रजः // 75 // सुरतं मोहनं क्लीबे रतं संवेशनं तथा / सम्प्रयोग-द्विकं पुंसि रहः क्लीवे रतिः स्त्रियाम् // 76 // ग्राम्यधर्मादयः पुंसि नपुंसके स्त्रियां मिथः / गर्भत्रिकं नरि ज्ञेयं पण्ढे दोहदलक्षणम् // 77 // जरायुश्च पुमानुल्वं कललोल्वे तु दोहदम् / एते पुंक्लीबलिंगेषु दौहृदं तु नपुंसके // 78 // पुस्त्रियो लालसा कश्चित्तद्वति त्रिषु वाचिनी / नन्दनस्तूदहश्चात्मजोऽङ्गजस्तयः सुतः // 79 / / दारकः सूनु-पुत्रौ हौ पुंसि दुहितरि स्त्रियाम् / तोकापत्ये पुनः क्लीबे प्रसूतित्रितयं स्त्रियाम् // 8 // भात्रीयः स्वस्त्रीयश्चैतौ भागिनेषस्तु पुस्त्रियोः / / इतः पुंसि स्त्रियां ज्ञेयाः शब्दाः केचन पंडितः / / 81 // स्यात्केलिः पुंस्त्रियोः क्लीबे नर्म-देवन-कूदने / क्रीडा लीला तथा खेला स्त्रियां पुंसि च वर्करः // 82 // वप्ता पुनर्जनकायाः पुंसि पितामहो द्वयोः / माताम्बा-ममुखाः शब्दाः स्त्रीलिंगबाचिनः खल्ल // 83 //

Page #69
पितरौ च तथा मातापितरौ श्वशुरावपि / मातरपित्रौ पुत्रौ श्वशुरौ भ्रातराविह // 84 // पुल्लिगेऽमी श्रुताः कोषे द्विवचन-निवेदिनः / स्वो ज्ञातिः स्वजनो बन्धुः सगोत्रश्च नरे मताः // 85 // . निजात्मीयः स्वकीयः स्वः त्रिषु पन्ड-द्विक नरि / क्लीबो नपुंसकोऽस्त्रीत्वे तृतीया प्रकृतिः स्त्रियाम् // 86 // स्त्रियां तनुस्तनूप॑तिः कायस्तु पुदगलो नरि / वेरं देहस्तथा पिण्डः शरीरं कुणपं शवः // 87 // कबंधश्चास्त्रियामते शेषा शरीरवाचिनः / पुंसि क्लीबे च विज्ञेयाः प्रायाः पुंसि दशाः द्वयोः // 88 // सामुद्रं क्लीबलिंगे वा प्रतीकांगादिकं नरि / प्रतिकूले प्रतीकस्तु त्रिषु मूर्धा नरेऽपि च // 89 // . उत्तमांगं शिरः क्लीबे मौलिस्तु पुस्त्रियोरपि / क्लीबे कचवरांगादिः पुंक्लीबे मुंडमस्तके // 9 // बाला अलकशब्दश्च भ्रमरकोऽस्त्रियाममी / अन्ये पुंसि विनिर्दिष्टाः सभेदाः केशवाचिनः // 91 // स्यात्कबरीत्रिकं नार्या तुंडमास्यं नपुंसके। .. अस्त्रियां पलितं वक्त्रं मुखं भालमिमे मताः // 92 // पुसि गोधिः स्त्रियां कश्चिदलिकादिर्नपुंसके। स्त्रियां श्रुतिः श्रवः क्लीबे पैंजूषस्तु श्रवोऽस्त्रियाम् // 93 // श्रोत्रं क्लीबे नरे कर्णः श्रवणं पुनपुंसके / स्त्री कर्णशष्कुली पालि वारुण्डः शस्त्रमस्त्रियाम् // 94 // चक्षुरक्षीक्षणं क्लीबे नेत्रं पुंक्लीवभाषकम् / स्त्रियां हगदृष्टिराख्याता तारके तारकाद्वयोः // 15 // नयनप्रमुखाः क्लीबे पुल्लिगे काक्षपंचकम् / स्त्रियां भ्रूश्चभ्रकुटाद्या कूर्प नपुंसके मतम् // 96 // कूर्च पक्ष्माऽस्त्रियां नूनं गंधज्ञा-पंचकं स्त्रियाम् / .. क्लीबे घ्राणं पुनर्नकं नक्रो वाचस्पतिर्नरे // 97 // ओष्ठोऽधरश्च पुल्लिगेऽस्त्रियां रदच्छदद्वयम् / सृक्कणी चिबुकं क्लीवे पुंसि गल्लचतुष्टयम् // 98 //

Page #70
हनुः स्त्रीपुंसयोरास्प-लोम-श्मश्रु नपुंसके / कू!ऽस्त्री मासुरीमुख्याः स्त्रियां जम्भादयो नरि // 99 // रसज्ञा-त्रितयं नार्या रसना स्त्रीनपुंसके / तालु तु काकुदं क्लीबे सुधास्रवा-चतुष्टयी // 10 // कंधरा धमनिीवा शिरोधिश्च शिरोधरा / कंबुग्रीवा त्विमे नार्यामवटुः पुंस्त्रियोरिह // 101 // कृकस्तु-वीतनौ पुंसि स्त्रियामन्ये कलम्बिके / गलो निगरणः पुंसि कंठास्त्रिष्वंसमस्त्रियाम् // 102 // क्लीबे भुजशिरो जत्रु भुजो बाहस्तु पुस्त्रियोः / अस्त्रियां दोः प्रवेष्टा स्त्री दोषा वाहा स्त्रियां नरि // 103 // स्थाद् भुजकोटरोऽस्त्रीत्वे कक्षा स्त्रीपुंसवाचिनी / पार्श्वमस्त्री कफोणिस्तु कफणिः पुंस्त्रियावुभौ // 104 // कूर्पस्तु प्रकोष्ठश्च प्रगंडोऽपि शयः शमः / पंचशाखस्तथा पाणिरेते पुसि निवेदिताः // 105 // हस्तोऽनलोऽस्त्रियां किष्फुर्मणिश्च पुस्त्रियोमिथः / ना करभोऽङ्गलोंगुष्ठः करशाखादयः स्त्रियाम् // 106 // कामांकुशो नखोऽस्त्रीत्वे त्रिलिंगे नखरः पुनः / वितस्तिस्तु चपेटोऽपि मुष्टिर्मुस्तुश्च पुस्त्रियोः // 107 // मुचुटी प्रसूति र्या-मञ्जलिस्तु चलुनरि। . गण्डूषश्चलुको रनिररनिः पुंत्रियोरिमे // 108 // व्याम-व्यायाम-न्यग्रोधा. पुल्लिगे पौरुषं त्रिषु / दन-द्वय-समात्रान्ताः प्रायः संति नपुंसके // 109 // तद्वति त्रिषु ते प्रख्याः सपाटी पुस्त्रियोरपि / / रीढकः पृष्ठवंशोऽङ्कः क्रोड उत्संग इत्यपि // 110 // पूर्वभाग उपस्थश्च पुंसि क्रोडाऽनरेप्सिता / उरो वक्षः हृद् ह्झयं क्लीबे वत्सोऽस्त्रियां खलु // 111 // स्तनौ कुचावरोजौ च कुचौ पयोधरौ नरे / पुंक्लीबे चूचुकं तुन्दं क्लीबे तुन्दिः स्त्रियामपि // 112 // गर्भकुक्षी नरि ख्याती जठरं पुनपुंसके / आह कुक्षिः खियां गौडः क्लीबेऽथवोदरं त्रिषु // 113 //

Page #71
18] कालखंड कालखंज काले कालके यकृत् / क्लोम क्लीबे द्वयोः प्लीहा गुल्मोंत्र-द्विकमस्त्रियाम् // 114 // पक्षेऽन्त्रम् पुरीतत् क्लीबे नाभिर्बस्तिस्तु पुस्त्रियोः / मध्योवलग्नं विलग्नं मध्यमश्चास्त्रियामिमे // 115 // स्त्रीपुंसयोः कटः श्रोणिः स्त्रियाम् कटी ककुमती / / .. कलत्रं कटीरं कांचीपदं चैते नपुंसके // 116 // पुस्याराहो नितम्बस्तु क्लीबेऽपि जघनत्रिकम् / / .. पंडे कुकुन्दरे कश्चिन् नरे पुतौ नृपंढयोः // 117 // स्त्रियां स्फिचौ स्फिजौ षंढे कटिप्रोथौ तु मानचे / वरांगं क्लीबलिंगेऽपि च्युतिर्बुलिः स्त्रियामपि // 118 // भगष्टंकोऽस्त्रियामेतौ पुस्त्रियो योनिरित्यपि / . मेहनं सान्सशेफस्तु षंढे 'शेपः पुनर्नरि // 119 // लिंग क्लीबेऽस्त्रियां शिश्नं मेद्रं कामलता स्त्रियाम् / ' उपस्थः पुंसि वा क्लीवे गुह्यद्विकं नपुंसके // 120 // मणिः द्वयोर्गुल: पुसि स्त्रीलिंगे सीवनी स्त्रियाम् / क्लीबेऽप्यंडत्रिकं चात्र कश्चित् पुंस्त्रंडकः पुमान् // 121 // मुष्कस्तु वृषणश्चैतौ गुदं नरनपुंसके। क्लीबेऽपानं नरे पायुयुतिर्बुलिश्च बोषिति // 122: // अधोमर्मादयो मुष्क-वंक्षणं च नपुंसके / .... उरुसंधि-द्विकं पुंसि सक्थि क्लीबमुरुद्वयोः // 123 // अस्त्रियां जातुरष्ठीवान् गुल्फस्तु घुण्टको घुट: / . घुण्टिकः पुंस्त्रियोरेते पुंक्लीबे चरणः पदः // 124 // . अंदिरंघ्रिः क्रमः पादः क्रमणश्चलनो नरि। .. पार्णिद्वयोश्च पादाग्रं प्रपदं तु नपुंसके // 125 // कूर्चमस्त्री नरे पिप्लुर्जडुलस्तिलकालकः / तिलकः कालकश्चापि धातवः पुंसि विश्रुताः / / 126 // सप्तदश त्रिषु क्लीवेऽप्यसृगाहारतेजसि / लोहितं जंगलं मांसमामिषं पलमस्त्रियाम् // 127 // नान्तो बुक्का नरे कश्चिनपुंसके स्त्रियामिह / .. स्त्री यूक्का वाऽस्त्रियां शुष्कं वल्लूरै स्यात् त्रिलिंगके // 128 // .

Page #72
क्लीबे मेदोऽस्त्रियां गोदं मस्तिष्कः पुनपुंसके / अस्थि क्लीबेऽस्त्रियां कुल्यं मेदस्तेजो नपुंसकम् // 129 // मेदोजं कीकसं षण्ढे करोटिरंगना पुनः / कर्परो ना कपालोऽस्त्री स्त्रीक्लीबयोः कशेरुका // 130 // . वक्रिः स्त्रियां करको ना कंकालं नपुंसके / नान्तो मज्जा भवेत्पुंसि टापि मज्जा पुनः स्त्रियाम् // 131 // क्लीबे शुक्रादयो रोम लोम-तनूरुहेऽस्त्रियाम् / त्वक् छविः स्त्री त्वचः पुंसि त्वपर्यायप्रवाचकः // 132 // त्वचमेके स्नसादिः स्त्री स्नायुः क्लीबेऽथवा स्त्रियाम् / अस्त्रीलिंगे मलं किट्ट दूषीका दूषिका स्त्रियाम् // 133 // जैवं तु कुलुकं दंत्यं कार्ण पुन. नपुंसके / . * स्त्री पिप्पिका तु पिञ्जूषः शिंधाणः पुंसि सम्मत // 134 // सृणिका स्पंदिनी लाला स्त्रीलिंगे कफकूचिका / / .. मूत्रं बस्ति मलं क्लीबे विद विष्ठा पुष्पिका स्त्रियाम् // 135 // पुल्लिगेऽवस्करोच्चारौ शकृत-त्रिकं नपुंसकम् / ' अस्त्रियां गूथवर्चस्के क्लीबे वर्ची मतं पुनः // 136 / / वेषोऽस्त्री पुंसि वाऽऽकल्पो नेपथ्यपरिकर्मणी / उदवर्तन-द्विकं क्लीबे रंगरागो भवेनरि // 137 // चर्चिक्यं पंचकं क्लीबे चर्चा-चतुष्टयं स्त्रियाम् / .. चूर्णोऽस्त्री नरि पिष्टातः क्लीबेऽधिवासनं पुनः // 138 // निर्वेशश्चापलः पुंसि स्नान-द्विकं नपुंसके / वर्ति-द्वयं स्त्रियों क्लीबे राजाह कृमिजं पुनः // 139 // अगुवंगरुलोहानि पुंक्लीबेऽभिमतान्यपि / / / स्याद् वंशिकाऽबला षण्ढे क्लीबेऽनार्यज-जोंगके // 140 // स्त्री मंगल्याऽथ पुंल्लिगे कालागुरु-चतुष्टयम् / . . मलयजश्च श्रीखंड चंदनं हरिचंदनम् // 141 // / चत्वारोऽमी नरे क्लीबे, क्लीबे पत्रांगपंचकम् / तैलपर्णिक-गोशीषौं पुंल्लिगे वा नपुंसके // 142 // स्यात् तिलपर्णिका नार्या जातिकोशो नरे मतः / / क्लीवे जातिफलं चन्द्रः कर्पूरः पुनपुंसके // 143 //

Page #73
2. 1 जातिकोशं फलं चात्र जातिफलार्थसूचकाः / तन्त्रान्तराद् इमे ज्ञेयाः स्त्रियां पुंसि नपुंसके // 144 / / घनसारः सिताभ्रो ना मृगनाभिः स्त्रियां नरि। मृगमदो नरे नार्थी कस्तूरी गंधधूल्यपि // 15 // मृगोनाभिर्मदश्चैते कस्तूरिकार्थवाचिनः / समाख्याता पृथक्त्वेन नाभिस्त्रियां नरेऽपरः // 146 // क्लीबे कश्मीरजन्माद्या पक्षधूपादयो नरि। . कुंकुमं पुंसि वा क्लीबे संकोचपिशुनं तथा // 147 / / संकोच-पिशुनं त्वेके पृथक् पृथक् वदन्ति च / / कुकुमं पिशुन क्लीवे सूचके पिशुनखिषु // 148 // नारदे पिशुनः पुंसि क्लीबे संकोच-जापके / / राल-तुरुष्क-शब्दौ द्वौ पुंस्त्रीलिंगे निवेदितौ // 149 // पिण्डकाद्या नरि प्रायो गंधपिशाचिका स्त्रियाम् / अस्त्रियां भूषणं वाच्यं परिष्कारो नरे स्मृतः // 150 // . क्लीबे चाभरणं पुसि चूडामणि-चतुष्टयम् / . मुकुटं पुंसि वा क्लीबे मौलिस्तु नरयोषयोः // 151 // किरीटोष्णीषकोटीराण्यस्त्रियां पुष्पदाम तु। माल्यं क्लीबे स्त्रियां माला-खजौ तु गर्भको नरि // 152 // प्रभ्रष्टकादयः क्लीबे श्रन्थनं ग्रन्थनं पुनः / पुंसि संदर्भगुम्फो द्वौ स्त्रीलिंगे रचना मता // 153 // तिलक शेखरोत्तंसाऽवतंसाः सविशेषका / कर्णपूरोऽस्त्रियामते पुण्ड्राऽऽपीडौ नरि स्मृतौ // 154 // तमालपत्रचित्रे द्वे क्लीबेऽथ चोत्तरौ नरि / विज्ञातव्या पत्रलेखा-प्रमुखाश्च स्त्रियामिह // 155 // ना ताडंकस्ताडपत्रं क्लीवे च कर्णभूषणम् / कुण्डलं रुचकं चास्त्री स्त्रियामुत्क्षिप्तिकादिका // 156 // षण्ढे ग्रैवेयकं हारो यो मुक्तावली-द्वयम् / स्त्रियां मुक्ताकलापश्च देवछन्दोऽपि मानवे // 157 // अद्धहारस्तथा गुच्छो माणवो मंदरो नरे / एकावली-त्रयं नार्या केयूरं च नपुंसके // 158 //

Page #74
अंगदं पुसि वा क्लीबे पण्डके 'करभूषणम् / कटको वलयं पारिहार्यावापौ च कंकणम् / / 159 // हस्तसूत्रं प्रतिसरो बालक पुनपुंसके। * / ...... त्रिषु प्रतिसरं केचिदूर्मिका पुस्त्रियोरपि // 160 // ... क्लीबेऽङ्गलीयकं कश्चित्' पुंस्यंगुलीयकं तथा / / स्त्रीक्लीबे रसना सा रसनं नपुंसके 'किल // 161 // त्रिलिंगे. श्रृंखलंकांची सप्तकी किंकिणी स्त्रियाम् / / 'तुलाकोटिर्नरे पादकटको नूपुरं पुनः // 162 // : मंजीरं हंसक वस्त्रमेते पुक्लीबवाचिनः / ..... अंशुकांबरचेलानि षण्ढे वसन-वाससी // 163 // '', ना सिचयः स्त्रियां सिक् च पटस्त्रिलिंगसूचकः / / / प्रोतः पुंस्पथवा क्लीबे स्यादञ्चलोऽस्त्रियां पुनः // 164 // पुंस्त्रियो वर्ति-वस्ती च भूम्नि दशास्तु पुस्त्रियोः / / पत्रोर्ण धौतकौशेयं क्लीबे तूष्णीषमस्त्रियाम् // 165 // क्षौमं पुंक्लीबलिंगेऽपि शौमी स्त्रियां परस्त्रिषु / / क्लीबे दुकूलमुख्याश्च कम्बलः' पुस्त्रियोर्मतः // 166 // . नोर्णायुराविकारभरल्लका अप्यनाहतम् / ' तंत्रक निष्प्रवाणीह' वाच्यलिंगा उदीरिताः॥१७॥ द्वौ प्रावारोत्तरासंगौ पुंसि बृहतीका स्त्रियाम् / प्रावारः पंडके कश्चित् चराशिः पुंसि सम्मतः // 168 // स्थूलशाटो भवेत्पुंसि त्रिलिंगे स्थूलशाटकः / / " प्रच्छादनादयः क्लीबे नीवी स्त्री तूच्चयो नरि // 169 // चण्डातकं तु पुंक्लीबे चलनी तु स्त्रियामपि / ' ! पुंसि चलनकश्चोलः कंचुलिकांगिका स्त्रियाम् // 17 // कूर्पासिकोऽस्त्रियां कश्चित् कंचुकः पुनपुंसके / . " शाटी चोटी तु कच्छाटी स्त्रीपुंसयोरमी त्रयः // 171 // ' त्रिषु कक्षापटः 'क्लीबे कौपीनं कर्पटोऽस्त्रियाम् / / .. निचोलो निचुलः पुंसि नक्तकोऽपि 'पुमानथ // 172 // शयोत्तरपटस्यार्थे / प्रच्छदस्तूत्तरच्छदः / .. पुंक्लीबयोरुभावाप्रपदामं त्रिषु सम्मतम् / / 173 // ", "

Page #75
19j पूर्णपात्र-दिक क्लीबे पटच्चरं नपुंसके / / स्थाच्छाणीपंचकं नार्या पुंसि परिकरद्वयम् // 174 // . कुथस्त्रिष्वपटी नार्या वितानं पुनपुंसके / उल्लोचः कदकः पुंसि दूष्यं स्थूल नपुंसके // 175 // कश्चित् दूष्यं त्रिषु प्राह स्त्रीलिंगे केणिका-द्वयम् / संस्तर-स्रस्तरौ पुंसि तल्पं शयनमंचको // 176 // मंचस्त्विमेऽखियां वाच्याः शय्या खट्वा च योषिति / पुंसि पर्यक-पल्यको क्लीबे चोत्शीर्षक-द्वयम् // 177 // स्वमते चोपधानार्थे पुस्युपबर्ह एव हि / अमरेण पुनः प्रोक्तमुपबह नपुंसके // 178 // पुंसि पालोऽस्त्रियां कश्चित् पतद्ग्रह-द्वयं नरि / आत्मदर्शयुगं चात्र मुकुरो मकुरः पुनः // 179 // मकुरश्च नरे पोते [ ? प्रोक्ते] दर्पणं पुनपुंसके / आसन्दी नृस्त्रियोः पीठ स्त्रीक्लीबे कश्चिदस्त्रियाम् // 180 // विष्टरश्वासनं चैतौ कसिपुः पुनपुंसके / औशीरं क्लीवलिंगेऽपि स्त्रियां लाक्षादिकं नरे // 181 // , जतु क्लीबे नरे यावाऽलक्तौ क्लीबेऽञ्जनद्वयम् / त्रिषु के पावकः कश्चिद् अस्त्रियां दीपयामलम् // 182 // स्नेहप्रियादयः पुंसि क्लीवे च व्यंजनादिकम् / कंकतस्त्रिषु पुल्लिगे गुडो गिरित्रिकं पुनः // 183 // कंदूको राजसूयं च पुनपुंसकलिंगके। पुंसि राजादयो नार्या कर्णजिद्-अवसानकाः // 184 // गांडीवं गांडिवं चास्त्री पांचाली-सप्तकं स्त्रियाम् / . कर्णादयोऽपि पुल्लिगे पुस्त्रियोः श्रेणयोऽपि च // 185 // पण्डके तंत्रमावापप्रमुखाः पुंसि कीर्तिताः / राजशय्या-द्विकं नार्या क्लीबे भद्रासनादयः // 186 // भवेच्छ– त्रिषु क्लीबे चामरं वा मतं त्रिषु / बालव्यजनमेवात्र प्रकीर्णकं। नपुंसके // 187 // स्थगी स्त्री रोमगुच्छाद्याः पुंसि स्त्री कनकालुका / पादपीठ-द्विकं क्लीबेऽमात्यादयो नरे पुनः // 188 //

Page #76
[23 प्रधानं पुसि वा क्लीवे पौरोगवादयस्त्रिषु / भौरिकः कनकाध्यक्षादयः पुंसि निवेदिताः // 189 // / अस्त्रियां शुल्कशुद्धान्तौ क्लीवेऽन्तपुर-यामलम् / .. , अवरोधादयः पुंसि तत्र वैरं नपुंसके // 190 // ...... . सहचरो द्वयोः क्लीबे मित्रं सख्यादयः पुनः / त्रिषु प्रत्पयितः क्लीबे साम सांत्वनमेव च // 191 // दंडस्तु साहसं चास्त्री क्लीबे प्राभृत-ढौकने / :.. दयो लैंचाऽऽमिषोऽस्त्रित्वे स्थादुपदा स्त्रियामपि // 192 // उपचारोपहारौ द्वौ पुंसि क्लीबेऽपरत्रयम् / , स्त्र्युपधाऽप्यषडक्षीणं रहच्छन्नं नपुंसके // 193 // उपहवरं नरक्लीबे विविक्तादिनपुंसके। .. कल्पाभ्रेषौ नयः पुंसि न्यायादयो नव त्रिषु // 194 // अधिकारो भवेत्युंसि प्रक्रिया-पञ्चकं स्त्रियाम् / पुंस्यपराधमन्तु द्वौ व्यलीकं पुनपुंसके // 195 // . आगस्तु विप्रियं क्लीबे भागधेयो बलिद्वयोः / करो नरेऽस्त्रियां कश्चित् द्विपाधो द्विगुणस्त्रिषु // 196 // वाहिनी-त्रितयं स्त्रीत्वे बलं सैन्यं नपुंसके / .. अस्त्रियां कटकं दण्डोऽनीकं चक्रं चमूः स्त्रियाम् // 197 // स्यात्क्लीबे शिबिरं न्यूह-चतुष्टयं नरे स्मृतम् / .. गुल्मोऽस्त्री वाहिनी सेना पृतना च चमूः स्त्रियाम् // 198 // अक्षौहिणी तथा क्लीबे सज्जन तूपरक्षणम् / केतुर्ना वैजयंतीह पताका योषिति. स्मृता // 129 // ... केतनं तु ध्वजोऽस्त्रीत्वे रथः स्यात् पुत्रियोरपि / ... अनः क्लीवे स्त्रियां गन्त्री त्रिलिंगे शकटः पुनः॥ 20 // कम्बलि-वाह्यकं चास्त्री द्वैपौ वैयाघ्र एव च / ... स पांडुकंबलीयश्च वास्त्रोऽप्यमी त्रिषु स्मृता // 201 // अरि क्लीबेऽस्त्रियां चक्रं धारा स्त्रियां द्वयोः प्रथिः / नेमिर्नाभिस्तु स्त्रीलिंगे वणिराणिस्तु पुत्रियोः // .202 // युगंधरं कूबरं स्याद् युगं नरनपुंसके / . .. .. युगकीलक-प्रासङ्गावनुकों नरि त्रयः // 203 // ..

Page #77
शम्या धूश्च स्त्रियामस्त्री वरूथोऽपस्करः पुमान् / अस्त्रियां पुंसि वा प्रेसो वान वैनीतकोऽस्त्रियाम // 20 // स्याद युग्यपञ्चकं पलीबे पत्रं पुलीचवाचकम् / / . नियन्ता प्राजिता यन्ता सृतादयश्च मानवे // 205 // : विष्वामुक्तादयो वर्म कवचं पुनपुसके / ... काङ्कटो जगरो देश पुंसि माढिस्तु घोषिति // 206 // .. उरच्छदः त्रिकं पुसि वारवाणस्तु कन्चुकः / / अधिकाङ्गमिमेऽस्त्रीत्वे क्लीवे 'सारसनादयः // 207 // जालिका-त्रितयं मार्गमायुधीवादयो नरि / ....... अस्त्रियामायुधं हेतिः 'स्त्रियां शस्त्रं नृवर्जितम् // 20 // षण्ढे प्रहरणं चास्त्रं सांतं धनुरयोषिति / / उदन्तो धनुरप्पस्त्री "धम्ब क्लीबे धमूः स्त्रियाम् // 209 // चापश्चेष्वास-कोदण्ड-लस्तकासा नृषण्ढयोः / / .:... द्रुणो नरि स्त्रियामतिरटनि रटनीत्यपि // 21 // अग्रं बाणालनं क्लीबे मौ: जीव तु शिञ्जिनी / ' :. शिज्जा तथा दुणा नार्या गव्याः योषिमपुंसके / // 11 // गुणः पुंसि स्त्रियां ज्या च गोधा क्लीवे युमस्तलम् / वैशाखमखियां कश्चिदालीढादिनपुंसके // 212 // ..... ... क्लीबे वेध्यं तथा लक्षं लक्ष्यं शरव्यकं पुनः / / ... वैजयन्ती तु वेध्यं च शरव्यं स्त्रीनपुंसके // 213 // : .. बाणकाण्डौ नरक्लीवे त्रिविषुश्च शरोऽस्त्रियाम् / / / :. पुंस्यन्ये बाणपर्यावास्तभेदाः स्युश्च रूढितः / / 217 // निरस्तो दिग्धलिप्ती द्वौः केतु-दिग्धकालिप्सको / . त्रिज्वमी, पक्ष-वाजी'च पुसि पुकोऽस्त्रिपामिह // 2151 तूणस्त्रिषु निषङ्गाद्याः। पुंख्यिाधुधिश्च पुस्त्रियोः / / .. शरधि-प्रमुखाः खुसि ऋष्टिरिष्टी च पुखियोः // 216 // त्सरुः किं तु पुंल्लिगे कोशनिलिंगवाचकः / / " खड्गपिधानक नूममड्डमें चर्म पण्डके // 217 // ... फलक सेटकं चास्त्री 'पण्डे वावरणं मतम् / / .... फलकस्यापि मुष्टिश्च खीलिंगे कथिताः खलुः // 218.... .

Page #78
* [ 25 पुंल्लिगे स्फुर-संग्राही क्षुरी छुरी कृपाणिका / शस्त्री तु छुरिका चासिपुत्र्यसिधेनुका स्त्रियाम् // 219 // अस्त्री दण्डो द्वयोर्यष्टिरीली स्त्री करवालिका / कुन्तादयो नरे भल्लः कुठारो मुद्गरो द्वयोः // 220 // परशुः पर्श्वधः पशुः स्वधितिश्च परश्वधः / शङ्कश्चैते नरे प्रख्यास्तोभरं शल्यमस्त्रियाम् // 221 // शूलं चक्रं च पुंक्लीबे व्रज्या यात्रा स्त्रियां मता / प्रस्थान-पञ्चकं षण्ढे नाऽऽसारश्चलितं त्रिषु // 222 / / प्रसारोऽभिक्रमश्चाभ्यमित्र्यादयो नरे स्मृताः / क्लीबे स्थाम-तरश्चैतौ बलं दृढोऽस्त्रियां पुनः // 223 // शौयौंजसी शुष्म-शुष्मं सहरश्वामी नपुंसके / * शक्तिः स्त्रियां द्वयोरूजः क्लीबे युद्धं नरे कलिः // 224 // संख्यं च समरो जन्य रणं च नरषण्ढयोः / संग्राम-त्रितयं पुंसि संस्फोटः कलहस्तथा // 225 // मृधं प्रहरणं संयदायोधनं नपुंसके / स्त्रियां युत् समिदाजिश्च शेषाः क्लीबे नरे पुनः // 226 // अनीकमस्त्रियां राटिः समितिश्च स्त्रियामपि / पुंल्लिगे संगरस्त्वभ्यामईश्चानंद एव हि // 227 // संपरायोऽस्त्रियां क्लीधे समाकं साम्परायिक / नियुद्धं चाथ पुंक्लीबे संयुगं पटह-द्वयम् // 228 // तुमुलं क्लीबलिंगेऽपि नासीरं स्त्रीनपुंसके / नासीरमस्त्रियां कश्चित् क्लीबेवा सौप्तिकं त्रिषु // 229 // स्वाद् वीराशंसनं वीरपाणक-त्रितयं पुनः। क्लाबेऽथ पुंसि विज्ञयाः संदाव-प्रमुखा इह // 230 // तत्र डिम्बोऽस्त्रियां वैरनिर्यातनं नपुंसकम् / वैरशुद्धि-द्वयं नार्या बलात्कारो हठो नरि // 231 // स्वमते प्रसभं क्लीव कचित्तु प्रसभोऽस्त्रियाम् / परिभूतः पराभूतो जितो भग्नः पराजितः // 232 // पलायितोऽभिभूतस्तु नष्टश्चैते त्रिषु स्मृताः / कारा गुप्ति तथा बन्दी स्त्रीलिंगे ग्रहकः पुमान् // 233 //

Page #79
वर्णीमुख्या नरे क्लीबेऽवदानं च नपुंसकम् / पाताले वाडवोऽप्यस्त्री और्वे विप्रेऽपि वाडवः // 234 // आग्नीधी-द्वितयं चापि स्त्रियां भिक्षा नरस्त्रियोः / वृषी दृशी तु योषायां पुंक्लीबयोः कमण्डलुः // 235 / सिंहस्कंधस्य केशार्थे सटास्तु पुस्त्रियोरपिः। जटा सटा स्त्रियामत्र श्रोत्रियप्रमुखा नरे // 236 // सत्रं क्लीबे वितानोऽस्त्री बहिर्मतं नपुंसके / . आहुतिर्वतते नार्या स्यात् श्राद्धं पुनपुंसके // 237 // .. स्त्रीपुंसयोर्बलिातो दीक्षादयः स्त्रियामपि / भूपो नरेऽस्त्रियां कश्चिच्चषालो पुनपुंसके // 238 // तर्म क्लीबे नरे कश्चित् , अरणिः पुंस्त्रियोरिह / ऋक् बेता सामिधेनी च घाय्या समिति योषिति // 239 // एधो ना क्लीबमिमं च कश्चिदिध्मोऽस्त्रियामपि / भस्म-तर्पणमेधश्च क्लीबे मूर्तिः स्त्रियामिह // 240 // सुवो ना मुगुपभृच्च जुस्तु खलु योषिति / अस्त्रियां चमसो यज्ञपात्रेऽथ यज्ञियं त्रिषु // 241 // ध्रुवाऽऽमिक्षा स्त्रियां क्लीबे हविः सान्नायपंचकम् / , . पयस्या स्त्रीह षण्ढे च हव्यं तु कव्यमोदनम् // 242 // पृषातक पृषदाज्यं मधुपर्कद्विकं पुनः / स्त्री हवित्री हव्यपाकश्वरुश्चतुष्टयं नरे // 243 // पूर्त तु विष्टरोऽस्त्रीत्वेऽप्यग्निहोत्रीद्वयं नरे / अग्न्याधानमग्निहोत्रं क्लीबे दर्वी च योषिति // 244 // होमाग्निस्तु महाज्वालो महावीर-त्रयी नरे / वेष्टुतात्रमते क्लीबे ब्रह्मासनद्वयं तथा // 245 // ब्रह्माञ्जलि-द्वयं पुंसि स्त्रियां विघुष एव च / ब्रह्मत्वं तु ब्रह्मभूयं ब्राह्मत्रिकं नपुंसके // 246 // स्वाध्यायश्च जपः पुंसि प्रायो दन्तः प्रमानिह / औपवस्त्रं तूपवासः कृच्छं शीलं पुनव्रतम् // 247 // अस्त्रियां, नियमः पुंसि चरित्रं पुण्यकं किल / चारित्रचरणे वृत्तं चरितं च नपुंसके // 248 //

Page #80
[.27 त्रिष्वधमर्षणं वाच्यमुपवीतं नृषण्ढयोः। .. उच्छिष्टे कवटं चास्त्री यज्ञसूत्रं नपुंसकम् // 249 // प्राचेतसादयः पुंसि क्षेत्रोत्थः पुनपुसके / स्त्रियां कृषिर्वणिज्या तु स्त्रीक्लीबलिंगवाचिनी // 250 // वस्नमस्त्री परिपणः पुंसि नीवी स्त्रियामिह / / विनिमयादयः पुंसि न्यासे चोपनिधिर्नरि // 251 // त्रिषु क्रय्यादयो वाच्या क्लीबे सत्यापनं पुनः / सत्यकारो नरे ज्ञेयः सत्याकृतिः स्त्रियामपि // 252 // पुंक्लीबे पण्यमाख्यातं पुंसि विपण-विक्रयौ / क्लीबे गण्यत्रिकं नूनं संख्या त्वेकादिका भवेत् // 253 // एकस्तु द्वौ त्रयश्चापि चत्वारो वाच्यलिंगकाः / पंच-सप्तादयोऽप्यष्टादशान्ताः स्युरलिंगिनः // 254 // षट् शब्दस्यापि रूपेषु न प्रोक्तो लिंगनिर्णयः / नान्त-मान्तत्व-राहित्यात् तथापि त्रिषु सम्मतः // 255 // नवनवतिपर्यन्तैकत्वे चैकोनविंशतिः / / स्त्रियां षष्टिस्त्रिषु ख्याता शतं च सहस्रायुते // 256 // पुंक्लीबयोस्त्रयोप्येते लक्षं स्त्रीक्लीबवाचकम् / प्रयुतं त्वस्त्रियां ज्ञेयं कोटिः स्त्रीलिंगवाचिनी // 257 // अब्जं खर्व निखर्व तथा महाम्बुजं किल / परार्द्ध-अंत्य-मध्ये द्वे नपुंसके मता इमे // 258 // अस्त्रियामबुंदं शंकुर्द्धयोर्वाधिस्तु मानवे / कति-तति-यति-मुख्याः डत्यन्तास्त्रिषु भूम्नि च // 259 // ये तमट्-प्रत्ययान्ताश्च पक्षे ड-प्रत्ययान्विताः / ते विंशतितमाद्याश्च विंशः प्रभृतयस्त्रिषु // 260 // सांयात्रिक-द्वयं पुंसि क्लीबेऽनन्तक-पञ्चकम् / पुंल्लिगे पोत-षट्कं च नौमङ्गिन्यादयः स्त्रियाम् // 261 // मङ्गो नरेऽस्त्रियां कश्चिदभ्रिः स्त्रीलिंगवाचिनी / उडुपस्तु तरण्डोऽस्त्री प्लवादयो नरे पुनः // 262 // वृद्धयाजीवो द्विगुणिको वाधुषिकः कुसीदिकः / वाधुषिरधमणः स्यादुत्तमर्णस्त्विमे त्रिषु // 263 //

Page #81
28] प्रतिभू प्रमुखा विस्त-सुवर्णों पुंस्यमीरिताः / मापकः पल-कषौ द्वौ कार्षापणाचितावपि // 264 // प्रस्थः द्रोणोऽस्त्रियामेते त्रिवाढकस्तुः कीर्तितः / पुंक्लीद-सूचको दण्डः क्लीवे गव्यूत-गोरुते // 265 // गन्यूति: पुस्त्रियोः क्लीबे योजनं पाशुपाल्यकम् / गोमान गोम्यादयः पुंसि जित्या हलिस्तु पुत्रियोः // 266 // सीरो हलं च पुंक्लीवे गोदारणं नपुंसके / ईषा सीता स्त्रियां दात्रे लविस्तु पुस्त्रियोरपि // 267 // पुंसि वण्टश्च कुद्दालः कश्चित्कुद्दालमस्त्रियाम् / खनित्रं क्लीबलिंगेऽपि पुंसि प्रतोद एव च // 268 // क्लीबे प्रवषणाद्याश्च कोटीशः कोटिशः मरे / मेधिर्भेथिस्तु पुनार्योः खलं नपुंसके मतम् // 269 // इतस्तु सूतपर्यन्ता कारुश्च पुंसि कीर्तिताः / प्रकृतिः स्त्री पुमान् शिल्पी पुस्त्रियोः श्रेणिरेव च // 270 // मालाकार-त्रिकं पुंसि पुष्पलावी स्त्रियामिह / . कल्यपालादयः पुंसि मद्यं कश्यं नपुंसके // 271 // मदिष्ठा मदिरा युग्म परिनुच्च स्त्रियां मताः। .. अवीचि पुस्त्रियोरस्त्री मधु गन्धोत्तमा स्त्रियाम् // 272 // कल्यं कादम्बरी चैतौ स्त्रीक्लीबयोरुदीरिती / इरा परिप्लुता स्वादुरसा हलिप्रिया स्त्रियाम् // 273 / / पुत्रियोःशुण्डिका गुण्डा मैरयः शीधुरस्त्रियाम् / हारहूरं च माध्वीकं क्लीबे हालादयः स्त्रियाम् // 274 // क्लीबे कापीश-किण्वैव नग्नहु-नग्नहरि ।चषकः सरकश्चास्त्री सरकस्त्रिषु वा मतः // 275 // स्त्रियां सपीतिरापानं चक्षणं च नपुंसके / उपदंशादयः पुंसि भूषा भस्रा स्त्रियामपि // 276 // चर्मप्रवेशिका षण्ढेऽप्वास्फोटनी-द्वयं स्त्रियाम् / पुस्त्रियोः निकष शाणः पुंसि निकषपंचकम् // 277 // कुन्दमस्त्री वैकटिको मणिकारादयो नरे / सूचिका कत्तरीं चैवं [कर्तरिश्चैव] कृपाणी कल्पनी पुनः // 278 //

Page #82
सूची तु सेक्नी नार्या सूचिसूत्रं नपुंसकम् / / / अस्त्री पिप्पलकं तर्क ना क्लीबे पिंजनादिकम् // 279 // स्त्रियां स्यूतिर्नरे तन्त्रवायः कुविन्दयामलम् / वाणियूँतिः स्त्रियां वानदण्डो पुल्लिंगवाचकः // 280 // वेमा सूत्राणि पुंक्लीबे पुंसि तन्तु-त्रयं पुनः / पादुकाकृद्-युगं पुंस्युपानच्चतुष्टयं स्त्रियाम् // 281 // स्त्री नद्धी पुस्त्रियादधी वरत्रा-त्रितयं स्त्रियाम् / कुलालप्रमुखाः पुंसि पिण्याकश्च खलोऽस्त्रियाम् // 282 // पुंल्लिगे रथकृन्मुख्याः स्त्रीलिंगे वृक्षभित्-त्रिकम् / पुक्लीबे क्रकचं वाच्यमुघन-त्रितयं नरि // 283 // टङ्कः कूटं नरक्लीबे व्योकारप्रमुखा नरि / * स्त्रीलिंगे च त्रयो वाच्या ईषींका-तूलिकेषिका // 284 // भक्ष्यकारः कान्दविकस्त्रिषु कन्दस्तु पुस्त्रियोः / / रंगाजीव-त्रिकं पुंसि तूलिका कूचिका स्त्रियाम् // 285 // क्लीबके चित्रमालेख्य पलगंड-द्वयं नरि / / पुस्तं पुंक्लीबलिंगेऽपि पुंसि च नापितादयः // 286 // मुंडन-प्रमुखाः क्लीबे देवाजीवादयो नरे / माया-द्वयं स्त्रियां क्लीवमिन्द्रजालादिकं पुनः // 287 // स्त्रियां कुमृतिराख्याता क्लीबे कौतूहलादिकम् / व्याधो मृगवधाजीवी लुब्धको मृगयुर्नरि // 288 // मृगया स्त्री मृगव्या चाच्छोदनं स्त्रीनपुंसके / जालिकस्तु वागुरिको नरे स्वाद वागुरा स्त्रियाम् // 289 // शुम्बं स्त्रीक्लीबलिंगे च स्त्री रज्जुर्ना वटारकः / शुल्ब क्लीबे स्त्रियां तंत्रो वटी त्रिषु गुणः पुमान् // 290 // पुंसि दारा-द्विकं जाल-वडिशे स्त्रीनपुंसके / आनायो ना कुवेणी स्त्री जीवान्तकादयो नरि // 291 // स्त्रियां सूनाऽथ वीतंसः पाशः पंजरताडने / पुंक्लीबे कूटयंत्रं हि क्लीबे शेषा नरे स्मृताः // 292 // उक्ताः शेषाश्च ये शब्दास्ते प्रत्ययादिभेदतः / / लिंगांतरेण जायन्ते केचिदूह्याः स्वयं बुधैः // 293 //

Page #83
उक्तादन्येऽपि ये शब्दा. यद्यल्लिंगप्रवर्तिनः / प्रायस्ते तादृशा वाच्या रूढितः स्वधियाऽनिशम् // 294 // इति तार्तीयकाण्डस्थः संदिग्धलिंगनिर्णयः / .. लेखितः स्मृतये नित्यं कल्याणोदधिसूरिभिः // इति तृतीयकाण्ड लिङ्गनिर्णयः समाप्तः चतुर्थकाण्ड लिङ्गनिर्णयः / अथ तुरीयकाण्डोक्तः सन्दिग्धलिङ्गनिर्णयः / लिख्यते गुरुपादाब्जसेवाहेवाकिना मया // 1 // भूर्भूमि-प्रमुखा नार्या कश्चिद् भू रान्तमव्ययम् / रत्नावती रत्नगर्भा क्षोणिोणी महिमही // 2 // समुद्ररशना क्षान्ता मौलिः कीलाभिधान्तरे / द्यावापृथिव्यौ द्यावाभूमी द्यावाक्षमे अपि // 3 // दिवस्पृथिव्यौ रादस्याविदन्त रोदसी स्त्रियाम् / . क्लीबे च रोदसी सान्ते सप्तैते द्वित्ववाचिनः // 4 // उर्वरा स्त्री रिणं क्लीबं तद्तद् उपरमूषरम् / रोदसीत्यव्ययः कचिनपुंसके स्थलं भवेत् // 5 // अकृत्रिमा स्थली वाच्या कृत्रिमा तु स्थला स्त्रियाम् / पुंल्लिगेऽपि मरुधन्वा खिलमप्रहतं त्रिषु // 6 // कश्चित् स्त्रियां खिला वक्ति स्त्रियां मृन्मृत्तिका-द्वयम / उषः पुंसि शुमा मृत्सा भृत्स्ना रुमा रुमत् स्त्रियाम् // 7 // सामुद्रं भेदवत् क्लीबमक्षीवं वशिरो नरे। क्लीबे च वशिरं कश्चित् सैन्धवं पुनपुंसके // 8 // मणिमन्थादयः क्लीबे रुचकत्रितयं तथा / सौवर्चलं पुनः कृष्णे तिलकं नृ-नपुंसके // 9 // यवक्षारादयः पुंसि स्त्रीलिंगे स्वर्जि-पंचकम् / पुंक्लीबवाचकं वर्ष क्लीबे स्यादुपवर्तनम् // 10 // विषयो देश-निर्गों द्वौ जनपदश्च पुंस्यमी / निवृत् स्त्रियां नरे. कश्चित् स्याद् राष्ट्र पुनपुंसके // 11 // .

Page #84
[31 मंडलं त्रिषु देशार्थमार्यावर्तो नरे पुनः / ... पुण्यभू-र्जन्मभूमिस्त्वन्तर्वेदिश्च समस्थली // 12 // ब्रह्मवेदिः स्त्रियामेते ब्रह्मावर्ती नरे स्मृतः / धर्मक्षेत्रं कुरुक्षेत्रं क्लीबेऽथ मध्यमः पुमान् // 13 // प्राच्योदीच्यौ च प्रत्यन्तः पाण्डुभूमश्च सर्वदा / उदभूमः कृष्णभूमः पाण्डुमृत्तिक एव च // 14 // स्यादुदङ्मृत्तिकश्चापि कृष्णमृत्तिकसंयुतः / सजलो निर्जलश्चैते पुंल्लिगे कच्छमस्त्रियाम् // 15 // वाच्यलिंगा अनूपाद्याः स्युर्देवमातृकान्तकाः / प्राग्ज्योतिषादयः पुंसि भूम्नि च देशवाचिनः // 16 // पुंसि ग्रामादयो ज्ञेया अवसानं नपुंसकम् / .. * नान्ता सीमा स्त्रियां तूपशल्यं मालं नृ-पंडयोः // 17 // परिसरश्च कर्मान्तः पुल्लिगे कर्मभूः स्त्रियाम् / गोष्ठं क्लीबेऽथवा पुंसि गोष्ठीनं स्यानपुंसके // 18 // आशितं त्रिषु सन्दिष्टं गवीनं क्लीबलिंगके / अस्त्रियां वप्रकेदारौ पुल्लिगे सेतुरेव च // 19 // . स्त्रीलिंगे पालिरालिश्च संवरश्च पुमानिह / शाकक्षेत्रादयः क्लीबे द्रोणिकाद्या नरे स्त्रियाम् // 20 // खलधानं भवेत् क्लीबे खलं त्रिषु पुनर्मतम् / चूर्णमस्त्री पुमान क्षोदो दन्तः सान्तं रजोऽस्त्रियाम् // 21 // स्त्रियां धूलिः नरे पांशुस्त्रिषु रेणुः निवेदितः / लोष्टोऽस्त्रियां नरे लोष्टुः लेष्टुश्च स्याद् दलिः स्त्रियाम् // 22 // अस्त्रीलिंगेऽपि वल्मीको बभ्रीकूटं च सर्वदा / " वामलूरो नरे नाकुः क्लीबे शत्रशिरो मतम् // 23 // स्त्रीक्लीबे नगरी पूः स्त्री पूरी त्रिष्वथवा पुरिः / / दंगोद्गश्च वा पुंसि पण्डके पत्तनादिकम् // 24 // ना निगमोऽस्त्रियां खेटः स्त्रीक्लीबे राजधान्यपि / . अस्त्रियां कोट्टदुर्गे द्वे कटं कटकोऽस्त्रियाम् // 25 // गया स्त्रियां कान्यकुब्जं कन्यकुब्जं महोदयम् / स्त्रीक्लीबयोस्त्रयश्वामी स्त्रियां काशि-चतुष्टयी // 26 // .

Page #85
क्लीबे साकेतमाख्यातं स्त्रीलिंगे कोसलादयः / पुष्पकरण्डकं चास्त्री स्त्रियां पुष्पकरण्डिनी // 27 // निषधान्ता इतः केचित क्लीबे पुंसि स्त्रियामपि / प्राकारो वरणः शालः सालो वाऽपि चयो नरि // 28 // प्राकाराग्रं कपिशीर्ष क्लीबे पार-गोपुरे / स्त्रियां रथ्या प्रतोली व विशिखाऽपि मिथो भवेत् // 29 // वोऽट्टः क्षोममेते च परिकूटं नृषण्ढयोः / हस्तिनखो नरे वाटस्त्रिषु कनिच (?) वाटिका // 30 // क्लीबे प्राचीनभाख्यातमावेष्टको नरे पुनः / . स्त्रियां वृत्तिः पदव्येकपदी पथा च पद्धतिः // 31 // स्यातां वायने क्लीबे वर्तनिः सरणि: स्त्रियाम् / . मागोऽध्वा निगमः पन्थाः पुंल्लिगेऽथ सृतिः स्त्रियाम् // 32 // सत्पथस्तु सुपन्थाश्चातिपन्था अपथा नरि।। अपथम् विपथं वलीबे, क्लीबे वा पुसि कापथम् // 33 // प्रान्तरं क्लीबलिंगे स्यात् कांतारः प्रवणोऽस्त्रियाम् / सुरंगा सन्धिला नार्या सन्धिरपि नरे. भवेत् // 34 // / चतुष्यथं तु संस्थानं चतुष्कं त्रिपथं त्रिकम् / / द्विपथं क्लीबलिंगेना घण्टापथश्च श्रीपथः // 35 // उपनिष्क्रमणं चोपनिष्करं च नपुंसके / .... . विपणिः पुंसि वा नायाँ स्थानं तु पुनपुंसके // 36 // . क्लीवे. पदं च शृङ्गाट बहुमागों नरे मतः / स्युश्चत्वरादयः षण्ढे निकेतं वास्तुरस्त्रियाम् // 37 // गेहं गृहं च पुग्लीबे भूम्नि गृहा गृहाणि वा / वेश्म-निकेतने सम क्लीबे,, नपुंसि मंदिरम्॥ 38 // सासनं सदनं क्लीबे भवनं पुनपुंसके / पुस्त्रियोश्च कुटो धाम्नि निलयस्त्वालयः पुमान् // 39 // स्त्रियां शाला समा क्लीवे भवेदवसितं त्रयम् / . आवसथो नरे पस्त्यं पक्षे वत्स्यं नपुंसके // 40 // . संस्ताय-आश्रयाऽऽवास-निवासाश्च नरे स्मृताः / ओकश्चीको नरे क्लीवे दन्तो ना वसतिः लियाम् // 41 //

Page #86
क्षयो ना शरणागारे ह्यागारं च नपुंसके / .... धाम धाम पुनः क्लीबे कुट्टिम पुनपुंसके // 42 // चतुःशाल-द्विकं क्लीबे चतुःशाली अथवा स्त्रियाम् / पुंवलीबे कूलकः सौध स्यात् स्त्र्युपकारिका द्वयी // 43 // प्रासादः पुंसि हर्म स्यात् क्लीवे त्रिषु मढः पुनः / आवसथ्यं भवेत् क्लीबे पुमानावसथः किल // 44 // पर्णशाला स्त्रियां क्लीबे चैत्यं च जिनसमनि / उटजोऽपि विहारस्तु कोशो गुजो (गुच्छा) ऽस्त्रियामिह // 45 // आथर्वणं तथाऽऽस्थानमरिष्टं च महानसम् / चतुरं क्लीबलिंगेऽमी स्त्रीलिंगे मन्दुरादयः // 46 / / आश्रमः पक्ववश्चापि कुटीरं नसके / ,प्रपा गजा निषद्या च स्त्रियामद्रोऽस्त्रियामपि // 47 // हट्टस्तथाऽऽपणः पुंसि हट्टेऽर्थे विपणिः स्त्रियाम् / अस्त्रियां मण्डपः स्तूपः कुडयं क्लीबेऽथवा नरि // 48 // एडूक वैडूक क्लीबे भित्तिदि-द्विक स्त्रियाम् / अजिरं प्रांगणं क्लीवे तथैव चत्वर-त्रिकम् // 49 // द्वाः स्त्रियां पण्डके द्वार प्रतीहर-द्वयं नरे / त्रिष्वर्गलाऽर्गलमस्त्री स्त्रीवलीबयो परोऽर्गलम् // 50 // अर्गलिका तथा सूर्चा कुञ्चिका-त्रितयं स्त्रियाम् / ना कुटस्तालकं क्लीबे स्त्रीपुंसयोश्च ताल्यपि // 51 // क्लीबेऽऽररमुत्तरंगमररी स्त्री तु पञ्जिका / कपाटश्च कवाटोऽपि त्रिषु पुमान कुवाटकः // 52 // अररिस्तोरणं वाऽस्त्री स्त्रियां वंदनमालिका। गोपानसी शिला नासा गृहावग्रहणी-द्वयम् // 53 // . पुंस्युम्बरादयो वाच्या अलिंदोप्यस्त्रियां मतः / स्त्रियां कपोतपाली स्पात विटंकः पुनपुंसके // 54 // पटलस्त्रिषु संदिष्टः छदिर्नीवं नपुंसके / वलीकमिन्द्रकोशोऽस्त्री पुल्लिगे मंगकः पुनः // 55 // . थोषायां वलभी प्रख्या नागदन्तादयो नरि / / अस्त्रीलिंगेऽपि प्रग्रीवो बातायनस्तथैव हि // 56 //

Page #87
गवाक्षो जालकश्चात्र कोष्टक-द्वितवं नरे। : स्त्रियांमत्रिः पुमान् कोणः स्त्रीपुंसयोरणिः स्मृतः // 57 // कोटिपालिश्च स्त्रीलिंगेऽप्यस्रः स्तम्भस्तु मानवे / . सोपानारोहण क्लोबे निःश्रेणिः प्रमुखाः स्त्रियाम् // 58 // नन्द्यावर्तादयः ' पुसि स्त्रियां पेटा-चतुष्टयम् / द्वयोः बहुकरी नार्या वर्द्धनी च समूहनी // 59 // संगराऽवकरो 'सि क्लीबे' चोदूंखलादिकम् / अवधातश्च पुल्लिंगे कण्डनं क्लीबलिंगकम् // 60 // कटस्त्रिषु तथाऽयोऽयं मुसलः पिटमस्त्रियाम् / के परे पिटकोऽप्यस्त्री चालनी क्लीषयोषितोः // 61 // तितउ शूर्पशब्दोऽपि प्रस्फोटनमयोषिति / स्त्रीलिंगे चान्तिका चुल्ली स्यात्क्लीबेऽस्मंतक-द्वयम् // 62 // स्त्रीक्लीबवाचिंनी स्थाली स्त्रियामुखा निवेदिता / त्रिषु स्यात् 'पिठरं कुण्डं चरः पुल्लिंगवाचकः // 63 // पुस्त्रियोश्च घट: कुम्भः कुटः करीरमस्त्रियाम् / ' कलसः कलशश्चापि त्रिलिंगे निपमस्त्रियाम् // 64 // हसन्यंगारधानी चांगारपात्री हसन्तिका / अंगारशकटी चैते पञ्च स्त्रीलिंगविश्रुताः // 65 // भवेद् भ्राष्ट्रीऽम्बरीषश्च स्वमते नरषण्ढयोः / .. क्लीबे स्वादम्बरीषं च पुंल्लिगे भ्राष्ट्र एव हि // 66 // ऋचीर्ष ऋजीर्ष क्लीबे कम्बिर्दर्वि-दिकं स्त्रियाम् / तर्दू नाऽऽलूगलन्ती च योषायां करकोऽस्त्रियाम् // 67 // स्त्रीलिंगे कर्करी नालिकेरज-द्वितयं नरे।। स्यात्कटाहस्त्रिषु प्रख्यः क्लीबे वा पुंसि कर्परः // 68 // मणिकोऽलिंजरीऽप्यरस्त्री गगरी कलशी पुनः / कलशी मन्थनी चैते स्त्रीलिंगे कीर्तिता इह // 69 // वैशाखः खजको मन्था मन्थानो मन्थदण्डकः / मन्थः क्षुब्धोऽस्य विष्कंभो मजीरः कुटरोऽपि च // 70 // शालाजीरो नरे / चात्र वर्धमानः शरावकः / चषकः कसमस्त्रीत्वे के परे वर्धमानकम् // 7 //

Page #88
मल्लिका स्त्रियोः कश्चित् कोशिकाऽपि तथैव हि / पारी कुतूश्च / योषायां कुतुपःः / पुनपुंसके // 72 // दृतिः खल्लस्तु पुंल्लिगे कश्चित्खल्लं नपुंसके / ... आलूः खियाममत्रं च क्लीबे पात्रं त्रिषु स्मृतम् // 73 // कपालं स्थालमादिष्टं स्त्रीक्लीबलिंगयोरिह / .. . पिधानं मलयोऽस्त्रीत्वे पुंसि शैलादयः पुनः // 74 // . शृंगं तु. शिखर कूटं कटकः पुं-नपुंसके / ... पुंस्यतटो भृगुश्चापि नितम्बस्त्रिषु कन्दरः // 75 // .. अस्त्रियां गह्वरं द्रोणी गुहा मिथः स्त्रियामपि / पादास्तु दन्तकाः पुंसि नार्यामधित्यका-द्वयी // 76. // स्नुः पुमानस्त्रियां प्रस्थं सानुश्च स्त्री दृषत् शिला / अश्मादयो नरेऽस्त्रीत्वे गण्डशैलोपलावपि // 77 // ..... स्यादाकरे द्वयोर्गजा खनिः खानिः स्त्रियामपि / ना धातुगैरिकं क्लीबे पाकशुल्कादिकं स्त्रियाम् // 78 // क्लीबे कालायसं शस्त्रं लोहं पारशवोऽस्त्रियाम् / गिरिसारं शिलासारं क्लीबे वा पुसि सम्मतः // 79 // अयः सिंहान-धूर्ते द्वे मण्डूरं सरणं पुनः / तैजसं क्लीबलिंगेऽमी कुशी स्त्रीलिंगवाचिनी // 8 // ताम्रादयोऽप्यतः क्लीबे विशेषस्तत्र कथ्यते / ससिं नागं च षण्ढेऽथ पुल्लिंगे वक्ति कश्चन // 81 // अस्त्रियां वर्धमादिष्टं स्वर्णारिः, पुंसि कीत्तितः / त्रपु त्रपुश्च षण्ढे स्यादस्त्रियां रजतं पुनः // 82 // . कश्चिद रूप्ये सिते हेम्नि रजतं त्रिषु वक्ति च / सुवर्ण स्वर्णमस्त्रीत्वे मनन्तं हेम षण्ढके // 83 // हेमशब्दोऽप्यकारान्तो हिरण्यं पुनपुंसके / ... हाटकं पुंसि षण्ढे वा वसु नपुंसके मतम् // 84 // अष्टापदं नराबे रा द्वयोश्चन्द्रमा स्त्रियाम् / क्लीबे मर्म तथा मर्मार्जुनं निष्कोऽस्त्रियामपि // 85 // भूरि षण्ढे नरे भूरिः कश्चित् शृंगी तु योषिति। .. स्याद् धनगोलकोऽप्यस्त्री स्त्रीक्लीवयोश्च पित्तला // 86 //

Page #89
आरो बरेऽस्त्रियां कथिदारकूटोऽपवयोषिति / .. रिरी रीरी च रीतिस्तु स्त्रियां ब्राहयादिकं तथा // 8 // क्लीबे विद्युत्प्रियं घोष प्रकाश वंगशुल्वजम् / घण्टाशब्दमसुरावम् रवण लोहजादयः // 8 // स्त्रीवलीबसूचकं कांस्यं पारदः पारतः पुनः / कनिशं सूतकश्चैते पुनपुंसकलिंगके // 89 // जन्मनि सूतकं क्लीबे स्यात्पुलिंगे रसश्चलः / पौष्पके त्वन्तकाः क्लीवे स्यात्कदम्बाष्टकं नरि // 9 // सौराष्ट्रीप्रमुखा नार्या कासीसाधा नपुंसके। . गंधाश्मा-प्रमुखाः पुंसि गंधश्चामोदलेशयोः // 91 // हरितालादिकं क्लीबे वंगारिस्तत्र मानवे / मनोगुप्त्यादयो नार्या गोला स्त्रीक्लीवलिंगके // 12 // स्यात् सिंदूरादिकं क्लीबे हिंगुलः पुंसि वा स्त्रियाम् / शिलाजत्वादयः क्लीबे क्षारः काचस्तु पुंस्यपि // 93 // कुलाली-त्रितयं नार्या बोलादयो नरे पुनः / रत्नं तथा वसु क्लीबे पुंस्त्रियोस्तु मणिः स्मृतः // 14 // वैडूर्य-पञ्चकं क्लीबे पारागोऽस्त्रियामपि / लोहितको नरे लक्ष्मीपुष्पं नपुंसके मतम् // 95 // अस्त्रियामिन्द्रनीलश्च हीरकः पुंसि वा स्त्रियाम् / . विराटजादयः पुंसि प्रवालंपुनपुंसके // 96 // सूर्यकान्तादयः पुंसि क्लीबे शुक्तिज-मौक्तिके। . मुक्ता स्त्रियां पुनः षण्टे मुक्ताफलं रसोदभवम // 97 // इति पृथ्वीकायः / / वारि-पानीयमोऽम्बु क्लीबे नारादयस्तथा / वार स्त्रियामपरः क्लीबे स्त्रियामापोऽपि भाग्न च // 98 // सान्तम् आपः पयः पाथः क्लीबे घनरसः पुमान् / क्लीबे घनरसं कश्चित् पुंसि यादोनिवासकः // 99 // अस्थाघाद्याश्च पञ्चापि गंभीरप्रमुखाः पुनः / कलुषान्ता समादिष्टाः वाच्यविंगाः, विचक्षणः // 10 //

Page #90
अवश्यायस्तु पुंल्लिगे मिहिका धूमरी खियाम् / प्रालेयं तुहिनं क्लीवे स्पाद-धिमानि त्रियामाप // 101 // हिमं तुषार-नीहारौ पुंक्लीबयोरिमे त्रयः। . पारावारादयः पुंसि सिन्धुः स्त्रीपुंसपोरपि // 102 // पुंसि तरंग-भगो दौ स्त्रीलिंगे वीचिरित्यापि / स्वादूर्मि पुस्त्रियोरत्र कश्चिन् नर-नपुंसके // 103 // लहरिलहरी नार्या पुंस्युल्लोलादयो मता। स्त्रियां बेला च मर्यादा कूलभूः कच्छमस्त्रियाम् // 104 // कूलं रोधस्तथा तीरं प्रतीरं सैकतं पुनः / अंतरीकं च षण्ढेऽमी तट पात्रं त्रिषु स्मृतम् // 105 // पुलिन द्वीप-पारे वाऽवारं हि नपुंसके / मदी हिरण्यवर्णा स्पाद रोधोवका तरंगिणी // 106 // एते स्त्रियां द्वयोः सिन्धुः शैवलिन्यादयः स्त्रियाम् / गंगादयोऽपि तभेदाः स्त्रियां तत्रापगाऽपगा // 107 // क्लीबे स्रोत-द्विक पुंसि प्रवाहौधौ पुना रयः / वेणी धारा स्त्रियां घट्टः पुमांस्तीयोऽस्त्रियामिह // 108 // पूरः प्लवादयः पुंसि प्रणाली त्रिषु कीत्तिता / कुल्या च सारणिर्नार्या बहुत्वे सिकताः स्त्रियाम् // 109 // बिन्दुः पुंसि पृषत् क्लीवे विभुट स्त्री पृषतः पुमान् / अस्त्रियां पंकजम्बालौ पुल्लिगे चिकिलादयः // 110 // स्त्रीपुंसयोः भवेत् कूपः स्यादूदपानमलियाम् / अन्धुः पहिश्च पुल्लिगे नेमिस्त्रिका च योषिति // 111 // नान्दीमुखो नान्दीपटश्चाहावोऽपि च मानवे / वीनाहो निपानं चास्त्री वापी च दीपिका खियाम् // 112 // चुरी चुण्ढी पुनर्नार्या चूतकः पुंसि विश्रुतः / उद्घाटकं घटीयन्त्रं नपुंसके मतं खलु // 113 // पादावर्त द्वयं पुसि क्लीवेऽखातयुगं नरे। तडागश्च तटाको वा तटाकः पुनपुंसके // 11 // कासारः पल्वलवाऽऽलवालं पुंक्लीवलिंगके / / : भ्रमर वालवावं हि क्लीवेऽथ सरसी, लियाम् // 115 //

Page #91
34] सरः क्लीवे तथा खेयंः परिखाः खालिका स्त्रियाम् / / आवालं स्वमते क्लीबे आवालः पुंसि कश्चन // 116 // आवापाऽऽधारबन्धाश्च निर्झरस्तु झरः स्रवः / . उत्सः पुंसि सरिः नार्थी प्रस्रवणं नपुंसके // 117 // इत्यपकायः // अप्पित्तवर्जिता सर्वे सि वहन्यादयो मताः / / अप्पित्तं क्लीवलिंमे स्वात्त कुकूलो बाष्पमस्त्रियाम् // 118 // उष्मा पुंसि स्त्रियां हेतिः कीला ज्वालकणो द्वयोः / अर्चिः स्त्रींक्लीक्योरत्र स्फुलिंगस्त्रिषु भाषितः // 119 // अलातमुल्मुकं क्लीवे चांगारः पुनपुंसके / स्त्रियां स्तरीस्तडिद विद्युद् अशनिः क्लीबवर्जितः // 120 // . ऐरावती चला शम्पाऽचिरप्रमादयः स्त्रियाम् / ... वायुप्रभृतयः शब्दाः पुंसि झञ्झा स्त्रियामिह // 121 // वायुभेदे समानश्च पुक्लीबलिंगवाचकः / अथ वनस्पतेरथाधिकारो लिख्यते मया // 122 // अरण्यं षण्ड-कांतारे अस्त्रिया-मटवी स्त्रियाम / अरण्यानी महत्त्वे स्त्री सूत्रषट्कं नपुंसके // 123 // . , कश्चिद् वनी स्त्रिवामाह पुल्लिगे झषपञ्चकम् / वन चापोषसंयुक्तं वेलं चात्र नपुंसके // 124 // आरामो निष्कुटश्चापि पौरकस्तु नरे त्रयः / / आक्रीडः पुनरुद्यानं भवेन्नरनपुंसके // 125 // वाटी त्रिषु समाख्याता सद्रारामश्च स्वपि / वृक्षाद्याः पुष्पान्ताः हि पुल्लिगे शाल्मलि ईयोः // 126 // अस्त्री कुजो निकुंजश्व कुडंग-पंचकं मरे / ..... फलवन्ध्यादयः पुंसि कलीप्रान्ता मता विषुः // 127 // ओषधिसैषधीश्चैव प्रततिर्बततिलता / / विरुद् गुस्मिन्यपि स्त्रीत्वे पुंसि क्लीवेऽथ चोलपः // 128 // अस्त्रियामंकुरांकूरी प्रोह-मामलं नरे। . बलिशं क्लीबलिंमेऽपि स्त्रियां शिखादयः पुनः // 129 // पुमान् स्कन्धः प्रकायद्योऽस्त्री. बटा शिकाः च योपिति / स्तम्बो ना विटपो गुल्मः शिखरं मूलमसियाम् // 230 //

Page #92
नान्तो मज्जा भवेत् पुंसि स्त्रीलिंगे त्वक् त्वचा पुनः / अदन्तोऽपि त्वचः पुंसि टापि मज्जा स्त्रियामपि // 131 // वल्कं तु वल्कलं स्थाणुरतिखरो गृषण्ढयोः / / पुमान् शङ्कुस्तथा दारुः कोटरः पनसोऽस्त्रियाम् // 132 // मज्जा च मज्जरिर्नार्या वल्लरि-वल्लरी द्वयोः / पलाशं छदनं पर्ण किसलयं नपुंसके // 133 // पत्रं छदं दल बह प्रवालः पल्लवोऽस्त्रियाम् / / पुस्त्रियोर्वर्तते शुंगा माढिदलस्नसा स्त्रियाम् // 134 // विटपः कुसुमं चास्त्री पुष्पं क्लीबेऽथवा नरि / प्रसूनत्रितयं क्लीबे मूम्नि सुमनसः स्त्रियाम् // 135 // एकत्वे सुमना नार्या कश्चिनपुंसके पुनः / जालकं क्लीबलिंगेऽथ क्षारकः कोरकः पुनः // 136 // कुड्मलो मुकुलं कुंदं स्तबकश्वास्त्रियाममी। पुंसि गुच्छो गुस्स क्लीबे गुलुञ्छोऽपि तथैव हि // 137 // परागोऽपि रसं पुंसि मधु क्लीबेऽथवा नरि / मकरन्दो मरन्दो ना भवेत् वृन्तं नपुंसके // 138 // स्मिते त्रिषु प्रबुद्धाद्याः तद्वत् संकुचितादिकम् / फलं पुंक्लीवलिंगे स्वाद् दाम शलाटु च त्रिषु // 139 // पुंसि ग्रंथिरदन्तो वा क्लीबे पर्व परस्तथा / स्त्रियां शिम्बा शमी शिम्बिः द्वयोः शिमिस्तु पिप्पलः // 140 // प्रायोऽश्वत्थादयः पुंसि वटस्त्रिलिंगसूचकः / .. प्राह सर्वधरो विद्वान् स्त्रीलिंगे पर्कटी जटी // 141 // उदुम्बरः पुमान् वृक्षे स्यात् ताने च नपुंसके / ' काकोदुम्बरिका फल्गुमलयुर्जघनेफला // 142 // स्त्रियां, जम्बूः स्त्रियां क्लीवे फल्गु पुंस्वपि कश्चन / आम्रादयो नरे शिगुरस्त्री कंकेल्लिरंगना / / 143 // ककुभाया नरे रम्भा मोचा स्त्री कदली न ना / / वेतसो बाण-कर्कन्धू रिपर्णी तु पुस्त्रियोः // 144 // शीत पुंस्यथवा क्लीये कुवली दाडिमी त्रिषुः।। " स्त्री कोल्बिदरं क्लीवे वृक्षे तु बदरी स्त्रियाम् // 145 //

Page #93
पुनपुंसकलिंगेऽमी साल-कर्पास-तूलकाः / नीपादयो नरे ख्याता वासा स्नुहिश्च योषिति // 146 // गुग्गुलर्गुग्गुलुः पीलुः पुंसि राजादनोऽस्त्रियाम् / .. ' त्रिष्विङ्गदी विडंगश्च कश्मरी-पंचक स्त्रियाम् // 17 // विडंगमास्त्रियां कश्चित् पुल्लिगे शेलुरेव च / पीतसालोऽसनश्चास्त्री पाटलिर्जाटलिईयो। // 148 टापि च पाटला नार्या पुष्पभेदे तु पाटलम् / कश्चित स्त्रीक्लीबलिंगेऽपि वर्णवति त्रिषु स्मृतः // 149 // भू|ऽस्त्रियां स्त्रियां धात्री शिवा चामलकी त्रिषु / फले चामलकोऽप्यस्त्री कलिस्क्षस्तु मानवे // 150 // त्रिषु बिभीतको भल्लातकश्चाथ हरीतकी। .... अभया त्रिफला पथ्या स्त्रियां तमालमस्त्रियाम् // 151 // निर्गुण्डि-त्रितयं नार्यामौद्रपुष्पं नपुंसके / 'जपादयः पुनर्नार्या प्रियङ्गरपि योषिति // 152 // जम्भस्तु करीरोऽप्यस्त्री धातुकी धातुपुष्पिका / कपिकच्छुरात्मगुप्ता चत्वारोऽपि खियाममी // 153 // धत्तूराद्याः मता पुंसि नालिकेरोऽपि पुस्त्रियोः / / ... ङीषन्ता लागली वर्षापाकी चाम्रातको नरे // 154 // केतकस्तिन्दुकी चापि सल्लकी तु कटी द्वयोः / इतः स-कीचकान्ताः हि वंशाद्याः पुसि कीर्तिताः // 155 // तुकाक्षीरी-त्रिक योषा क्लीबे, स्त्री वंशरोचना / ..., पूग-क्रमुक-गूवाको पुंस्युवेग नपुंसकम् // 156 // ताम्बूलवल्ली ताम्बूली नागपर्यायवल्लयपि / .. स्त्रीवलीबे तुम्न्यलाबूश्च मधुकं स्त्रीनपुंसके // 157 // : कृष्णलाद्याः स्त्रियां, पुंसि गोक्षुरस्तु त्रिकण्टकः / स्थलशृंगाटसंयुक्तः श्वदंष्ट्रायाः स्त्रियामिह // 158 // उशीर वीरणीमूले ड्रीबेरे बालकं पुनः / / कुसम्भमस्त्रियामेते. प्रपुन्नाटादयो नरि // 159 // ... : लट्वा स्त्रियां नरे लोध्रो गालवप्रमुखा इह। . नार्या मृणाणिनी चैव तथा पुटकिनी त्रिकम् // 16 //

Page #94
कमल नलिनं पद्म नालीकमुत्पलं पुनः / कुवलं कुमुदं चेत्यम्बुजं च पुनपुंसके // 161 // अरविन्दादयः शेषास्तभेदाश्च नपुंसके / कुमुवती स्त्रियां तत्र बीजकोश-द्वयं नरि // 162 // स्त्री कर्णिका पद्मनालं मृणालं च त्रिषु स्मृतम् / किंजल्कं केसरं कन्दो निर्यासं पुनपुंसके // 163 // , पद्ममस्त्री. तदा ज्ञेयमब्जसंख्याविशेषयोः / अब्जोऽस्त्रियां विधौ शंखे चाम्बुजेऽब्जं नपुंसकम् // 164 // शालूकं क्लीबलिंगेऽथ शैवालं शेवलं पुनः / / शेवालं शैवलं शेपालं जलशूकमस्त्रियाम् // 165 // पुंक्लीबयोः पलाण्डुश्च धान्यं क्लीबेऽथवा नरि / वीहिः स्तम्बकरिश्चाशुगर्भपाकी तु षष्टिकः // 166 // शालयः कलमाद्याश्च पुंल्लिगे क्लीवमाशु वा / पुंस्त्रीलिंगे मसूरो वा कलावस्तु सतीनकः // 167 // हरेणुः खण्डिकश्चाथ चणको हरिमन्थकः / एते पुंस्यस्त्रियां माषः कलम्बी पुंस्त्रियोरिह // 168 // मदनादयस्तु पुंल्लिगे ताम्रवृन्तादिकं स्त्रियाम् / कुल्मास-प्रमुखाः पुंसि कुल्माषोऽपि मतान्तरे // 169 // कंगुस्तु कंगुनी क्वंगुः प्रियंगु पीततण्डुला / ... काककंगुरिमे नार्यामुद्दालाद्यास्तु पुंस्यपि // 170 // देवधान्यं शणं क्लीबे भंगादयः स्त्रियामपि / / गवेधुः पुंस्त्रियोरुत्रं पुंल्लिगे जतिलादयः // 171 // अस्त्रियां सस्यशूकं च कणिश-सणु-रस्त्रियाम् / किंशारुः पुंसि वा क्लीबे त्रिषु नालं मतं किल // 172 // काण्डः पलः पलालश्च बुसं शाकं च शिग्रकम् / एतेऽस्त्रियां च पुल्लिगे तण्डुलीयादिकं पुनः // 173 // बिम्बी-प्रभृतयो नार्या वास्तुकं च नपुंसकम् / रसोनो लशुनश्चास्त्री नाऽरिष्टो गूंजनोऽस्त्रियाम् // 174 // दीर्घपत्रकमुख्याश्च पुंसि कारुरेव च / . द्वयोः पदोलिक रु स्त्रीलिंगे चिर्भटी-त्रिकम् // 175 //

Page #95
अर्शोध्नः सूरणः पुंसि कन्दश्चाकमस्त्रियाम् / कर्कोटकादयः पुंसि मूलकं पुनपुंसके // 176 // हरिपर्णादिकं क्लीबे शष्पं रौहिषमस्त्रियाम / कर्तृणं क्लीबलिंगे स्यात् कुशो बर्हि नडोऽस्त्रियाम् // 177 // दर्भ-कुथादयः पुंसि दूर्वादयः स्त्रियामपि / पोटगलादयो मत्र्षे मुस्ता त्रिषु च पूलकः ( उलपः) // 178 // बल्वजाः भूम्नि पुल्लिगे भाष्यकारस्तु बल्वजः / इक्षु-प्रभृतयः पुंसि काशः स्यात् पुनपुंसके // 179 // इषीका स्यात् स्त्रियां घासः पुंसि क्लीवेऽथवा मतः / तृणं विषो रसश्चैव गरलोऽपि हलाहलः // 180 // . . . कालकूटस्तु काकोल इमे पुंक्लीबभाषकाः / अहिच्छत्रादयो पुंसि दालवान्ता-सदारदाः // 181 // एते सर्वेऽपि पुल्लिंगे मिश्रा एवं वदन्ति च / अमरः पुंसि वा क्लीबे विषभेदान् मिथोऽवदत् // 182 // . नीलंगु-त्रितयं पुंसि कीटः स्त्रीपुंसयोरपि / पुलकाः कीकसाः काष्ठकीटो घुणादयो नरि // 183 // स्युः भू-लतादयो नार्या भूम्नि स्त्रियां जलौकसः / , अस्रपाः पुंसि नार्या वा मुक्तास्फोटो नरे पुनः // 184 // स्त्री शुक्तिः कंबुशखौ द्वावस्त्रियामथ वारिजः / त्रिरेखः षोडशावर्त्तः शंखनकाश्च क्षुल्लकाः // 185 // शम्बूकाश्चेह पुल्लिगे हिरण्यः कपर्दे पुमान / स्वर्णेऽस्त्रियां हिरण्यश्च पणास्थिकश्च मानवे // 186 // पुंस्त्रीलिंगे समाख्याती कर्पदक-वराटको / स्त्रियां टापि च दुर्नामा क्लीबे दुर्नाम कश्चन // 187 // दीर्घकोशा स्त्रियां वाच्या पिपीलकस्तु पुस्त्रियोः / पिपीलिकादयो नार्थी पुल्लिगे मत्कुणादयः // 18 // महाभीरुयुता एते पुस्त्रियोवृश्चिकः द्रुणः / कर्णजलौका तु कर्णकीटा शतपदी स्त्रियाम् // 189 // आली पुंसि तथा चालिरलं भवेन्नपुंसके / पुस्त्रियोर्धमराद्याश्च षडंदि षट्पदो नरे // 190 //

Page #96
खद्योतप्रमुखा पुंसि क्षुद्रादयः स्त्रियामपि / / 'मधु क्लीबे नरे कश्चित् सौद्र-त्रिकं नपुंसके // 191 // स्त्रीलिंगे चर्वणा मुख्या भम्मराली च मक्षिका / दंशः पुंसि स्त्रियां दंशी तज्जातिरल्पिका तथा // 122 // वरटा पुस्त्रियोरत्र तैलाटी-प्रमुखा स्त्रियाम् / ... पशु तिर्यङ् चरिव्यलिः श्वापदश्च मतंगजः // 193 // हस्ती-गजादयः पुंसि कुञ्जरः कलभोऽस्त्रियाम् / / स्त्रीपुंसयोः करेणुश्च धेनुका तु वशा स्त्रियाम् // 19 // 'हस्तिभेदा नरे नूनं घटा स्त्रियां नरे मदः / दानं क्लीवे प्रवृत्तिः स्त्री वमथुः करशीकरः // 195 // शुण्डा हस्तो मरे क्लीबे पुष्करं चांगुलिः स्त्रियाम् / .विषाणी त्रिषु ना स्कन्धः पण्डके चासन-द्वयम् // 196 // चूलिका चेषिका नार्या पुंसि गण्डचतुष्टयम् / / 1 / / द्वित्वे कुम्भौ विदुः पुंसि वाहित्थं च नपुंसके // 117 // पेचकाधा नरे गात्रमपरा स्त्रीनपुंसके। बिन्दुजालं पुनः पमं क्लीबके शृंखलस्त्रिषु // 198 // निगडश्चान्दुकश्चैव हिजीरो निज्जरोऽस्त्रियाम् / / * पारिश्च त्रिपदी नार्या क्लीबे तोत्रं च वेणुकम् // 11 // अङ्कशः स्यानरे क्लीबे सृणिर्गुडा च पुस्त्रियोः / . क्लीबेऽपष्ठं तथा यातं यतं वीतं च तदद्वयम् // 20 // कक्षा-त्रिकं स्त्रियां पुंसि कण्ठबंधः कलापकः / / घोटकाधाः हरिप्रान्ता एते पुल्लिंगवाचकाः // 201 // वडवाश्वा प्रसूर्वामी स्त्रीलिङ्गे गदिता इमे . "किशोराद्याश्च तद्भेदास्तवर्णवाचिनो नरे // 202 // आयुर्ना ग्रोथमस्त्रीत्वे निगालस्तु खुरो नरि। शफा पुच्छे च लांगूलं ललामं पुनपुंसके // 203 / / . लूम-ललाम-नान्ते द्वऽदन्तं लूमं नपुंसके। वालहस्तोऽपि पुंल्लिगे तथा वालधिरेव च // 204 // अपावृत्त-परावृत्त लुठितानि तु वेल्लिते / - 11 एते त्रिषु समादिष्टा षण्ढ़े च घोरितादिकम् // 205 //

Page #97
त्रिष्वाश्वीनः कवी नार्या खलीनं खलिनं पुनः / , कवियं चास्त्रियामेते कविका तलिका स्त्रियाम् // 206 // क्लीबे दामाञ्चनं प्रक्षरं पुनः प्रखरोऽस्त्रियाम् / चर्मदण्डोऽथवा दण्डो नरे नार्या कशात्रयम् // 207 // वल्गाद्वयोः हि पर्याण क्लीवे वीतद्वषं तथा / वेसराद्या नरे ख्यातास्तथर्षभो वृषादयः // 208 // नैचिकं च स्त्रियां क्लीबे, विषाणं त्रिषु कीर्तितम् / अस्त्रियां ककुदं शृंगं स्त्रियां सास्नाऽथ गौर्दयोः // 209 // सौरभेयादयो नार्यामापीनमस्त्रियामपि / ऊधः क्लीबेऽथ पुंक्लीबे करीषं गोमयं व्रजः // 21 // त्रिषु गव्यं च षण्डेऽपि गोकुलं गोधनं धनम् / प्रजनो प्रसरो पुंसि कीलः स्त्रीपुंसपोरिह // 211 // . स्त्रीक्लीवयोश्च दाम स्यात् स्त्रीलिंगे दामनी मता / संदानं क्लीबलिंगे स्युरजादयोऽपि मानवे // 212 // अजा तु छागिका मजा सर्वभक्षा गलस्तनी / . स्त्रियामिमेऽस्त्रियां मेषः पुंसि ते चर्करादयः // 213 // विशेषः कथ्यते तत्र मेषी-प्रभृतयः स्त्रियाम् / . . * अवि-सोढादयः क्लीबे सरमा च युनी स्त्रियाम् // 214 // अस्त्री द्वीपी शिवा नारी क्रोष्टा पुल्लंगवाचकः / क्रोष्ट्री किरिश्च योषायाम् स्त्रीक्लीवे कदली पुनः // 215 // त्रिलिंगे कन्दली प्रख्या पुंसि वातप्रमी पुनः / लियां वातप्रमीः ज्ञेयाः शल्पकः पुस्त्रियोरपि // 216 // त्रिलिंगे शललं प्रोक्तम् मिश्रास्तु शललोऽस्त्रियाम् / स्त्रियां गोधा निहाका च गौधेर-त्रितयं नरि // 215 // स्त्रीलिंगे मुसली-षट्कं कुड्य मत्स्यः पुमानपि / : गृहोलिकादयः स्त्रीत्वे हलाहलः पुनर्नरि // 218 // ब्राह्मणी-द्वितयं नार्या कृकलासादयो नरे। . अस्त्रियां मूषिकः पुंसिं मूषकादय एव च // 219 // स्त्रियां छुछुन्दरीमुख्या आखुरोतुरहियोः / साधा. अथ तदभेदा पुल्लिंगे गदिता इह // 220 // .

Page #98
फटः स्फट: फणश्चात्र स्त्रीपुंसयोस्त्रयोप्यमी / कश्चित् क्लीबे फणं वक्ति कञ्चुकः पुनपुंसके // 221 // विहगाद्याः पुनः पुंसि वयः क्लीबे च विः स्त्रियाम् / खगे पुंसि विहायाश्च चञ्चु-चतुष्टयी स्त्रियाम् // 222 // पत्रं पतत्रं पिच्छे द्वे क्लीबे वाजो नरे पुनः / तनूरुहं गरुच्चास्त्री पुमान् पक्षः छदोऽस्त्रियाम् // 223 // स्त्रीलिंगे पक्षतिर्वाच्या प्रडीनाद्या नपुंसके / तत्पुरुष-समासेऽपि पेशीकोश इति स्मृतः // 224 // अण्डे कोशः स्त्रियां पेशी पेशिस्वण्डो मतान्तरे / कोशश्वाण्डोऽस्त्रियां कोषस्तथा कुलाय एव ना // 225 // नीडस्त्रिषु नरे केकीमुख्या केका स्त्रियामपि / बर्ह पुंक्लीबलिंगे स्यात् पुंसि शिखण्डकादयः // 226 // अस्त्रियां कुक्कुटो वाच्यः स्त्रीलिंगे वारलादयः / / दाघाटादयः पुंसि सारसी लक्ष्मणा स्त्रियाम् // 227 // लक्ष्मणा त्रिषु रौद्रस्तु कुक कौञ्चौ नरे पुनः / टापि कुञ्चा स्त्रियां वाच्या पुंसि चाषादयः पुनः // 228 // स्त्रीलिंगे चटका नूनं बलाका विसकण्ठिका / / सारिका तु पीतपादा गोराटी-प्रमुखा स्त्रियाम् // 229 // सि स्त्रियां च विज्ञेयं कर्करेटु-चतुष्टयम् / आटिरातिः शरारिश्च शब्दास्त्रयः स्त्रियामपि // 230 // कृकण-प्रमुखा पुंसि मत्स्ये च शफर-द्वयोः / प्रोष्ठी शृंगी स्त्रियां क्लीबे पोताधानं जलाणुकम् // 231 / / यादांसि क्लीबलिंगे स्युः नकादयो नरे मताः / कुलीरोऽप्यस्त्रियां ख्यातोऽसुरे कमठमेव च // 232 // कच्छपः कमठः पुंसि वर्षाभूश्च स्त्रियां नरे। पक्ष्यादि प्रसवेऽप्यण्डः पुनपुंसकवाचकः // 233 // उद्भिदः पुंसि विख्याताः क्लीबे चोद्भिज्जमुद्भिदम् / त्यक्ता अत्रापि ये शब्दास्ते स्वलिंगप्रकाशिनः // 234 // उक्ताः शेषाश्च ये शब्दास्ते प्रत्ययादिभेदतः / लिंगान्तरेण जायन्ते केचिदूह्याः स्वम्बुधैः // 235 //

Page #99
M इति चतुर्थकाण्डोत-संदिर लिंगनिमः / लिखित स्माबले निला कल्यायोदधिमरिया // 23 // स्वप्रतालिगभेदोऽत्र लेयः सोऽन्यग्रतात्र किल / विचार्य धिषणाबङ्गिः सूरिभिःर्षदर्शिभिः // 237 // इति सुर्यकाण्डोक्त-लिङ्गनिर्णयः समासः // 4 // अथ पञ्चम-काण्डोक्तो लिंगनिर्णयो लिख्यते परता नाका प्रेताः यात्यास्तथातिवाहिकाः / पौते कात्तिताः पुंसि विष्टिराजूः स्त्रियामपि / मरक-त्रितयं पुंसि दुर्गतिः पुंस्त्रियोरिह / स्मात् पातालादिकं क्लीबे नागलोको नरे मलः // 2 // रसातलं भवेवस्त्री शषिरं वाच्यलिंगकम / सुषिर्चपा खियां छिद्रमन्तरं पुनपुंसके // 3 // द्वयोगत्तोऽवटो पुंसि क्लीबमगाधमेव च / विषु बरो भुवः छिद्रे भयं नाम्नि दरोऽलियाम // 5 // ____ इति पञ्चमकाण्डोक्त-लिंगनिर्णयः समाः // 5 // अथ षष्ठ-काण्डोक्त-लिंगनिर्णयो लिख्यते विश्वं क्लीवे नरे लोको विपं पिष्टपं मतम् / संसारो भुक्तं चेते त्रयः स्युः पुनपुंसके // 1 // जगती स्त्री जगत क्लीवं क्षेत्रलो वाच्य लिंगकः / आत्मा भवी तथा जीवोऽसुमान जन्युभ देहभृत // 2 // पुल्लिगवाचका एते सत्त्वं तु जन्तुरस्त्रियाम् / उत्पत्तिश्च जनिर्नार्या क्लीवे जन्मजनुदयम् // 3 // जीवसिष्वसवः प्राणाः पुंसि बहुत्ववाचिनः / / जीवितं क्लीबर्विोऽपि जीवातुः पुंनपुंसके // 4 // श्वसितं पपडके पोक्तं पुसि वासस्तु भेदकः / भारः क्लीवे पुनः कभिवन्तः पुंसि भानुक्त // 5 // .

Page #100
अन्त करण-मुख्याश्च क्लीने संकल्प एव ना।.. क्लीके शर्म पाः शर्म शातं सात सुवादिकम् // 6 // निर्वति-वेदना पीडा व्यथा चार्ति स्त्रियामपि / बाधा द्वयोः परे क्लीबे कष्टं त्रिष्वाधिरेव ना // 7 // सपत्राकृति-निष्पत्राकृति-क्षुधः स्त्रियामिमे / व्यापादः पुंस्युपज्ञा स्त्री चर्चा संख्या विचारणा // 8 // स्त्रियां कश्चित्तरे को कासना भावना स्त्रियाम् / , संस्कारो निर्णयोन्तश्च तिश्चषस्तु नरेऽप्यमी // 9 // स्यात् संप्रधारणाऽविद्या भ्रान्ति मिथ्यामतिः स्त्रियाम् / स्त्रीपुंसयोः भ्रमः पुंसि सन्देहो छापरोऽस्त्रियाम् // 10 // आरेका विचिकित्सा स्त्री पुंसि क्लीवे च संशयः / परभागादयः पुंसि स्यात् स्वरूपं स्वलक्षणम् // 11 // क्लीबे, पुंसि स्वभावात्मानौ रीतिः प्रकृतिः त्रिपाम् / सहजस्त्रिषु पुल्लिंगे सो निसर्ग एव च // 12 // धर्मः शीलं तथा स्नेहः प्रेमापूर्वोऽस्त्रियाममी / स्यात् संसिद्धिरवस्था च दशा प्रीतिः स्थितिः खियाम् // 13 // क्लीबे हाई च दाक्षिण्यं स्त्रीलिंगे चानुकूलता / पुंसि विप्रतिसारश्चानुशय-त्रितयं तथा // 14 // अवधानं समाधानं प्रणिधानं नसके / समाधिश्च वृषः पुंसि धर्मोऽस्त्री पुण्यसुकृते // 15 // श्रेयः क्लीबे विधिः पुंसि दैवोऽस्त्री नियतिः खियाम् / भाग्यं तु भागधेयं च दिष्टं क्लीबे नरे त्वयः // 16 // अलक्ष्मी-निऋति-कालकर्णिका च त्रयः स्त्रियाम् / पातकं कष्मषं कल्कं पङ्को रजोऽस्त्रियामिमे // 17 // अशुभाधा अघप्रान्ता क्लीबे पाप्मा पुनर्नरि / कलौ शहरकं चास्त्री पुमानुपाधिरेव च // 18 // स्वगुणे वर्तमानाः स्युः पुण्यपापसुखादयः / यथोक्तलिंगिनः प्रोक्तास्त्रिलिंगे तद्वति स्मृताः॥१९॥ पुंसि प्रमादछेदी द्वावभिप्रायाशयावुभौ / भावः शेषोऽस्त्रियां प्राय आकृतामा नपुंसके // 20 //

Page #101
शीतं क्लीबे सुषीमश्च सुशीम वाच्यलिंगकः / / तुषारः शिशिरश्चात्र हिमोऽपि पुनपुंसके // 21 // . पक्षे शीतादयः सप्त स्वगुणे पुंसिं वर्तिनः / तवति वाच्यलिंगाः स्युरेवं वदन्ति केचन // 22 // उष्णस्तिग्मश्च तीवोऽपि तीक्ष्णश्चण्डः खरः पटुः / सप्तामी स्वगुणे पुंसि त्रिलिंग्यां किल तवति // 23 // मिश्राश्चोष्णादयः क्लीबे त्रिलिंगाश्चेह तवति / कोष्णादयस्तु पञ्चामी पुल्लिगे तद्वति त्रिषु // 24 // इमे क्लीबे गुणे मिश्राः स्युनिष्ठरादयस्त्रिषु / .. तत्रास्ति कर्कशोऽप्यस्त्री पुंल्लिगे कोमलादयः // 25 // मधुराधा रसाः पुंसि गुणमात्रप्रवर्तिनः / तवत्सु वाच्यलिंगाश्च कषायस्तुवरोऽस्त्रियाम् // 26 // गुणे गंधादयः पुंसि तवति च त्रिलिंगकाः / आमोदाद्याश्च विश्रान्ताः गुणवृत्तौ त्रिषु स्मृताः वर्णाश्च लोहितः कालो मेचको नीलधूमलौ / / पुनपुंसकयोरेते शेषाः शुक्लादयोऽप्यथ // 28 // कर्बुरान्ता नरि ख्याताः स्वगुणे तद्वति त्रिषु। . किम्मीरप्रमुखा एवं चित्रं चित्रो मतान्तरे // 29 // पुंसि शब्दादयो वाच्या आरवः पुनपुंसके / षड्जादयः स्वराः सप्त तन्त्रीकंठोदभवा नरि // 30 // रुदितं त्रितयं क्लीवे पुल्लिगे गह्वरादयः / सत्कृित पर्दनं चैव कर्दनं च नपुंसके // 31 // . स्त्री श्वेडा क्रन्दनं क्लीबे कोलाहलोऽस्त्रियामपि / कलंकलादयः पुंसि हेषा हेषा स्त्रियामिह // 32 // गर्जः स्त्रीपुंसयोः क्लीबे बृंहितं हस्तिनिःस्वने / / विस्फारो धनुषां पुंसि हम्मारम्भे च गोः स्त्रियाम् // 33 // स्तनितं गर्जितं क्लीबे गर्जिः पुमानितः पुनः / द्रु रान्ता स्त्रियास पुंसि क्लीबे च गदिता किल // 34 // तारोऽत्युच्चैर्ध्वनिः प्रोक्तो मंद्रो गंभीर एव च / . स्यात्कलो मधुरोऽव्यक्तस्त्रय एते त्रिषु स्मृताः // 35 // .

Page #102
काकली प्रतिश्रम् नार्या भवेत्काकुनरखियोः / संघाताद्याः नरे तत्र विशेषः कथ्यते पुनः // 36 // वारो वजस्तथा कूटमस्त्रियां मण्डलं त्रिषु / क्लीबे पटलं वाच्यं पेटकं त्रिषु भाषितम् // 37 // द्वयोः पिण्डोऽस्त्रियां चक्र क्लीवे वृन्दकदम्बके / जालं स्त्रीक्लीबलिंगेऽपि यूथं स्यात्पुनपुंसके // 38 // फेनाऽथ कथ्यते डान्तश्चक्रवाड (ल) इति व्रजे / स्त्रीलिंगे संहतिः, पुंसि संघसार्थों तु देहिनाम् // 39 // कुलं क्लीबेऽथ पुल्लिंगे निकायप्रमुखा खलु / शोकादयोऽपि पार्थान्ताः नपुंसके निवेदिताः // 40 // वातुलो नरि वात्याद्याः धोरण्यन्ता स्त्रियामिमे / स्त्रीपुंसवाचिनी श्रेणित्वेि द्वौ उभौ त्रिषु // 41 // 'भवेत् द्वयं द्वयी चैव त्रयं त्रयी चतुष्टयम् / चतुष्टयी क्धू-क्लीबे गुणिनि वाच्यलिंगता // 42 // युगल द्वितयं चैतौ योषित-क्लीव-निवेदको / युगं द्वैतं यमं द्वंद्व युग्मं यमल-मामले // 43 // स्यादश्च-गोयुगं चैव हस्ति-षद्गवम् एव हि / एते नपुंसके शेयाः परशतादयस्त्रिषु // 44 // क्लीबे प्राज्यादयस्तत्र प्राज्ये भूरित्रिष स्मृतः / त्रुटिर्मात्रा च योषायां स्त्रीपुसयोस्तुटिः कणः // 5 // कश्चित् क्षुल्लं त्रिषु स्तोके पुंस्यणुलेश एव च / त्रुटयादयोऽणुसंयुक्ता आविष्टलिंगकाः परे // 43 // हस्वं लघु त्रिषु क्लीवेऽत्यपादिश्च नपुंसके / दीर्घादयोऽप्युदग्रान्ता वाच्यलिंगा इमे पुनः // 47 // न्यक पुंसि वा स्त्रियां क्लीबे, क्लीबे नीचादवस्त्रिषु / विशालमस्त्रियां वाच्यं गुणिवृत्तौ त्रिषु स्मृतम् // 48 // विशङ्कटादयः क्लीबे वाच्यलिंगे बृहन्महत् / आषामाद्या नरे प्रोक्ता उत्सेधः पुनपुंसके // 49 // प्रपंचाभोगविस्तारव्यासाः शब्दे स विस्तरः। समासस्तु समाहारः संक्षेपः संग्रहो मरि // 5 //

Page #103
क्लीबे सर्वादयः प्रायः शकलं खण्डमस्त्रियाम् / / अर्थोऽपि वाच्यलिंगः स्यात् समांशेऽर्ध नपुंसके // 51 // अंशो भागादयः पुंसि मलिनाधा नपुंसके / / पवित्रमस्त्रियां कश्चित गुणिवृत्तौ पुनस्त्रिषु // 52 // प्रधानमजहल्लिगे ग्रामणीरग्रणी नरे। ग्रामनी पिते पुंसि श्रेष्ठे त्रिष्वमरः पुनः // 53 // ... पुंक्लीबयोर्वरं कश्चित् अव्ययं वाच्यलिंगकम् / प्रेष्ठं पराई युग्मं च वाच्यलिंगा अमी त्रयः // 54 // मुख्याद्याः परपर्यतास्त्रिषु शेषा इमेऽपरे / श्रेष्ठं तु सत्तमं श्रेयः पुष्कलं च त्रिलिंगके // 55 // प्रशस्यवाचकाः पुंसि व्याघ्रादयः पदोत्तरे / स्त्रीलिंगवाचिनी तत्र मतल्लिका मचर्चिका // 56 // प्रकांडमस्त्रियां ज्ञेयं तल्लजादय अत्र च / आविष्टलिंगकाः क्लीबे स्यादुपसर्जनयामलम् // 57 // / अस्त्री काण्डः पुमान् रेफः शेषा सर्वेऽधमादयः / अन्तिा वाच्यलिंगा स्युः रेफस्त्रिज्वपरोऽधमे // 58 // चार्वाद्याश्च प्रियान्ताः स्युः वाच्यलिंगा इमे पुनः / / व्युष्टिः स्त्रियामसाराद्या नपुंसके निवेदिताः // 59 // . जरत् पुंसि स्त्रियां क्लीबे तथैव मूर्तिमत् त्रिषु / सनिधिः सन्निकर्षो ना निकटं पुनपुंसके // 6 // स्युः पार्थादयः क्लीबे विप्रकृष्टं परं किल / दूरं त्रयोप्यमी प्रोक्ता वाच्यलिंगा विचक्षणैः // 61 // सनातनादयः पञ्च स्युः ध्रुवान्तास्त्रिलिंगकाः / . स्थेय-चतुष्टयं क्लीबे कूटोऽस्त्री निश्चले पुनः // 62 // स्थावराद्याश्च षण्वेऽपि वाच्यलिंगं जगत्पुनः / चंचलाद्यास्त्रिषु क्लीबे चोर्मिमदवसानकाः // 63 // अन्वक्षानुपदं क्लीबेऽन्वक्षमव्ययमेव च / एकाकी चैककस्त्वेकः पुल्लिगे त्रिषु वाऽपरे // 64 // एकतानादयः शब्दा एकायनगतान्तिमाः / एतेऽष्टौ वाच्यलिंगाश्च विबुधैरिहं भाषिताः // 65 //

Page #104
पौरस्त्यमादिम वाच्यं प्रथमं पूर्वमेव हि / अग्रमेते विष प्रोक्ताः ना आदिः आविष्टलिंगकः // 66 // जघन्यमन्तिम चांत्यमतः पाश्चात्यपश्चिम / चरमं वाच्यलिंगाः स्युः अन्तः स्त्रीलिंगवर्जितः // 67 // नपुंसक मध्यमाद्याः प्रायश्चान्तरमस्त्रियाम् / तुल्यादयो नरे तत्र समानोऽस्त्री परस्त्रिषु // 68 // स्युरुत्तरपदस्थाश्च प्रख्याद्या वाच्यलिंगकाः / अर्चा तुलोपमा कक्षा प्रतिमा प्रतियातना // 69 // प्रतिकृतिः प्रतिच्छाया योपिल्लिगे भवन्त्यमी / अनुकारोऽनुहारो स्यात् प्रतिनिधिश्च सर्वदा // 70 // प्रतिकायः प्रतिच्छन्दः पञ्चामी पुसि भाषिताः / साम्बोपम्योपमानानि प्रतिरूप-त्रिकं पुनः // 71 // पडते क्लीबलिंगे स्युः सूर्मी शूर्मी च योषिति / शूमोदन्तस्तु पुल्लिंग स्थूणा च हरिणी खियाम् // 72 प्रतिकूलादयोऽपष्टु-पर्यता वाच्यलिंगकाः / क्लीबे सव्यादयस्तत्राऽस्त्रियां वृत्तं त्रिषूलबणः // 73 // अन्यद अन्यतर भिन्नं त्वमेकमितरच्च तत् / . अन्यार्थवाचका एते वाच्यलिंगा उदारिताः // 74 // करम्बाधा नरे तत्र विविधादि द्वयोराप / अविलंबित-पर्यतास्तरिताधा नपुंसके // 75 // गुणिवृत्तौ पुनरत वाच्यलिंगाः भवन्ति च / स्त्री झम्पाऽथ पुमान् भम्पाऽनारताधा नपुंसके // 76 // तत्र साधारणं चैव दृढसंधि तु संहतम् / वाच्यलिंगास्त्रपश्चामी कलिलाधा नपुंसके // 77 // अन्तर्द्धिस्तत्र पुल्लिंगेऽप्यन्ता व्यवधा स्त्रियाम् / रीढाऽवज्ञा पुनर्नार्यामवहेलं मतं त्रिषु // 78 // दोला प्रेक्षा पुनर्नार्या फाण्ट क्लीबेऽपरो नरि / अधःक्षिप्तादयः क्लीबेऽथ चाऽऽविद्धं मतं त्रिषु // 79 // वृत्तादयः स्मृताः पुंसि कश्चिदारोपिते पुनः / . उपाहितः त्रिपु. ब्रूते पक्वादयो नपुंसके // 8 //

Page #105
प्लुष्ट-पुष्टादयो पुसि क्लीबेच छिद्रितादिकम् / द्रुवस्तु विदुतः पुंसि नपुंसकमुतादिकम् // 8 // विदरो ना भिदा मार्ग क्लीक वंगीकृतादवः / / तिमिताद्याः पुनः पुंसि क्लीबे प्रस्थापितादिकम् / / 82 // तप्ताद्याः सन्ति पुल्लिगे शीतं स्त्यान नपुंसके / उपनतादयः पुंसिः प्रवृद्धाद्याश्च षण्ढके / / 83 // अस्त्रियां कर्म। संविष्ट क्रिया विधा स्त्रियामपि / स्यादास्याऽऽस्थाऽऽमना चैव स्थितिरेते स्त्रियामिह // 84 // . प्रतिबन्धः प्रतिष्टम्भ. आवेशाद्या नरे मताः / / गति :डा स्त्रियामा विहार-त्रितयं नरे / .85 // व्रज्याऽटाटो स्त्रियां चर्या व्यत्यासाद्याः पुनरि / स्फातिवृद्धिस्तु. कामिन्यां प्रीणनाद्या नपुंसके / 86 // पर्याप्तिः प्रणतिः नार्या प्रणिपातादयो नरि / :स्त्रीलिंगे परिपाट्यावृत् , स्त्री क्लीबे चानुपूपि // 87 // अतिपातादयः पुंसि संकटं तु मपुंसकम् / कामादयोऽपि चत्वारोप्यकारान्सा अमव्ययाः // 8 // अव्ययास्तु, मकारान्ता गाढादयस्तु षोडशः / . अद्रव्ये वर्तमानाः स्यु नपुंसकनिदिनः // 89 // एषां मध्ये भवेद्य यत्ततामिवाचि त्रिषु स्मृतम् / जृम्भणालिंगने कलीने जृम्भा त्रिलिंगवाचिनी // 90 परिष्वंगस्तु संश्लेषा परीरम्भब पुंस्यपि / स्यादूपगृहतं कलीये अंकपालीद्वयी खियाम् // 91 // उत्सवाथे महोदन्तः पुंल्लिगकायकः खलु / / .. तेजोऽर्थे तु महः सान्तं क्लीने, पुंस्युङ्वादयः // 22 // अस्त्रियां संगमस्तत्राभ्युपात्तिः स्त्रियामिह / . अन्तरायं च षण्टेऽपि वेला स्त्री वारमन्तरम् // 93 // एतद् पुंक्लीवलिंगे स्याद् अभ्यादामं नपुंसकम् / .. उपोद्घातादयः मुनिः प्रयोगः कार्मणे नरि // 94 // 15 भवेदारोहणं क्लीबे कांतिणभादक निमाम् .... विनमः . स पुति तथा परिचयकम् ANE

Page #106
इंगितं क्लीबलिंगोक्तं स्याद् अनुमीनमास्त्रयाम् / हेतुऍसि द्वयोर्योनिः क्लीबे कार्यत्रिकं पुनः // 96 // निमित्तं कारणं हेतुर्बीजं योनिर्निबन्धनम् / निदानं निदानं धर्मिवृत्तित्वेऽजहल्लिगा इमे सदा // 97 // निष्ठा स्त्रियां समाख्याता निर्वहणं नपुंसकम् / पुंल्लिगे प्रवहश्चैव जातिय॑क्तिः पुनः स्त्रियाम् // 98 // क्लीबे सामान्यजाते द्वे तिर्यक नपुंसके किल / स्त्री साचिः अव्ययं कश्चित् पुंसि संहर्षद्रोहको // 99 // स्पर्धा चापक्रिया नार्यां वन्ध्यं मोघं त्रिषु स्मृतम् / स्त्रियां मुधाऽफलं चान्तर्गडु-द्वयं नपुंसके // 10 // संन्निवेशो व्ययः पुंसि सम्मृर्छनं च पण्डके / अभिव्याप्ति स्त्रियां भ्रषो भ्रंशाऽभावो नरे त्रयः // 101 // संक्रामः संक्रमश्चास्त्री नीवाक-द्वितयं नरे। . अवेक्षा कामिनीलिंगे विश्रंभांत्रतयं नरे // 102 // विक्रिबा-विकृती नायर्या चक्रावत्तों भ्रमो नरि / स्त्रियां भ्रान्तिर्धमिधूर्णिर्विप्रलम्भादयो नरि // 103 // स्यादतिसर्जनं क्लीबे लंभनं लवनं तथा / निष्पावश्च पवः पुंसि पवनं तु नपुंसकम् // 104 // अथाऽयोषिति निष्ठेवः ष्ठीवनं प्ठयत-ष्ठीवने / थूत्कृतं क्लीबलिंगेऽमी निवृत्तिः स्यात् स्त्रियामिह // 105 // उपरमोपरामौ द्वौ पुंल्लिगेऽपि निवेदितौ / विरतिरारतिश्चैवावरत्युपरती स्त्रियाम् // 106 / / विधूननं विधुवनं रिवणं स्खलनं-समे / त्राणं नपुंसके पुंसि रक्ष्णादयः स्त्रियां किया // 107 // स्फरण-स्फुरणे क्लीबे ज्यानिर जाणिर् वृतिः स्त्रियाम / वरादयः स्मृताः पुंसि बुद्धिः शक्तिः स्त्रियां सदा // 108 // निष्क्रमो बुद्धिसामर्थ्य निर्गमे निष्क्रमः पुमान् / *अव्ययानि त्रिलिंगेऽपि सर्वदा समरूपिणः // 109 // * प्रतौ तु-उत्तराध एवं पठितमः अव्ययानि च पुंक्लीवलिंगयो.रह सर्वदा // 509 //

Page #107
शेषा उक्ताश्च ये शब्दास्ते प्रत्ययादिभेदतः / लिंगान्तरेण वर्तन्ते केचिदूह्या स्वयम्बुधैः // 11 // उक्तादन्येऽपि ये शन्दा यद्यद्-लिंगप्रवर्तिनः / प्रायस्ते तादृशाः वाच्याः रूढितः स्वधियाऽनिशम् // 111 // स्वमताल्लिगभेदोऽत्र ज्ञेयः सौम्यमतात् किल / विचार्य धिषणावद्भिः सूरिभिः दीर्घदर्शिभिः // 112 // लिंगानुशासनाच्छन्दाः प्रशिता इह केचन / ' तदर्थश्च ततो वाच्यः दृष्ट्वा तत्पुस्तकं परम् // 113 // . शब्दाः स्वगुणलिंगस्था वर्तन्ते येऽपि केचन / ते गुणि-वर्तमानाः स्युस्त्रिषु ज्ञेया च कोविदः // 114 // . लिंगानि कियतां नाम्नां नोक्तानीह प्रमादतः / वाच्यानि तानि विद्वद्भिः स्वयं निर्णीय सद्धिया // 115 // सूत्रपाठक्रमेणेव कल्याणोदधिसूरिणां / स्वपरस्मृतये नित्यं लिखितो लिंगनिर्णयः // 116 // इति सामान्यकांडोक्त-लिंगनिर्णयः समाप्तः // 6 // इति समाप्तः लिंगनिर्णयः /

Page #108
શ્રી આર્ય-જય-કલ્યાણ કેન્દ્ર ટ્રસ્ટ સંચાલિત પ્રાચીન અને અર્વાચીન ગ્રંથ પ્રકાશનમાં શ્રી સંઘને તથા ભાગ્યવંતોને લાભ લેવા હાર્દિક અપીલ અમારા તરસ્થી અત્યાર સુધીમાં ર૭ જેટલા પ્રાચીન, અર્વાચીન ગ્રંથો પ્રકાશિત કરાયા છે. જેમાં 7 જેટલા પ્રાચીન ગ્રંથોનો પણ સમાવેશ થાય છે. ઘેર મોંઘવારીના આ કાળમાં સતત પ્રકાશન કાર્ય ચાલુ રાખવું” એ ખૂબ જ પરિશ્રમ અને ખર્ચ માંગે એવી પરિસ્થિતિ છે અને શ્રી સંઘને વિનંતી કરીએ છીએ કે આપના સંઘના જ્ઞાનખાતાની રાશિમાંથી આ પ્રાચીન ગ્રંથાદારની શુભ પ્રવૃત્તિમાં સહયોગી બનો. અને નાશ પામતા ગ્રંથને બચાવી જ્ઞાનરક્ષાની પુણ્યપ્રવૃત્તિમાં સહભાગી બનો. ભાગ્યશાળી દાતાઓ 5001 રૂા. થી સાહિત્ય સંરક્ષક 1001 રૂા. થી સાહિત્ય ભક્ત બની શ્રતભકિતમાં પોતાના હિસ્સા નોંધાવી શકે છે. નીચેના સ્થળે સંપર્ક સાધે. - શ્રી આર્ય-જય-કલ્યાણ કેન્દ્ર ટ્રસ્ટ | શ્રી ગૌતમ-નીતિ-ગુણસાગરસૂરિ શS | મે. લખમશી ઘેલાભાઈ કુ. | જૈન મેઘ સંસ્કૃતિ ભવન, - 3, ચીચબંદર, ( કે. લાલજી પુનશી વાડી, દેરાસર લેન, મુંબઈ-૯ ઘાટકોપર (પૂર્વ) મુંબઈ-૭૭ મ