Book Title: Jain Darshan me Achar Mimansa
Author(s): Chhaganlal Shastri
Publisher: Mannalal Surana Memorial Trust Kolkatta
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010216/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. - The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI terApaMtha dvizatAbdI samAroha zrImatI vAla sabhA jaina pusvAhA ratanagar3ha (rAjA abhinandana meM - meM jaina darzana AcAra-mImAMsA - muni nathamala Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabandha-sampAdaka chaganalAla zAstrI prakAzakaseTha mannAlAlajI surAnA memoriyala TrasTa 81, sadarna evenyU, kalakattA-26 prabandhakaAdarza sAhitya saMgha cUrU ( rAjasthAna ) jaina darzana granthamAlA : satrahavAM puSpa mudraka : rephila ArTa presa, 31, bar3atallA sTrITa, kalakattA-7 prathama saMskaraNa 1000 : mUlya 2 rupaye 50 na0 paise ASAr3ha, saMvat 2017 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanoM jJAna netra hai, acAra caraNa / patha ko dekhA to sahI, para usa ora caraNa nahIM bar3hate, dekhane se kyA banegA ? abhIpsita lakSya dUra kA dUra hI rahegA, draSTA use AtmasAt nahIM kara paaegaa| yathArtha ko jAnA, AcaraNa meM liyA -tabhI sAdhya sdhegaa| yahI kAraNa hai, prAcAra kA jIvana-zuddhi ke kSetra meM sabase adhika mahattvapUrNa sthAna hai / jaina darzana kA to mAno yaha prANa hai / vibhAvagata AtmA punaH apane zuddha svarUpa meM adhiSThita ho, isake lie satya ko jAnanA aura use adhigata karane ke nimitta jAgarUka bhAva se sakriya rahanA AcAra-sAdhanA hai| jaina vAGamaya isake bahumukhI vivecana se bharA hai| ___ mahAtapA, janavandha prAcArya zrI tulasI ke antevAsI muni zrI nathamalajI dvArA race 'jaina darzana ke maulika tattva' se gRhIta 'jaina darzana meM AcAra mImAMsA' nAmaka yaha pustaka prAcAra ke vividha pahaluoM para vizada, prakAza DAlatI hai| muni zrI ne isameM jJAna, cAritra, sAdhanA, zramaNa-saMskRti evaM jaina darzana aura vartamAna yuga Adi vividha viSayoM para sAMgopAMga vizleSaNa kiyA hai / zrI terApaMtha dvizatAbdI samAroha ke abhinandana meM isa pustaka ke prakAzana kA dAyinva seTha mannAlAlajI surAnA memoriyala TrasTa, kalakattA ne svIkAra kiyA, yaha atyanta harSa kA viSaya hai| terApaMtha kA prasAra tatsambandhI sAhitya kA prakAzana, aNuvrata Andolana kA jana-jana meM saMcAra TrasTa ke uddezyo meM se mukhya haiN| isa pustaka ke prakAzana dvArA apanI uddezya-pUrti kA jo mahattvapUrNa kadama TrasTa ne uThAyA hai, vaha sarvathA abhinandanIya hai| jana-jana meM sattattva-prasAra, naitika jAgaraNa kI preraNA tathA jana-sevA kA uddezya lie calane vAle isa TrasTa ke saMsthApana dvArA pramukha samAjasevI, Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ gha ] sAhityAnurAgI zrI hanUtamalajI surAnA ne samAja ke sAdhana-sampanna vyaktiyoM ke samakSa anukaraNIya kadama rakhA hai| isake lie unheM sAdara dhanyavAda hai| Adarza sAhitya saMgha, jo satsAhitya ke prakAzana evaM pracAra-prasAra kA dhyeya lie kArya karatA A rahA hai, isa mahattvapUrNa prakAzana kA prabandha-bhAra grahaNa kara atyadhika prasannatA anubhava karatA hai| aAzA hai, sat AcAra ke pathiko ke lie yaha pustaka preraNAdAyI siddha hogii| saradArazahara (rAjasthAna) zrAvaNa zuklA 7, 2017 jayacandalAla daphtarI vyavasthApaka Adarza sAhitya saMgha Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama jijJAsA samyag darzana samyaga jJAna samyag cAritra sAdhanA-paddhati zrAmaNa-saMskRti kI do dhArAeM jaina darzana aura vartamAna yuga pariziSTa (TippaNiyAM) . . . . . ...... ...... Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka 1-6 - - - jijJAsA loka-vijaya loksAra sAdhanA-patha saMsAra aura mokSa Page #10 -------------------------------------------------------------------------- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka-vijaya ? gautama ne pUchA-bhagavan ! vijaya kyA cwal bhagavAn ne kahA --- gautama ! Atma-svabhAva kI anubhUti hI zAzvata sukha hai / zAzvata sukha kI anubhUti hI vijaya hai / duHkha AtmA kA svabhAva nahIM hai / AtmA meM duHkha kI upalabdhi jo hai, vahI parAjaya hai / bhagavAn ne kahA --- gautama 1 jo krodha-darzI hai, vaha mAna-darzI hai jo mAna-darzI hai, vaha mAyA darzI hai 1 jo mAyA darzI hai, vaha lobha-darzI hai / jo lobha-darzI hai, vaha prema-darzI hai / jo prema-darzI hai, vaha dveSa darzI hai 1 jo dveSa darzI hai, vaha moha darzI hai / jo moha-darzI hai, vaha garbha-darzI hai / jo garbha-darzI hai, vaha janma-darzI hai / jo janma-darzI hai, vaha mAra-darzI hai / jo mAradarzI hai, vaha naraka darzI hai / jo naraka-darzI hai, vaha tiryaka -darzI hai / jo tiryak-darzI hai, vaha duHkha -dazIM hai / duHkha kI upalabdhi manuSya kI ghora parAjaya hai / naraka aura tiryaJca (pazupakSI ) kI yoni duHkhAnubhUti kA mukhya sthAna hai - parAjita vyakti ke lie bandIgRha hai / garbha, janma aura mauta - ye vahA~ le jAne vAle haiN| vahA~ le jAne kA nirdezaka moha hai / krodha, mAna, mAyA, lobha, prema aura dveSa kI paraspara vyAti hai / ye saba moha ke hI vividha rUpa haiM / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA moha kA mAyAjAla isa chora se usa chora taka phailA huA hai| vahI loka hai| eka moha ko jItane vAlA samUce loka ko jIta letA hai| bhagavAn ne kahA-gautama ! yaha sarvadarzI kA darzana hai, yaha niHstra-vijetA kA darzana hai, yaha loka-vijetA kA darzana hai / draSTA, niHzastra aura vijetA jo hotA hai vaha saba upAdhiyo se mukta ho jAtA hai athavA saba upAdhiyo se mukti pAnevAlA vyakti hI draSTA, niHszatra yA vijetA ho sakatA hai / yaha dRSTA kA darzana hai, yaha zastra-hIna vijetA kA darzana hai / - krodha, mAna, mAyA aura lobha ko tyAgane vAlA hI isakA anuyAyI hogaa| vaha saba se pahale parAjaya ke kAraNo ko samajhegA, phira apanI bhUlo se nimaMtrita parAjaya ko vijaya ke rUpa meM badala degA / lokasAra gautama-bhagavan ! jIvana kA sAra kyA hai ? bhagavAn-gautama ! jIvana kA sAra hai-Atma-svarUpa kI upalabdhi / gautama-bhagavan ! usakI upalabdhi ke sAdhana kyA haiM ? bhagavAn-gautama ! antar-darzana, antar-jJAna aura antar-vihAra / jIvana kA sAra kyA hai ? yaha prazna AlocanA ke AdikAla se carcA jA rahA hai| vicAra-sRSTi ke zaizava kAla meM - jo pradArtha sAmane AyA, mana ko bhAyA, vahI sAra lagane lgaa| nazvara sukha ke pahale sparza ne manuSya ko moha liyaa| vahI sAra lgaa| kintu jyohI usakA vipAka huA, manuSya cillAyA-"sAra kI khoja-aMbhI adhUrI hai| ApAtabhadra aura pariNAma-virasa jo hai vaha sAra nahIM hai; kSaNabhara sukha de aura cirakAla taka duHkha de, vaha sAra nahIM hai; thor3A sukha de aura adhikaM duHkhaM de, vaha sAra nahI hai "" / bahir-jagat ( dRzya yA paudgalika jagat ) kA svabhAva hI aisA hai| usake guNa-sparza, rasa, gandha, rUpa aura zanda-Ate haiM, mana ko lubhA cale jAte haiN| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [ 3 ye guNa viSaya hai / viSaya ke sevana kA phala hai - saMga | saMga kA phala hai-- moha / moha kA phala hai - vahir - darzana ( dRzya jagat meM AsthA ) | bahir-darzana kA phala hai--' bahir jJAna' ( dRzya jagat kA jJAna ) / ' bahir -jJAna' kA phala hai - 'vahir -vihAra' ( dRzya jagat meM ramaNa ) / isakI sAra-sAdhanA hai dRzya - jagat kA vikAsa, unnayana aura bhoga | kA sA anurAga, sukhAbhAsa meM sukha kI AsthA, nazvara ke prati anazvara hita meM hita kI sI gati, abhakSya meM bhakSya kA sA bhAva, kI sI preraNA - ye inake vipAka haiM / kartavya meM kartavya vicAraNA ke praur3ha - kAla meM manuSya ne samajhA - jo pariNAma - bhadra, sthira aura zAzvata hai, vahI sAra hai / isakI saMjJA -- 'viveka-darzana' hai / viveka - darzana kA phala hai - viSaya -tyAga / viSaya -tyAga kA phala hai -- saMga | asaMga kA phala hai-- nirmohatA / nirmohatA kA phala hai -- antara- darzana / antar-darzana kA phala hai - antar - jJAna / antar-jJAna kA phala hai -- antar - vihAra | isa ratna - trayI kA samanvita - phala hai- - Atma-svarUpa kI upalabdhi - mokSa yA AtmA kA pUrNa vikAsa - mukti / bhagavAn ne kahA- gautama ! yaha AtmA ( adRzya - jagat ) hI zAzvata sukhAnubhUti kA kendra hai / vaha sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabda se atIta hai isalie adRzya, apaudgalika, abhautika hai / vaha cinmaya - svabhAva meM upayukta hai, isalie zAzvata sukhAnubhUti kA kendra hai' / phalita kI bhASA meM sAdhya kI dRSTi se sAra hai -AtmA kI upalabdhi aura sAdhana kI dRSTi se sAra hai-ratnatrayI / isIlie bhagavAn ne kahA- gautama ! dharma kI zruti kaThina hai, dharma kI zraddhA kaThinatara hai, dharma kA AcaraNa kaThinatama hai 1 0 / dharma-zraddhA kI saMjJA 'antardRSTi' hai / usake pA~ca lakSaNa haiM -- ( 1 ) zama Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana maiM AcAra mImAMsA (2) saMvega (3) nirveda (4) anukampA aura (5) Astikya / dharma kI zruti se Astikya dRr3ha hotA hai / Astikya kA phala hai-anukampA, akra ratA yA ahiMsA / ahiMsA kA phala hai-nirveda-saMsAra-virakti, bhog-khinntaa| bhoga se khinna hone kA phala hai--saMvega-mokSa kI abhilaassaa-dhrm-shrddhaa| dharma-zraddhA kA phala hai-zama-tIvratama krodha, mAna, mAyA aura lobha kA vilaya aura nazvara sukha ke prati virAga aura zAzvata sukha ke prati anurAga 11 // loka meM sAra yahI hai| sAdhanA-patha "AhaMsu vijjA caraNaM pamokkhaM"-sUtra' ..."vidyA aura caritra-ye mokSa haiM"- samyaga-darzana, samyag-jJAna aura samyak-cAritra-ye sAdhanA ke tIna aGga haiN| kevala samyaga-darzana, samyaga-jJAna yA samyak cAritra se sAdhya kI siddhi nahIM hotii| darzana, zAna aura cAritra-ye tIno nirAvaraNa (kSAyika) vana bhaviSya ko vizuddha banA DAlate haiN| atIta kI karma-rAzi ko dhone ke lie tapasyA hai| zArIrika dRSTi se ukta tIno kI apekSA tapasyA kA mArga kaThora hai| para yaha bhI saca hai-kaSTa sahe binA Atma-hita kA lAbha nahIM hotA 12 / mahAtmA buddha ne tapasyA kI upekSA kii| dhyAna ko hI nirvANa kA mukhya sAdhana maanaa| bhagavAn mahAvIra ne dhyAna aura tapasyA-dono ko mukhya sthAna diyaa| yUM to dhyAna bhI tapasyA hai, kintu AhAra-tyAga ko bhI unhone gauNa nahIM kiyaa| usakA jitanI mAtrA aura jitane rUpoM meM jaina sAdhako meM vikAsa huA, utanA dUsaro meM nahIM yaha kahanA atyukti nhiiN| tapasyA Atma-zuddhi ke lie hai| isalie tapasyA kI maryAdA yahI hai ki vaha indriya aura mAnasa vijaya kI sAdhaka rahe, taba taka kI jaae| tapasyA kitanI lambI ho-isakA mAna-daNDa apanI-apanI zakti aura virakti hai| mana khinna na ho, Arta-dhyAna na bar3he, taba taka tapasyA ho-yahI basa maryAdA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana darzana meM AcAra mImAMsA hai| virakti kAla meM upavAsa se anazana taka kI tapasyA Adeya hai| usake binA ve Atma-vaJcanA, yA Atma-hatyA ke sAdhana bana jAte haiM / saMsAra aura mokSa jaina-dRSTi ke anusAra rAga-dveSa hI saMsAra hai| ye dono karma-vIja haiN|4 / ye dono moha se paidA hote haiM 15 / moha ke do bheda haiM-(1) darzana-moha (2) cAritra-moha / darzana-moha tAttvika dRSTi kA viparyAsa hai / yahI saMsAra-bhramaNa kI mUla jar3a hai| samyaga-darzana ke binA samyaga jJAna nahIM hotaa| samyaga-jJAna ke vinA samyak-cAritra, nahIM hotA, samyaka-cAritra ke vinA mokSa nahIM hotA aura mokSa ke binA nirvANa nahIM hotaa| ___cAritra-moha AcaraNa kI zuddhi nahIM hone detaa| isase rAga-dveSa tIvra banate haiM, rAga-dveSa se karma aura karma se saMsAra-isa prakAra yaha cakra nirantara ghUmatA rahatA hai| 7 viSaya-grahaNa 1 rAgadveSa ra azuddhabhAva - sattAudaSa karmabandha S kama-trAgamana Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA, bauddha darzana bhI saMsAra kA mUla rAga-dveSa aura moha yA avidyA-inhIM ko mAnatA hai 171 naiyAyika bhI rAga-dveSa aura moha yA mithyAzAna ko saMsAra-bIja mAnate haiM 11 sAMkhya pAMca viparyaya aura pataJjali klezoM ko saMsAra kA mUla mAnate haiM 19 / saMsAra prakRti hai, jo prIti-aprIti, aura viSAda yA moha dharma vAle sattva, rajasa aura tamas guNa yukta hai-triguNAtmikA hai| . prAyaH sabhI darzana samyag jJAna yA samyaga-darzana ko mukti kA mukhya kAraNa mAnate haiN| bauddhoM kI dRSTi meM kSaNabhaGguratA kA jJAna yA cAra Arya-satyoM kA jJAna vidyA yA samyag dazana hai| naiyAyika tattva-jJAna,20 sAMkhya21 aura yoga darzana22 bheda yA viveka-khyAti ko samyag-darzana mAnate haiM / jaina-dRSTi ke anusAra tattvoM ke prati yathArtha ruci jo hotI hai, vaha samyag-darzana hai 23 / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7-34 samyaga-darzana zIla aura zruta ArAdhanA yA mokSa-mArga dharma samyak saMprayoga paurvAparya sAdhanAkrama svarUpa vikAsakrama samyaktva mithyA-darzana aura samyaka-darzana jJAna aura samyaga-darzana kA bheda darzana ke prakAra trividha darzana paMcavidha darzana samyag-darzana kI prApti ke hetu dazavidha ruci samyag-darzana kA prAptikrama aura labdhi prkiyaa| yathA pravRtti mArga-lAma Arogya lAbha samyag darzana-lAma antara muhUrta ke vAda tIna puja mithyA darzana ke tIna rUpa samyag darzana ke do rUpa Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyag darzana aura puJja mizra-puJja saMkrama vyAvahArika samyag darzana samyagdarzI kA saMkalpa vyAvahArika samyag-darzana kI svIkAra vidhi| AcAra aura aticAra pAMca aticAra samyaga-darzana kI vyAvahArika pahacAna pAca lakSaNa samyaga-darzana kA phala mahattva dhruvasatya asaMbhAvya kArya cAra siddhAnta satya kyA hai? sAdhya-satya Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIla aura zruta eka samaya bhagavAn rAjagRha meM samavasta the| gautama svAmI aae| bhagavAn ko vaMdanA kara bole-bhagavan ! kaI anya yUthika kahate haiM-zIla hI zreya hai, kaI kahate haiM zruta hI zreya hai, kaI kahate haiM zIla zreya hai aura zruta bhI zreya hai, kaI kahate haiM zruta zreya hai aura zIla bhI zreya hai; inameM kaunasA abhimata ThIka hai bhagavan ? / bhagavAn bole-gautama ! anya-yUthika jo kahate haiM, vaha mithyA (ekAnta apUrNa) hai / maiM yUM kahatA hU~-prarUpaNA karatA hU~ cAra prakAra ke puruSa-jAta hote haiM1-zIlasampanna, zrutasampanna nhiiN| 2-zrutasampanna, zIlasampanna nhiiN| 3-zIlasampanna aura zrutasampanna / 4-na zIlasampanna aura na zrutasampanna / pahalA puSpa-jAta zIlasampanna hai-uparata (pApa se nivRtta) hai, kintu azrutavAn hai-avijJAtadharmA hai, isalie vaha mokSa mArga kA dezaArAdhaka hai / dusarA zruta-sampanna hai--vijJAtadharmA hai, kintu zIla sampanna nahIM-uparata nahIM, isalie vaha dezavirAdhaka hai / tIsarA zIlavAn bhI hai ( uparata bhI hai ), zrutavAn bhI hai ( vijJAtadharmA bhI hai ), isalie vaha sarva-ArAdhaka hai / cauthA zIlavAn bhI nahIM hai ( uparata bhI nahIM hai), zrutavAn bhI nahI hai (vijJAtadharmA bhI nahIM hai ), isalie vaha sarva virAdhaka hai / isameM bhagavAn ne batAyA ki korA jJAna zreyas kI ekAMgI aArAdhanA hai| korA zIla bhI vaisA hI hai| jJAna aura zIla donoM nahIM, vaha zreyasa kI virAdhanA hai; ArAdhanA hai hI nhii| jJAna aura zIla donoM kI saMgati hI zreyas kI sarvAMgINa ArAdhanA hai / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] ArAdhanA yA mokSa-mArga - bandhana se mukti kI ora, zarIra se AtmA kI ora, bAhya-darzana se antara- darzana kI ora jo gati hai, vaha ArAdhanA hai / usake tIna prakAra haiM". ( 1 ) jJAna-ArAdhanA ( 2 ) darzana-ArAdhanA ( 3 ) caritra - zrArAdhanA, inameM se pratyeka ke tIna-tIna prakAra hote haiM ( 1 ) jJAna-ArAdhanA - utkRSTa ( prakRSTa prayatna ) madhyam ( madhyama prayatna ) jaghanya (alpatama prayatna ) ( 2 ) darzana-ArAdhanA ,, 33 (3) caritra - ArAdhanAAtmA kI yogyatA vividharUpa hotI hai I ata eva tInoM ArAdhanAo kA prayatna bhI sama nahIM hotA / unakA taratamabhAva nimna yaMtra se dekhie - jJAna ke utkRSTa prayatna meM darzana ke utkRSTa prayatna meM caritra ke utkRSTa prayatna meM Ac jaina darzana meM AcAra mImAMsA - hai de aties jJAna jJAna jJAna darzana darzana darzana caritra caritra caritra kA kA kA kA kA kA kA kA kA utkRSTa madhyama alpatama utkRSTa madhyama alpatama utkRSTa madhyama alpatama prayatna prayatna prayatna prayatna prayatna prayatna prayatna prayatna prayatna die 33 The de The ac 35 hai 33 arc sic/ sc 59 de Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [ 11 yaha grAntarika vRttiyo kA bar3A hI sundara aura sUkSma vizleSaNa hai| zraddhA, jJAna aura caritra ke tAratamya ko samajhane kI yaha pUrNa dRSTi hai / dharma zreyan kI sAdhanA hI dharma hai / sAdhanA hI carama rUpa taka pahu~ca kara siddhi bana jAtI hai| zreyam kA artha hai - AtmA kA pUrNa vikAsa yA caitanya kA nirdvandva prakAza | caitanya saba upAdhiyoM se mukta ho caitanyasvarUpa ho jAe, unakA nAma zreyas hai / zreyam kI sAdhanA bhI caitanya kI ArAdhanAmaya hai, isalie vaha bhI zreyas hai / unake do, tIna, cAra aura usa isa prakAra aneka apekSAoM se aneka rUpa batalAe haiM / para vaha saba vistAra hai / saMkSepa meM zrAtmaramaNa hI dharma hai| vAstavikatA kI dRSTi ( vannuvarUpa ke nirNaya kI dRSTi ) se hamArI gati sakSepa kI ora hotI hai / para yaha sAdhAraNa janatA ke lie buddhi-gamya nahIM hotA, taba phira saMkSepa se vistAra kI ora gati hotI hai / jJAnamaya aura caritramaya AtmA hI dharma hai / isa prakAra dharma do rUpoM meM baMTa jAtA hai-- jJAna aura caritra / jJAna ke do pahalU hote haiM--ruci aura jAnakArI / satya kI ruci ho tabhI satya kA jJAna aura nRtya kA jJAna hI tabhI usakA strIkaraNa ho sakatA hai / isa dRSTi se dharma ke tIna rUpa bana jAte hai- ( 1 ) ruci, ( zraddhA yA darzana ) ( 2 ) jJAna ( 3 ) caritra | caritra ke do prakAra haiM : ( 1 ) saMvara ( kriyAnirodha yA trakriyA ) ( 2 ) tapasyA yA nirjarA ( grakriyA dvArA kriyA kA vizodhana ) isa dRSTi se dharma ke cAra prakAra bana jAte haiM-- jJAna, darzana, cAritra aura tapa / cAritra dharma ke dama prakAra bhI hote haiM ( 1 ) kSamA ( 2 ) mukti ( 3 ) zrArjava ( 4 ) mArdava inameM sarvAdhika (5) lAghatra ( 6 ) satya ( 7 ) saMyama ( 8 ) lAga prayojakatA ratna trayI - jJAna, darzana ( zraddhA yA ruci - (6) dharma-dAna (10) brahmacarya Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] jaina darzana meM AcAra mImAMsA aura caritra kI hai| isa trayAtmaka zreyomArga (mokSa-mArga) kI ArAdhanA karane vAlA hI sarvArAdhaka yA mokSa-gAmI hai / samyak saMprayoga jJAna, darzana aura caritra kA triveNI saMgama prANImAtra meM hotA hai| para usase sAdhya siddha nahIM bntaa| sAdhya-siddhi ke lie kevala triveNI kA saMgama hI paryApta nahIM hai / paryApti (pUrNatA ) kA dUsarA paNa ( zarta) hai yathArthatA / ye tIno yathArtha ( tathAbhUta ) aura ayathArtha ( atathAbhUta ) dono prakAra ke hote haiN| zreyas-sAdhanA kI samagratA ayathArtha jJAna, darzana, caritra se nahIM hotii| isalie inake pIche samyaka zabda aura jor3A gayA / samyaga-jJAna, samyag-darzana aura samyag-caritra-mokSa-mArga haiM / paurvAparya sAdhanA aura pUrNatA ( svarUpa-vikAsa ke utkarSa ) kI dRSTi se samyag-darzana kA sthAna pahalA hai, samyag-jJAna kA dUsarA aura samyag-caritra kA tIsarA hai / sAdhanA-krama darzana ke binA jJAna, jJAna ke binA caritra, caritra ke binA karma-mokSa aura karma-mokSa ke vinA nirvANa nahIM hotA / svarUpa-vikAsa-krama samyaga-darzana kA pUrNa vikAsa 'caturtha guNa-sthAna' (Aroha krapa kI pahalI bhUmikA) meM bhI ho sakatA hai| agara yahA~ na ho to bArahaveM guNasthAna (Aroha krama kI AThavI bhUmikA-kSINamoha ) kI prApti se pahale to ho hI jAtA hai| ___ samyag jJAna kA pUrNa vikAsa - terahave aura samyak caritra kA pUrNa vikAsa caudahaveM guNasthAna meM hotA hai| ye tIno pUrNa hote haiM aura sAdhya mila jAtA hai-AtmA karmamukta ho parama-AtmA bana jAtA hai| samyaktva eka cakSuSmAn vaha hotA hai, jo rUpa aura saMsthAna ko zeya dRSTi se dekhatA hai| dUsarA cakSuSmAn vaha hotA hai, jo vastu kI jJeya, heya aura upAdeya Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAsA [ 13 dazA ko viparIta dRSTi se dekhatA hai| tIsarA use aviparIta dRSTi se dekhatA hai| pahalA sthUla-darzana hai, dUsarA vahi-darzana aura tIsarA antara-darzana / syUla-darzana jagat kA vyavahAra hai, kevala vastu kI jJeya dazA se sambandhita hai| agale dono kA aAdhAra mukhyavRttyA vastu kI heya aura upAdeya dazA hai| antara-darzana moha ke pudagalo se DhakA hotA hai| tava ( sahI nahIM hotA isalie ) vaha mithyAdarzana (viparIta darzana ) kahalAtA hai| tIna kapAya ke ( anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, samyaktva-moha, mithyAtva-moha aura samyaktva-mithyAvamoha ke pudgala-vijAtIya dravya kA vipAka ) udaya rahate hue antar-darzana samyaka nahIM banatA, aAgraha yA Aveza nahIM chuutttaa| ina vijAtIya dravya ke dUra ho jAne para aAtmA meM eka prakAra kA zuddha pariNamana paidA hotA hai / usakI saMjJA 'samyaktva' hai| yaha antar-darzana kA kAraNa hai| vantu ko jAna lenA mAtra antara-darzana nahIM, vaha Atmika zuddhi kI abhivyakti hai| yahI samyaka-darzana ( yathArtha-darzana )-aviparIta-darzana, sahI dRSTi, matya ci, satyAbhimukhatA, an-abhiniveza, tattva-zraddhA, yathAvandhita vantu paribhAna hai| samyaktra aura samyaga-darzana meM kArya-kAraNabhAva hai| matla ke prati AsthA hone kI kSamatA ko moha paramANu vikata na kara sake, utanI pratirodhAtmaka zakti jo hai, vaha 'samyaktva hai| yaha kevala aAtmika sthiti hai| mamyaga -darzana isakA jJAna-sApekSa pariNAma hai| upacAra-dRSTi se samyaga -darzana ko bhI samyaktva kahA jAtA hai / mithyA darzana aura samyag darzana mithyAtva kA abhivyakta rUpa tattva-zraddhA kA viparyaya aura samyaktva kA abhivyakta rUpa tattva-zraddhA kA aviparyaya hai / viparIta tatva-zraddhA ke dasa rUpa banate haiM :1-adharma meM dharma saMjJA / 2-dharma meM adharma sNjnyaa| 3-amArga meM mArga saMjJA / 4-mArga meM amArga sNjnyaa| 5-ajIva me jIva saMjJA / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jaina darzana meM AcAra mImAMsA 6-jIva meM ajIva saMjJA / 7-asAdhu meM sAdhu saMjJA / 8-sAdhu meM asAdhu saMjJA / 6-amukta meM mukta saMjJA / 10-mukta meM amukta saMjJA / isI prakAra samyak-tatva-zraddhA ke bhI dasa rUpa banate haiM :1-adharma meM adharma saMjJA / 2-dharma meM dharma saMjJA / 3-amArga meM amArga saMjJA / 4-mArga meM mArga sNjnyaa| 5-ajIva meM ajIva saMjJA / 6-jIva meM jIva saMjJA 7-asAdhu meM asAdhu saMjJA / 8-sAdhu meM sAdhu sNjnyaa| 6-amukta meM amukta sNjnyaa| 10--mukta meM mukta saMjJA / yaha sAdhaka, sAdhanA aura sAdhya kA viveka hai| jIva-ajIva kI yathArtha zraddhA ke binA sAdhya kI jijJAsA hI nahIM hotii| AtmavAdI hI paramAtmA banane kA prayatna karegA, anAtmavAdI nhii| isa dRSTi se jIva ajIva kA saMjJAna sAdhya ke AdhAra kA viveka hai / sAdhu-asAdhu kA saMjJAna sAdhaka kI dazA kA viveka hai| dharma, adharma, mArga, amArga kA saMjJAna sAdhanA kA viveka hai| mukta, amukta kA saMjJAna sAdhya-asAdhya kA viveka hai| jJAna aura samyag darzana kA bheda samyaga -darzana-tattva-ruci hai aura samyaga -jJAna usakA kAraNa hai 10 / padArthavijJAna tattva-ruci ke binA bhI ho sakatA hai, moha-dazA meM ho sakatA hai, kintu tattva-ruci moha-paramANuo kI tIvra paripAka-dazA meM nahI hotii| . tattva ruci kA artha hai AtmAbhimukhatA, Atma-vinizcaya athavA Atmavinizcaya kA prayojaka padArtha-vijJAna / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [15 jJAna-zakti AtmA kI anAvaraNa-dazA kA pariNAma hai / isalie vaha sirpha padArthAbhimukhI yA jJeyAbhimukhI vRtti hai| darzana-zakti anAvaraNa aura amoha dono kA saMyukta pariNAma hai| isalie vaha sAdhyAbhimukhI yA AtmAbhimukhI vRtti hai| darzana ke prakAra ekavidha darzana___sAmAnyavRttyA darzana eka hai 11 / AtmA kA jo tattva zraddhAtmaka pariNAma hai, vaha darzana (iSTi, ruci, abhiprIti, zraddhA ) hai| upAdhi-bheda se vaha aneka prakAra kA hotA hai| phira bhI sava meM zraddhA kI vyApti samAna hotI hai| isalie nirupAdhika vRtti yA zraddhA kI apekSA vaha eka hai| eka samaya meM eka vyakti ko eka hI koTI kI zraddhA hotI hai / isa dRSTi se bhI vaha eka hai| nividha darzana : zraddhA kA sAmAnya rUpa eka hai-yaha abheda-buddhi hai, zraddhA kA sAmAnya nirUpaNa hai| vyavahAra jagat meM vaha eka nahIM hai| vaha sahI bhI hotI hai aura galata bhii| isalie vaha dvirupa hai-(1) samyaga-darzana (2) mithyAdarzana 1 / ye dono bheda tattvopAdhika haiN| zraddhA apane ApameM satya yA asatya nahIM hotii| tattva bhI apane ApameM satya-asatya kA vikalpa nahI rkhtaa| tattva aura zraddhA kA sambandha hotA hai taba 'tatva zraddhA' aisA prayoga banatA hai / taba yaha vikalpa khar3A hotA hai-zraddhA satya hai yA asatya ? yahI zraddhA kI dvirUpatA kA AdhAra hai| tattva kI yathArthatA kA darzana yA dRSTi hai athavA tattva kI yathArthatA meM jo ruci yA vizvAsa hai, vaha zraddhA samyaka hai| tattva kA ayathArtha darzana, ayathArtha ruci yA pratIti hai, vaha zraddhA mithyA hai| tattva-darzana kA tIsarA prakAra yathArthatA aura ayathArthatA ke bIca kA hotA hai / tattva kA amuka svarUpa yathArtha hai aura amuka nahI-aisI dolAyamAna vRtti vAlI zraddhA samyag mithyA hai| isameM yathArthatA aura ayathArthatA dono kA sparza hotA hai, kintu nirNaya kisI kA bhI nahI jmtaa| isalie yaha mizra hai / isa prakAra tattvopAdhikatA se zraddhA ke tIna rUpa banate haiM-(1) samyak-darzana ( samyaktva ) (2) mithyA-darzana ) ( mithyAtva) (3) samyaka-mithyA-darzana ( smyktvmithyaatv)| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] paMcavidha darzana --- ( 1 ) pazamika (2) kSAyopazamika ( 3 ) kSAyika (4) sAsvAdana ( 5 ) vedaka jaina darzana meM AcAra mImAMsA pragaTa AtmA para ATha prakAra ke sUkSmatama vijAtIya dravyo ( pudgala vargaNAtra ) kA malAvalepa lagA rahatA hai 13 / unameM koI Atma-zakti ke AvAraka haiM, koI vikAraka, koI nirodhaka aura koI pudgala - saMyogakAraka | caturtha prakAra kA vijAtIya dravya AtmA ko mUr3ha banAtA hai, isalie usakI saMjJA 'moha' hai / mUr3hatA do prakAra kI hotI hai - ( 1 ) tattva - mUr3hatA ( 2 ) caritra - mUr3hatA 14 | tatva - mUr3hatA paidA karane vAle sammohaka paramANu kI saMjJA darzana - moha hai 15 | ve vikArI hote haiM taba samyak - mithyAtva ( saMzayazIla dazA ) pragaTa hotA hai 16 / unake avikArI bana 17 jAne para samyaktva pragaTa hotA hai 18 | unakA pUrNa zamana ho jAne para vizuddhatara svalpakAlika - samyaktva hotA hai " / unakA pUrNa kSaya ( AtmA se sarvathA visambandha yA viyoga ) hone se vizuddhatama aura zAzvatika samyaktva pragaTa hotA hai 20 / yahI samyaktva kA maulika rUpa hai| pUrva rUpoM kI tulanA meM ise samyaktva kA pUrNa vikAsa yA pUrNatA bhI kahA jA sakatA hai / isa sammohana paidA karane vAle vijAtIya dravyoM ( pudgaloM ) kA svIkaraNa yA avizodhana, ardha-zuddhIkaraNa, vizuddhIkaraNa, upazamana aura vilayana - ye saba AtmA ke azuddha aura zuddha prayatna ke dvArA hote haiM / inake svIkaraNa yA avizodhana ke hetutro kI jAnakArI ke lie karma-bandha ke kAraNa sAsvAdana - pakrAntikAlIna samyaka darzana hotA hai " " | vedaka-darzana-sammohaka paramANuo ke kSINa hone kA pahalA samaya jo hai, vaha vedaka- samyaga - darzana hai / isa kAla meM una paramANutroM kA ekabAragI veda hotA hai / usake bAda ve saba AtmA se vilaga ho jAte haiM / yaha AtmA kI darzana-moha-mukti-dazA ( kSAyika - samyak - bhAva kI prApti-dazA ) hai / isake bAda AtmA phira kabhI darzana- mUr3ha nahIM banatA / 2. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [17 samyag darzana kI prApti ke hetu samyaga darzana kI prApti darzana-moha ke paramANuo kA vilaya hone se hotI hai| isa dRSTi kA prAti-hetu darzana moha ke paramANuo kA vilaya hai| yaha (vilaya ) nisargajanya aura jJAna-janya dono prakAra kA hotA hai| AcaraNa kI zuddhi hote-hote darzana-moha ke paramANu zithila ho jAte haiN| vaisA hone para jo tattva ruci paidA hotI hai, yathArtha-darzana hotA hai, vaha naisargika-samyaga - darzana kahalAtA hai| __ zravaNa, adhyayana, vAcana yA upadeza se jo satya ke prati AkarSaNa hotA hai, vaha Adhigamika samyak darzana hai| samyak darzana kA mukhya hetu ( darzana-moha vilaya ) donoM meM samAna hai| inakA bheda sirpha bAharI prakriyA se hotA hai| inakI tulanA sahaja pratibhA aura abhyAsalabdha jJAna se kI jA sakatI hai| paMcavidha samyaga darzana dono prakAra kA hotA hai| isa dRSTi se vaha dasavidha ho jAtA hai : (1-2) naisargika aura Adhigamika aupazamika samyag darzana (3-4) " " " kSAyopazamika " " (5-6) , " " kSAyika (7-8) , , , sAsvAda , , (9-10) , , vedaka dasavidha ruci kisI bhI vastu ke svIkaraNa kI pahalI avasthA ruci hai / ruci se zruti hotI hai yA zruti se ruci-yaha bar3A jaTila prazna hai| jJAna, zruti, manana, cintana, nididhyAsana ye ruci ke kAraNa haiM, aisA mAnA gayA hai| dUsarI ora yathArtha ruci ke vinA yathArtha jJAna nahIM hotA hai-yaha bhI mAnA gayA hai| inameM paurvAparya hai yA eka sAtha utpanna hote haiM ? isa vicAra se yaha milA ki pahale ruci hotI hai aura phira jJAna hotA hai| satya kI ruci hone ke pazcAt hI usakI jAnakArI kA prayatna hotA hai / isa dRSTi-bindu se ruci yA sammaktva jo hai, vaha naisargika hI hotA hai / darzana-moha ke paramANuo kA vilaya hote hI baha abhivyakta ho jAtA hai| nisarga aura adhigama kA prapaMca jo hai, vaha sirpha Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31] jaina darzana meM AcAra mImAMsA usakI abhivyakti ke nimitta kI apekSA se hai| jo ruci apane Apa kisI bAharI nimitta ke vinA bhI vyakta ho jAtI hai, vaha naisargika aura jo bAharI nimitta ( upadeza-adhyayana Adi ) se vyakta hotI hai, vaha Adhigamika hai / jJAna se ruci kA sthAna pahalA hai| isalie samyak darzana (aviparIta darzana ) ke vinA jJAna bhI samyak -(aviparIta ) nahIM hotaa| jahA~ midhyAdarzana vahA~ mithyA jJAna aura jahA~ samya darzana vahA~ samyak jJAna-aisA krama hai| darzana samyaka vanate hI jJAna samyak bana jAtA hai| darzana aura jJAna kA sanyaktva yugapat hotaa| usameM paurvAparya nahIM hai| vAstavika kArya-kAraNabhAva bhI nahIM hai | jJAna kA kAraNa jJAnAvaraNa aura darzana kA kAraNa darzana-moha kA vilaya hai| isameM sAhacarya-bhAva hai| isa ( sAhacarya-bhAva ) meM pradhAnatA darzana kI hai| iSTi kA mithyAtva jJAna ke samyaktva kA prativandhaka hai / nithyA dRSTi ke rahate buddhi meM samyag bhAva nahIM aataa| yaha prativandha dUra hote hI jJAna kA prayoga samyaka ho jAtA hai| isa dRSTi se samyaga dRSTi ko sanyag jJAna kA kAraNa yA upakAraka bhI kahA jA sakatA hai| dRSTi-zuddhi zraddhA-pakSa hai| satla kI ruci hI isakI sImA hai| buddhi-zuddhi jJAna-pakSa hai| usakI maryAna hai satya kA jJAna / kriyA-zuddhi usakA AcaraNapakSa hai| usakA viSaya hai-satya kA AcaraNa / tInoM maryAdita haiM, isalie asahAya haiM / kevala ruci yA AsthA-vandha hone mAtra se jAnakArI nahIM hotI, isalie raci ko jJAna kI apekSA hotI hai| kevala jAnane mAtra se sAdhya nahI - niltaa| isalie jJAna ko kriyA kI apekSA hotI hai| saMkSepa meM ruci jJAnasApena hai aura jJAna kriyA-sApekSa / jJAna aura kriyA ke samyaga bhAva kA mUla ruci hai, isalie ve donoM raci-sApekSa haiN| yaha sApekSatA hI mokSa kA pUrNa yoga hai| isalie ruci, jJAna aura kriyA ko sarvathA tor3A nahI jA sktaa| inakA vibhAga kevala upayogitAparaka hai yA nirapekSa-dRSTikRta hai| inakI sApekSa sthiti meM kahA jA sakatA hai-ruci jJAna ko Age le jAtI hai / jJAna se ruci ko poSaNa milatA hai, jJAna se kriyA ke prati utsAha bar3hatA hai, kriyA se jJAna kA kSetra vistRta hotA hai, ruci aura Age bar3ha jAtI haiN| isa prakAra tInoM Apasa meM sahayogI, poSaka va upakAraka hai| isa vizAla haSTi se ruci ke dasa prakAra batalAe haiM22 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA (1) nisarga-ruci, (6) abhigama-ruci, (2) adhigama-ruci, (7) vistAra-ruci, (3) aAjJA-ruci, (8) kriyA-ruci, (4) sUtra-ruci , (6) saMkSepa ruci, (5) vIja-ruci, (10) dharma ruci| (1) jisa vyakti kI vItarAga prarUpita cAra tathyo-(1) bandha (2) bandha-hetu (3) mokSa (4) mokSa-hetu para athavA (1) dravya (2) kSetra (3) kAla (4) bhAva-ina cAra dRSTi-vinduo dvArA una para mahaja zraddhA hotI hai, vaha nisarga-ruci hai| (2) satya kI vaha zraddhA jo dUsaro ke upadeza se milatI hai, vaha adhigama ruci yA upadeza-ruci hai| (3) jisameM rAga, dvapa, moha, ajJAna kI kamI hotI hai aura durAgraha se dUra rahane ke kAraNa vItarAga kI yAjJA ko sahaja svIkAra karatA hai, usakI zraddhA AjJA-ruci hai| (4) sUtra par3hane se jise zraddhA-lAbha hotA hai, vaha sUtra-ruci hai| (5) thor3A jAnane mAtra se jo ruci phaila jAtI hai, vaha vIja-ruci hai / (6) artha sahita vizAla zruta-rAzi ko pAne kI zraddhA abhigamaruci hai| (7) satya ke saba pahaluoM ko pakar3ane vAlI sarvAgINa dRSTi vistAraruci hai| (8) kriyA-pAcAra kI niSThA kriyA-ruci hai| (6) jo vyakti asat-matavAda meM phaMsA huA bhI nahIM hai aura satya-bAda me vizArada mI nahIM hai usakI samyaga dRSTi ko saMkSepa-ruci kahA jAtA hai| (10) dharma (zruta aura cAritra ) meM jo AsthA-vandha hotA hai, vaha dharmaruci hai| prANI mAtra meM milane vAle yogyatA ke taratamabhAva aura unake kAraNa honevAle ruci vaicitrya ke AdhAra para yaha vargIkaraNa huA hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA 20] samyg darzana kA prApti-krama aura labdhi - prakriyA samyag darzana kI prApti ke tIna kAraNa haiM : -darzana-moha ke paramANutro kA ( 1 ) pUrNa upazamana, (2) apUrNa vilaya (3) pUrNa kliya / inase pragaTa hone vAlA samyUMga darzana kramazaH (1) zrapazamika samyaktva, (2) kSAyopazamika samyaktva, (3) kSAyika samyaktva--kahalAtA hai / inakA prApti-krama nizcita nahIM hai / prApti kA paurvAparya bhI nahI hai / pahale pahala aupazamikasamyaga darzana bhI ho sakatA hai / kSAyopazamika bhI aura kSAyika bhI / - anAdi mithyA dRSTi vyakti ( jo kabhI bhI samyag darzanI nahIM vanA ) ajJAta kaSTa sahate-sahate kucha udayAbhimukha hotA hai, saMsAra - parAvartana kI maryAdA sImita raha jAtI hai, karmAvaraNa kucha kSINa hotA hai, duHkhAbhighAta se saMtapta ho sukha kI ora mur3anA cAhatA hai, taba use Atma- jAgaraNa kI eka spaSTa rekhA milatI hai / usake pariNAmo ( vicAro ) meM eka tIvra Andolana zurU hotA hai / pahale caraNa meM rAga-dveSa kI durbhedya granthi ( jise tor3e binA samyag darzana pragaTa nahIM hotA ) ke samIpa pahu~catA hai / dUsare caraNa meM vaha use tor3ane kA prayatna karatA hai / vizuddha pariNAma vAlA prANI vahA~ mithyAtvagranthi ke ghaTaka pudgalo kA zodhana kara unakI mAdakatA yA mohakatA ko niSprabha banA cAyau. pazamika samyag darzanI bana jAtA hai / mandavizuddha pariNAma vAlA vyakti vaisA nahIM kara sakatA / vaha Age calatA hai / tIsare caraNa meM pahueNca mithyAtva moha ke paramANutro ko do bhAgo meM vibhakta kara DAlatA haiM - 3 | kAlavedya aura dUsarA bahu- kAlavedya (alpa sthitika aura dIrgha sthitika ) hotA hai / isa prakAra yahA~ dono sthitiyo ke bIca meM vyavadhAna ( antara ) ho jAtA hai / pahalA puJja bhoga liyA jAtA hai / ( udIraNA dvArA zIghra udaya meM AA naSTa ho jAtA hai ) dUsarA pula upazAnta ( nirUddha - udaya ) rahatA hai / aisA hone para cauthe caraNa meM ( antara-karaNa ke pahale samaya meM ) aupazamika samyag darzana pragaTa hotA hai 24 pahalA bhAga alpa 1 yathA pravRti : anAdi kAla se jaisI pravRti hai vaisI kI vaisI banI rahe vaha 'yathA pravRti' hai / saMsAra kA mUla moha - karma hai / usake vedya paramANu dIrgha-sthitika hote haiM, Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 21 - nirjarA tathA jaina darzana meM AcAra mImAMsA tavataka 'yathApravRtti' karaNa se Age gati nahI hotI / akAma-1 bhavasthiti ke paripAka hone se kapAya manda hotA hai / moha - karma kI sthiti dezona kror3Akror3a sAgara jitanI rahatI hai, Ayuvarjita zeSa karmo kI bhI itanI hI rahatI hai, tava pariNAma-zuddhi kA krama Age bar3hatA hai / phala svarUpa 'apUrva karaNa' hotA hai-- pahale kabhI nahIM huI, vaisI Atma-darzana kI preraNA hotI hai kintu isameM Atma-darzana nahI hotA / yaha dhArA aura Age bar3hatI hai -anivRttikaraNa hotA hai | yaha phala prApti ke vinA nivRtta nahIM hotA / isameM Atmadarzana ho jAtA hai / I mArga lAbha pathika calA / mArga hAtha nahIM lagA / idhara-udhara bhaTakatA rahA / Akhira apane Apa patha para A gayA / yaha naisargika mArga-lAbha hai / dUsarA pathabhraSTa vyakti idhara udhara bhaTakatA rahA, mArga nahIM milaa| itane meM dUsarA vyakti dIkhA / usase pUchA aura mArga mila gayA / yaha Adhigamika mArga-lAbha hai / Arogya lAbha roga huA | davA nahIM lI / roga kI sthiti pakI / vaha miTa gayA / Arogya huA / yaha naisargika Arogya lAbha hai / roga huA | sahA nahIM gayA / vaidya ke pAsa gyaa| davA lI, vaha miTa gayA / yaha prAyogika Arogya lAbha hai / samyag darzana lAbha anAdi kAla se jIva saMsAra meM bhramaNa karatA rahA / samyaga darzana nahI hutrA- - zrAtma-vikAsa kA mArga nahIM milA / saMsAra bhramaNa kI sthiti pakI / ghisate ghisate patthara cikanA, gola vanatA hai, vaise thaper3e khAte-khAte karmAvaraNa zithila huA, Atma-darzana kI ruci jAga uThI / yaha naisargika samyaga darzana lAbha hai / kaSTo se tilamilA uThA / trividha tApa se saMtapta ho gayA / zAnti kA upAya nahIM sUjhA / mArga draSTA kA yoga milA, prayatna kiyA / karma kA AvaraNa haTA / Atma-darzana kI ruci jAga utthii| yaha adhigamika samyag darzana lAbha hai / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] jaina darzana meM AcAra mImAMsA antar muhUrta ke bAda ___ aupazamika samyag darzana alpakAlIna (antarmuhUrta sthitika ) hotA hai / dabA huA roga phira se ubhara AtA hai| antar muhUrta ke lie niruddhodaya kie hue darzana-moha ke paramANu kAla-maryAdA pUrNa hote hI phira sakriya vana jAte haiN| thor3e samaya ke lie jo samyag darzanI vanA, vaha phira mithyAdarzanI bana jAtA hai| roga ke paramANuo ko nirmUla naSTa karane vAlA sadA ke lie svastha bana jAtA hai| unakA zodhana karane vAlA bhI unase grasta nahI hotaa| kintu unheM davAye rakhane vAlA haradama khatare meM rahatA hai| aupazamika samyag darzanI isa tIsarI koTi kA hotA hai| zrIpazamika samyag darzana ke bAre meM do paramparAeM haiM--(1) saiddhAntika aura (2) karma-anthika / siddhAnta-pakSa kI mAnyatA yaha hai ki kSAyaupazamika samyag darzana pAne vAtA vyakti hI apUrva karaNa meM darzana-moha ke paramANutro kA tri-puJjIkaraNa karatA hai| aupazamika sambag darzanI aupazamika samyag darzana se girakara mithyA darzanI hotA hai| karmagrantha kA pakSa hai-anAdimithyA dRSTi antara-karaNa meM aupazamikasamyag darzana yA darzana-moha ke paramANuo ko tri-puJjIkRta karatA hai| usa Antar mauhUrtika samyag darzana ke bAda jo puJja adhika prabhAvazAlI hotA hai, vaha use prabhAvita karatA hai| (jisa puJja kA udaya hotA hai, usI dazA meM vaha calA jAtA hai ) azuddha puJja ke prabhAvakAla ( udaya ) meM vaha mithyA darzanI, ardha-vizuddha puJja ke prabhAva-kAla meM samyaga mithyA darzanI aura zuddha puJja ke prabhAva-kAla me samyag darzanI bana jAtA hai / siddhAnta-pakSa meM pahale kSAyaupazamika samyag darzana prApta hotA hai aisI mAnyatA hai| karma-grantha pakSa meM pahale aupazamika samyag darzana prApta hotA haiyaha mAnA jAtA hai| kaI AcArya dono vikalpo ko mAnya karate haiN| kaI prAcArya kSAyikasamyak -darzana bhI pahale-pahala prApta hotA hai-aisA mAnate haiM / samyag darzana kA Adi-ananta vikalpa isakA AdhAra hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [ 23 kSAyopazamika samyag darzanI ( apUrva karaNa meM ) granthi bheda kara mithyAtva moha ke paramANu ko tIna puMjo meM vAMTa detA hai : ( 1 ) zuddha puJja - vaha pUrNa AvaraNa hai / (2) arddhazuddha puJja - yaha grarbhAvaraNa hai / ( 3 ) zuddha puJja yaha pAradarzaka hai / tIna puJja ( 1 ) mailA kapar3A, kore jala se dhulA kapar3A aura sAbuna se dhulA kapar3A / (2) mailA jala, thor3A svaccha jala aura svaccha jala / (3) mAdaka dravya, ardha-zodhita mAdaka dravya aura pUrNa-zodhita mAdaka dravya | ) jaise eka hI vastu kI ye tIna-tIna dazAeM haiM, vaise hI darzana-moha ke paramANuoM kI bhI tIna dazAeM hotI hai / AtmA kA pariNAma azuddha hotA hai, tava ve paramANu eka puJja meM hI rahate haiM / unakI mAdakatA samyag darzana ko mUr3ha banAe rakhatI hai / yaha mithyAtva - dazA hai / AtmA kA pariNAma kucha zuddha hotA hai ( moha kI gAMTha kucha DhIlI par3atI hai tava una paramANuoM kA do rUpoM meM puJjIkaraNa hotA hai - ( 1 ) azuddha ( 2 ) ardha zuddha / dUsare puJja meM mAdakatA kA lohAvaraNa kucha TUTatA hai, usameM samyag darzana kI kucha pAradarzaka rekhAe N khiMca jAtI haiM / yaha samyag mithyAtva ( mizra ) dazA hai| AtmA kA pariNAma zuddha hotA hai, una paramANuo kI mAdakatA dho DAlane meM pUrNa hotA hai, taba unake tIna puJja banate hai / tIsarA puJja zuddha hotA hai / kSAyopazamika samyag darzanI pahale do purkhA ko niSkriya banA detA hai 25 | tIsare puJja kA udaya rahatA hai, para vaha zodhita hone ke kAraNa zakti hIna banA rahatA hai| isalie yathArtha darzana meM bAdhA nahIM DAlatA / maile abhraka yA kAca meM rahI huI vijalI yA dIpaka pAra kI vastu ko prakAzita nahIM krtii| unheM sApha kara diyA jAe, phira ve unake prakAza-prasaraNa meM bAdhaka nahI banate / vaise hI zuddha puJja samyag darzana ko mUTu banAne vAle paramANu haiM / kintu pariNAma 1 } Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] jaina darzana meM AcAra mImAMsA zuddhi ke dvArA unakI mohaka-zakti kA mAlinya dhula jAne ke kAraNa ve Atmadarzana meM sammoha paidA nahIM kara skte| kSAyika-samyaktvI darzana-moha ke paramANuo ko pUrNa rUpeNa naSTa kara DAlatA hai| vahA~ inakA astitva bhI zeSa nahIM rhtaa| yaha vAstavika yA sarva-vizuddha samyag darzana hai| pahale dono (aupazamika aura kSAyaupazamika) pratighAtI haiM, para apratipAtI haiN| mithyA darzana ke tIna rUpa kAla kI dRSTi se mithyA darzana ke tIna vikalpa hote haiM :(1) anAdi ananta (2) anAdi-sAnta (3) sAdi-sAnta / (1) kabhI samyaga darzana nahIM pAne vAle ( abhavya yA jAti bhavya) jIvoM kI apekSA mithyA darzana anAdi-ananta haiM / (2) pahalI bAra samyag darzana pragaTa huaA, usakI apekSA yaha anAdisAnta hai| (3) pratipAti samyag darzana ( samyag darzana AyA aura calA gayA ) kI apekSA vaha sAdi-sAnta hai / samyag darzana ke do rUpa samyag darzana ke sirpha do vikalpa banate haiM : (1) sAdi-sAnta (2) sAdi-ananta / pratipAti (aupaza mika aura kSAyaupazamika ) samyag darzana sAdi-sAnta haiN| apratipAti (kSAyika )samyaga-darzana sAdi-ananta hotA hai / mithyA darzanI eka bAra samyag darzanI banane ke bAda phira se mithyA darzanI bana jAtA hai| kintu ananta kAla kI asIma maryAdA taka vaha mithyA darzanI hI banA nahIM rahatA hai, isalie mithyA darzana sAdi-ananta nahIM hotaa| samyag darzana sahaja nahIM hotaa| vaha vikAsa-dazA meM prApta hotA hai, isalie vaha anAdi-sAnta aura anAdi-ananta nahIM hotaa| samyag darzana aura puJja * (1) kSAyika samyag darzanI apuJjI hotA hai| usake darzana-moha ke Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [25 paramANuoM kA puJja hotA hI nhiiN| yaha kSapaka ( unako khapAne vAlA-naSTa karane vAlA) hotA hai| (2) mithyA darzanI eka pujI hotA hai| darzana-moha ke paramANu use maghana spa meM prabhAvita kiye rahate haiN| (3) samyag mithyA darzanI dvipujI hotA hai / darzana-moha ke paramANuo kA zodhana karane cala par3atA hai| kintu pUga nahIM kara pAtA, yaha usa samaya kI dazA hai| (4) kSAyopazAmika-samyaka darAMnI tripuMjI hotA hai| prakArAntara se mithyAtva moha ke paramANu kSINa nahIM hote, unI dazA meM samyag dRSTi (kSAyopazamika samyag dRSTi) tripuJjI hotA hai| mithyAtva puJja ke kSINa hone para vaha hipujI, mizra puJja ke kSINa hone para eka puJjI aura samyaktva-puJja ke kSINa hone para apujI ( kSAyika mamyaga dRSTi ) bana jAtA hai| mizra-puJja saMkrama darzana-moha ke paramANunI kA pujIkaraNa, unakA udaya aura saMkramaNa pariNAma-dhArA kI azuddhi, azuddhi-alpatA aura zuddhi para nirbhara hai| pariNAma zuddha hote haiM moha kA dabAva DhIlA par3a jAtA hai / taba zuddha puJja kA udaya rahatA hai| pariNAma kucha zuddha hote haiM ( moha kA dabAva kucha DhIlA par3atA hai ) taba ardha-zuddha puJa kA udaya rahatA hai| pariNAma azuddha hote haiM (moha kA dabAva tItra hotA hai ) tava azuddha-puJja kA udaya rahatA hai / mithyAtra paramANutro kI tripujIkRta avasthA meM jisa puJja kI preraka pariNAma-dhArA kA prAbalya hotA hai, vaha dUsare ko apane meM saMkrAnta kara letI hai| samyag dRSTi zuddhi kI jAgaraNonmukha pariNAma-dhArA ke dvArA mithyAtva puJja ko mizra puja meM aura jAgRta pariNAma-dhArA ke dvArA use samyaktva puJja meM saMkrAnta karatA hai| tAtparya yaha hai ki mithyAtva puJja kA saMkramaNa mizra puJja aura samyaktva puja dono meM hotA hai / mizra puja kA saMkramaNa mithyAtva aura samyaktva-ina dono puJjo me hotA hai| mithyA dRSTi samyaka mithyAtva puJja ko mithyAtva puJja meM saMkrAnta karatA hai| samyaktvI umako samyaktva puja meM saMkrAnta karatA hai| mizra dRSTi Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] jaina darzana meM AcAra mImAMsA mithyAtva puJja ko samyak mithyAtva puJja meM saMkrAnta kara sakatA hai| para samyaktva puJja ko usameM saMkrAnta nahIM kara sktaa| vyAvahArika-samyag darzana samyag darzana kA siddhAnta sampradAya paraka nahIM, Atmaparaka hai| AtmA amuka maryAdA taka moha ke paramANuo se vimukta ho jAtI hai, tIvra kaSAya ( anantAnubandhI catuSka ) rahita ho jAtI hai, taba usameM AtmonmukhatA (Atma-darzana kI pravRtti ) kA bhAva jAgRta hotA hai / yathArtha meM vaha (Atmadarzana) hI samyaga darzana hai| jise eka kA samyag darzana hotA hai, use sabakA samyaga darzana hotA hai| AtmadarzI samadarzI ho jAtA hai aura isalie vaha samyak darzI hotA hai| yaha nizcaya-dRSTi kI bAta hai aura yaha AtmAnumeya yA svAnubhavagamya hai| samyag darzana kA vyAvahArika rUpa tattva zraddhAna hai 26 / samyag darzI kA saMkalpa ___ kaSAya kI mandatA hote hI satya ke prati ruci tIvra ho jAtI hai| usakI gati atathya se tathya kI ora, asatya se satya kI ora, abodhi se bodhi kI ora, amArga se mArga kI ora ajJAna se jJAna kI ora akriyA se kriyA kI ora, mithyAtva se samyaktva kI ora ho jAtI hai| usakA saMkalpa Urdhva mukhI aura AtmalakSI ho jAtA hai 271 vyAvahArika samyag darzana kI svIkAra-vidhi loka meM cAra maMgala haiM (1) arihanta28 (2) siddha 25 (3) sAdhu (4) kevalI bhASita dharma 3deg / cAra lokottama haiM-(1) arihanta (2) siddha (3) sAdhu (4) kevalIbhASita dhrm| cAra zaraNya haiM-maiM (1) arihanta kI zaraNa letA hU~ (2) siddha kI zaraNa letA huuN| (3) sAdhu kI zaraNa letA hU~ (4) kevalI bhASita dharma kI zaraNa letA hU~ | jisameM arihanta deva, susAdhu-guru aura tattva-dharma kI yathArtha zraddhA hai, usa samyaktva ko maiM yAvajjIvana ke lie svIkAra karatA hU~ 32 / yaha darzana-puruSa ke vyAvahArika samyaga darzana ke svIkAra kI vidhi hai 3 3] isameM usake satya saMkalpa kA hI sthirIkaraNa hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [7 darzana-buddha ke lie mAdhanA, sAdhaka aura siddha se bar3hakara koI satya nahIM hotA 31 imalie vaha unhI ko 'maMgala' lokottama mAnatA hai aura unhI kI zaraNa svIkAra karatA hai| yaha vyakti kI prAsthA yA vyaktivAda nahIM, kintu guNavAda hai| AcAra aura aticAra sambaga darzana meM popa lAne vAlI pravRtti unakA AcAra aura dopa lAne vAlI pravRtti unakA aticAra hotI hai| ye vyAvahArika nimitta haiM, samyaga darzana kA svarUpa nahIM hai| namyaga darzana ke prAcAra ATha haiM:(1) niHzaMkti...... satya meM nizcita vizvAma / (2) nikAkSita..... mithyA vicAra ke svIkAra kI aruci / (3) nirvicikitsA......satyAcagaNa ke phala meM vizvAma / (4) amUda-dRSTi.........amatya aura agatyAcaraNa kI mahimA ke prati anAkarSaNa, avyAmoha / (5) upavRhaNa.........yAtma-guNa kI vRddhi / (6) sthirIkaraNa ....... satya se DagamagA jAe, unheM phira se satya meM sthApita krnaa| (7) vAtsalya ............satya dharmoM ke prati sammAna-bhAvanA, satyAcaraNa kA shyog| (8)prabhAvanA.........::prabhAvakaDhaMga se matya ke mahAtmya kA prakAzana / pAMca aticAra (1) zaMkA...satya meM saMdeha / (2) kAsA...mithyAcAra ke svIkAra kI abhilApA / (3) vicikitsA...satyAcaraNa kI phala-prApti meM saMdeha / (4) parapAkhaNDa-prazaMsA...itara sampradAya kI prazaMsA / (5) parapApaNDa saMstava...itara sampradAya kA paricaya / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29] jaina darzana meM AcAra mImAMsA samyag-darzana kI vyAvahArika pahicAna ___ samyag darzana AdhyAtmika zuddhi hai| vaha buddhigamya vastu nahI hai| phira bhI usakI pahicAna ke kucha vyAvahArika lakSaNa batalAe haiM / samyaktva zraddhA ke tIna lakSaNa 36 :(1) paramArtha saMstava...parama satya ke anveSaNa kI ruci / (2) sudRr3ha paramArtha sevana... parama satya ke upAsaka kA saMsarga yA mile hue satya kA AcaraNa / (3) kudarzana varjanA-kumArga se dUra rahane kI dRr3ha AsthA / satyAnveSI yA satyazIla aura asatyavirata jo ho to jAnA sakatA hai ki vaha samyag darzana-puruSa hai| pAMca lakSaNa (1) zama.. kaSAya upazamana (2) savega...mokSa kI abhilASA (3) nirveda.. saMsAra se virakti (4) anukampA.. prANImAtra ke prati kRpAbhAva, sarvabhUta maitrI AtmaupamyabhAva / (5) Astikya...AtmA meM niSThA / samyak darzana kA phala gautama svAmI ne pUchA-bhagavan ! darzana-sampannatA kA kyA lAbha hai ? bhagavAn-gautama ! darzana-sampadA se viparIta darzana kA anta hotA hai| darzana-sampanna vyakti yathArtha draSTA bana jAtA hai| usameM satya kI lau jalatI hai, vaha phira bujhatI nhii| vaha anuttara-jJAna dhArA se AtmA ko bhAvita kie rahatA hai| yaha AdhyAtmika phala hai| vyAvahArika phala yaha hai ki samyaga darzI devagati ke sivAya anya kisI bhI gati kA Ayu-bandha nahIM karatA 37 // mahattva ___ bhagavAn mahAvIra kA darzana guNa para Azrita thaa| unhone bAharI sampadA ke kAraNa kisI ko mahattva nahI diyaa| parivartita yuga meM jaina dharma bhI jAtyAzrita hone lgaa| jAti-mada se madonmatta bane loga samAna dharmI bhAi Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA 29 yo kI bhI avahelanA karane lge| aise samaya meM vyAvahArika samyag darzana kI vyAkhyA aura vizAla vnii| AcArya samanta bhadra ne mada ke sAtha usakI visaMgati batAte hue kahA hai-"jo dhArmika vyakti aSTamada (1) jAti (2) kula (3) vala (4) rUpa (5) zruta (6) tapa (7) aizvarya (8) lAbha se unmatta hokara dharmastha vyaktiyoM kA anAdara karatA hai, vaha apane Atma-dharma kA anAdara karatA hai / samyaga darzana Adi dharma ko dharmAtmA hI dhAraNa karatA hai| jo dharmAtmA hai, vaha mahAtmA hai| dhArmika ke vinA dharma nahIM hotaa| samyaga darzana kI sampadA jise milI hai, vaha bhaMgI bhI deva hai| tIrthakaro ne use deva mAnA hai| rAkha se DhakI huI Aga kA teja timira nahIM banatA, vaha jyotipuJja hI rahatA hai / AcArya bhikSu ne kahA hai :__ ve vyakti virale hI hote haiM, jinake ghaTa meM samyakatva rama rahA ho| jisa ke hRdaya meM samyakatva-sUrya kA udaya hotA hai, vaha prakAza se bhara jAtA hai, usakA andhakAra calA jAtA hai| sabhI khAno meM hIre nahI milate, sarvatra candana nahIM hotA, ratna-rAzi sarvatra nahIM milatI, sabhI sarpa 'maNidhara' nahI hote, sabhI labdhi (vizeSa zakti) ke dhAraka nahI hote, vandhana-mukta sabhI nahI hote, sabhI siMha 'kesarI' nahIM hote, sabhI sAdhu 'sAdhu' nahIM hote, usI prakAra sabhI jIva samyaktvI nahIM hote| nava-tattva ke sahI zraddhAna se mithyAttva (10 mithyAtva) kA nAza hotA hai / yahI samyakatva kA praveza-dvAra hai / samyakatva ke AjAne para zrAvaka-dharma yA sAdhu-dharma kA pAlana sahaja ho jAtA hai, karma-vandhana TUTane lagate haiM aura vaha zIghra hI mukta ho jAtA hai / tathya (bhAvI dhruva satyoM) kI anveSaNA, prApti aura pratIti jo hai, vaha sambakatva hai, yaha vyAvahArika samyaga darzana kI paribhApA hai| isakA AdhAra tatvo kI samyag-zraddhA hai / darzana-purupa kI tattva-zraddhA apane Apa samyaka ho jAtI hai / tattva zraddhA kA viparyaya Agraha aura abhiniveza se hotA hai | abhiniveza kA henu tIvra kapAya hai / darzana-purupa kA kapAya manda ho jAtA hai, usameM Agraha kA bhAva nahIM rhtaa| vaha satya ko sarala aura sahaja bhAva se pakar3a letA hai / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 jaina darzana meM AcAra mImAMsA dhruva satya vizva ke sarva satyo kA samAveza do dhruva satyoM-cetana aura acetana meM hotA hai| zuddha-tattva dRSTi se cetana aura acetana-ye do hI tattva haiN| inake chaha bheda vizva kI vyavasthA jAnane ke lie hote haiN| inake nava bheda Atma-sAdhanA kI sAdhaka-bAdhaka dazA aura sAhitya kI mImAMsA ke hetu kie jAte haiN| jaina darzana ke dhruvasatya samyag darzana ke AdhAra bhUta tattva : (1) AtmA hai (2) nitya hai (3) kartA hai (4) bhoktA hai (5) bandha hai (6) mokSa hai| vizva-sthiti ke AdhAra bhUta tattva :(1) punarjanma-jIva marakara punarapi bAra-bAra janma lete haiN| (2) karma-bandha-jIva sadA (pravAha rUpeNa anAdi kAla se) nirantara karma vaoNdhate haiN| (3) mohanIya karma-bandha-jIva sadA (pravAha rUpeNa anAdi kAla se) nirantara mohanIya karma bAMdhate haiM / (4) jIva ajIva kA atyantAbhAva-aisA na huA, na bhAvya hai aura na hogA ki jIva ajIva ho jAe aura ajIva jIva ho jaae| (5) trasa-sthAvara-aviccheda-aisA na to huA, na bhAvya hai aura na hogA ki gatizIla prANI sthAvara bana jaae| aura sthAvara prANI gatizIla bana jaae| (6) lokAloka pRthaktva-aisA na to huA, na bhAvya hai aura na hogA ki loka aloka ho jAe aura aloka loka ho jaae| (7) lokAloka anyonyApraveza-aisA na to huA, na bhAvya hai aura na hogA ki loka aloka meM praveza kare aura aloka loka meM praveza kre|| (8) loka aura jIvo kA AdhAra-prAdheya sambandha-jitane kSetra kA nAma loka hai, utane kSetra meM jIva haiM aura jitane kSetra meM jIva haiM, utane kSetra kA nAma loka hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra momAMsA [ 31 (6) loka - maryAdA - jitane kSetra meM jIva aura pudgala gati kara sakate haiM, utanA kSetra 'loka' hai aura jitanA kSetra loka hai, utane kSetra meM jIva aura pudgala gati kara sakate haiM / (10) lokagati kAraNAbhAva - loka ke saba antima bhAgo meM Avaddha pArzva-spRSTa pudgala haiM / lokAnta ke pudgala svabhAva se hI rUkhe hote haiN| ve gati meM sahAyatA karane kI sthiti meM saMghaTita nahI ho sakate / unakI sahAyatA ke binA jIva aloka meM gati nahIM kara sakate / asambhAvya kArya 39 ( 1 ) ajIva ko jIva nahIM banAyA jA sakatA / ( 2 ) jIva ko ajIva nahIM banAyA jA sakatA / (3) eka sAtha do bhASA nahI bolI jA sakatI / (4) apane kie kamoM ke phalo ko icchA adhIna nahIM kiyA jA sakatA / ( 5 ) paramANu tor3A nahIM jA sakatA / ( 6 ) aloka meM nahI jAyA jA sakatA | sarvajJa yA viziSTa yogI ke sivAya koI bhI vyakti ina tattvoM kA sAkSAtkAra nahIM kara sakatA 40 / ( 1 ) dharma ( gati tattva ) ( 2 ) (3) zrAkAza ( 4 ) zarIra rahita jIva (5) paramANu ( 6 ) zabda pAramArthika sattA dharma ( sthiti tattva ) ( 1 ) jJAtA kA satata astitva 41 | 421 ( 2 ) jJeya kA svatantra astitva vastu-jJAna para nirbhara nahIM hai 4 ( 3 ) jJAtA aura jJeya meM yogya sambandha | Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] jaina darzana meM AcAra mImAMsA ( 4 ) vANI meM jJAna kA prAmANika prativimba - vicAro 'yA. lakSyo kI abhivyakti kA yathArtha sAdhana 43 | (5) jJeya ( saMvedya yA vipaya ) aura jJAtR ( saMvit yA viSayI ) ke samakAlIna astitva, svatantra astitva tathA pArasparika sambandha ke kAraNa unakA viSayavipayIbhAva | cAra siddhAnta ( 1 ) padArthamAtra - parivartanazIla hai 1 ( 2 ) sat kA sarvathA nAza aura sarvathA asat kA utpAda nahI hotA ( 3 ) jIva aura pudgala meM gati-zakti hotI hai / ( 4 ) vyavasthA vastu kA mUla bhUta svabhAva hai / inakI jar3avAda ke cAra siddhAntoM se tulanA kIjie / ( ka ) jJAtA aura jJeya nitya parivartanazIla haiM / ( kha ) sad vastu kA sampUrNa nAza nahIM hotA - pUrNa abhAva meM se sad vastu utpanna nahIM hotI / ( ga ) pratyeka vastu meM svabhAva - siddha gati-zakti kivA parivartanazakti avazya rahatI hai / (gha) racanA, yojanA, vyavasthA, niyamabaddhatA athavA susaMgati vastu kA mUlabhUta svabhAva hai 44 44 | satya kyA hai bhagavAn ne kahA---satya vahI hai, jo jina pravedita hai -- pratyakSa anubhUti dvArA nirUpita hai 45 | yaha yathArthavATa hai, satya kA nirUpaNa hai kintu yathArthatA nahI hai- - satya nahI hai / jo sat hai, vahI satya hai -jo hai vahI satya hai, jo nahIM hai vaha satya nahI hai| yaha astitva ----- satya, vastu - satya, svarUpa satya yA jJeya satya hai / jisa vastu kA jo sahaja zuddha rUpa hai, vaha satya hai / paramANu paramANu rUpa meM satya hai / AtmA AtmA rUpa meM satya hai / dharma, adharma, AkAza bhI apane rUpa meM satya haiN| eka varNa, gandha, rasa aura sparza vAlA / avibhAjya pudgala ---- yaha paramANu kA sahaja rUpa satya hai / bahuta sAre paramANu milate haiM -skandha vana Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [33 jAtA hai, isalie paramANu pUrNa satya (kAlika satya ) nahIM hai / paramANudazA meM paramANu satya hai| bhUta-bhaviSyat kAlIna skandha kI dazA meM usakA vibhakta rUpa satya nahIM hai| aAtmA zarIra-dazA meM ardha satya hai / zarIra, vANI, mana aura zvAsa umakA svarUpa nahI hai| AtmA kA svarUpa hai-ananta jJAna, ananta Ananda, ananta vIrya (zakti), atp| sarUpa ( sazarIra ) AtmA vartamAna paryAya kI apekSA satya hai (ardha satya hai)| arUpa (azarIra, zarIramukta) AtmA pUrNa satya (parama satya yA traikAlika matya) hai| dharma, adharma aura AkAza (ina tIno tattvo kA vaibhAvika rUpAntara nahIM hotaa| ye madA apane sahaja rUpa me hI rahate haiM-isa lie) pUrNa satya haiN| sAdhya-satya ___mAdhya-satya svarUpa-satya kA hI eka prakAra hai| vastu-satya vyApaka hai| paramANu meM jJAna nahIM hotA, ataH usake lie kucha sAdhya bhI nahI hotaa| vaha svAbhAvika kAla maryAdA ke anumAra kabhI skandha meM jur3a jAtA hai aura kabhI usase vilaga ho jAtA hai / AtmA jJAnazIla padArtha hai| vibhAva-dazA (zarIra-dazA) meM svabhAva (azarIra-dazA yA jJAna, prAnanda aura vIrya kA pUrNa prakAza) usakA sAdhya hotA hai| sAdhya na milane taka yaha satya hotA hai aura usake milane para (siddhi ke pazcAt ) vaha svarUpa-satya ke rUpa meM badala jAtA hai| ___ sAdhya-kAla meM mokSa satya hotA hai aura AtmA ardha-satya / siddhi-dazA meM mokSa aura AtmA kA advaita ( abheda ) ho jAtA hai, phira kabhI bheda nahIM hotaa| isalie mukta AtmA kA svarUpa pUrNa-satya hai (traikAlika hai, apunarAvartanIya hai)| jaina-tattva-vyavasthA ke anusAra cetana aura acetana-ye do sAmAnya satya haiN| ye nirapekSa svarUpa-satya haiN| gati-hetukatA, sthiti-hetukatA, avakAzahetukatA, parivartana-hetukatA aura grahaNa ( saMyoga-viyoga) kI apekSA-vibhinna kAryoM aura guNo kI apekSA dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala-acetana Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] jaina darzana meM AcAra mImAMsA ke ye pAMca rUpa (pAMca dravya) aura jIva, ye chaha satya haiN| ye vibhAga-sApekSa svarUpa satya haiN| Asrava (bandha-hetu ), saMvara (bandhana-nirodha ) nirjarA (bandhana-kSaya hetu)ye tIno sAdhana-satya haiN| mokSa sAdhya-satya hai / bandhana-dazA meM AtmA ke ye cAro rUpa satya haiN| mukta-dazA meM prAstava bhI nahIM hotA, saMvara bhI nahIM hotA, nirjarA bhI nahIM hotI, sAdhyarUpa mokSa bhI nahI hotA, isalie vahA~ AtmA kA kevala AtmarUpa hI satya hai / __ AtmA ke sAtha anAtmA ( ajIva-pudgala ) kA sambandha rahate hue usake bandha, puNya aura pApa se tIno rUpa satya haiN| mukta-dazA meM bandhana bhI nahIM hotA, puNya bhI nahI hotA, pApa bhI nahIM hotaa| isalie jIva viyukta-dazA meM kevala ajIva ( pudgala ) hI satya hai / tAtparya ki jIva-ajIva kI saMyoga-dazA meM nava satya haiN| unakI viyoga-dazA meM kevala do hI satya haiN| vyavahAra-naya se vastu kA vartamAna rUpa (vaikArika rUpa ) bhI satya hai / nizcaya-naya se vastu kA traikAlika (svAbhAvika rUpa ) satya hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna 35-64 samyag jJAna rahasya kI khoja astittvavAda aura upayogitAvAda nirUpaNa yA kathana kI vidhi darzana duHkha se sukha kI ora mokSa puruSArtha parivartana aura vikAsa jJAna aura pratyAkhyAna tattva sAdhaka tattva-saMvara nirjarA gUr3havAda akriyAvAda nirvANa-mokSa Izvara vyaktivAda aura samaSTivAda Page #46 -------------------------------------------------------------------------- Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasya kI khoja hama kyA haiM ? hameM kyA karanA hai ? hama kahA~ se Ate haiM aura kahA~ cale jAte haiM-jaina darzana ina prazno kA samAdhAna prastuta karatA hai| isake samAdhAna ke sAtha-sAtha hameM yaha nirNaya bhI kara lenA hogA ki jagata kA svarUpa kyA hai aura usameM hamArA kyA sthAna hai ? hameM apanI jAnakArI ke lie AtmA, dharma aura karma kI samasyAo para vicAra karanA hogaa| AtmA kI svAbhAvika yA vizuddha dazA dharma hai-jise 'saMvara' aura 'nirjarA'-apUrNa mukti aura pUrNa mukti kahate haiN| 'saMvara' AtmA kI vaha dazA hai, jisameM vijAtIya tattva-karma-pudgala kA usake sAtha saMzleSa honA chUTa jAtA hai| pahale lage hue vijAtIya tattva kA AtmA se vizleSa yA visaMbaMdha hotA hai, vaha dazA hai 'nirjraa'| vijAtIya-tattva thor3A alaga hotA hai, vaha AMzika yA apUrNa nirjarA hotI hai| vijAtIya-tattva sarvathA alaga ho jAtA hai, usakA nAma hai mokSa / AtmA kA apanA rUpa mokSa hai| vijAtIya dravya ke prabhAva se usakI jo dazA banatI hai, vaha 'vaibhAvika' dazA kahalAtI hai / isake poSaka cAra tattva haiMaAsatra, vandha, puNya aura paap| AtmA ke sAtha vijAtIya tattva eka rUpa banatA hai| ise bandha kahA jAtA hai / isake do rUpa hai-zubha aura azubha / zubha pudgala-skandha (puNya) jaba AtmA para prabhAva DAlate haiM, taba vaha manojJa pudgalo kI ora AkRSTa hotI hai aura use paudgalika sukha kI anubhUti hotI hai| azubha pudgala-skandho (pApa) kA prabhAva isase viparIta hotA hai| usase apriya, amanojJa bhAva banate haiN| AtmA meM vijAtIya tattva ke svIkaraNa kA jo hetu hai, usakI saMjJA 'Asrava hai| vibhAva se svabhAva meM Ane ke lie ye tattva upayogI haiN| inakI upayogitA ke bAre meM vicAra karanA upayogitAvAda hai| dharma gati hai, gati kA hetu yA upakAraka 'dharma' nAmaka dravya hai| sthiti hai, sthiti kA hetu yA upakAraka 'adharma' nAmaka dravya hai| AdhAra hai, AdhAra kA hetu yA upakAraka 'AkAza' nAmaka dravya hai| parivartana hai, parivartana kA hetu yA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA upakAraka 'kAla' nAmaka tattva hai / jo mUrta hai vaha 'pudgala' dravya hai / jisameM caitanya hai vaha jIva haiM / inakI kriyA yA upakAro kI jo samaSTi hai vaha jagat hai / yaha bhI upayogitAvAda hai / 38 padArthoM ke astitva ke bAre meM vicAra karanA astitvavAda yA vAstavika - vAda kahalAtA hai / astitva kI dRSTi se padArtha do haiM--cetana aura cetana / astitvavAda aura upayogitAvAda jaina - paribhASA meM dono ke lie eka zabda hai 'dravyAnuyoga' | padArtha ke astitva aura upayoga para vicAra karane vAlA samUcA siddhAnta isameM samA jAtA hai / upayogitA ke do rUpa haiM - AdhyAtmika aura jAgatika / nava tattva kI vyavasthA Atma-kalyANa ke lakSya se kI huI hai, isalie yaha AdhyAtmika hai / yaha Atma-mukti ke sAdhaka, vAdhaka tatvo kA vicAra hai / karmabaddha AtmA ko jIva aura karma - mukta AtmA ko mokSa kahate haiM / mokSa sAdhya hai / jIva ke vahA~ taka pahu~cane meM puNya, pApa, vandha aura Asava -- ye cAra tattva vAdhaka haiM, saMvara aura nirjarA- ye do sAdhaka haiM / ajIva usakA pratipakSI tattva hai / SaDdravya kI vyavasthA vizva ke sahaja-saMcalana yA sahaja - niyama kI dRSTi se huI hai / eka dravya kA dUsare dravya ke lie kyA upayoga hai, yaha jAnakArI hameM isase milatI hai / vAstavikatAvAda meM padArtha ke upayoga para koI vicAra nahI hotA / sirpha usake astitva para hI vicAra hotA hai, isalie vaha 'padArthavAda' yA 'AdhibhautikavAda' kahalAtA hai darzana kA vikAsa astitva aura upayoga dono ke AdhAra para huA hai / astitva aura upayoga donoM pramANa dvArA sAdhe gae haiN| isalie pramANa, nyAya yA tarka ke vikAsa ke AdhAra bhI yahI dono haiM / padArtha do prakAra ke hote haiMtarksa - hetu gamya aura tarksa -- hetu - agamya / nyAyazAstra kA mukhya viSaya hai-pramANa - mImAMsA / tarka zAstra isase bhinna nahIM hai / vaha jJAna - vivecana kA hI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA / 36 eka aGga hai| pramANa do haiM--pratyakSa aura parokSa / tarka-gamya padArtho kI jAnakArI ke lie jo anumAna hai, vaha parokSa ke pAMca rUpo me se eka hai| pUrva-dhAraNA kI vadhArtha-smRti AtI hai, use tarka dvArA sAdhano kI AvazyakatA nahIM hotii| vaha apane Apa satya hai-pramANa hai| yathArtha pahicAna pratyabhijJA ke lie bhI yahI bAta hai| maiM jaba apane pUrva paricita vyakti ko sAkSAt pAtA hU~ taba mujhe use jAnane ke lie tarka Avazyaka nahIM hotaa| maiM jisake yathArtha jJAna aura yathArtha-vANI kA anubhava kara cukA, usakI vANI ko pramANa mAnate samaya mujhe hetu nahI DhUMDhanA pdd'egaa| yathArtha jAnane vAlA bhI kabhI aura kahIM bhUla kara sakatA hai yathArtha kahane vAlA bhI kabhI aura kahIM asatya bola sakatA hai-isa saMbhAvanA se yadi maiM usakI pratyeka vANI ko tarka kI kasauTI para kase vinA pramANa na mAnU to vaha merI bhUla hogii| merA vizvAsI mujhe ThaganA cAhe, vahA~ mere lie vaha pramANAbhAsa hogaa| kintu tarka kA sahArA lie vinA kahI bhI vaha mere lie pramANa na vane, yaha kaise mAnA jAe ? yadi yaha na ho to jagat kA adhikAMza vyavahAra hI na cale ? vyavahAra meM jahA~ vyAvahArika prApta kI sthiti hai, vahA~ paramArtha meM pAramArthika prApta-vItarAga kii| kintu tarka se Age vizvAsa hai avazya / aoNkha se jo maiM dekhatA huuN| kAna se jo sunatA hU~, usake lie mujhe tarka nahIM caahie| satya aoNkha aura kAna se pare bhI hai| vahA~ tarka kI pahu~ca hI nahIM hai / taka kA kSetra kevala kArya-kAraNa kI niyama vaddhatA, do vastuo kA nizcita sAhacarya / eka ke vAda dUsare ke Ane kA niyama aura vyApya meM vyApaka ke rahane kA niyama hai / eka zabda meM vyApti hai / vaha sArvadika aura sArvatrika hotI hai| vaha aneka kAla aura aneka deza ke aneka vyaktiyo ke samAna anubhava dvArA sRSTa niyama hai| isalie use pratyakSa, anumAna, Agama Adi pramANa-paramparA se U~cA yA ekAdhikAra sthAna nahI diyA jA sakatA atayaM AjJA-grAhya yA Agama-gamya hotA hai| nirUpaNa yA kathana kI vidhi nitpaNa vastu kA hotA hai| vastu ke jitane rUpa hote haiM utane hI rUpa Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] jaina darzana meM AcAra mImAMsA nirUpaNa ke ho jAte haiN| saMkSepa meM vastu ke do rUpa haiM--AjJA gamya aura hetu-gamya / zrAjJA-gamya padArtha ko AjJA - siddha kahA jAe aura hetu-gamya padArtha ko hetu - siddha, yaha kathana - vidhi kI ArAdhanA hai / padArtha mAtra ko AjJA- siddhyA hetu siddha kahA jAe, yaha kathana - vidhi kI virAdhanA hai 1 / 9 saphala prarUpaka vahI hotA hai jo hetu ke pakSa meM hetuvAdI aura Agama ke pakSa meM Agama-vAdI rahe 1 jJAna kA phala cAritra hai yA yo kahie ki jJAna cAritra ke lie hai / mUla vastu samyag darzana hai jo samyag darzanI nahI, vaha jJAnI nahI hotA / jJAna ke binA caraNa guNa nahIM Ate / aguNI ko mokSa nahIM milatA mokSa ke binA nirvANa ( svarUpa-lAbha yA Atyantika zAnti ) nahI hotIM / vaha jJAna mithyA hai, jo kriyA yA AcaraNa ke lie na ho / vaha tarka zuSka hai, jo abhiniveza ke lie Aye / cAritra se pahale jJAna kA jo sthAna hai, vaha cAritra kI vizuddhi ke lie hI hai / I kriyAvAda kA nirUpaNa vahI kara sakatA hai, jo AtmA ko jAnatA hai, loka ko jAnatA hai, gati zrAgati ko jAnatA hai, zAzvata aura zAzvata ko jAnatA hai, janma-mRtyu ko jAnatA hai / Asrava aura saMvara ko jAnatA hai, duHkha aura nirjarA ko jAnatA hai 4 / / kriyAvAda zabda Atma dRSTi kA pratIka hai| jJAna AtmA kA svarUpa hai I vaha saMsAra dazA meM AvRta rahatA hai / usakI zuddhi ke lie kriyA yA cAritra hai / cAritra sAdhana hai, sAdhya hai, zrAtma-svarUpa kA prAdurbhAva / sAdhya kI dRSTi se jJAna kA sthAna pahalA hai aura cAritra kA dUsarA / sAdhana kI dRSTi se cAritra kA sthAna pahalA hai aura jJAna kA dUsarA / java zuddhi kI prakriyA calatI hai, taba sAdhana kI apekSA pramukha rahatI hai| yoga se pahale caraNa karaNAnuyoga kI yojanA huI hai / darzana yahI kAraNa hai --- dravyAnu dhama mUlaka darzana kA vicAra cAra prazno para calatA hai / (1) bandha (2) bandha - hetu ( sava ) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAsA (3) mon (4) mokSa - hetu ( saMvara - nirjarA ) saMkSepa meM do haiM : nava aura saMvara / isIlie kAla-krama ke pravAha meM bAra-bAra yaha vANI mukharita huI hai "zrAvo bhava hetuH itI mAhitI [ 41 1 mokSukAraNam / syAt satraro dRSTi ranyadasyAH prapaJcanam * // vidyA aura vidyA zabda ke dvArA kahA gayA hai / yahI to haiM : yahI tattva vedAnta meM bauddha darzana ke cAra Arya satya aura kyA hai ? (1) duHkha-heba (2) samudaya - heya hetu (3) mArga - hAnopAya yA mokSa - upAya | (4) nirodha-hAna yA mon / yahI tattva hameM pAtaJjala yogasUtra aura vyAsa bhASya meM milatA hai' / yoga-darzana bhI yahI kahatA hai-- vivekI, ke lie yaha saMyoga duHkha hai aura duHkha heya hai / trividha duHkha ke thaper3oM se thakA huA manuSya usake nAza ke lie jijJAsu banatA hai / "nRNAmekogamya stvamasi khalu nAnApathajupAm"- gamya eka hai-- usake mArga aneka / satya eka hai -- zodha-paddhatiyA~ aneka / satya kI zodha aura satya kA AcaraNa dharma hai / satya zodha kI saMsthAeM, sampradAya yA samAja haiM / ve dharma nahIM hai / sampradAya aneka bana gae para satya aneka nahIM banA / satya zuddha-nitya aura zAzvata hotA hai / sAdhana ke rUpa hiMsA 10 aura sAdhya ke rUpa meM vaha mokSa hai " 1 duHkha se sukha kI ora meM vaha hai mokSa aura kyA hai ? duHkha se sukha kI ora prasthAna aura duHkha se mukti / nirjarA - zrAtma zuddhi sukha hai / pApa karma duHkha hai 12 / bhagavAn mahAvIra kI dRSTi pApa ke phala para nahIM pApa kI jar3a para prahAra karatI hai / ve kahate haiM " mUla kA cheda karo -- kAma bhoga kSaNa mAtra sukha haiM bahuta kAla taka duHkha dene vAle hai / yaha saMsAra mokSa ke vipakSa hai" isalie ye sukha nahIM hai 14 // 3 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] jaina darzana meM AcAra mImAMsA "duHkha sabako apriya hai 15 / saMsAra duHkhamaya hai 16" janma duHkha hai, bur3hApA duHkha hai, aura mRtyu duHkha hai| Atma-vikAsa kI jo pUrNa dazA hai, vahA~ na janma hai na mRtyu hai, na roga hai aura na jraa| mokSa ____ darzana kA vicAra jahA~ se calatA hai aura jahA~ rukatA hai--Age pIche vahIM AtA hai--bandha aura mokSa / mokSa-darzana ke vicAra kI yahI maryAdA hai| aura jo vicAra hotA hai vaha inake parivAra ke rUpa meM hotA hai| bhagavAn mahAvIra ne do prakAra kI prajJA batAI hai jJa aura pratyAkhyAna-jAnanA aura chor3anA 171 zeya saba padArtha haiN| AtmA ke sAtha jo vijAtIya sambandha hai, vaha heya hai| upAdeya heya (tyAga ) se alaga kucha bhI nahIM hai / AtmA kA apanA rUpa sat-cit aura Anandaghana hai / heya nahI chUTatA taba taka vaha chor3ane-lene kI ulajhana meM phaMsA rahatA hai / heya-baMdhana chUTate hI vaha apane rUpa meM A jAtA hai| phira bAhara se na kucha letA hai aura na kucha lene kI use apekSA hotI hai / zarIra chUTa jAtA hai| zarIra ke dharma chUTa jAte haiM-zarIra ke mukhya dharma cAra haiM : (1) AhAra (2) zvAsa ucchvAsa (3) vANI (4) cintana-ye rahate haiM taba saMsAra calatA hai| saMsAra meM vicAro aura samparkoM kA tAMtA jur3A rahatA hai| isI lie jIvana aneka rasa-bAhI bana jAtA hai| puruSArtha cAra duSprApya-vastupro meM se eka manuSyatva hai| manuSya kA jJAna aura puruSArtha cAra pravRtiyo meM lagatA hai| ve haiM (1) artha (2) kAma (3) dharma (4) mokSa / ye do bhAgo meM baMTate haiM-saMsAra aura mokss| pahale do puruSArtha sAmAjika haiN| unameM artha-sAdhana hai aura kAma saadhy| antima do AdhyAtmika haiN| unameM dharma sAdhana hai aura mokSa sAdhya / Atma-mukti para vicAra karane vAlA zAstra mokSa-zAstra yA dharma-zAstra hotA hai| artha aura kAma para vicAra karane vAle samAja-zAstra, artha-zAstra (artha-vicAra) aura kAmazAstra ( kAma-vicAra ) kahalAte haiM / ina cAro kI apanI-apanI maryAdA hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [ 43 artha aura kAma- ye do jIvana kI AvazyakatA yA vivazatA hai / dharma aura mokSa jIvana kI svavazatA / ve ( dharma aura mokSa ) kriyAvAdI ke lie haiM, akriyAvAdI ke lie nahIM / zeSa do puruSArtha pratyeka samAjika vyakti ke lie haiM / jaina-darzana sirpha mokSa kA darzana hai| vaha mokSa aura usake sAdhana bhUta dharma kA vicAra karatA hai / zeSa do puruSArthoM ko vaha nahIM chUtA / ve samAja-darzana ke vipaya haiM / 1 sAmAjika rIti yA kartavya, artha aura kAma kI burAI para niyantraNa kaise ho, yaha vicAra mokSa-darzana kI paridhi meM AtA hai / kintu samAja - karttavya, artha aura kAma kI vyavasthA kaise kI jAe, yaha vicAra mokSa-darzana kI sImA me nahI AtA / mokSa kA puruSArtha hiMsA hai / vaha zAzvata aura sArvabhauma hai / zepa puruSArtha sArvadezika aura sArvakAlika nahIM hai| deza-deza aura samaya-samaya kI anukUla sthiti ke anusAra uname parivartana kiyA jAtA hai| hiMsA kabhI aura kahI hiMsA nahIM ho sakatI aura hiMsA hiMsA nahI ho sakatI / isI lie hiMsA aura samAja karttavya kI maryAdAeM alaga-alaga hotI hai / loka - vyavasthA meM koI vAda, vicAra yA darzana grAye, mokSa-darzana ko unameM bAdhaka banane kI AvazyakatA nahIM hotI / artha aura kAma ko mokSa-darzana se apanI vyavasthA kA samAdhAna pAnA bhI apekSita nahI hotA / samAja-darzana aura mokSa-darzana ko eka mAnane kA pariNAma bahuta aniSTa huA hai / isase samAja kI vyavasthA meM dopa AyA hai aura mokSa-darzana vadanAma huA / adhikAMza pazcimI darzano aura akriyAvAdI bhAratIya darzana kA loka dharma ke sAtha vizeSa saMvandha hai / dharma darzana - sApekSa aura sasIma loka dharmoM se nirapekSa haiM | ve niHsIma lakSya kI ora agrasara hote haiM / "jeNa siyA teNa NosiyA 18 " - jisa loka vyavasthA aura bhoga-paribhoga se prApti aura tRpti hotI hai, usase nahI bhI hotI, isalie yaha sAra vastu nahI hai / prANImAtra duHkha se ghavar3Ate haiM / duHkha apanA kiyA huA hotA hai / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] jaina darzana meM AcAra mImAMsA usakA kAraNa pramAda hai| usase mukti pAne kA upAya apramAda hai 19| kuzala darzana vaha hai, jo duHkha ke nidAnamUla kAraNa aura unakA upacAra batAe / . duHkha svakarmakRta hai yaha jAnakara kRta, kArita aura anumodana rUpa Asrava (duHkha-utpatti ke kAraNa-mithyAtva avrata, pramAda, kapAya aura yoga ) kA nirodha kareM / ___ kuzala dArzanika vaha hai jo vandhana se mukta hone kA upAya khoje 22 // darzana kI dhurI AtmA hai| AtmA hai-isalie dharma kA mahattva hai| dharma se bandhana kI mukti milatI hai| vandhana mukta dazA meM brahma-bhAva yA Izvara-pada pragaTa hotA hai, kintu jaba taka AtmA kI dRSTi antarmakhI nahI hotI, indriya kI viSaya-vAsanAoM se Asakti nahIM htttii| tabataka Atma-darzana nahIM hotaa| jisakA mana zabda, rUpa gandha, rasa aura sparza se virakta ho jAtA hai; vahI Atmavit, jJAnavit , vedavit , dharmavit aura brahmavit hotA hai 23 / parivartana aura vikAsa ___ jIva aura ajIva-dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala kI samaSTi vizva hai| jIva aura pudgala ke saMyoga se jo vividhatA paidA hotI hai, usakA nAma hai sRSTi / ___ jIva aura pudgala meM do prakAra ko avasthAeM milatI haiM--svabhAva aura vibhAva yA vikaar| parivartana kA nimitta kAla banatA hai| parivartana kA upAdAna svayaM dravya hotA hai / dharma, adharma aura AkAza meM svabhAva-parivartana hotA hai / jIva aura pudgala meM kAla ke nimitta se hI jo parivartana hotA hai vaha svabhAvaparivartana kahalAtA hai| jIva ke nimitta se pudgala meM aura pudgala ke nimitta se jIva meM jo parivartana hotA hai, use kahate haiM-vibhAva-parivartana / sthUla dRSTi se hameM do padArtha dIkhate haiM-eka sajIva aura dUsarA nirjIva / dusare zabdoM meM jIvat-zarIra aura nirjIva zarIra yA jIva mukta zarIra / AtmA amUrta hai, isalie adRzya hai| pudgala mUrta hone ke kAraNa dRzya avazya haiM para acetana haiN| zrAtmA aura pudgala donoM ke saMyoga se jIvat zarIra banatA hai| pudgala ke sahayoga ke kAraNa jIva ke jJAna ko kriyAtmaka rUpa milatA hai aura Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAsA [45 jIva ke sahayoga ke kAraNa pudgala kI jJAnAtmaka pravRttiyAM hotI haiN| saba jIva cetanA yukta hote haiN| kintu cetanA kI pravRtti unhIM kI dIkha par3atI hai jo zarIra sahita hote haiN| sava pudgala rUpa sahita hai phira bhI camaMcana dvArA ve hI dRzya haiM, jo jIva yukta aura mukta-zarIra hai| pudgala do prakAra ke hote haiMjIva-sahita aura jIva-rahita / zastra-ahata majIva aura zastra-hata nirjIva hote haiN| jIva aura sthUla zarIra ke viyoga ke nimitta zastra kahalAte haiN| zastra ke dvArA jIva zarIra se alaga hote haiN| jIva ke cale jAne para jo zarIra yA zarIra ke pudgala-skandha hote hai-ce jIvamukta zarIra kahalAte haiM 24 // khanija padArtha-saba dhAtueM pRthvIkAyika jIvo ke zarIra hai| pAnI apakAyika jIvo kA zarIra hai| agni taijasa kAyika, havA vAyukAvika, tRNa-latA-vRkSa Adi vanaspati kAyika, aura zeSa saba trasa kAyika jIvoM ke zarIra hai| ____ jIva aura zarIra kA sambandha anAdi-pravAha vAlA hai| vaha jaba taka nahIM TUTatA tava taka pudagala jIva para aura jIva pudgala para apanA-apanA prabhAva DAlate rahate haiN| vastuvRttyA jIva para prabhAva DAlane vAlA kArmaNa zarIra hai| yaha jIva ke vikArI parivartana kA aAntarika kAraNa hai| ise vAhya-sthitiyAM prabhAvita karatI haiN| kArmaNa-zarIra kArmaNa-vargaNA se banatA hai| ye vargaNAeM sabase adhika sUkSma hotI haiN| vargaNA kA artha hai eka jAti ke pudgala skandho kA smuuh| aisI vargaNAe~ asaMkhya haiN| pratyakSa upayoga kI dRSTi se ve pATha mAnI jAtI haiM :1-audArika vargaNA 5-kArmaNa vargaNA 2-vaikriya vargaNA 6- zvAsocchvAsa vargaNA 3-zrAhAraka ,, 7-bhApA 4-taijas , 8-mana pahalI pAMca vargaNAoM se pAMca prakAra ke zarIro kA nirmANa hotA hai| zepa tIna vargaNAo se zvAsa-ucchvAsa, vANI aura mana kI kriyAeM hotI hai| ye vargaNAeM samUce loka meM vyApta hai| java taka inakA vyavasthita saMgaThana nahI vanatA, taba taka ye svAnukUla pravRtti ke yogya rahatI hai kintu use kara nahIM sktiiN| inakA vyavasthita saMgaThana karane vAle prANI haiN| prANI anAdikAla Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46] jaina darzana meM AcAra mImAMsA se kArmaNa vargaNAo se AveSTita haiN| prANI kA nimnatama vikasita rUpa nigoda' hai 25 / nigoda anAdi-vanaspati hai| usake eka-eka zarIra meM ananta-ananta jIva hote haiN| yaha jIvo kA akSaya koSa hai aura sabakA mUla sthAna hai| nigoda ke jIva ekendriya hote haiN| jo jIva nigoda ko chor3a dUsarI kAya meM nahIM gae ve 'avyavahAra-rAzi' kahalAte haiM aura nigoda se bAhara nikale jIva 'vyavahAra-rAzi' 27 / avyavahAra-rAzi kA tAtparya yaha hai ki una jIvo ne anAdi-vanaspati ke sivAya aura koI vyavahAra nahIM paayaa| styAnaddhi-nidrA-ghoratama nidrA ke udaya se ye jIva avyakta-cetanA ( jaghanyatama caitanya zakti) vAle hote haiN| inameM vikAsa kI koI pravRtti nahIM hotii| avyavahAra-rAzi se bAhara nikalakara prANI vikAsa kI yogyatA ko anukUla sAmagrI pA abhivyakta karatA hai| vikAsa kI antima sthiti hai zarIra kA atyanta viyoga yA AtmA kI bandhana-muktadazA 28 / yaha prayatnasAdhya hai / nigodIya jaghanyatA svabhAva siddha hai| sthUla zarIra mRtyu se chUTa jAtA hai para sUkSma zarIra nahI chuuttte| isalie phira prANI ko sthUla-zarIra banAnA par3atA hai| kintu jaba sthUla aura sUkSma dono prakAra ke zarIra chUTa jAte haiM taba phira zarIra nahI bntaa| - AtmA kI avikasita dazA meM usa para kaSAya kA lepa rahatA hai29 / isase usameM sva-para kI mithyA kalpanA banatI hai| sva meM para kI dRSTi aura para meM sva kI dRSTi kA nAma hai mithyA-dRSTi / pudgala para hai, vijAtIya hai, bAhya hai| usameM sva kI bhAvanA, Asakti yA anurAga paidA hotA hai athavA ghRNA kI bhAvanA banatI hai| ye dono AtmA ke Avega yA prakampana haiM athavA pratyeka pravRtti aAtmA meM kampana paidA karatI hai| inase kArmaNa vargaNAeM saMgaThita ho aAtmA ke sAtha cipaka jAtI haiN| AtmA ko hara samaya ananta-ananta karma-vargaNAeM AveSTita kiye rahatI haiN| naI karma-vargaNAeM pahale kI karmavargaNAo se rAsAyanika kriyA dvArA ghula-mila hokara ekameka banajAtI haiM / saba karma-vargaNAo kI yogyatA samAna nahI hotii| kaI cikanI hotI hai, kaI rUkhI-tIvra rasa aura maMda rasa / isalie kaI chUkara raha jAtI haiM, kaI gAr3ha bandhana meM baMdha jAtI haiN| karma-vargaNAeM banate hI apanA prabhAva nahIM DAlatI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [ 80 AtmA kA AveSTana vanane ke bAda jo unheM naI banAvaTa yA naI zakti milatI hai, usakA paripAka hone para vai phala dene yA prabhAva DAlane meM samartha hotI haiM / prajJApanA (35) me do prakAra kI vedanA batAI haiM / (1) AbhyupagamikI : - abhyupagama - siddhAnta ke kAraNa jo kaSTa sahA jAtA hai vaha zrAbhyupagamikI vedanA hai } (2) aupakramikI : - karma kA udaya hone para athavA udIraNA dvArA karma ke udaya meM Ane para jo kaSTAnubhUti hotI hai, vaha aupakramikI vedanA hai / udIraNA jIva apane Apa karatA hai athavA iSTa-aniSTa pudgala sAmagrI athavA dUsare vyakti ke dvArA ho jAtI hai / Ayurveda ke puruSArtha kA yahI nimita hai / vedanA cAra prakAra se bhogI jAtI hai : (1) dravya se (2) kSetra se (3) kAla se (4) bhAva se / dravya se :- jala - vAyu ke anukUla-pratikUla vastu ke saMyoga se / kSetra se :- zIta - uSNa Adi Adi anukUla-pratikUla sthAna ke sayoga se / kAla se :- -garmI me haijA, sardI me bukhAra, nimoniyA athavA azubha graho ke udaya se 1 bhAva se :- sAta vedanIya ke udaya se / vedanA kA mUla asAta vedanIya kA udaya hai / jahA~ bhAva se vedanA hai I vahI dravya, kSetra aura kAla usake ( vedanA ke ) nimita banate haiM / bhAva-vedanA ke abhAva me dravyAdi koI asara nahI DAla sakate / karma-vargaNAe paudgalika haiM ataeva pudgala-sAmagrI usake vipAka yA paripAka meM nimita banatI hai / dhana ke pAsa dhana AtA hai - yaha niyama karma-vargaNAtra para bhI lAgU hotA hai / karma ke pAsa karma AtA hai / zuddha yA mukta zrAtmA ke karma nahIM lagatA / 1 karma se vandhI AtmA kA kaSAya- lepa tIvra hotA jAtA hai / tIvra kaSAya tIvra kampana paidA karatI hai aura usake dvArA adhika karma-vargaNAe N khIcI jAtI hai 30 | isI prakAra pravRtti kA prakampana bhI jaisA tIvra yA manda hotA hai, vaisI hI pracura yA nyUna mAtrA meM unake dvArA karma-vargaNAtra kA grahaNa hotA hai / pravRtti Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] jaina darzana meM AcAra mImAMsA sat aura asat dono prakAra kI hotI hai| sat se sat - karmavargaNAe aura asat se asat - karmavargaNAeM AkRSTa hotI haiM / yahI saMsAra, janma-mRtyu yA bhava- paramparA hai | isa dazA meM zrAtmA vikArI rahatA hai / isalie usa para anaginata vastuo aura vastu sthitiyo kA asara hotA rahatA hai / asara jo hotA hai, usakA kAraNa AtmA kI apanI vikRta dazA hai | vikArI dazA chUTane para zuddha AtmA para koI vastu prabhAva nahI DAla sakatI / yaha anubhava siddha bAta hai - asamabhAvI vyakti, jisameM rAga-dveSa kA prAcurya hotA hai, ko paga-paga para sukha-duHkha satAte haiM / use koI bhI vyakti thor3e meM prasanna aura thor3e meM prasanna banA detA hai / dUsare kI ceSTAeM use badalane meM bhArI nimitta banatI haiM / samabhAvI vyakti kI sthiti aisI nahI hotI / kAraNa yahI ki usakI AtmA meM vikAra kI mAtrA kama hai yA usane jJAna dvArA use upazAnta kara rakhA hai| pUrNa vikAsa hone para AtmA pUrNatayA isalie para vastu kA usa para koI prabhAva nahI hotA / zarIra nahI rahatA taba usake mAdhyama se hone vAlI saMvedanA bhI nahI rahatI / AtmA sahajavRttyA aprakampa -- Dola hai / usameM kampana zarIra-saMyoga se hotA hai / azarIra hone para vaha nahIM hotA / svastha ho jAtI hai, zuddha AtmA ke svarUpa kI pahicAna ke lie ATha mukhya bAteM haiM : ( 1 ) ananta - jJAna ( 5 ) sahaja - zrAnanda (2) ananta - darzana ( 6 ) aTala - avagAha (7) mUrtikapana ( 3 ) kSAyaka - samyaktva ( 4 ) labdhi (5) guru laghu-bhAva thor3e vistAra meM yUM samajhie - mukta AtmA kA jJAna darzana pravAdha hotA hai / unheM jAnane meM bAharI padArtha rukAvaTa nahI DAla skte| unakI Atma-ruci yathArtha hotI hai / usameM koI viparyAsa nahIM hotaa| unakI labdhi zrAtmazakti bhI abAdha hotI hai| ve paudgalika sukha duHkha kI anubhUti se rahita hotI haiM / ve bAhya padArtho ko jAnatI haiM kintu zarIra ke dvArA hone vAlI usakI anubhUti unhe nahIM hotii| unameM na janma-mRtyu kI paryAya hotI hai, na rUpa aura na gurulaghu bhAva / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [ 49 zrAtmA kI anubuddha - dazA meM karma - vargaNAeM ina Atma-zaktiyo ko davAe rahatI haiM -- inheM pUrNa vikasita nahI hone detI / bhava- sthiti pakane para karmavargaNAe ghisatI - ghisatI valahIna ho jAtI haiM / tava AtmA meM kucha sahaja buddhi jAgatI hai / yahIM se Atma-vikAsa kA krama zurU hotA hai / tava se dRSTi yathArtha vanatI hai, samyaktva prApta hotA hai / yaha Atma jAgaraNa kA pahilA sopAna hai / isameM AtmA apane rUpa ko 'sva' aura vAhya vastuo ko 'para' jAna hI nahIM letI kintu usakI sahaja zraddhA bhI vaisI hI bana jAtI hai / isIlie isa dazA vAlI AtmA ko antar AtmA, samyag dRSTi yA samyaktvI kahate haiN| isase pahile kI dazA meM vaha vahir AtmA mithyA dRSTi yA mithyAtvI kahalAtI hai / isa jAgaraNa ke bAda grAtmA apanI mukti ke lie Age bar3hatI hai / samyag darzana aura samyag jJAna ke sahAre vaha samyak cAritra kA vala bar3hAtI hai / jyojyo caritra kA vala bar3hatA hai tyoM-tyo karma-vargaNAoM kA AkarSaNa kama hotA jAtA hai / sat pravRtti yA ahiMsAtmaka pravRtti se pahale bandhI karmavargaNAe zithila ho jAtI haiM / calate-calate aisI vizuddhi bar3hatI hai ki zrAtmA zarIra-dazA meM bhI nirAvaraNa bana jAtI hai| jJAna, darzana, vItarAga-bhAva aura zakti kA pUrNa yA vAdhA - hIna yA vAhya vastuoM se prabhAvita vikAsa ho jAtA hai / isa dazA meM bhava yA zepa AyuSya ko TikAe rakhane vAlI cAra vargaNAeM - bhavopagrAhI vargaNAeM bAkI rahatI haiM / jIvana ke anta meM ye bhI TUTa jAtI haiM / AtmA pUrNa mukta yA bAharI prabhAvoM se sarvathA rahita ho jAtI hai 1 vandhana mukta tumbA jaise pAnI para tairane laga jAtA hai vaise hI bandhana-mukta AtmA loka ke agrabhAga meM avasthita ho jAtI hai / mukta AtmA meM vaibhAvika parivartana nahIM hotA, svAbhAvika parivartana avazya hotA hai / vaha vastumAtra kA avazyambhAvI dharma hai / jJAna aura pratyAkhyAna bhagavAn ne kahA- puruSa ! tU satya kI ArAdhanA kara / satya kI ArAdhanA karane vAlA mauta ko tara jAtA hai / jo mauta se pare (amRta ) hai zreya hai | Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50] jaina darzana meM AcAra mImAMsA jo nazvaratA kI ora pITha kiye calatA hai vaha zreyodazI ( amRtagAmI) hai, jo zreyodarzI hai vahI nazvaratA kI ora pITha kiye calatA hai | gautama | maiMne do prakAra kI prazAzro kA nirUpaNa kiyA hai(1) jJa-prajJA (2) pratyAkhyAna-prajJA / jJa-prajJA kA viSaya samUcA vizva hai| jitane dravya haiM ve sava jJeya haiN| pratyAkhyAna-prajJA kA viSaya vijAtIya-dravya (pudgala-dravya) aura usakI saMgrAhaka pravRttiyAM haiN| jIva aura ajIva-ye do mUlabhUta tattva haiN| vijAtIya dravya ke saMgraha kI saMjJA bandha hai| usakI vipAka-dazA kA nAma puNya aura pApa hai| vijAtIya-dravya kI saMgrAhaka pravRtti kA nAma 'Asrava' hai / vijAtIya-dravya ke nirodha kI dazA kA nAma 'saMvara' hai| vijAtIya-dravya ko kSINa karane vAlI pravRtti kA nAma ' nirA' hai| vijAtIya-dravya kI pUrNa-pratyAkhyAna dazA 'mokSa' hai / jJa-prajJA kI dRSTi se dravya-mAtra satya hai| pratyAkhyAna prajJA kI dRSTi se mokSa aura usake sAdhana 'saMvara' aura 'nirjarA'-ye satya haiN| satya ke jJAna aura satya ke AcaraNa dvArA svayaM satya bana jAnA yahI mere darzana-jaina-darzana yA satya kI upalabdhi kA marma hai| mokSa-sAdhanA meM upayogI zeyo ko tattva kahA jAtA haiN| ve yo haiM :jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara nirjarA, baMdha mokSa 33 / umAsvAti ne unakI saMkhyA sAta mAnI hai-puNya aura pApa kA ullekha nahI kiyA haiM 3 4 / saMkSepa dRSTi se tattva do haiM-jIva aura ajIva 35 / sAta yA nau vibhAga unhIM kA vistAra hai| puNya aura pApa vandha ke avAMtara bheda haiN| unakI pRthak vivakSA ho to tattva nau aura yadi unakI svataMtra vivakSA na ho to ve sAta hote haiN| puNya se lekara mokSa taka ke sAta tattva svataMtra nahIM haiN| ve jIva aura ajIva ke avasthA-vizeSa haiM / puNya, pApa aura baMdha, ye paudgalika haiM isalie ajIva ke paryAya haiN| Asrava AtmA kI zubha-azubha pariNati bhI hai aura zubha Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [51 azubha karma-pudgalo kA AkarSaka bhI hai| isalie ise mukhya vRttyA kaI AcArya jIva-paryAya mAnate haiM, kaI ajIva paryAya / yaha vivikSA-bheda hai| nava tatvo meM pahalA tattva jIva hai aura navA mokSa / jIva ke do prakAra vata lAye gae haiM--(1) saMsArI baddha aura (2) mukta 36 / yahA~ baddha-jIva (pahalA) aura mukta jIva nauvaoN tattva hai| ajIva jIva pratipakSa hai| vaha baddha-mukta. 'nahIM hotaa| para jIva kA bandhana paudgalika hotA hai| isalie mAdhanA ke krama meM ajIva kI jAnakArI bhI Avazyaka hai| bandhana-mukti kI jijJAsA utpanna hone para jIva sAdhaka banatA hai aura sAdhya hotA hai mokss| zepa sAre tatva sAdhaka yA bAdhaka banate haiN| puNya, pApa aura baMdha mokSa ke vAdhaka haiN| bAlava ko apekSA-bheda se vAdhaka aura sAdhaka dono mAnA jAtA hai| zubha-yoga ko kabhI pAnava kahe to use mokSa kA mAdhaka bhI kaha sakate haiN| kintu prAlaya kA karma-saMgrAhaka tapa mokSa kA vAdhaka hI hai / saMvara aura nirjarA-ye do mokSa ke sAdhaka hai| vAdhaka tattva-(bAlava) paoNca haiM-(1) mithyAtva (2) avirati (3) pramAda (4) kapAya (5) yog| jIva meM vikAra paidA karane vAle paramANu moha kahalAte haiN| dRSTi-vikAra utpanna karane vAle paramANu darzana-moha haiM / unake tIna puJja haiM :(1) mAdaka (2) ardha-mAdaka (3) amAdaka / mAdaka puJja ke udaya kAla meM viparIta-dRSTi, ardha-mAdaka puJja ke udayakAla meM sandigdha-dRSTi, amAdaka puJja ke udayakAla meM pratipAti-kSAyopazamika-samyak dRSTi, tIno puJjoM ke pUrNa upazamana-kAla meM pratipAti aupazamika-samyak dRSTi, tIno puJjo ke pUrNa viyoga-kAla meM apratipAti kSAyika samyaka dRSTi hotI hai| - cAritra-vikAra utpanna karane vAle paramANu cAritra-moha kahalAte haiN| unake do vibhAga haiN| (1) kaSAya. (2) no kaSAya kapAya ko uttejita karane vAle paramANu / kaSAya ke cAra varga haiM : Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52] jaina darzana meM AcAra mImAMsA anantAnubandhI-krodha jaise patthara kI rekhA ( sthiratama ) / anantAnubandhI-mAna jese patthara kA khambhA (dRddh'tm)| anantAnubandhI-mAyA jaise bAMsa kI jar3a ( vkrtm)| anantAnubandhI-lobha jaise kRmi-rezama kA (gaaddh'tm)| inakA prabhutva darzana-moha ke paramANuo ke sAtha jur3A huA hai| inake udayakAla meM samyaka dRSTi prApta nahI hotii| yaha mithyAtva Asrava kI bhUmikA hai| yaha samyak dRSTi kI bAdhaka hai| isake adhikArI mithyA dRSTi aura sandigdha dRSTi hai| yahA~ deha se bhinna aAtmA kI pratIti nahIM hotii| ise pAra karane vAlA samyak dRSTi hotA hai / apratyAkhyAna-krodha-jaise miTTI kI rekhA ( sthirtr)| apratyAkhyAna-mAna-jaise hAr3a kA khambhA ( dRr3hatara ) / apratyAkhyAna-mAyA-jaise mer3he kA sIMga ( vkrtr)| apratyAkhyAna-lobha-jaise kIcar3a kA raMga (gAr3hatara) inake udaya-kAla meM cAritra ko vikRta karane vAle paramANuo kA pravezanirodha ( saMvara) nahI hotA, yaha avrata-Asrava kI bhUmikA hai| yaha aNuvratI jIvana kI vAdhaka hai / isake adhikArI samyak dRSTi haiN| yahA~ deha se bhinna AtmA kI pratIti hotI hai| ise pAra karane vAlA aNuvratI hotA hai / pratyAkhyAna krodha-jaise dhUli-rekhA (sthira ) pratyAkhyAna mAna -jaise kATha kA khambhA (dRr3ha) pratyAkhyAna mAyA-jaise calate baila kI mUtradhArA ( vakra) pratyAkhyAna lobha-jaise khaJjana kA raMga ( gAr3ha) inake udayakAla meM cAritra-vikAraka paramANuo kA pUrNataH nirodha ( saMvara ) nahIM hotaa| yaha apUrNa-avrata-Asrava kI bhUmikA hai| yaha mahAvratI jIvana kI vAdhaka hai| isake adhikArI aNuvratI hote haiN| yahA~ Atma-ramaNa kI vRti kA prArambhika abhyAsa hone lagatA hai| ise pAra karane vAle mahAvratI banate haiN| saMjvalana krodha-jaise jala-rekhA (asthira-tAtkAlika ) saMjvalana mAna-jaise latA kA khambhA ( lciilaa)| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [53 jaina darzana meM AcAra mImAMsA saMjvalana mAyA-jaise chilate vAMsa kI chAla (svalpatama vakra) saMjvalana lobha-jaise haldI kA raMga ( tatkAla ur3ane vAlA raMga) inake udayakAla meM cAritra-vikAraka paramANuo kA astitva nirmala nahIM hotaa| yaha prArambha meM pramAda aura vAda meM kapAya-aAnava kI bhUmikA hai| yaha vItarAga-cAritra kI vAdhaka hai| isake adhikArI sarAga-saMyamI hote haiN| yogAnnava zailezI dazA ( asaMprajJAta samAdhi ) kA bAdhaka hai / mithyAtva, avirati, pramAda, kapAya aura azubha yoga se pApa karma kA vandha hotA hai| aAnava ke prathama cAra rUpa aAntarika Topa haiN| unake dvArA pApa karma kA satata bandha hotA hai| yoga Asrava pravRttyAtmaka hai| vaha azubha aura zubha dono prakAra kA hotA hai| ye dono pravRttiyAM eka sAtha nahIM hotii| zubha-pravRtti se zubha karma aura azubha pravRtti se azubha karma kA vandha hotA hai / __ pAtraba ke dvArA zubha-azubha karma kA vandha usakA puNya-pApa ke rUpa meM udaya, udaya se phira pAnava, usase phira vandha aura udaya-yaha saMsAra cakra hai| sAdhaka tattva-saMvara jitane aAnava haiM utane hI saMvara haiN| Asrava ke pA~ca vimAga kiye haiM, isalie saMvara ke bhI paoNca vibhAga kiye haiM : (1) samyaktva (2) virati (3) apramAda (4) akapAya (5) ayog| caturthaguNasthAnI avirata samyaga dRSTi ke mithyAtva zrAsrava nahIM hotaa| paSThaguNasthAnI-pramatta saMyati ke avirati Asrava nahIM hotaa| saptamaguNasthAnI apramatta saMyati ke pramAda bAsrava nahI hotaa| vItarAga ke kapAya Asrava nahIM hotaa| yaha anAslava (sarva-saMvara) kI dazA hai| isI meM zepa saba karmoM kI nirjarA hotI hai| saba karmoM kI nirjarA hI mokSa hai| nirjarA nirjarA kA artha hai karma-kSaya aura usase hone vAlI Atma-svarUpa kI upalabdhi / nirjarA kA hetu tapa hai| tapa ke vAraha prakAra haiM 37 / isalie nirjarA ke bAraha prakAra hote haiN| jaise saMvara Asrava kA pratipakSa hai vaise hI nirjarA baMdha kA pratipakSa hai| zrAsrava kA saMvara aura bandha kI nirjarA hotI hai| usase Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] jaina darzana meM AcAra mImAMsA AtmA kA parimita svarUpodaya hotA hai / pUrNa saMvara aura pUrNa nirjarA hote hI AtmA kA pUrNodaya ho jAtA hai - mokSa ho jAtA hai 1 gUr3havAda AtmA kI tIna avasthAeM hotI haiM : (1) vahir - AtmA (2) antar - AtmA ( 3 ) paramAtmA / jise apane Apa kA bhAna nahIM, vahI bAhira AtmA hai / apane svarUpa ko pahacAnane vAlA antara AtmA hai / jisakA svarUpa anAvRta ho gayA, vaha paramAtmA hai / AtmA paramAtmA bane, zuddha rUpa pragaTa ho, usake lie jisa paddhati kA avalambana liyA jAtA hai, vahI 'gUr3havAda' hai / paramAtma-rUpa kA sAkSAtkAra mana kI nirvikAra- sthiti se hotA hai, isa lie vahI gUr3havAda hai / mana ke nirvikAra hone kI prakriyA spaSTa nahIM, sarala nhiiN| sahajatayA usakA jJAna honA kaThina hai / jJAna hone para bhI zraddhA honA kaThina hai| zraddhA hone para bhI usakA kriyAtmaka vyavahAra kaThina hai / isI lie zrAtma-zodhana kI praNAlI 'gUr3ha' kahalAtI hai / zrAtma-vikAsa ke pA~ca sUtra haiM pahalA sUtra hai - apanI pUrNatA aura svataMtratA kA svataMtra haeNU, jo paramAtmA hai, vaha maiM hU~ aura jo maiM hU~ vahI dUsarA sUtra hai -- cetana - pudgala viveka -- maiM bhinna hU~, maiM cetana hU~, vaha cetana hai 39 | tIsarA sUtra hai- Ananda bAhara se nahI AtA / maiM zrAnanda kA akSayakoSa pudgala-padArtha ke saMyoga se jo sukhAnubhUti hotI hai, vaha tAki hai / maulika Ananda ko dabA vyAmoha utpanna karatI hai / cauthA sUtra hai - pudgala virakti yA saMsAra ke prati udAsInatA / pudgala se pudgala ko tRpti milatI hai, mujhe nahIM / para tRpti meM sva kA jo Aropa hai, vaha ucita nahI 40 1 jo pudgala - viyoga AtmA ke lie upakArI hai, vaha deha ke lie apakArI hai aura jo pudgala-saMyoga deha ke lie upakArI hai, vaha AtmA ke lie apakArI hai 4 1 1 anubhava -- maiM pUrNa hU~, paramAtmA hai 38 zarIra bhinna hai, 1 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [ 55 pAMcavaoN sUtra hai-dhyeya aura dhyAtA kA ekatva dhyeya paramAtmapada hai| vaha mujha se bhinna nahI hai / dhyAna Adi kI samagra sAdhanA hone para merA dhyeya rUpa pragaTa ho jaaegaa| gUDhavAda ke dvArA sAdhaka ko aneka prakAra kI AdhyAtmika zaktiyAM aura yogajanya vibhUtiyAM prApta hotI haiN| adhyAtma-zakti-sampanna vyakti indriya aura mana kI sahAyatA ke binA hI pUrNa satya ko sAkSAt jAna letA hai| thor3e me gUDhavAda kA marma AtmA, jo rahasyamaya padArtha hai, kI zodha hai / use pA lene ke bAda phira kucha bhI pAnA zeSa nahIM rahatA, gUDha nahIM rhtaa| akriyAvAda darzana ke itihAsa meM vaha dina ati mahatvapUrNa thA, jisa dina akriyAvAda kA siddhAnta vyavasthita huaa| AtmA kI khoja bhI usI dina pUrNa huI, jisa dina mananazIla manuSya ne akriyAvAda kA marma smjhaa| mokSa kA svarUpa bhI usI dina nizcita huA, jaba dArzanika jagat ne 'akriyAvAda' ko nikaTa se dekhaa| gautama svAmI ne pUchA-"bhagavan ! jIva sakriya hai yA akriya ?" bhagavAn ne kahA-gautama ! "jIva sakriya bhI hai aura akiya bhii| jIva do prakAra ke haiM-(1) mukta aura (2) sNsaarii| mukta jIva akriya hote hai| ayogI (zailezI-avasthA-pratipanna ) jIvo ko chor3a zeSa sava saMsArI jIva sakriya hote haiN| ___ zarIra-dhArI ke lie kriyA sahaja hai, aisA mAnA jAtA thaa| para 'AtmA kA sahaja rUpa akriyAmaya hai'| isa saMvit kA udaya hote hI 'kriyA prAtmA kA vibhAva hai'--yaha nizcaya ho gyaa| kriyA vIrya se paidA hotI hai / yogyatAtmaka vIrya mukta jIvo meM bhI hotA hai| kintu zarIra ke vinA vaha prasphuTita nahIM hotaa| isalie vaha labdhi vIrya hI kahalAtA hai| zarIra ke sahayoga se labdhi-vIrya (yogAtmaka-vIrya) kriyAtmaka vana jAtA hai| isalie use 'karaNa-vIrya' kI saMjJA dI gii| vaha zarIradhArI ke hI hotA hai 42 // AtmavAdI kA parama yA carama sAdhya mokSa hai| mokSa kA matalaba hai Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56] jaina darzana meM AcAra mImAMsA zarIra-mukti, bandhana,-mukti, kriyaa-mukti| kriyA se bandhana, bandhana se zarIra aura zarIra se saMsAra-yaha paramparA hai| mukta jIva azarIra, abandha aura akriya hote haiN| akriyAvAda kI sthApanA ke bAda kriyAvAda ke anvepaNa kI pravRtti bddh'ii| kriyAvAda kI khoja meM se 'ahisA' kA carama vikAsa huaa| akriyAvAda kI sthApanA se pahale akriyA kA artha thA vizrAma yA kAryanivRtti / thakA huA vyakti thakAna miTAne ke lie nahI socatA, nahI bolatA aura gamanAgamanAdi nahIM karatA usIkA nAma thA 'akriyaaN'| kintu cittavRtti nirodha, mauna aura kAyotsarga-etadpa akriyA kisI mahattvapUrNa sAdhya kI siddhi ke lie hai-yaha anubhavagamya nahI huA thaa| 'karma se karma kA kSaya nahIM hotA, akarma se karma kA kSaya hotA hai 43 / jyo hI yaha karma-nivRtti kA ghoSa pravala huA, tyo hI vyavahAra-mArga kA dvandva chir3a gyaa| karma jIvana ke isa chora se usa chora taka lagA rahatA hai| use karane vAle mukta nahIM bnte| use nahIM karane vAle jIvana-dhAraNa bhI nahIM kara sakate, samAja aura rASTra ke dhAraNa kI bAta to dUra rhii| isa vicAra-saMgharSa se karma (pravRtti ) zodhana kI dRSTi milI / akriyAtmaka sAdhya (mokSa) akriyA ke dvArA hI prApya hai| AtmA kA abhiyAna prakriyA kI ora hotA hai, taba sAdhya dUra nahI rhtaa| isa abhiyAna meM karma rahatA hai para vaha akriyA se pariSkRta banA huA rahatA hai| pramAda karma hai aura apramAda akarma 44 / pramatta kA karma bAla-vIrya hotA hai aura apramatta kA karma paMDita-vIrya hotA hai| paMDita-vIrya asat kriyA rahita hotA hai, isalie vaha pravRtti rUpa hote hue bhI nivRtti rUpa akarma hai-mokSa kA sAdhana hai| "zastra-zikSA, jIva-vadha, mAyA, kAma-bhoga, asaMyama, baira, rAga aura dveSa-ye sakarma-vIrya haiN| vAla vyakti inase ghirA rahatA hai45 / " 'pApa kA pratyAkhyAna, indriya-saMgopana, zarIra-saMyama, vANI-saMyama, mAnamAyA parihAra, Rddhi, rasa aura sukha ke gaurava kA tyAga, upazama, ahisA, acaurya, satya, brahmacarya, aparigraha, kSamA, dhyAna-yoga aura kAya-vyutsarga-ye akarma-vIrya haiN| paMDita inake dvArA mokSa kA parivrAjaka banatA hai|" Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [57 sAdhanA ke pahale caraNa meM hI sArI kriyAo kA tyAga zakya nahIM hai / mumuttu bhI sAdhanA kI pUrva bhUmikAoM meM kriyA-pravRtta rahatA hai| kintu usakA lakSya prakriyA hI hotA hai, isalie vaha kucha bhI na bole, agara volanA Avazyaka ho to vaha bhApA-samiti (doSa-rahita paddhati) se bole 47 / vaha cintana na kare, agara usake binA na raha sake to Atmahita kI bAta hI soce-dharma aura zukla dhyAna hI dhyAe / vaha kucha bhI na kare, agara kiye vinA na raha sake to vahI kare jo sAdhya se dUra na le jaae| yaha kriyA-zodhana kA prakaraNa hai| isa cintana ne saMyama, caritra, pratyAkhyAna Adi sAdhano ko janma diyA aura unakA vikAsa kiyaa| pratyAkhyAtavya (tyaktavya ) kyA hai ? isa anvepaNa kA navanIta rahA"kriyAvAda' / usakI rUpa rekhA yUM hai-kriyA kA artha hai karmavandha40-kAraka kArya athavA apratyAkhyAnajanya (pratyAkhyAna nahI kiyA huA hai usa sUkSma vRtti se hone vAlA) karmavandha 4 / ve kriyAeM pAMca haiM-(1) kAyikI ( 2 ) prAdhikaraNikI ( 3 ) prAdve pikI ( 4) pAritApanikI (5) prANAtipAtikI 50 / (1) kAyikI (zarIra se hone vAlI kriyA) do prakAra kI hai(ka) anuparatA (kha) duSprayuktA 51 / zarIra kI duSpravRtti satata nahIM hotii| nirantara jIvo ko mArane vAlA vadhaka zAyada hI mile / nirantara asatya bolane vAlA aura burA mana vartAne vAlA bhI nahIM milegA kintu unakI anuparati (anivRtti) nairaMtarika hotI hai / duSprayoga avyakta anuparati kA hI vyakta pariNAma hai| anuparati jAgaraNa aura nidrA dono dazAo meM samAna rUpa hotI hai| ise samajhe vinA Atma-sAdhanA kA lakSya dUravartI rahatA hai| isI ko lakSya kara bhagavAn mahAvIra ne kahA hai'avirata jAgatA huA bhI sotA hai / virata sotA huA bhI jAgatA hai 52 / __ manuSya zArIrika aura mAnasika vyathA se sArvadika mukti pAne calA, tava use pahale pahala duSpravRtti chor3ane kI bAta suujhii| Age jAne kI bAta saMbhavataH usane nahIM socii| kintu anveSaNa kI gati avAdha hotI hai| zodha karate-karate usane jAnA ki vyathA kA mUla duSpravRtti nahIM kintu usakI anu Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA parati (anivRtti yA avirati ) hai / jJAna kA krama Age bddh'aa| vyathA kA mUla kAraNa kriyA samUha jAna liyA gyaa| (2) prAdhikaraNikI--yaha adhikaraNa-zastra ke yoga se hone vAlI pravRtti hai| isake do rUpa haiM-(1) zastra-nirmANa (2) zastra-saMyoga / zastra kA artha kevala Ayudha hI nahI hai| jIva-badha kA jo sAdhana hai, vahI zastra hai| (3) prAdveSakI :-pradveSa jIva aura ajIva dono para ho sakatA hai| isa lie isake do rUpa banate haiM--(1) jIva-prAdveSikI (2) ajIva-prAdveSikI / (4) paritApa (asukha kI udIraNA) svayaM denA aura dUsaro se dilAnA'pAritApanikI' hai| (5) prANa kA atipAta (viyoga) svayaM karanA aura dUsaro se karavAnA 'prANAtipAtikI' hai| isa prakaraNa meM eka mahattvapUrNa gaveSaNA huI-vaha hai prANAtipAta se hiMsA ke pArthakya kA jJAna / paritApana aura prANAtipAta-ye dono jIva se saMbaMdhita haiN| hiMsA kA saMbaMdha jIva aura ajIva dono se haiN| yahI kAraNa hai ki jaise prAdveSikI kA jIva aura ajIva dono ke sAtha saMbaMdha darasAyA hai, vaise inakA nhii| dveSa ajIva ke prati bhI ho sakatA hai kintu ajIva ke paritApa aura prANAtipAta ye nahI kiye jA skte| prANAtipAta kA viSaya chaha jIvanikAya hai 5 // __ prANAtipAta hiMsA hai kintu hiMsA usake atirikta bhI hai| asatya vacana, adattAdAna, abrahmacarya aura parigraha bhI hiMsA hai| ina saba meM prANAtipAta kA niyama nahIM hai| viSaya mImAMsA ke anusAra-mRSAvAda kA viSaya saba dravya hai 54 / adattAdAna kA viSaya grahaNa aura dhAraNa karane yogya dravya hai 55 / AdAna grahaNa ( dhAraNa ) yogya vastu kA hI ho sakatA hai, zeSa kA nhiiN| brahmacarya kA viSaya-rUpa aura rUpa ke sahakArI dravya hai 56 | parigraha kA viSaya-'saba dravya' haiM 57 / parigraha kA artha hai mUrchA yA mamatva / vaha ati lobha ke kAraNa sarva-vastu viSayaka ho sakatA hai| ye pAMca Asrava haiN| inake parityAga kA artha hai 'ahiNsaa'| vaha mahAvrata hai| (1) prANAtipAta-viramaNa (2) mRpAvAda-viramaNa (3) adattAdAna-viramaNa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [59 (4) abrahmacarya-viramaNa (5) parigraha-viramaNa-ye paoNca saMvara haiN| Asrava kriyA hai| vaha 'saMsAra' (janma-maraNa-paramparA) kA kAraNa hai| saMvara akriyA hai / vaha mokSa kA kAraNa hai 58 / __ sArAMza yaha hai-kriyA se nivRta honA, akriyA kI ora bar3hanA hI mokSAbhimukhatA hai| isalie bhagavAn mahAvIra ne kahA hai-'vIra puruSa ahiMsA ke rAjapatha para cala par3e haiM 59 / yaha prANAtipAta viramaNa se adhika vyApaka (1) prArambhikI kI kriyA-jIva aura ajIva dono ke prati hone vAlI hiMsaka pravRtti 60 / (2) prAtI tyikI kriyA-jIva aura ajIva dono ke hetu se utpanna hone vAlI rAgAtmaka aura dve pAtmaka pravRtti 61 / yaha hiMsA kA svarUpa hai, jo ajIva se bhI saMbaMdhita hai| ajIva ke prANa nahIM hote, isalie prANAtipAta kriyA jIva-nimitaka hotI hai / hiMsA ajIva nimittaka bhI ho sakatI hai| hiMsA kA abhAva 'ahiMsA' hai| isa prakAra ahiMsA jIva aura ajIva donoM se saMbaMdhita hai / ataeva vaha samatA hai| vaha vastu-svabhAva ko miTA sAmya nahIM lAtI, usase sahaja vaipamya kA anta bhI nahIM hotA kintu jIva aura ajIva ke prati vaipamya vRtti na rahe, vaha sAmya-yoga hai| jo koI vyakti svArtha yA parArtha (apane lie yA dUsaro ke lie ) sArthaka yA anarthaka ( kisI artha-siddhi ke lie yA nirthaka ) jAnabUjhakara yA anajAna meM, jAgatA huA yA sotA huA, kriyA-pariNata hotA hai yA kriyA se nivRtta nahIM hotA, vaha karma se lipta hotA hai| isa sthiti ko spaSTa karane ke lie-(1) sAmantopanipAtikI (2) artha daNDa-anartha daNDa (3) anAbhogapratyayA Adi aneka kriyAoM kA nirUpaNa huA / jaina darzana meM kriyAvAda AstikyavAda ke artha meM aura akriyAvAda nAstikyavAda ke artha meM prayukta huA hai 63 / vaha isase bhinna hai| yaha sArI carcA pravRtti aura nivRtti ko lie hue hai| 'pravRtti se pratyAvartana aura nivRtti se nirvatana hotA hai' yaha tattva nyUnAdhika mAtrA meM prAyaH sabhI mokSavAdI Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] jaina darzana meM AcAra mImAMsA darzano dvArA svIkRta huA hai / parantu jaina darzana meM inakA jitanA vistAra hai, utanA anyatra prApya nahIM hai| kriyA kA parityAga ( yA prakriyA kA vikAsa) kramika hotA hai| pahale kriyA nivRtta hotI hai phira apratyAkhyAna, pArigrahikI, ArambhikI aura mAyA-pratyayA-ye nivRta hotI haiM 64 / IryApathikI nivRta hotI hai, taba akriyA pUrNa vikasita hotI jAtI hai| jo koI siddha yA mukta hotA hai, vaha akriya hI hotA hai 65 / isalie siddhikrama meM 'akriyA kA phala siddhi' aisA kahA gayA hai 66 / saMsAra kA krama isake viparIta hai / pahale kriyA, kiyA se karma aura karma se vedanA 67 / ___karma-raja se vimukta AtmA hI mukta hotA hai 68 / sUkSma karmAza ke rahate hue mokSa nahI hotA 69 / isIlie adhyAtmavAda ke kSetra meM kramazaH vrata ( asat karma kI nivRti ), satkarma phalAzAtyAga, satkarma tyAga, satkarma nidAna zodhana aura sarva karma parityAga kA vikAsa huaa| yaha 'sarvakarma parityAga' hI prakriyA hai| yahI mokSa yA vijAtIya dravya-preraNA-mukta AtmA kA pUrNa vikAsa hai| isa dazA kA nirUpaka siddhAnta hI 'akriyAvAda' hai| nirvANa-mokSa gautama.. mukta jIva kahA~ rukate haiM ? ve kahA~ pratiSThita haiM ? ve zarIra kahA~ chor3ate haiM ? aura siddha kahA~ hote haiM ? bhagavAn...mukta jIva aloka se pratihata haiM, lokAMta meM pratiSThita haiM, manuSya-loka meM zarIramukta hote haiM aura siddhi-kSetra meM ve siddha hue haiM / nirvANa koI kSetra kA nAma nahI, mukta AtmAeM hI nirvANa haiN| ve lokAna meM rahatI haiM, isalie upacAra-dRSTi se use bhI nirvANa kahA jAtA hai| ___ karma-paramANuo se prabhAvita aAtmA saMsAra meM bhramaNa karatI haiN| bhramaNakAla meM Urdhvagati se adhogati aura adhogati se Urdhvagati hotI hai| usakA niyamana koI dUsarA vyakti nahIM krtaa| yaha saba sva-niyamana se hotA hai| adhogati kA hetu karma kI gurutA aura Urdhvagati kA hetu karma kI laghutA hai / karma kA ghanatva miTate hI AtmA sahaja gati se Urdhva lokAnta taka calI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [61 jAtI hai| jaba taka karma kA ghanatva hotA hai, taba taka loka kA ghanatva usa para dabAva DAlatA hai| jyohI karma kA ghanatva miTatA hai, AtmA halakI hotI hai, phira loka kA ghanatva usakI Urdhva-gati meM bAdhaka nahI banatA / gubbAre meM hAiDrojana (Hydrogen ) bharane para vAyu maNDala ke ghanatva se usakA ghanatva kama ho jAtA hai, isalie vaha U~cA calA jAtA hai| yahI bAta yahA~ samanie / gati kA niyamana dharmAstikAya-sAkSepa hai 7 / usakI samApti ke sAtha hI gati samApta ho jAtI hai| ve muktajIva loka ke antima chora taka cale jAte haiN| muktajIva azarIra hote haiN| gati zarIra-sApekSa hai, isalie ve gatizIla nahIM hone caahie| vAta sahI hai| unameM kampana nahIM hotaa| akampita-dazA meM jIva kI mukti hotI hai 73) aura ve sadA usI sthiti meM rahate haiN| sahI artha meM vaha unakI svayaM prayukta gati nahIM, vandhana-mukti kA vega hai| jisakA eka hI dhakkA eka kSaNa meM unheM lokAnta taka le jAtA hai 74 / mukti-dazA meM AtmA kA kisI dUsarI zakti meM vilaya nahI hotaa| vaha kisI dUsarI sattA kA avayava yA vibhinna avayavoM kA saMghAta nahIM, vaha svayaM svatantra sattA hai / umake pratyeka avayava paraspara anuviddha haiN| isalie vaha svayaM akhaNDa hai| usakA sahaja rUpa pragaTa hotA hai yahI mukti hai| mukta jIvoM kI vikAsa kI sthiti meM bheda nahIM hotaa| kintu unakI sattA svatantra hotI hai| sattA kA svAtantrya mokSa kI sthiti kA bAdhaka nahIM hai| avikAsa yA svarUpAvaraNa upAdhi-janya hotA hai, isalie karma-upAdhi miTate hI vaha miTa jAtA hai-sava mukta AtmAoM kA vikAsa aura svarUpa sama-koTika ho jAtA hai| AtmA kI jo pRthaka-pRthaka svatantra sattA hai vaha upAdhikRta nahIM hai, vaha sahaja hai, isalie kisI bhI sthiti meM unakI svatantratA para koI AMca nahI aatii| AtmA apane Apa meM pUrNa avayavI hai, isalie use dUsaro para Azrita rahane kI koI AvazyakatA nahIM hotii| mukta-dazA meM AtmA samasta vaibhAvika-zrAdheyo, aupAdhika vizeSatAo se virahita ho jAtI hai| mukta hone para punarAvartana nahIM hotaa| usa (punarAvartana) kA hetu karma-cakra hai| usake rahate hue makti nahIM hotii| karma kA nirmUla . Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] jaina darzana meM AcAra mImAMsA nAza hone para phira usakA bandha nahI hotaa| karma kA lepa sakarma ke hotA hai| akarma karma se lipta nahI hotaa| Izvara ___ jaina IzvaravAdI nahI-bahuto kI aisI dhAraNA hai| bAta aisI nahIM hai| jaina darzana IzvaravAdI avazya hai, IzvarakatRtvavAdI nahI / Izvara kA asvIkAra apane pUrNa-vikAsa-carama lakSya (mokSa) kA asvIkAra hai| mokSa kA asvIkAra apanI pavitratA (dharma) kA asvIkAra hai| apanI pavitratA kA asvIkAra apane Apa (AtmA) kA asvIkAra hai / AtmA sAdhaka hai| dharma sAdhana hai| Izvara sAdhya hai / pratyeka mukta aAtmA Izvara haiM / mukta AtmAe~ ananta haiM, isalie Izvara ananta haiN| eka Izvara kartA aura mahAn, dUsarI muktAtmAe~ akartA aura isalie amahAn kI ve usa mahAn Izvara meM lIna ho jAtI haiM--yaha svarUpa aura kArya kI bhinnatA nirupAdhika dazA meM ho nahIM sktii| mukta aAtmAo kI svatantra sattA ko isalie asvIkAra karane vAle ki svatantra sattA mAnane para mokSa meM bhI bheda raha jAtA hai, eka nirUpAdhika sattA ko apane meM vilIna karane vAlI aura dUsarI nirUpAdhika sattA ko usameM vilIna hone vAlI mAnate haiM--kyA yaha nir-hetuka bheda nahI ? mukta dazA meM samAna vikAsa-zIla pratyeka AtmA kI svatantra sattA kA svIkAra vastu-sthiti kA svIkAra hai / ananta jJAna, ananta darzana, ananta vIrya, ananta Ananda---yaha mukta zrAtmA kA svarUpa yA aizvarya hai| yaha sabameM samAna hotA hai| AtmA sopAdhika ( zarIra aura karma kI upAdhi sahita) hotI hai, taba usameM para bhAva kA katRtva hotA hai| mukta-dazA nirUpAdhika hai| usameM kevala svabhAva-ramaNa hotA hai, para-bhAva-katRtva nhiiN| isalie Izvara meM kattu tva kA Aropa karanA ucita nhiiN| vyaktivAda aura samaSTivAda __pratyeka vyakti jIvana ke prArambha meM avAdI hotA hai| kintu AlocanA ke kSetra meM vaha aAtA hai tyohI vAda usake pIche laga jAte haiN| vAstava meM vaha vahI hai, jo zaktiyAM usakA astitva banAe hue haiN| kintu deza, kAla aura Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [63 paristhiti kI maryAdAe~, vaha jo hai usase bhI use aura adhika banA detI hai| isIlie pAramArthika jagat me jo vyaktivAdI hotA hai, vaha vyAvahArika jagat me samaSTivAdI vana jAtA hai| nizcaya dRSTi ke anusAra samUha AropavAda yA kalpanAvAda hai| jJAna vaiyaktika hotA hai / anubhUti vaiyaktika hotI hai| saMjJA aura prajJA vaiyaktika hotI hai| janma-mRtyu vaiyaktika hai| eka kA kiyA huaA karma dUsarA nahIM bhogatA / sukha-duHkha kA savedana bhI vaiyaktika hai 75 sAmUhika anubhUtiyA~ kalpita hotI hai| ve sahajatayA jIvana meM utara nahI aatii| jisa samUha-parivAra, samAja yA rASTra se sambandho kI kalpanA jur3a jAtI haiM, usI kI sthiti kA mana para prabhAva hotA hai| yaha mAnyatA mAtra hai| unakI sthiti jJAta hotI hai, taba mana usase prabhAvita hotA hai / ajJAta dazA meM unapara kucha bhI bIte mana para koI prabhAva nahIM pdd'taa| zatru jaise mAnyatA kI vastu hai, vaise mitra bhii| zatru kI hAni se pramoda aura mitra kI hAni se duHkha, zatru ke lAbha se duHkha aura mitra ke lAbha se pramoda jo hotA hai, vaha mAnyatA se Age kucha bhI nahIM hai / vyakti svayaM apanA zatru hai aura svayaM apanA mitra 76 | nizcaya-dRSTi upAdAna pravAna hai| usameM padArtha ke zuddha rUpa kA hI prarUpaNa hotA hai / vyavahAra kI dRSTi sthUla hai / isalie vaha padArtha ke sabhI pahaluo ko chUtA hai| nimitta ko bhI padArtha se abhinna mAna letA hai| samUha gata ekatA kA yahI vIja hai| isake anusAra kriyA-pratikriyA sAmAjika hotI hai| samAja se alaga rahakara koI vyakti jI nahI sakatA / samAja ke prati jo vyakti anuttaradAyI hotA hai, vaha apane kartavyo ko nahIM nibhA sktaa| isameM parivAra, samAja aura rASTra ke sAtha jur3ane kI, saMvedanazIlatA kI vAta hotI hai / jaina-darzana kA marma nahI jAnane vAle ise nitAnta vyaktivAdI batAte hai / para yaha sarvathA saca nahI hai| vaha adhyAtma ke kSetra meM vyakti ke vyaktivAdI hone kA samarthana karatA hai kintu vyavahArika kSetra meM samaSTivAda kI maryAdAzro kA niSedha nahIM krtaa| nizcaya-dRSTi se vaha kartRtva-bhovatRtva ko Atma Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] jaina darzana meM AcAra mImAMsA niSTha hI svIkAra karatA hai, isIlie prAcArya kundakunda ne bAhya sAdhanA-zIla AtmA ko para-samayarata kahA hai 77 / ___aupacArika kartR tva-bhoktRtva ko paraniSTha mAnane ke lie vaha anudAra bhI nahI hai| isIlie-'siddha mujhe siddhi de'-aisI prArthanAe~ kI jAtI hai78 / prANImAtra ke prati, kevala mAnava ke prati hI nahIM, Atma-tulya dRSTi aura kisI ko bhI kaSTa na dene kI bRtti AdhyAtmika saMvedanazIlatA aura saubhrAtra hai| isI meM se prANI kI asImatA kA vikAsa hotA hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra 65-06 samyaka cAritra utkrAnti krama Aroha krama sAdhanA kA vighna guNasthAna deza virati sarva virati vrata vikAsa apramAda zreNI-Aroha aura akaSAya yA vItarAga bhAva kevalI yA sarvajJa ayoga-dazA aura mokSa Page #76 -------------------------------------------------------------------------- Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak cAritra hI paMcittiMpa se lahe uttama dhammasuI hu dullahA | kutitthinisevara jaNe samartha goyama mApamAyae || - utta muha N ca lanu garcha ca vIgyipurNa dullahaM / vaha geyamANAtri no 'caNaM paDitrajae // mANu marttami yAvAzrI jI dhammaM moca sadda hai / tavasnI vIracaM lanu saMbuDe niLuNe rayaM // 10-18 - utta0 3 / 10-11 ( 1 ) utkrAntikrama : AdhyAtmika utkrAnti zrAtma-jJAna se zurU hokara grAtma- mukti ( nirvANa ) meM parisamAna hotI hai / usakA krama isa prakAra hai'. 1 ( 1 ) zravaNa ( 2 ) jIva-jIva kA jJAna ( 3 ) gati-jJAna ( saMmAra-bhramaNa kA jJAna ) ( 4 ) bandha aura bandha mukti kA jJAna (5) bhoga- nirveda (6) saMyoga - tyAga (7) anagAritva ( sAdhupana ) (8) utkRSTa saMvara-dharma sparza ( lagane vAle karmoM kA nirodha ) ( 6 ) karma - raja - dhunana ( abodhivaza pahale kiye hue karmoM kA nirjaraNa ) (10) kevala- jJAna, kevala - darzana ( sarvajJatA ) (11) loka- aloka -jJAna (12) zailezI - pratipatti ( yoga-dazA, pUrNa nirodhAtmaka samAdhi ) (13) sampUrNa-karma-kSaya (14) siddhi Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67] jaina darzana meM AcAra mImAMsA (15) lokAntagamana (16) zAzvata-sthiti dharma kA yathArtha zramaNa pAe binA kalyANakArI aura pApakArI karma kA jJAna nahIM hotaa| isalie sabase pahale 'zruti' hai| usase Atma aura anAtma tattva kI pratIti hotI hai| inakI pratIti hone para ahiMsA yA saMyama kA viveka AtA hai| Atma-anAtma kI pratIti kA dUsarA phala hai--gati-. vijJAna / isakA phala hotA hai-gati ke kAraka aura usake nivartaka tattvo kA jJAna-mokSa ke sAdhaka-bAdhaka tattvo kA jJAna (mokSa ke sAdhaka tattva gati ke nivartaka haiM, usake vAdhaka tattva gati ke pravartaka ) pApa kA vipAka kaTu hotA hai| puNya kA phala kSaNika tRpti dene vAlA aura parimANataH duHkha kA kAraNa hotA hai| mokSa-sukha zAzvata aura sahaja hai| yaha saba jAna lene para bhoga-virakti hotI hai / yaha (Antarika kaSAyAdi aura bAharI pArivArika jana ke)saMyogatyAga kI nimitta banatI hai| saMyogo kI Asakti chuTane para anagAritva AtA hai| saMvara-dharma kA anuzIlana gRhasthI bhI karate haiN| para anagAra ke utkRSTa saMvara-dharma kA sparza hotA hai| yahA~ se AdhyAtmika utkarSa kA dvAra khula jAtA hai| siddhi sulabha ho jAtI hai| utkrAnti kA yaha vistRta kama hai| isameM sAdhanA aura siddhi-dono kA pratipAdana hai| inakA saMkSepIkaraNa karane para sAdhanA kI bhUmikAeM pAMca banatI haiN| sAdhanA kI pAMca bhUmikAeM:(1) samyaga-darzana (2) virati (3) apramAda (4) akaSAya (5) ayoga Aroha krama __ inakA Aroha-krama yahI hai / samyag darzana ke binA virati nahI, virati ke binA apramAda nahIM, apramAda ke binA apAya nahIM, akaSAya ke binA prayoga nhiiN| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA ayoga-dazA akriyA kI sthiti hai ? isake vAda sAdhanA zeSa nahI rhtii| phira siddha-buddha-mukta aura nirvANa-dazA ho jAtI hai / sAdhanA kA vighna sAdhanA meM bAdhA DAlane vAlA moha-karma hai | usake do rUpa haiM (1) darzanamoha (2) caaritr-moh| pahalA rUpa samyag darzana meM bAdhaka banatA hai, dUsarA cAritra meN| darzana-moha ke tIna prakAra haiM (1) samyaktva-moha, (2) mithyAtva-moha, (3) mizra (samyakmithyAtva ) moha / cAritra-moha ke paccIsa prakAra haiMsolaha kaSAya : anantAnuvandhI-krodha, mAna, mAyA, lobha / pratyAkhyAnI-krodha, mAna, mAyA, lobha / apratyAkhyAnI-krodha, mAna, mAyA, lobha / saMjvalana-krodha, mAna, mAyA, lobha / nau no-kapAya (17) hAsya (18) rati (16) arati (20) bhaya (21) zoka (22) jugupsA (23) strI-veda (24) puruSa-veda (25) napuMsaka-veda / jaba taka darzana-moha ke tIna prakAra aura cAritra-moha ke prathama catuSka (anantAnubandha ) kA atyanta vilaya (kSAyika bhAva) nahI hotA, taba taka samyag darzana (kSAyika-samyaktva) kA prakAza nahIM miltaa| satya ke prati satat jAgarUkatA nahI aatii| ina sAta prakRtiyo ( darzana-saptaka ) kA vilaya hone para sAdhanA kI pahalI maMjila taya hotI hai / samyaga darzana sAdhanA kA mUla hai| "adarzanI ( samyag darzana rahita ) jJAna nahI pAtA / jJAna ke binA caritra, caritra ke binA mokSa, mokSa ke binA nirvANa-zAzvata zAnti kA lAbha nahIM hotaa|" Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] jaina darzana meM AcAra mImAsA guNasthAna vizuddhi ke taratama bhAva kI apekSA jIvo ke caudaha sthAna (bhUmikAeM) batalAeM haiN| unameM samyag darzana cauthI bhUmikA hai| utkrAnti kA Adi bindu hone ke kAraNa ise sAdhanA kI pahalI bhUmikA bhI mAnA jA sakatA hai| pahalI tIna bhUmikAno meM prathama bhUmikA ( pahale guNasthAna) ke tIna rUpa banate haiM--(1) anAdi-ananta (2) anAdi-sAnta (3) sAdi sAnta / prathama rUpa ke adhikArI abhavya yA jAti-bhavya (kabhI bhI mukta na hone vAle ) jIva hote haiN| dUsarA rUpa unakI apekSA se banatA hai jo anAdikAlIna mithyAdarzana kI gAMTha ko tor3akara samyag darzanI bana jAte haiN| samyaktvI bana phira se mithyAtvI ho jAte haiM aura phira samyaktvI--aise jIvoM kI apekSA se tIsarA rUpa banatA hai| pahalA guNasthAna utkrAnti kA nahI hai| isa dazA meM zIla kI deza ArAdhanA ho sakatI hai 3 / zIla aura zruta dono kI ArAdhanA nahI, isalie sarvArAdhanA kI dRSTi se yaha apakrAnti-sthAna hai| mithyA darzanI vyakti meM bhI vizuddhi hotI hai| aisA koI jIva nahI jisameM karmavilayajanya (nyUnAdhika rUpa meM ) vizuddhi kA aMza na mile| usa (mithyA dRSTi ) kA jo vizuddhi-sthAna hai, usakA nAma 'mithyA, 'dRSTi-guNasthAna' mithyA dRSTi ke (1) jJAnAvaraNa karma kA vilaya (kSayopazama ) hotA hai, ataH vaha yathArtha jAnatA bhI hai, (2) darzanAvaraNa kA vilaya hotA hai ataH vaha indriya-viSayo kA yathArtha grahaNa bhI karatA hai; (3) moha kA vilaya hotA hai ataH vaha satyAMza kA zraddhAna aura cAritrAMza-tapasyA bhI karatA hai / mokSa yA Atma-zodhana ke lie prayatna bhI karatA hai 5 / (4) antarAya karma kA vilaya hotA hai, ataH vaha yathArtha-grahaNa ( indriya mana ke viSaya kA sAkSAt ), yathArtha gRhIta kA yathArtha jJAna (avagraha Adi ke dvArA nirNaya taka pahu~canA) usake ( yathArtha jJAna ) prati zraddhA aura zraddheya kA AcaraNa-ina saba ke lie prayatna karatA hai-AtmA ko lagAtA hai| yaha saba usakA vizuddhi-sthAna hai| isalie mithyAtvI ko 'suvratI' aura 'karma-satya' kahA gayA hai / inakI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra momAsA [ 71 mArgAnusArI kriyA kA anumodana karate hue upAdhyAya vinaya vijayajI ne likhA hai - "mithyAdRzAmapyupakArasAraM, saMtopasatyAdi guNaprasAram / mArgAnusArItyanumodayAmaH || " vadAnyatA vainayikaprakAraM, zruta kI nyUnatA ke kAraNa inake pratyAkhyAna ( virati ) ko duSpratyAkhyAna bhI batAyA hai / gautama ne bhagavAn se pUchA - bhagavan ! sarva prANa, sarvabhUta, sarvajIva aura sarva satva ko mArane kA koI pratyAkhyAna karatA hai, vaha supratyAkhyAta hai yA duSpratyAkhnAta ? bhagavAn ne kahA--gautama ? supratyAkhyAta bhI hotA hai aura duSpratyAkhyAta bhI ? gautama - yaha kaise bhagavan ? bhagavAn - - gautama ! sarvajIva yAvat sarvasatva ko mArane kA pratyAkhyAna karane vAlA nahIM jAnatA ki ye jIva haiM, ye jIva hai, ye trasa hai, ye sthAvara haiM / usakA pratyAkhyAta duSpratyAkhyAta hotA hai aura saba jIvo ko jAne binA "saba ko mArane kA pratyAkhyAna haiM" yUM bolA jAtA hai; vaha asatya bhASA hai .... "1 ** jo vyakti jIva jIva, trama sthAvara ko jAnatA hai| aura vaha sarvajIva yAvat sarva satva ko mArane kA pratyAkhyAna karatA hai--usakA pratyAkhyAta supratyAkhyAta hotA hai aura usakA vaisA bolanA satya bhASA hai / " isa prakAra pratyAkhyAna duSpratyAkhyAta bhI hotA hai aura supratyAkhyAta bhI 9 1 isakA tAtparya yaha hai ki saba jIvo ko jAne vinA jo vyakti saba jIvo kI hiMsA kA tyAga karatA hai, vaha tyAga pUrA artha nahI rakhatA / kintu vaha jitanI dUra taka jAnakArI rakhatA hai, haiya ko chor3atA hai, vaha cAritra kI dezaArAdhanA hai / isIlie pahale guNasthAna ke adhikArI ko mokSa mArga kA dezaArAdhaka kahA gayA hai 10 | dUsarA guNa sthAna ( sAsvAdana - samyag dRSTi ) darzanI ( aupazamika samyaktvI ) darzana -moha ke apakramaNa dazA hai / samyagudaya se mithyA - darzanI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [73 krte| ve ekAnta prakriyAvAdI bana jAte haiN| bhagavAn mahAvIra ne ise vANI kA vIrya yA vAcanika AzvAsana kahA hai 13 // " __ samyaga dRSTi ke pApa kA bandha nahIM hotA yA usake lie kucha karanA zepa nahIM rahatA-aisI mithyA dhAraNA na bane, isIlie caturtha bhUmikA ke adhikArI ko adhI ,14 vAla'' aura supta kahA hai / "jAnAmi dharma na ca me pravRtiH janAmyadharma na ca me nivRtiH" ___ "dharma ko jAnatA hU~, para usameM pravRti nahIM hai, adharma ko bhI jAnatA hU~ para usase nivRtti nahIM hai|" yaha eka bahuta bar3A tathya hai| isakA punarAvartana pratyeka jIva me hotA hai| yaha prazna aneka mukho se mukharita hotA rahatA hai ki "kyA kAraNa hai, hama burAI ko burAI jAnate hue bhI samajhate hue bhI chor3a nahIM pAte ?" jaina karmavAda isakA kAraNa ke sAtha samAdhAna prastuta karatA hai| vaha yU hai - jAnanA jJAna kA kArya hai| jJAna 'jJAnAvaraNa' ke pudgalI kA vilaya hone para prakAzamAna hotA hai| sahI vizvAsa honA zraddhA hai| vaha darzana ko mohane vAle pudagalo ke alaga hone para pragaTa hotI hai durI vRtti ko chor3anA, acchA AcaraNa karanA-yaha cAritra ko mohane vAle pudgalo ke dUra hone para sambhava hotA hai| jJAna ke prAvAraka pudagalo ke haTa jAne para bhI darzana-moha ke pudgala aAtmA para chAe hue ho to vastu jAna lI jAtI hai, para vizvAsa nahIM hotaa| darzana ko mohane vAle pudgala bikhara jAeM, taba usa para zraddhA bana jAtI hai| para cAritra ko mohane vAle pudagalo ke hote hue usakA svIkAra (yA yAcaraNa) nahIM hotaa| isa dRSTi se inakA krama yaha banatA hai-(1) jJAna, (2)zraddhA (3) cAritra / jJAna zraddhA ke binA bhI ho sakatA hai para zraddhA usake binA nahIM hotii| zraddhA cAritra ke vinA bhI ho sakatI hai, para cAritra usake vinA nahIM hotaa| ataH vANI aura karma kA dvaidha ( kathanI aura karanI kA antara ) jo hotA hai, vaha niSkAraNa nahIM hai| jyo sAdhanA Age bar3hatI hai, cAritra kA bhAva pragaTa hotA hai, tyo dvaidha kI khAI paTatI jAtI hai para vaha chamastha-dazA (pramatta-dazA) meM pUrI nahIM paTatI / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] jaina darzana meM AcAra mImAMsA chadmastha kI manodazA kA vizleSaNa karate hue bhagavAn ne kahA"chadmastha sAta kAraNo se pahacAnA jAtA hai-(1) vaha prANAtipAta karatA hai (2) mRSAvAdI hotA hai (3) adata letA hai (4) zabda, sparza, rasa, rUpa aura gaMdha kA AsvAda letA hai (5) pUjA, satkAra kI vRddhi cAhatA hai (6) pApakArI kArya ko pApakArI kahatA huA bhI usakA AcaraNa karatA hai (7) jaisA kahatA hai, vaisA nahIM karatA 17 / ___ yaha pramAda yukta vyakti kI manaH sthiti kA prarUpaNa hai| moha prabala hotA haiM, tava kathanI karanI kI ekatA nahI aatii| usake binA jJAna aura kriyA kA sAmaJjasya nahIM hotaa| inake asAmaJjasya meM pUjA-pratiSThA kI bhUkha hotI hai| jahA~ yaha hotI hai, vahA~ viSaya kA AkarSaNa hotA hai| viSaya kI pUrti ke lie corI hotI hai| corI jhUTha lAtI hai aura jhUTha se prANAtipAta AtA hai / sAdhanA kI kamI yA moha kI prabalatA meM ye vikAra eka hI zRMkhalA se jur3e rahate haiN| apramatta yA vItarAga meM ye sAto vikAra nahIM hote| deza virati ___ bhagavAn ne kahA-gautama ! satya (dharma) kI zruti durlabha hai| bahuta sAre loga mithyAvAdiyo ke saMga meM hI lIna rahate haiN| unhe satya-zruti kA avasara nahIM miltaa| zraddhA satya-zruti se bhI durlabha hai| bahuta sAre vyakti satyAMza sunate hue bhI ( jAnate hue bhI ) usa para zraddhA nahI krte| ve mithyAvAda meM hI race-pace rahate haiN| kAya-sparza ( satya kA AcaraNa ) zraddhA se bhI durlabha hai| satya kI jAnakArI aura zraddhA ke uparAnta bhI kAma-bhoga kI mUrchA chUTe binA satya kA AcaraNa nahIM hotaa| tIvratama-kaSAya (anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha ) ke vilaya se samyak darzana ( satya zraddhA) kI yogyatA AjAtI hai| kintu tIvratara kaSAya ( apratyAkhyAna krodhAdi catuSka ) ke rahate hue cAritrika yogyatA nahIM aatii| isIlie zraddhA se cAritra kA sthAna Age hai| caritravAn zraddhA sampanna avazya hotA hai kintu zraddhAvAn caritrasampanna hotA bhI hai aura nahI bhii| yahI isa bhUmikA-bheda kA AdhAra hai| 'pAMcavI bhUmikA cAritra kI hai| isameM caritrAMza kA udaya hotA hai / karmanirodha yA saMvara kA yahI praveza-dvAra hai / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [75 cAritrika yogyatA eka rUpa nahIM hotI / usameM asIma tAratamya hotA hai| vistAra-dRSTi se cAritra-vikAsa ke ananta sthAna haiM / saMkSepa meM usake vargIkRta sthAna do haiM-(1) deza (apUrNa) cAritra (2) sarva-(pUrNa) cAritra / pA~cavI bhUmikA deza-cAritra (apUrNa-virati) kI hai| yaha gRhastha kA sAdhanAkSetra hai| jainAgama gRhastha ke lie vAraha vrato kA vidhAna karate haiN| ahiMsA, satya, acaurya, stradAra-santoSa aura icchA-parimANa--ye pA~ca aNuvrata haiN| diga-virati, bhogopabhoga-virati aura anartha daNDa-virati-ye tIna guNavrata haiN| sAmAyika, dezAvakAzika, paupadhopavAsa aura atithi-saMvibhAga-ye cAra zikSAvrata haiN| bahuta loga dUsaro ke adhikAra yA svatva ko chInane ke lie, apanI bhogasAmagrI ko samRddha karane ke lie eka pradeza se dUsare pradeza meM jAyA karate haiN| isake sAtha zopaNa yA asaMyama kI kar3I jur3I huI hai| asaMyama ko khulA rakhakara calane vAlA svastha aNuvratI nahI ho sktaa| diga-vrata meM sArvabhauma ( Arthika rAjanItika yA aura aura sabhI prakAra ke ) anAkramaNa kI bhAvanA hai| bhogaupabhoga kI khulAvaTa aura pramAda janya bhUlo se bacane ke lie sAtavAM aura AThavAM vrata kiyA gayA hai| ye tIno vrata aNuvrato ke poSaka hai, isalie inhe guNa vrata kahA gayA hai| dharma samatAmaya hai| rAga-dvepa vipamatA hai| samatA kA artha hai-rAga dveSa kA abhAva / vipamatA hai rAga-dvapa kA bhAva / sama bhAva kI ArAdhanA ke lie sAmAyika vrata hai| eka muhUrta taka sAvadha pravRtti kA tyAga karanA sAmAyika vrata hai| __ sama bhAva kI prApti kA sAdhana jAgarUkatA hai| jo vyakti pala-pala jAgarUka rahatA hai, vahI sama bhAva kI ora agrasara ho sakatA hai / pahale ATha vrato kI sAmAnya maryAdA ke atirikta thor3e samaya ke lie vizeSa maryAdA karanA, ahiMsA Adi kI vizeSa sAdhanA karanA dezAvakAzika vrata hai| pauSadhopavAsa-vrata sAdhu-jIvana kA pUrvAbhyAsa hai| upavAsapUrvaka sAvadya pravRtti ko tyAga samabhAva kI upAsanA karanA pauSadhopavAsa vrata hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76] jaina darzana meM AcAra mImAMsA mahAvratI muni ko apane lie bane hue AhAra kA saMvibhAga denA atithisaMvibhAga-vrata hai| cAro vrata abhyAsAtmaka yA bAra-bAra karane yogya haiN| isalie inheM zikSA vrata kahA gyaa| ye vAraha vrata haiN| inake adhikArI ko dezavratI zrAvaka kahA jAtA hai| chaThI bhUmikA se lekara agalI sArI bhUmikAe~ muni-jIvana kI haiN| sarva-virati yaha chaThI bhUmikA hai| isakA adhikArI mahAvratI hotA hai| mahAvrata pA~ca haiM-ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha / rAtri-bhojanavirati chaThA vrata hai / AcArya haribhadra ke anusAra bhagavAn Rpabha deva aura bhagavAn mahAvIra ke samaya meM rAtri-bhojana ko mUla guNa mAnA jAtA thaa| isalie ise mahAvrata ke sAtha vrata rUpa meM rakhA gayA hai| zepa vAIsa tIrthaMkaro ke samaya yaha uttara-guNa ke rUpa meM rahatA AyA hai| isalie ise alaga vrata kA rUpa nahIM milatA 18 / / jaina paribhApA ke anusAra vrata yA mahAvrata mUla guNoM ko kahA jAtA hai| unake popaka guNa uttara guNa kahalAte haiN| unheM vrata kI saMjJA nahIM dI jaatii| mUlaguNa kI mAnyatA meM parivartana hotA rahA haiM-dharma kA nirUpaNa vibhinna rUpoM meM milatA hai| vrata-vikAsa 'ahiMsA zAzvata dharma hai-yaha eka vratAtmaka dharma kA nirUpaNa hai 19 / ' - satya aura ahisA yaha do dhamoM kA nirUpaNa hai 20 / ' 'ahiMsA, satya aura vahirdhAdAna-yaha tIna yAmoM kA nirUpaNa hai|' 'ahiMsA satya, acaurya, aura vahirdhAdAna-yaha caturyAma-dharma kA nirUpaNa hai|' 'ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha'-yaha paMca mahAvrato kA nirUpaNa hai| jaina sUtroM ke anusAra vAIsa tIrthakaroM ke samaya meM caturyAma-dharma rahA aura pahale aura cauvIsaveM tIrthaMkaro ke samaya meM paMcayAma dharma 25 / tIna yAma kA nirUpaNa AcArAMga meM milatA hai 22 / kintu usakI paramparA kava eho, isako koI jAnakArI nahIM miltii| yahI bAta do aura eka mahAvrata ke Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 77 jaina darzana meM AcAra mImAMsA lie hai| ahisA hI dharma hai| zepa mahAvrata usakI surakSA ke lie haiN| yaha vicAra uttaravartI saMskRta sAhitya meM bahuta dRr3hatA se nirUpita huA hai| dharma kA maulika rUpa sAmAyika-cAritra yA samatA kA AcaraNa hai| ahiMsA, satya Adi usI kI sAdhanA ke prakAra haiN| samatA kA akhaMDa rUpa eka ahiMsA mahAvrata me bhI samA jAtA hai aura bheda-dRSTi se cale to usake pA~ca aura adhika bheda kiye jA sakate haiN| apramAda ___ yaha sAtavI bhUmikA hai| chaThI bhUmikA kA adhikArI pramatta hotA haiusake pramAda kI sattA bhI hotI hai aura vaha kahIM-kahI hisA bhI kara letA hai| sAtavIM kA adhikArI pramAdI nahIM hotA, sAvadya pravRtti nahIM krtaa| isalie apratta-saMyatI ko anArambha-ahiMsaka aura pramatta-saMyatI ko zubha-yoga kI apekSA anArambha aura azubha-yoga kI apekSA AtmArambha (Atma-hiMsaka) parArambha (para-hiMsaka ) aura ubhayArambha ( ubhaya-hiMsaka ) kahA hai| zreNI-Aroha aura akaSAya yA vItarAga-bhAva __ AThavI bhUmikA kA prArambha apUrva-karaNa se hotA hai| pahale kabhI na aAyA ho, vaimA vizuddha bhAva AtA hai, aAtmA 'guNa-zreNI' kA aAroha karane lagatA hai| prAroha kI zreNiyAM do haiM-upazama aura ksspk| moha ko upazAnta kara Age bar3hane vAlA gyArahavIM bhUmikA me pahuMca moha ko sarvathA upazAnta kara vItarAga bana jAtA hai| upazama svalpakAlIna hotA hai, isalie moha ke ubharane para baha vApasa nIce kI bhUmikAtrI meM A jAtA hai| moha ko khapAkara Age bar3hane vAlA bArahavI bhUmikA meM pahuMca vItarAga bana jAtA hai / kSINa moha kA avaroha nahI hotA / kevalI yA sarvajJa terahavIM bhUmikA sarva-jJAna aura sarva-darzana kI hai| bhagavAn ne kahA-karma kA mUla moha hai| senAnI ke bhAga jAne para senA bhAga jAtI hai, vaise hI moha ke naSTa hone para zeSa karma naSTa ho jAte haiM / moha ke naSTa hote hI jJAna aura , darzana ke AvaraNa tathA antarAya-ye tIno karma-vandhana TUTa jAte haiN| AtmA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 051 jaina darzana meM AcAra mImAMsA nirAvaraNa aura nirantarAya bana jAtA hai / nirAvaraNa AtmA ko hI sarvajJa aura sarvadarzI kahA jAtA hai / ayoga- dazA aura mokSa kevalI ke bhavopagrAhI karma zeSa rahate haiM / unhIM ke dvArA zeSa jIvana kA dhAraNa hotA hai / jIvana ke antima kSaNo meM mana, vANI aura zarIra kI pravRttiyo kA nirodha hotA hai / yaha nirodha dazA hI antima bhUmikA hai / isa kAla meM ve zeSa karma TUTa jAte haiM / zrAtmA mukta ho jAtA hai- -AcAra svabhAva meM pariNata ho jAtA hai / sAdhana svayaM sAdhya bana jAtA hai| jJAna kI pariNati AcAra aura AcAra kI pariNasi mokSa hai aura mokSa hI AtmA kA svabhAva hai / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~ca sAdhanA paddhati jAgaraNa AtmA se paramAtmA sAdhanA ke sUtra apramAda upazama sAmyayoga titikSA abhaya AtmAnuzAsana saMvara aura nirjarA sAdhanA kA mAnadaNDa mahAvrata aura aNuvrata brahmacarya kA sAdhanA mArga sAdhanA ke stara samiti gupti AhAra tapayoga zramaNa-saMskRti aura zrAmaNya 79-114 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgaraNa jo asaMyama hai, vahI asatya hai aura jo asatya hai, vahI asaMyama hai| jo saMyama hai, vahI satya hai aura jo satya hai, vahI saMyama hai / jo saMyama kI upAsanA karatA hai, vaha svayaM ziva aura sundara bana jAtA hai-vijAtIya tattva ko khapA svastha yA aAtmastha bana jAtA hai | cAra prakAra ke puruSa hote haiM : (1) koI vyakti dravya-nIda se jAgatA hai, bhAva-nIMda se sotA hai, vaha asayaMmI hai| (2) koI vyakti dravya-nIMda se bhI sotA hai aura bhAva-nIMda se bhI sotA hai, vaha pramAdI aura asaMyamI dono hai| (3) koI vyakti dravya-nIda se sotA hai kintu bhAva-nIda se dUra hai, vaha saMyamI hai| (4) koI vyakti dravya aura bhAva nIda-dono se dUra hai, vaha ati jAgarUka saMyamI hai| daihika nIMda vAstava meM nIda nahIM hai, yaha dravya-nIda hai| vAstavika nIMda zraddhA, jJAna aura cAritra kI zUnyatA hai| jo amuni (asaMyamI) haiM, ve sadA soye hue haiN| jo muni (saMyamI) hai, ve sadA jAgate hai / yaha satata-zayana aura satata-jAgaraNa kI bhASA alaukika hai| asaMyama nIMda hai aura sayama jAgaraNa / asaMyamI apanI hiMsA karatA hai, dUsaro kA badha karatA hai, isalie vaha soyA huA hai| saMyamI kisI kI bhI hisA nahIM karatA, isalie vaha apramatta hai-sadA jAgarUka hai| AtmA se paramAtmA jo vyaki dina me, paripad meM, jAgRta-dazA me yA dUsaro ke saMkocavaza pApa se bacate hai, ve vahirhaSTi haiM-an-adhyAtmika haiN| uname abhI adhyAtmacetanA kA jAgaraNa nahI huA hai| jo vyakti dina aura rAta, vijana aura pariSad, supti aura jAgaraNa meM apane Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] jaina darzana meM AcAra mImAMsA Atma-patana ke bhaya se, kisI bAharI saMkoca yA bhaya se nahIM, parama-AtmA ke sAnnidhya meM rahate haiM-ve AdhyAtmika haiM / unhI meM parama-AtmA se sambandha banAye rakhane ke sAmarthya kA vikAsa hotA haiN| isake carama zikhara para pahu~ca, ve svayaM parama-AtmA bana jAte haiM / sAdhanA ke sUtra (apramAda) Aryo ! Ao! bhagavAn ne gautama Adi zramaNoM ko AmaMtrita kiyaa| bhagavAn ne pUchA-AyuSyaman zramaNo ! jIva kisase Darate haiM ? gautama Adi zramaNa nikaTa Aye, bandanA kI, namaskAra kiyA, vinamra bhAva se lole-bhagavan ! hama nahI jAnate, isa prazna kA kyA tAtparya haiM ? devAnupriya ko kaSTa na ho to bhagavAn khe| hama bhagavAn ke pAsa se yaha jAnane ko utsuka haiN| bhagavAn vole-Aryo ! jIva duHkha se Darate haiN| gautama ne pUchA-bhagavan ! duHkha kA kartA kauna hai aura usakA kAraNa kyA hai ? bhagavAn-gotama ! duHkha kA kartA jIva aura usakA kAraNa pramAda hai / gautama-bhagavan ! duHkha kA anta-kartA kauna hai aura usakA kAraNa kyA hai ? bhagavAn gautama ! duHkha kA anta-kartA jIva aura usakA kAraNa apramAda upazama mAnasika santulana ke vinA kaSTa sahana kI kSamatA nahI aatii| usakA upAya upazama hai| vyAdhiyo kI apekSA manuSya ko prAdhiyAM adhika satAtI haiN| hIna-bhAvanA aura utkarpa-bhAvanA kI pratikriyA daihika kaSTo se adhika bhayaMkara hotI hai, isalie bhagavAn ne kahA-jo nirmama aura nirahaMkAra hai, 'niHsaMga hai, Rddhi, rasa aura sukha ke gaurava se rahita hai, saba jIvo ke prati sama hai, lAbha-alAbha sukha-duHkha, jIvana, mauta, nindA, prazaMsA, mAnaapamAna meM sama hai, akapAya, adaNDa, niHzalya aura abhaya hai, hAsya, zoka ora paudgalika sukha kI AzA se mukta hai, aihika aura pAralaukika vandhana se Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [83 mukta hai, pUjA aura prahAra meM sama hai, AhAra aura anazana meM sama hai, aprazasta vRttiyo kA saMvAraka hai, adhyAtma-dhyAna aura yoga meM lIna hai, prazasta prAtmAnuzAsana meM rata hai, zraddhA, jJAna, cAritra aura tapa meM niSThAvAn hai-vahI bhAvitAtmA zramaNa hai| bhagavAn ne kahA--koI zramaNa kabhI kalaha meM phaMsa jAe to vaha tatkAla samhala kara use zAnta kara de| vaha kSamA yAcanA krle| sambhava hai, dUsarA zramaNa vaisA kare yA na kare, use Adara de yA na de, uThe yA na, uThe, vandanA kare, yA na kare, sAtha meM khAye yA na khAye, sAtha meM rahe yA na rahe kalaha ko upazAnta kare yA na kare, kintu jo kalaha kA upazamana karatA hai vaha dharma kI ArAdhanA karatA hai, jo use zAMta nahI karatA usake dharma kI ArAdhanA nahIM hotii| isalie Atma-gavepaka zramaNa ko usakA upazamana karanA caahie| gautama ne pUchA-bhagavan ! use akele ko hI aisA kyo karanA cAhie ? bhagavAn ne kahA- gautama ! zrAmaNya upazama-pradhAna hai / jo upazama karegA, vahI zramaNa, sAdhaka yA mahAn hai| upazamana vijaya kA mArga hai| jo upazama-pradhAna hotA hai, vahI madhyasthamAva aura taTastha-nIti ko varata sakatA hai| sAmya-yoga jAti aura raMga kA garva kauna kara sakatA hai ? yaha jIva aneka vAra UMcI aura aneka vAra nIcI jAti meM janma le cukA hai| yaha jIva aneka vAra gorA aura aneka vAra kAlA bana cukA hai| jAti aura raMga, ye bAharI AvaraNa haiM / ye jIva ko hIna aura ucca nahIM bnaate| vAharI AvaraNo ko dekha jo hRSTa va ruSTa hote haiM, ve mUr3ha haiN| pratyeka vyakti meM svAbhimAna kI vRtti hotI hai| isalie kisI ke prati bhI tiraskAra, ghRNA aura nimnatA kA vyavahAra karanA hiMsA hai, vyAmoha hai / titikSA ___ bhagavAn ne kahA-gautama ! ahiMsA kA AdhAra titikSA hai| jo kaSTo se ghabar3AtA hai, vaha ahiMsaka nahIM ho sktaa| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 1 jaina darzana meM AcAra mImAMsA / sAdhya ( Atma-hita ) khapane se sadhatA hai / sAdhya tapane se hI sadhatA hai' 1 10 99 isa zarIra ko khapA isa zarIra ko tapA abhaya loka-vijaya kA mArga abhaya hai / koI bhI vyakti sarvadA zastra - prayoga / nahIM karatA, kintu zastrIkaraNa se dUra nahI hotA, usase saba Darate haiM aNubama kI prayoga - bhUmi kevala jApAna hai / usakI bhaya vyApti sabhI rASTro meM hai / jo svayaM abhaya hotA hai, vaha dUsaro ko abhaya de sakatA hai / svayaM bhIta dUsaro ko abhIta nahIM kara sakatA / AtmAnuzAsana saMsAra meM jo bhI duHkha hai, vaha zastra se janmA huA hai 13 / saMsAra meM jo bhI duHkha hai, vaha saMga aura bhoga se janmA huA hai 14 / nazvara sukha ke lie prayukta krUra zastra ko jo jAnatA hai, vahI zastra kA mUlya jAnatA hai, vahI nazvara sukha ke lie prayukta krUra zastra ko jAna sakatA hai 15 / bhagavAn ne kahA -- gautama ! tU zrAtmAnuzAsana meM trA / apane Apako / kAmo, icchAo aura vAsanAo ko jIta / yahI duHkha-mukti kA mArga hai ' jIta / yahI duHkha-mukti kA mArga hai 17 / loka kA siddhAnta dekha - koI jIva duHkha nahIM cAhatA / tU bheda meM abheda 'dekha, saba jIvo meM samatA dekha / zastra prayoga mata kara / duHkha-mukti kA mArga yahI hai 18 / kaSAya-vijaya, kAma - vijaya yA indriya-vijaya, manovijaya, zastra - vijaya aura sAmya-darzana ----ye duHkha-mukti ke upAya haiM / jo sAmyadarzI hotA hai, vaha zastra kA prayoga nahI karatA / zastra - vijetA kA mana sthira ho jAtA hai / sthiracitta vyakti ko indriyAM nahIM satAtI / indriya-vijetA ke kaSAya ( krodha, mAna, mAyA, lobha ) svayaM sphUrta nahIM hote / saMvara aura nirjarA yaha jIva mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ( mana, vANI Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [85 aura zarIra kI pravRtti ) ina pAMca Asravo ke dvArA vijAtIya-tattva kA AkarSaNa karatA hai / yaha jIva apane hAtho hI apane vandhana kA jAla bunatA hai| nava taka prAstrava kA saMvaraNa nahI hotA, taba taka vijAtIya tattva kA praveza-dvAra khulA hI rahatA hai| bhagavAn ne do prakAra kA dharma kahA hai-saMvara aura tapasyA-nirjarA | saMvara ke dvArA naye vijAtIya dravya ke saMgraha kA nirodha hotA hai aura tapasyA ke dvArA pUrva-saMcita-saMgraha kA vilaya hotA hai| jo vyakti vijAtIya dravya kA naye sire se saMgraha nahI karatA aura purAne saMgraha ko naSTa kara DAlatA hai, vaha usase mukta ho jAtA hai19 / sAdhanA kA mAna-daNDa ___bhagavAn ne kahA-gautama ! sAdhanA ke kSetra meM vyakti ke apakarSa-utkarSa yA avaroha-Aroha kA mAna-daNDa saMvara (vijAtIya tattva kA nirodha ) hai / ___ saMyama aura Atma-svarUpa kI pUrNa abhivyakti kA carama bindu eka hai| pUrNa saMyama yAnI asaMyama kA pUrNa anta, asaMyama kA pUrNa anta yAnI AtmA kA pUrNa vikaas| jo vyakti bhoga-tRSNA kA antakara hai, vahI isa anAdi duHkha kA antakara hai20 / duHkha ke Avarta meM duHkhI hI phaMsatA hai, aduHkhI nahIM 21 // ustarA aura cakra anta-bhAga se calate haiN| jo anta bhAga se calate haiM, ve hI sAdhya ko pA sakate haiN| viSaya, kaSAya aura tRSNA kI antarekhA ke usa pAra jinakA pahalA caraNa TikatA hai, ve hI antakara-mukta banate haiM22 / mahAvrata aura aNuvrata 'ahiMsA hI dharma hai, yaha kahanA na to atyukti hai aura na arthavAda / prAcAryoM ne batAyA hai ki "satya Adi jitane vrata haiM, ve saba ahiMsA kI surakSA ke lie haiM 23 / " kAvya kI bhASA meM "ahiMsA dhAna hai, satya Adi usakI rakSA karane vAlI vAr3e hai 24" "ahiMsA jala hai, satya Adi usakI rakSA ke lie setu hai25 / " sAra yahI hai ki dUsare sabhI vrata ahiMsA ke hI mahalU haiN| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76] jaina darzana meM AcAra mImAMsA . ahiMsA kA yaha vyApaka rUpa hai| isakI paribhASA hai jo saMvara aura satpravRtti hai vaha ahiMsA hai| ahiMsA kA dUsarA rUpa hai -prANAtipAta-virati / / bhagavAn ne kahA jIvamAtra ko mata mAro, mata satAo, Adhi-vyAdhi mata paidA karo, kaSTa mata do, adhIna mata banAo, dAsa mata banAo yahI dhruva-dharma hai, yahI zAzvata satya hai| isakI paribhASA hai-manasA, vAcA, karmaNA aura kRta, kArita anumati se Akroza, bandha aura badha kA tyaag| dUsare mahAvratoM kI racanA kA mUla yahI paribhASA hai| isameM mRSAvAda, caurya, maithuna aura parigraha kA samAveza nahIM hotaa| ahiMsA satya aura brahmacarya jitane vyApaka zabda haiM, utane vyApaka prANAtipAta-virati, mRSAvAda-virati aura maithunavirati nahIM hai| prANAtipAta-virati bhI ahiMsA hai| svarUpa kI dRSTi se ahiMsA eka hai / hiMsA bhI eka hai| kAraNa kI dRSTi se hiMsA ke do prakAra banate haiM--(1) artha hiMsA-AvazyakatAvaza kI jAne vAlI hiMsA aura (2) anartha hiMsA-an-aAvazyaka hiNsaa| muni sarva hiMsA kA sarvathA pratyAkhyAna karatA hai| vaha ahiMsA mahAvrata ko ina zabdoM meM svIkAra karatA hai-"bhatte / maiM upasthita huA hU~ pahale mahAvrata prANAtipAta se virata hone ke lie / bhaMte ! maiM saba prakAra ke prANAtipAta kA pratyAkhyAna karatA huuN| sUkSma aura bAdara, trasa aura sthAvara jIvoM kA atipAta manasA, vAcA, karmaNA, maiM svayaM na karUMgA-dUsaro se na karAU~gA aura na karane vAle kA anumodana kruuNgaa| maiM yAvajIvana ke lie isa prANAtipAta-virati mahAvrata ko svIkAra karatA gRhastha artha-hiMsA chor3ane meM kSama nahIM hotA, vaha anartha-hiMsA kA tyAga aura artha-hiMsA kA parimANa karatA hai| isalie usakA ahiMsA-vrata sthUlaprANAtipAta-virati kahalAtA hai| jaina AcAryoM ne gRhastha ke uttaradAyitvoM aura vivazatAoM ko jAnate hue kahA-"ArambhI-kRSi, vyApAra sambandhI aura virodhI pratyAkramaNa kAlIna hiMsA se na baca sako to saMkalpI-AkramaNAtmaka aura aprAyojanika hiMsA se avazya bco|" isa madhyama-mArga para aneka loga Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA 157 cale / yaha sabake lie Avazyaka mArga hai| avirati manuSya ko mUr3ha banAtI hai, yaha kevala avarati nahIM hai / virati kevala manuSya mAtra ke lie sarala nahIM hotI, yaha kevala virati nahIM hai| yaha avirati aura virati kA yoga hai| isame na to vastu-sthiti kA apalApa hai aura na manuSya kI vRttiyo kA pUrNa aniyNtrnn| isameM apanI vivazatA kI svIkRti aura svavazatA kI ora gati donoM haiN| nizcaya-dRSTi yaha hai-hiMsA se AtmA kA patana hotA hai, isalie vaha akaraNIya hai| vyavahAra-dRSTi yaha hai-sabhI prANiyo ko apanI-apanI Ayu priya hai / sukha anukUla hai / duHkha pratikUla hai / vadha saba ko apriya hai| jInA sava ko priya hai / saba jIva lambe jIvana kI kAmanA karate haiN| sabhI ko jIvana miya lagatA hai / yaha saba samajha kara kisI jIva kI hiMsA nahIM karanI caahie| kisI jIva ko trAsa nahIM pahuMcAnA cAhie | kisI ke prati baira aura virodha bhAva nahI rakhanA cAhie 27 / sava jIvo ke prati maitrIbhAva rakhanA caahie| he purupa ! jiye tU mArane kI icchA karatA hai,29 vicAra kara vaha tere jaisA hI sukha-duHkha kA anubhava karane vAlA prANI hai; jisapara humata karane kI icchA karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI prANI hai, jise duHkha dene kA vicAra karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI prANI hai, jise apane vaza karane kI icchA karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI prANI hai; jisake mAraNa lene kI icchA karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI prANI hai| mRpAvAda-virati-dUsarA mahAvrata hai| isakA artha hai asatya-bhASaNa se virata honaa| adattAdAna virati tIsarA mahAvata hai isakA artha hai vinA dI huI vastu lene se virata honA / maithuna-virati cauthA mahAvrata hai isakA artha hai bhogavirati / pA~cavaoN mahAvrata aparigraha hai| isakA artha hai parigraha kA tyAga / muni mRpAvAda Adi kA sarvathA pratyAkhyAna karatA hai, isalie svIkRti nimna zabdo meM karatA hai| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA bhaMte ! maiM upasthita huA hU~-dusare mahAvrata me mRSAvAda-virati ke lie| bhaMte ! maiM saba prakAra ke mRSAvAda kA pratyAkhyAna karatA huuN| krodha, lobha, bhaya aura hAsyavaza-manasA, vAcA, karmaNA maiM svayaM mRSA na bolU~gA, na dUsaro se bulavAU~gA aura na bolane vAle kA anumodana kruuNgaa| jIvana payanta maiM mRSAvAda se virata hotA huuN| bhaMte ! maiM upasthita huA hU~-tIsare mahAvrata meM adattAdAna-virati ke lie| bhaMte ! maiM saba prakAra ke adattAdAna kA tyAga karatA huuN| gaoNva, nagara yA araNya meM alpa yA bahuta, aNu yA sthUla, sacitta yA acitta adattAdAna manasA, vAcA, karmaNA mai svayaM na lUgA na dUsaro se livAu~gA aura na lene vAle kA anumodana kruuNgaa| jIvana paryanta maiM adattAdAna se virata hotA huuN| bhaMte ! maiM upasthita huA hU~-cauthe mahAvrata meM maithuna-virati ke lie| bhaMte ! maiM saba prakAra ke maithuna kA pratyAkhyAna karatA huuN| divya, manuSya aura tiryaJca maithuna kA manasA, vAcA, karmaNA maiM svayaM na sevana karU~gA na dUsaro se sevana karavAu~gA na sevana karane vAle kA anumodana kruuNgaa| jIvana paryanta maiM maithuna se virata hotA huuN| ____ bhaMte ! maiM upasthita huA hU~ pA~cave mahAvrata parigraha-virati ke lie| bhaMte ! maiM saba prakAra ke parigraha kA pratyAkhyAna karatA huuN| gAMva, nagara yA araNya meM alpa yA bahuta, aNu yA sthUla, sacitta yA acitta, parigraha manasA, vAcA, karmaNa maiM svayaM na grahaNa karU~gA na dUsaroM se grahaNa karavAU~gA na grahaNa karane vAle kA anumodana kruuNgaa| jIvana paryanta maiM parigraha se virata hotA huuN| ___ bhaMte ! maiM upasthita huA hU~ chaThe vrata rAtri-bhojana-virati ke lie| bhaMte ! maiM saba prakAra ke asana, pAna, khAdya aura svAdya ko rAtri meM khAne kA pratyAkhyAna karatA huuN| manasA, vAcA karmaNA maiM svayaM rAta ke samaya na khAUMgA, na dUsaro ko khilAU~gA, na khAne vAle kA anumodana kruuNgaa| jIvana paryanta maiM rAtri-bhojana se virata hotA huuN| gRhastha ke mRSAvAda Adi kI sthUla-virati hotI hai, isalie ve aNuvrata - ote haiN| sthUla-mRSAvAda-virati, sthUla adattAdAna-virati, svadAra-santoSa aura Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [89 icchA parimANa-ye unake nAma haiN| mahAvrato kI sthiratA ke lie 25 bhAvanAe haiN| pratyeka mahAvrata kI pA~ca-pA~ca bhAvanAeM haiM / inake dvArA mana ko bhAvita kara hI mahAvrato kI samyak aArAdhanA kI jA sakatI hai| ___ pA~ca mahAvrato meM maithuna deha se adhika sambandhita hai| isalie maithunavirati kI sAdhanA ke lie viziSTa-niyamo kI racanA kI gaI hai| brahmacarya kA sAdhanA-mArga brahmacarya bhagavAn hai'| brahmacarya saba tapasyAtro meM pradhAna hai | jisane brahmacarya kI ArAdhanA kara lI usane sava vrato ko ArAdha liyA 33 / jo abrahmacarya se dUra haiM-ve Adi mokSa haiN| mumukSu mukti ke agragAmI haiM 34 / brahmacarya ke bhagna hone para sAre vrata TUTa jAte haiM 341 __ brahmacarya jitanA zreSTha hai, utanA hI duSkara hai 36 / isa aAsakti ko tarane vAlA mahAsAgara ko tara jAtA hai | kahIM pahale daNDa, pIche bhoga hai, aura kahI pahale bhoga, pIche daNDa hai-ye bhoga saMgakAraka haiM 381 indriya ke viSaya vikAra ke hetu haiM kintu ve rAga-dveSa ko utpanna yA naSTa nahIM krte| jo rakta aura dviSTa hotA hai, vaha unakA saMyoga pA vikArI bana jAtA hai 39| brahmacarya kI surakSA ke lie vikAra ke hetu varjanIya haiM / brahmacArI kI caryA yUM honI cAhie : (1) ekAnta vAsa-vikAra-vardhaka sAmagrI se dUra rahanA / (2) kathA-saMyama-kAmottejaka vArtAlApa se dUra rhnaa| (3) paricaya-saMyama-kAmottejaka sampakoM se bacanA / (4) dRSTi-saMyama-dRSTi ke vikAra se bcnaa| (5)zruti-saMyama-karNa-vikAra paidA karanevAle zabdo se vcnaa| (6) smRti-saMyama-pahale bhoge hue bhogo kI yAda na krnaa| (7) rasa-saMyama-puSTa-hetu ke binA sarasa padArtha na khAnA / (8) ati-bhojana-saMyama (mitAhAra)-mAtrA aura saMkhyA meM kama khAnA, bAra-bAra na khAnA, jIvana-nirvAha mAtra khAnA / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90] jaina darzana meM AcAra momosA (6) vibhUSA-saMyama-zRGgAra na krnaa| (10) viSaya-saMyama-manojJa zabdAdi indriya viSayo tathA mAnasika saMkalpo se vacanA / (11) bheda-cintana-vikAra hetuka prANI yA vastu se apane ko pRthak maannaa| (12) zIta aura tApa sahanA-ThaMDaka meM khule vadana rahanA, garmI meM sUrya kA Atapa lenaa| (13) saukumaary-tyaag| (14) rAga-dveSa ke vilaya kA sakalpa karanA41 / (15) guru aura sthavira se mArga-darzana lenaa| (16) ajJAnI yA Asakta kA saMga-tyAga krnaa| (17) svAdhyAya meM lIna rahanA / (18) dhyAna meM lIna rhnaa| (16) sUtrArtha kA cintana krnaa| (20) dhairya rakhanA, mAnasika caMcalatA hone para nirAza na honA42 / (21) zuddhAhAra-nirdoSa aura mAdaka vastu-varjita aahaar| (22) kuzala sAthI kA samparka / (23) vikAra-pUrNa sAmagrI kA adarzana, aprArthana, acintana, akIrtana44 / (24) kAya-kleza-Asana karanA, sAja-sajjA na krnaa| (25) grAmAnugrAma-vihAra-eka jagaha adhika na rhnaa| (26) rUkhA bhojana-rUkhA AhAra krnaa| (27) anazana-yAvajjIvana AhAra kA parityAga kara denA45 / (28) viSaya kI nazvaratA kA cintana karanA / (26) indriya kA vahirmukhI vyApAra na karanA / (30) bhaviSya-darzana-bhaviSya meM honevAle vipariNAma ko dekhnaa| (31) bhoga meM roga kA saMkalpa karanA / (32) apramAda-sadA jAgarUka rahanA-jo vyakti vikAra-hetuka sAmagrI ko ucca mAna usakA sevana karane lagatA hai, use pahale brahmacarya meM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [91 zaMkA utpanna hotI hai phira kramazaH AkAMkSA ( kAmanA ), vicikitsA ( phala ke prati sandeha ), dvividhA, unmAda aura brahmacarya-nAza ho jAtA hai50 / isa lie brahmacArI ko pala-pala mAvadhAna rahanA caahie| vAyu jaise agnijvAlA ko pAra kara jAtA hai vaise hI jAgalka brahmacArI kAma-bhoga kI zrAsakti ko pAra kara jAtA hai| sAdhanA ke stara dharma kI ArAdhanA kA lakSya hai-mokSa-prApti / mokSa pUrNa hai| pUrNa kI prApti ke lie sAdhanA kI pUrNatA caahie| vaha eka prayatna meM hI prApta nahIM hotii| jyoM-jyoM moha kA bandhana TUTatA hai, soM-tyoM usakA vikAsa hotA hai / mohAtmaka vanvana kI taratanatA ke AdhAra para sAdhanA ke aneka stara nizcita kiye (1) sulabha-bodhi-yaha pahalA stara hai| isameM na to sAdhanA kA jJAna hotA hai aura na abhyAsa / kevala usake prati eka ajJAta anurAga yA AkarSaNa hotA hai| sulabha vodhi vyakti nikaTa bhaviSya meM sAdhanA kA mArga pA sakatA hai| (2) samyag dRSTi-yaha dUsarA stara hai| isameM sAdhanA kA abhyAsa nahIM hotA kinnu usakA jJAna samyaga hotA hai| (3) RNuvratI yaha tIsarA stara hai| isameM sAdhanA kA jJAna aura sparza donoM hote haiN| aNuvratI ke lie cAra vizrAma-sthala batAe gae haiM : lpaka nI bhASA meM : ka-eka bhAravAhaka vosa se davA jA rahA thaa| use jahA~ pahu~canA thA, vaha sthAna vahA~ se bahuta dUra thaa| usane kucha dUra pahu~ca apanI paThar3I vAeM se dAhine kandhe para rakha lii| kha-thor3A Age bar3hA aura deha-cintA se nivRtta hone ke lie gaThar3I nIce rakha dii| ___ ga-use uThA phira Age claa| mArga lambA thaa| vajana bhI bahuta thaa| isalie use eka sArvajanika sthAna meM vizrAma lene ko rukanA pdd'aa| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92] jaina darzana meM AcAra mImAMsA nAma gha-cauthI bAra usane adhika himmata ke sAtha usa bhAra ko uThAyA aura vaha ThIka vahIM jA ThaharA, jahA~ use jAnA thaa| gRhastha ke lie-(ka) pAMca zIlavato kA aura tIna guNavato kA pAlana evaM upavAsa karanA pahalA vizrAma hai (kha) samAyika tathA dezAvakAzika vrata lenA dUsarA vizrAma hai, (ga) aSTamI, caturdazI, amAvasyA aura pUrNimA ko pratipUrNa pauSadha karanA tIsarA vizrAma hai (gha) antima mAraNAMtika-saMlekhanA karanA cauthA vizrAma hai| (4) pratimA-ghara-yaha cauthA stara hai52 / pratimA kA artha abhigraha yA pratijJA hai| isameM darzana aura cAritra dono kI vizeSa zuddhi kA prayatna kiyA jAtA hai| inake nAma, kAlamAna aura vidhi isa prakAra hai : kAlamAna (1) darzana-pratimA eka mAsa (2) vrata-pratimA do mAsa (3) sAmAyika-pratimA tIna mAsa (4) pauSadha-pratimA cAra mAsa (5) kAyotsarga-pratimA paoNca mAsa (6) brahmacarya pratimA chaha mAsa (7) sacittAhAra varjana-pratimA sAta mAsa (8) svayaM Arambha varjana-pratimA ATha mAsa (e) preSyArambha varjana-pratimA nava mAsa (10) uddiSTa bhakta varjana-pratimA dasa mAsa (11) zramaNabhUta-pratimA gyAraha mAsa vidhi : pahalI pratimA meM sarva-dharma (pUrNa-dharma)-ruci honA, samyaktva-vizuddhi rakhanA samyaktva ke doSo ko vrjnaa| dUsarI pratimA meM paoNca aNuvrata aura tIna guNavrata dhAraNa karanA tathA pauSadhaupavAsa krnaa| tIsarI pratimA meM sAmAyika aura dezAvakAzika vrata dhAraNa krnaa| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [93 cauthI pratimA meM aSTamI, caturdazI amAvasyA aura pUrNamAsI ko pratipUrNa paupadha-vrata kA pAlana karanA / paoNcavI pratimA meM (1) snAna nahIM karanA (2) rAtri-bhojana nahIM karanA (3) dhotI kI lAMga nahIM denA (4) dina meM brahmacArI rahanA (5) rAtri meM methuna kA parimANa krnaa| chaThI pratimA meM sarvathA zIla paalnaa| sAtavI pratimA me sacitta-AhAra kA parityAga krnaa| AThavI pratimA meM svayaM prArambha-samArambha na krnaa| nauvI pratimA me naukara-cAkara Adi se Arambha samArambha na kraanaa| dazavI pratimA meM uddiSTa bhojana kA parityAga karanA, vAlo kA tura se muNDana karanA athavA zikhA dhAraNa karanA, ghara sambandhI prazna karane para maiM jAnatA hU~ yA nahI', ina do vAkyo se jyAdA nahI colnaa|| ___gyArahavIM pratimA meM tura se muNDana karanA athavA luJcana karanA aura sAdhu kA prAcAra, bhaNDopakaraNa evaM veza dhAraNa krnaa| kevala jJAti-varga se hI usakA prema-bandhana nahIM TUTatA, isalie bhikSA ke lie kevala jJAtijano meM hI jaanaa| (5) pramatta muni-yaha pA~cavA stara hai| yaha sAmAjika jIvana se pRthaka kevala sAdhanA kA jIvana hai| (6) apramatta-muni-yaha chaThA stara hai| pramatta-muni sAdhanA meM skhalita bhI ho jAtA hai kintu apramatta muni kabhI skhalita nahI hotaa| apramAda-dazA meM vItarAga bhAva AtA hai, kevala-jJAna hotA hai / (7) ayogI-yaha sAtavaoN stara hai / isase AtmA mukta hotA hai| isa prakAra sAdhanA ke vibhinna stara haiN| inake adhikAriyo kI yogyatA bhI vibhinna hotI hai| yogyatA kI kasauTI vairAgya bhAvanA yA nirmoha manodazA hai| usakI taratamatA ke anusAra hI sAdhanA kA Alambana liyA jAtA hai / hiMsA heya hai-yaha jAnate hue bhI use saba nahI chor3a skte| sAdhanA ke tIsare stara meM hiMsA kA AMzika tyAga hotA hai| hiMsA ke nimna prakAra Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 ] jaina darzana meM AcAra mImAMsA hiMsA sthAvara jIva trasajIva saMkalpaja prArambhaja sAparAdha niraparAdha sApekSa nirapekSa gRhastha ke lie prArambhaja kRSi, vANijya Adi meM hone vAlI hiMsA se bacanA kaThina hotA hai| gRhastha para kuTumba, samAja aura rAjya kA dAyitva hotA hai, isalie sAparAdha yA virodhI hiMsA se bacanA bhI usake lie kaThina hotA hai| / gRhastha ko ghara Adi ko calAne ke lie badha, bandha Adi kA sahArA lenA par3atA hai, isalie sApekSa hiMsA se bacanA bhI usake lie kaThina hotA hai| vaha sAmAjika jIvana ke moha kA bhAra bahana karate hue kevala saMkalpapUrvaka niraparAdha trasajIvo kI nirapekSa hiMsA se vacatA hai, yahI usakA ahiMsAaNuvrata hai| ___vairAgya kA utkarSa hotA hai, vaha pratimA kA pAlana karatA hai| vairAgya aura bar3hatA hai tava vaha muni banatA hai| bhUmikA-bheda ko samajha kara calane para na to sAmAjika saMtulana bigar3atA hai aura na vairAgya kA kramika Aroha bhI lupta hotA hai| samiti jIvana-yAtrA ke nirvAha ke lie Avazyaka pravRttiyAM bhI saMyamamaya aura saMyamapUrvaka honI caahie| vaisI pravRttiyoM ko samiti kahA jAtA hai, ve pA~ca (1) IryA-dekhakara clnaa| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 15 jaina darzana meM AcAra mImAMsA (2) bhApA-niravadya vacana bolnaa| (3) epaNA-nirdoSa aura vidhipUrvaka bhikSA lenaa| (4) AdAna-nikSepa sAvadhAnI pUrvaka vastu ko lenA va rkhnaa| (5) pariSThApanA-mala-mUtra kA visarjana vidhipUrvaka krnaa| tAtparya kI bhASA meM inakA uddezya hai-hiMsA ke sparza se bcnaa| gupti ___ asat-pravRtti tathA yathAsamaya sat pravRtti kA bhI saMvaraNa karanA gupti hai| ve tIna haiM : (1) mano-gupti-mana kI sthiratA-mAnasika pravRtti kA saMyamana / (2) vcn-gupti-maun| (3) kAya-gupti-kAyotsarga, zarIra kA sthirIkaraNa / mAnasika ekAgratA ke lie mauna aura kAyotsarga atyanta Avazyaka haiN| isIlie Atma-lIna hone se pahale yaha saMkalpa kiyA jAtA hai-"maiM kAyotsarga, mauna aura dhyAna ke dvArA Atma-vyutsarga karatA hU~-AtmalIna hotA huuN53|" AhAra AhAra jIvana kA sAdhya to nahI hai kintu usakI upekSA kI jA sake, vaisA sAdhana bhI nahI hai| yaha mAnyatA kI jarUrata nahIM kintu jarUrata kI mAMga hai| zarIra-zAstra kI dRSTi se isa para socA gayA hai para isake dUsare pahalU bahuta kama chue gae haiN| yaha kevala zarIra para hI prabhAva nahIM DAlatA / usakA prabhAva mana para bhI hotA hai| mana apavitra rahe to zarIra kI sthUlatA kucha nahI karatI, kevala pAzavika zakti kA prayoga kara sakatI hai| usase sava ghavar3Ate haiN| __ mana zAnta aura pavitra rahe, uttejanAe~ kama ho-yaha anivArya apekSA hai| isake lie AhAra kA viveka honA bahuta jarUrI hai| apane svArtha ke lie vilakhate mUka prANiyoM kI nirmama hatyA karanA bahuta hI krUra-karma hai mAMsAhAra isakA bahuta bar3A nimitta hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 jaina darzana meM AcAra maumAMsI jainAcAryoM ne AhAra ke samaya, mAtrA aura yogya vastuo ke viSaya meM bahuta gaharA vicAra kiyA hai| rAtri-bhojana kA niSedha jaina-paramparA se calA hai| UnodarI ko tapa kA eka prakAra mAnA gyaa| mitAzana para bahuta bhAra diyA gyaa| madya, mAMsa, mAdaka padArtha aura vikRti kA varjana bhI sAdhanA ke lie Avazyaka mAnA gyaa| tapayoga bhagavAn ne kahA-gautama ! vijAtIya-tattva se viyukta kara apane Apa meM yukta karane vAlA yoga maiMne vAraha prakAra kA batalAyA hai| unameM (1) anazana, (2) UnodarI, (3) vRtti-saMkSepa, (4) rasa-parityAga, (5) kAya-kleza, (6 ) pratisaMlInatA-ye chaha vahiraGga yoga haiN| (1) prAyazcitta, (2) vinaya (3) vaiyAvRttya, (4) svAdhyAya (5) dhyAna aura (6) vyutsarga-ye chaha antaraMga yoga haiN| gautama ne pUchA-bhagavan ! anazana kyA hai ? bhagavAn gautama ? AhAra-tyAga kA nAma anazana hai| vaha (1) itvarika (kucha samaya ke lie ) bhI hotA hai, tathA (2) yAvat-kathita (jIvana bhara ke lie) bhI hotA hai| gautama-bhagavan ! UnodarI kyA hai ? bhagavAn gautama ! UnodarI kA artha hai kamI krnaa| (1) dravya-UnodarI-khAna-pAna aura upakaraNo kI kamI krnaa| (2) bhAva-UnodarI-krodha, mAna, mAyA, lobha aura kalaha kI kamI krnaa| isI prakAra jIvikA-nirvAha ke sAdhano kA saMkoca karanA vRttisaMkSepa hai, sarasa AhAra kA tyAga rasa parityAga hai| pratisaMlInatA kA artha hai-vAhara se haTa kara antar meM lIna honaa| usake cAra prakAra haiM(1) indriy-prtisNliintaa| (2) kaSAya pratisaMlInatA-anudita krodha, mAna, mAyA aura lobha kA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [97 jaina darzana meM AcAra mImAMsA nirodha; udita krodha, mAna mAyA aura lobha kA vimUlIkaraNa / (3) yoga-pratisaMlInatA-akuzala mana, vANI aura zarIra kA nirodha; kuzala mana, vANI aura zarIra kA prayoga / (4) vivikta-zayana-Asana kA sevana54 | isakI tulanA pataJjali ke 'pratyAhAra' se hotI hai| jaina-prakriyA me prANAyAma ko vizepa mahattva nahI diyA gayA hai| usake anusAra vijAtIya-dravya yA vAhyabhAva kA recana aura antara bhAva meM sthira-bhAva-kumbhaka hI vAstavika prANAyAma hai| bhagavAn ne kahA-gautama ! sAdhaka ko cAhie ki vaha isa deha ko kevala pUrva-saMJcita mala pakhAlane ke lie dhAraNa kre| pahale ke pApa kA prAyazcitta karane ke lie hI ise nivAhe / Asakti pUrvaka deha kA lAlana-pAlana karanA jIvana kA lakSya nahIM hai| Asakti bandhana lAtI hai| jIvana kA lakSya hai-- vandhana-mukti / vaha UrdhvagAmI aura sudUra hai55 / __bhagavAn ne kahA-gautama ! sukha-suvidhA kI cAha Asakti lAtI hai / Asakti se caitanya muchita ho jAtA hai / mUrchA dhRSTatA lAtI hai| dhRSTa vyakti vijaya kA patha nahI pA sktaa| isalie maine yathAzakti kAya-kleza kA vidhAna kiyA hai56 / gautama ne pUchA bhagavan ! kAya-kleza kyA hai ? / bhagavAn--gautama ! kAya-kleza ke aneka prakAra haiN| jaise-sthAna-sthiti sthira zAnta khar3A rhnaa--kaayotsrg| sthAna-sthira-zAnta baiThe rahanAAsana / utkuTuka-zrAsana, padmAsana, vIrAsana, nipadyA, lakuTa zayana, daNDAyataye Asana haiN| bAra-bAra inhe krnaa| AtApanA-zIta-tApa sahanA, nirvastra rahanA, zarIra kI vibhRSA na karanA, parikarma na karanA-yaha kAya-kleza hai57 / yaha ahiMsA-sthairya kA sAdhana hai| bhagavAn ne kahA-gautama ? AlocanA (apane adharmAcaraNa kA prakAzana) pUrvakRta pApa kI vizuddhi kA hetu hai| pratikramaNa-( merA duSkRta viphala hoisa bhAvanApUrvaka azubha karma se haTanA) pUrvakRta pApa kI vizuddhi kA hetu hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98] jaina darzana meM AcAra mImAMsA azuddha vastu kA parihAra, kAyotsarga, tapasyA-ye saba pUrvakRta pApa kI vizuddhi ke hetu haiM58 / bhagavAn ne kahA-gautama ! vinaya ke sAta prakAra haiM-(1) jJAna kA vinaya, (2) zraddhA kA vinaya, (3) cAritra kA vinaya aura (4) mnviny| aprazasta mana-vinaya ke bAraha prakAra haiM : (1) sAvA, (2) sakriya, (3) karkaza, (4) kaTuka, (5) niSThura, (6) paruSa, (7) aAsravakara, (8) chedakara, (6 ) bhedakara, (10) paritApa kara, (11) upadrava kara aura (12) jIva-ghAtaka / inhe rokanA caahie| _prazasta mana ke bAraha prakAra inake viparIta haiN| inakA prayoga karanA caahie| (5) vacana-vinaya-mana kI bhAMti aprazasta aura prazasta vacana ke bhI bAraha-bAraha prakAra haiN| (6) kAya-vinaya-aprazasta-kAya-vinaya-anAyukta (asAvadhAna) vRtti se calanA, khar3A rahanA, baiThanA, sonA, lAMghanA pralAMghanA, saba indriya aura zarIra kA prayoga krnaa| yaha sAdhaka ke lie varjita hai| prazasta-kAya vinaya-Ayukta ( sAvadhAna ) vRtti se calanA, yAvat zarIra prayoga karanAyaha sAdhaka ke lie prayujyamAna hai| (7) lokopacAra-vinaya ke sAta prakAra haiM : (1) bar3oM kI icchA kA sammAna karanA, (2) bar3o kA anugamana karanA, (3) kArya karanA, (4) kRtajJa bane rahanA, (5) guru ke cintana kI gaveSaNA karanA, (6) deza-kAla kA jJAna karanA aura (7) sarvathA anukUla rhnaa| gautama-bhagavan ! vaiyAvRtya kyA hai ? bhagavAn gautama ! vaiyAvRtya kA artha hai-sevA karanA, saMyama ko avalambana denaa| sAdhaka ke lie vaiyAvRtya ke yogya daza zreNI ke vyakti haiM :(1) prAcArya, (2) upAdhyAya, (3) zaikSa-nayAsAdhaka, (4) rogI, Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [ 99 ( 5 ) tapasvI, ( 6 ) sthavira, (7) sAdharmika - samAna dharma pracAra vAlA, 6) kula, (6) gaNa, (10) saMgha | gautama ---- bhagavan ! svAdhyAya kyA hai ? bhagavAn gautama ! svAdhyAya kA artha hai - zrAnma - vikAsakArI adhyayana | isake pAMca prakAra haiM / (1) vAcana, ( 2 ) prazna, ( 3 ) parivartana smaraNa, (4) anuprekSAcintana ( 5 ) dharma-kathA | gautama -- bhagavan-- dhyAna kyA hai ? bhagavAn - gautama ! dhyAna ( ekAgratA aura nirodha ) ke cAra prakAra hai-- ( 1 ) Artta, ( 2 ) raudra, (3) dharma, ( 4 ) zukla / Artta dhyAna ke cAra prakAra haiM - ( 1 ) amanojJa vastu kA saMyoga hone para usake viyoga ke lie, (2) manojJa vastu kA viyoga hone para usake saMyoga ke lie, (3) roga-nivRtti ke lie, (4) prApta sukha-suvidhA kA viyoga na ho isake lie, jo Atura bhAvapUrvaka ekAgratA hotI hai, vaha zrArtta dhyAna hai / ( 1 ) Akranda, ( 2 ) zoka, ( 3 ) rudana aura (4) vilApa - ye cAra usake lakSaNa haiM | ( 1 ) hiMsAnubandhI ( 2 ) asatyAnuvandhI ( 3 ) coryAnubandhI prApta bhoga ke saMrakSaNa sambandhI jo cintana hai, vaha raudra ( krUra ) dhyAna hai / ( 1 ) svalpa hiMsA Adi karma kA AcaraNa ( 2 ) adhika hiMsA Adi karma kA AcaraNa ( 3 ) anartha kAraka zastro kA abhyAsa ( 4 ) mauta Ane taka doSa kA prAyazcitta na karanA -- ye cAra usake lakSaNa haiM / ye do dhyAna varjita haiM / ( 1 ) zrAjJA - nirNaya ( zrAgama yA vItarAga vANI ), ( 2 ) apAya, ( doSa - hai ) - nirNaya, ( 3 ) vipAka ( heya - pariNAma ) nirNaya, ( 4 ) saMsthAnanirNaya -- yaha dharma - dhyAna hai / ( 1 ) AjJAruci, ( 2 ) nisargaruci, (3) upadeza - ruci, (4) sUtraruci - yaha caturvidha zraddhA usakA lakSaNa hai / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] jaina darzana meM AcAra mImAMsA (1) vAcana, (2) prazna, (3) parivartana, (4) dharma-kathA-ye cAra usakI anuprekSAe haiM-cintya viSaya haiN| zukla dhyAna ke cAra prakAra haiM : (1) bheda-cintana (pRthaktva-vitarka-sa vicAra ) (2) abheda-cintana ( ekatva-vitarka-avicAra) (3) mana, vANI aura zarIra kI pravRtti kA nirodha ( sUkSmakriya apratipAti) (4) zvAsochvAsa jaisI sUkSma pravRti kA nirodhapUrNa akampana-dazA ( samucchinnakriya-anivRtti) (1) viveka-AtmA aura deha ke bheda-jJAna kA prakarpa / (2) vyutsarga-sarva-saMga-parityAga, (3) acala upsrg-shissnnu| (4) asammoha-ye cAra usake lakSaNa haiN| (1) kSamA, (2) mukti, (3) Arjava, (4 ) mRdutA-ye cAra usake Alamvana haiN| (1) apAya, (2) azubha, (3) ananta-pudgala-parAvartta, (4) vastupariNamana-ye cAra usakI anupekSAeM haiN| ye do dhyAna-dharma aura zukla AcaraNIya haiN| vitarka kA artha zruta hai| vicAra kA artha hai-vastu, zabda aura yoga kA saMkramaNa / dhyeya dRSTi se vitarka yA zrutAlambana ke do rUpa haiM-(1) pRthaktva kA cintana-eka dravya ke aneka paryAyAM kA cintana / (2) ekatva kA cintana-eka dravya ke eka paryAya kA cintana / dhyeya saMkrAnti kI dRSTi se zukla-dhyAna ke do rUpa banate haiM-savicAra aura avicaar| (1) savicAra ( sakampa ) meM dhyeya vastu, usake vAcaka zabda aura yoga(mana, vacana aura zarIra ) kA parivartana hotA rahatA hai| - (2.) avicAra ( akrampa ) meM dhyeya vastu, usake vAcaka zabda aura yoga kA parivartana nahIM hotaa| . . . . . .... . . . . . . . . Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [ 101 bheda cintana kI apekSA abheda - cintana meM aura saMkramaNa kI apekSA, saMkramaNa nirodha meM dhyAna adhika paripakva hotA hai / dharma-dhyAna ke adhikArI asaMyata, deza- saMyata, pramatta-saMyata aura apramattasaMyata hote haiM" " | 9 zukla-dhyAna - vyakti kI dRSTi se : ( 1 ) pRthaktva-vitarka -savicAra aura ( 2 ) ekatva - vitarka - avicAra ke adhikArI nivRtti vATara, anivRtti vATara, sUkSma - samparAya, upazAnta- moha aura kSINa-moha muni hote haiM 0 / (3) sUkSma kriya- apratipAti ke adhikArI sayogI kevalI hote haiM 6 1 / (4) samucchinna- kriya-nivRtti ke adhikArI yogI kevalI hote haiM / yoga kI dRSTi se : P ( 1 ) pRthaktva-vitarka - savicAra -- tIna yoga ( mana, vANI aura kAya ) vAle vyakti ke hotA hai / ( 2 ) ekatva -vitarka - vicAra - tIno me se kisI eka yoga vAle vyakti ke hotA hai / 1 ( 3 ) sUkSma kriya - pratipAti - kAya yoga vAle vyakti ke hotA hai (4) samucchinna- kriya - nivRtti -- yogI kevalI ke hotA hai 6 3 gautama - bhagavan ! vyutsarga kyA hai ? 1 bhagavAn -- gautama ! zarIra, sahayoga, upakaraNa aura khAna-pAna kA tyAga tathA kapAya, saMsAra aura karma kA tyAga vyutsarga hai 64 / zramaNa saMskRti aura zrAmaNya karma ko chor3akara mokSa pAnA aura karma kA zodhana karate-karate mokSa pAnA--ye dono vicAradhArAeM yahA~ rahI hai| dono kA sAdhya eka hI hai"niSkarma vana jAnA" / bheda sirpha prakriyA meM hai / pahalI karma ke sanyAsa kI hai, dUsarI usake zodhana kI / karma-saMnyAsa sAdhya kI ora druta gati se jAne kA krama hai aura karma-yoga usakI ora dhImI gati se Age bar3hatA hai| zodhana kA matalava saMnyAsa hI hai / karma ke jitane asat aMzakA saMnyAsa hotA hai, utane hI aMza meM vaha zuddha vanatA hai / isa dRSTi se yaha karma-saMnyAsa kA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] jaina darzana meM AcAra mImAMsA anugAmI manda-krama hai / sAdhya kA svarUpa niSkarma yA sarva-karma-nivRtti hai| isa dRSTi se pravRtti kA saMnyAsa pravRtti ke zodhana kI apekSA sAdhya ke adhikanikaTa hai| jaina darzana ke anusAra jIvana pravRtti aura nivRtti kA samanvaya hai, yaha siddhAnta-pakSa hai| kriyAtmaka pakSa yaha hai-pravRtti ke asat aMza ko chor3anA, sat-aMza kA sAdhana ke rUpa meM avalambana lenA tathA kSamatA aura vairAgya ke anurUpa nivRtti karate jaanaa| zrAmaNya yA saMnyAsa kA matalaba hai-asatpravRtti ke pUrNa tyAgAtmaka vrata kA grahaNa aura usakI sAdhana sAmagrI ke anukUla sthiti kA svIkAra / yaha moha-nAza kA sahaja pariNAma hai| ise sAmAjika dRSTi se nahI AMkA jA sktaa| korA mamatva-tyAga ho-padArtha-tyAga na ho, yaha mArga pahale kSaNa meM sarasa bhale lage para antataH sarasa nahIM hai| padArthasaMgraha apane Apa meM sadoSa yA nirdoSa kucha bhI nahIM hai| vaha vyakti ke mamatva se jur3akara sadoSa banatA hai / mamatva TUTate hI saMgraha kA saMkSepa hone lagatA hai aura vaha saMnyAsa kI dazA meM jIvana-nirvAha kA anivArya sAdhana mAtra bana raha jAtA hai| isIlie use aparigrahI yA anicaya kahA jAtA hai| saMskAro kA zodhana karate-karate koI vyakti aisA ho sakatA hai, jo padArtha-saMgrahake prati alpa-moha ho, kintu yaha sAmAnya-vidhi nahI hai| padArtha-saMgrahase dUra raha kara hI nirmoha-saMskAra ko vikasita kiyA jA sakatA hai, asaMskArI-dazA kA lAbha kiyA jA sakatA hai yaha sAmAnya vidhi hai / ___padArthavAda yA jar3avAda kA yuga hai| jar3avAdI dRSTikoNa saMnyAsa ko pasanda hI nahI krtaa| usakA lakSya karma yA pravRtti se Age jAtA hI nhii| kintu jo AtmavAdI aura nirvANa-vAdI haiM, unhe korI pravRtti kI bhUlabhulaiyA meM nahI bhaTaka jAnA cAhie / saMnyAsa-jo tyAga kA Adarza aura sAdhya kI sAdhanA kA vikasita rUpa hai, usake nimUlana kA bhAva nahI honA caahie| yaha sAre adhyAtma-manISiyo ke lie cintanIya hai| cintana ke Aloka meM AtmA kA darzana nahI huA, tabataka zarIra-sukha hI saba kucha rhaa| java manuSya meM viveka jAgA-AtmA aura zarIra do haiM-yaha bheda-jJAna huA, taba AtmA sAdhya bana gayA aura zarIra sAdhana maatr| AtmajJAna ke bAda prAtmopalabdhi kA kSetra khulaa| zramaNo ne kahA-dRSTi moha Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA t 103 Atma-darzana meM bAdhA DAlatA hai aura cAritra moha zrAtma - upalabdhi meM / zrAtmasAkSAtkAra ke liye saMyama kiyA jAe, tapa tapA jAe / saMyam se moha kA praveza rokA jA sakatA hai, aura tapase saMcita moha kA vyUha tor3A jA sakatA 1 kuvvatra navaM natthi, kammaM nAma viyANai | sUtra 1/15/7 bhava koDi saMciyaM kammaM, tavasA nijja rijjaI / utta0 | 30,6 zrAtmA Rpiyo ne kahA -- AtmA tapa aura brahmacarya dvArA labhya hai :satyena labhyastapasA hye pa samyag jJAnena brahmacaryeNa antaH zarIre jyotirmayo hi zubhro yaM nityam / pazyanti yatayaH kSINadopAH // Rgveda kA eka Rpi Atma-jJAna kI tIvra jijJAsA se kahatA - "maiM nahIM jAnatA -- maiM kauna hU~ athavA kaisA haeNU 65 - vaidika saMskRti kA jabataka zramaNa saMskRti se samparka nahIM huA, tabataka usameM zrAzrama do hI the--- brahmacarya aura gRhastha / sAmAjika yA rASTrIya jIvana kI sukha-samRddhi ke lie itanA hI paryApta mAnA jAtA thA / java kSatriya rAjAo se brAhmaNa Rpiyo ko AtmA aura punarjanma kA bodhavIja milA, tabase Azrama - paramparA kA vikAsa huA, ve kramazaH tIna aura cAra vane / veda-saMhitA aura brAhmaNoM meM saMnyAsa Azrama Avazyaka kahI nahIM kahA gayA hai, ulTA jaimini ne vedoM kA yahI spaSTa mata batalAyA hai ki gRhasthAzrama meM rahane se hI mokSa milatA hai 6 6 / unakA yaha kathana kucha nirAdhAra bhI nahIM hai| kyoMki karmakANDa ke isa prAcIna mArga ko gauNa mAnane kA Arambha upanipado meM hI pahale-pahala dekhA jAtA hai 6 7 1 zramaNa paramparA meM kSatriyo kA prAdhAnya rahA hai, aura vaidika paramparA meM brAhmaNo kA / upaniSado meM aneka aise ullekha haiM, jisase patA calatA hai ki brAhmaNa RSi-muniyo ne kSatriya rAjAo se Atma-vidyA sIkhI / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] jaina darzana meM AcAra mImAMsA (1) naciketA ne sUryavaMzI zAkhA ke rAjA vaivasvata yamake pAsa AtmA kA rahasya jaanaa68| (2) sanatkumAra ne nArada se pUchA- batalAo tumane kyA par3hA hai ? nArada vole-bhagavan ! mujhe Rgveda, yajurveda, sAmaveda aura cauthA atharvaveda yAda hai, (inake sivA ) itihAsa purANa rUpa pA~cavaoN veda ......Adi-he bhagavan ! yaha saba maiM jAnatA huuN| bhagavan ! maiM kevala mantra-vettA hI hU~, Atma-vettA nahI huuN| sanatkumAra prAtmA kI eka-eka bhUmikA ko spaSTa karate hue nArada ko paramAtmA kI bhUmikA taka le gae,yo vai bhUmA tatsukhaM nAlpe sukhamasti' / jahA~ kucha aura nahIM dekhatA, kucha aura nahI sunatA tathA kucha aura nahIM jAnatA vaha bhUmA hai| kintu jahA~ aura kucha dekhatA hai, kucha aura sunatA hai evaM kucha aura jAnatA hai, vaha alpa hai| jo bhUmA hai, vahI amRta hai aura jo alpa hai, vahI martya hai-'yo vai bhUmA tadamRtamatha yadalpaM tanmaya'm 69 / (3) prAcInazAla Adi mahA gRhastha aura mahA zrotriya mile aura paraspara vicAra karane lage ki hamArA AtmA kauna hai aura brahma kyA hai ?'ko na aAtmA kiM brahmeti'? ve vaizvAnara AtmA ko jAnane ke lie aruNa putra uddAlaka ke pAsa ge| use apanI akSamatA kA anubhava thaa| vaha una savako kaikeya azvapati ke pAsa le gyaa| rAjA ne unhe dhana denA caahaa| una muniyo ne kahA-hama dhana lene nahIM Aye haiN| Apa vaizvAnara-AtmA ko jAnate haiM, isIlie vahI hameM btlaaie| phira rAjAne unhe vaizvAnara-AtmA kA upadeza diyaa| kAzI nareza ajAtazatru ne gArya ko vijJAnamaya puruSa kA tattva smjhaayaa| (4) pAMcAla ke rAjA pravAhaNa jaivali ne gautama RSi se kahA-gautama ! tU jisa vidyA ko lenA cAhatA hai, vaha vidyA tujhase pahale brAhmaNo ko prApta nahI hotI thii| isalie sampUrNa loko meM kSatriyo kA hI anuzAsana hotA rahA hai72 / pravAhaNa ne AtmA kI gati aura Agati ke bAre meM puuchaa| vaha viSaya vahuta hI ajJAta rahA hai, isIlie AcArAMga ke prArambha meM kahA gayA hai-"kucha loga nahI jAnate the ki merI AtmA kA punarjanma hogA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra maumAsA [105 yA nahIM hogA ? maiM kauna hU~, pahale kauna thA ? yahA~ se marakara kahA~ houuNgaa"73| zramaNa-paramparA ina zAzvata prazno ke samAdhAna para hI avasthita huii| yahI kAraNa hai ki vaha sadA se AtmadarzI rahI hai| deha ke pAlana kI upekSA sambhava nahIM, kintu usakA dRSTikoNa deha-lakSI nahIM rahA hai| kahA jAtA haizramaNa-paramparA ne samAja-racanA ke bAre meM kucha socA hI nhiiN| isameM kucha tathya bhI hai / bhagavAn Rpamadeva ne pahale samAja-racanA kI aura phira ve Atma-sAdhanA me lge| bhAratIya-jIvana ke vikAsa-krama meM unakI dena bahuta hI mahattvapUrNa aura bahuta hI prArambhika hai| jisakA ullekha vaidika aura jaina-dono paramparAtrI me pracuratA se milatA hai| prAcArya hemacandra, somadeva sUri Adi ke arhannIti, nItivAkyAmRta Adi grantha samAja-vyavasthA ke sundara grantha haiN| yaha saca bhI hai-jaina-bauddha manISiyoM ne jitanA adhyAtma para likhA, usakA zatAMza bhI samAja-vyavasthA ke bAre meM nahIM likhaa| isake kAraNa bhI haiMzramaNa-paramparA kA vikAsa Atma-lakSI dRSTikoNa ke AdhAra para huA hai| nirvANa-prApti ke lie zAzvata-satyoM kI vyAkhyA meM hI unhoMne apane Apako khpaayaa| samAja-vyavasthA ko ve dharma se jor3anA nahIM cAhate the| dharma jo Atma-guNa hai, ko parivartanazIla samAja-vyavasthA se jakar3a dene paraM to usakA dhruva rUpa vikRta ho jAtA hai| samAja-vyavasthA kA kArya samAja-zAstriyoM ke lie hI hai| dhArmiko ko unake kSetra meM hastakSepa nahI karanA caahie| manusmRti Adi samAja-vyavasthA ke zAstra haiN| ve vidhi-grantha hai, mokSa-grantha nahI ? ina vidhi-grantho ko zAzvata rUpa milA, vaha Aja svayaM prazna-cihna bana rahA hai| hindU koDavila kA virodha isIlie huA ki una parivartanazIla vidhiyo ko zAzvata satya kA sA rUpa mila gayA thA zramaNa-paramparA ne na to vivAha Adi saMskAro ke aparivartita rUpa kA Agraha rakhA aura na unheM zeSa samAja se alaga banAye rakhane kA Agraha hI kiyaa| somadeva sUri ke anusAra jainoM kI vaha sArI laukika vidhi pramANa hai, jisase samyak darzana meM vAdhA na Aye, vrato meM dopa na lage : Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] jaina darzana meM AcAra mImAMsA "sarva eva hi jainAnAM, pramANa laukiko vidhiH / yatra samyakatva hAnina, yatra na vratadUSaNam / " zramaNa-paramparA ne dharma ko lokika-pakSa se alaga rakhanA hI zreya smjhaa| dharma lokottara vastu hai / vaha zAzvata satya hai / vaha dvirUpa nahI ho sktaa| laukika vidhiyA~ bhaugolika aura sAmayika vividhatAo ke kAraNa aneka rUpa hotI haiM aura unake rUpa badalate hI rahate haiN| zrI ravIndranAtha ne 'dharma aura samAja' meM likhA hai ki hindU dharma ne samAja aura dharma ko eka-meka kara diyA, isase rUr3hivAda ko bahuta prazraya milA hai dharma zabda ke bahu-arthaka prayoga se bhI bahuta vyAmoha phailA hai| dharma-zabda ke prayoga para hI loga ulajha baitthe| zAzvata-satya aura tatkAlIna apekSAo kA viveka na kara ske| isIlie samaya-samaya para hone vAle manISiyo ko unakA bheda samajhAne kA prayatna karanA par3A / lokamAnya tilaka ke zabdo meM-"mahAbhArata meM dharma zabda aneka sthAnI para AyA hai aura jisa sthAna meM kahA gayA hai ki "kisI ko koI kAma karanA dharma saMgata hai usa sthAna meM dharma-zabda se kartavya-zAstra athavA tatkAlIna sAmAja-vyavasthA zAstra hI kA artha pAyA jAtA hai tathA jisa sthAna meM pAralaukika kalyANa ke mArga batalAne kA prasaMga AyA hai, usa sthAna para arthAt zAnti pUrvaka uttarArdha meM 'mokSa-dharma' isa viziSTa zabda kI yojanA kI gaI hai 74 / __ zramaNa-paramparA isa viSaya meM adhika satarka rahI hai| usane lokottara-dharma ke sAtha laukika vidhiyoM ko jor3A nhii| isIlie vaha barAbara lokottara pakSa kI surakSA karane meM saphala rahI hai aura isI AdhAra para vaha vyApaka bana sakI hai| yadi zramaNa-paramparA meM bhI vaidiko kI bhaoNti jAti aura saMskAro kA Agraha hotA to karor3o cInI aura jApAnI kabhI bhI zramaNa-paramparA kA anugamana nahIM krte| Aja jo karor3o cInI aura jApAnI zramaNa-paramparA ke anuyAyI haiM, ve isIlie haiM ki ve apane saMskAro aura sAmAjika vicAro meM svataMtra rahate hue bhI zramaNa-paramparA ke lokottara pakSa kA anusaraNa kara sakate haiN| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [107 mamanvayakI bhASA meM vaidika paramparA jIvana kA vyavahAra-pakSa hai aura zramaNaparamparA jIvana kA lokottara pakSa / vaidiko vyavahartavyaH, kartavyaH punraahtH| lakSya kI upalabdhi usI ke anurUpa sAdhanA se ho sakatI hai| prAtmA zarIra, vApI aura mana se pare hai aura na una dvArA prApya hai05|| mukta aAtmA aura brahma ke zuddha spa kI mAnyatA meM dono paramparAe~ lagabhaga eka mata haiM / karma yA pravRtti zarIra, vANI aura mana kA kArya hai| inase pare jo hai, vaha niSkarma hai| zrAmaNya yA saMnyAsa kA matalaba hai--niSkarma-bhAva kI saadhnaa| inIkA nAma hai saMyama / pahale caraNa meM karma-mukti nahIM hotii| kintu saMyama kA artha hai karma-mukti ke saMkalpa se cala karma-mukti taka pahuMca jAnA, nirvANa pA lenaa| pravartaka-dharma ke anumAra varga tIna hI ye-dharma, kAma aura arth| caturvarga kI mAnyatA nivartaka dharma kI dena hai| nivartaka-dharma ke prabhAva se mokSa kI mAnyatA vyApaka vnii| aAzrama kI vyavasthA meM bhI vikalpa aA gayA, jisake spaSTa nirdeza hameM jAbAlopanipad, gautama dharma-sUtra Adi meM milate haiM brahmacarya pUrA karake gRhI bananA, gRha meM se banI (vAnaprastha ) hokara pravrajyA-saMnyAsa lenA, athavA brahmacaryAzrama se hI gRhasthAzrama yA vAnaprasthAzrama se hI pravardhyA lenaa| jima dina vairAgya utpanna ho jAe, usI dina pravA lenaa| paM0 sukhalAla jI ne azrama-vikAsa kI mAnyatA ke bAre meM likhA hai'jAna par3atA hai, isa deza meM jaba pravartaka dharmAnuyAyI vaidika Arya pahale pahala Aye, taba bhI kahIM na kahIM isa deza meM nivarttaka dharma eka yA dUsare rUpa meM pracalita thaa| zurU meM ina do dharma-saMsthAtroM ke vicAroM meM paryApta saMgharpa rahA, para nivartaka-dharma ke ine-gine sacce anugAmiyoM kI tapasyA, dhyAna-praNAlI aura asaMgacaryA kA sAdhAraNa janatA para jo prabhAva dhIre-dhIre par3a rahA thA, usane pravartaka dharma ke kucha anugAmiyoM ko bhI apanI ora khIMcA aura nivarttaka-dharma kI saMsthAtro kA aneka rUpa meM vikAsa honA zurU huaa| isakA prabhAvazAlI phala anta meM yaha huA ki pravartaka dharma ke AdhArabhUta jo brahmacarya aura gRhastha do Azrama mAne jAte the, unake sthAna meM pravartaka-dharma ke puraskartAoMne pahale to, Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] jaina darzana meM AcAra mImAMsA vAnaprastha sahita tIna aura pIche saMnyAsa sahita cAra Azramo ko jIvana meM sthAna meM diyaa| nivartaka-dharma kI aneka saMsthAtro ke bar3hate hue jana-vyApI prabhAva ke kAraNa anta meM to yahA~ taka pravartaka dharmAnuyAyI brAhmaNoM ne vidhAna mAna liyA ki gRhasthAzrama ke vAda jaise saMnyAsa nyAya prApta hai, vaise hI agara tItra vairAgya ho to gRhasthAzrama vinA kie bhI sIdhe brahmacaryAzrama se pravrajyAmArga nyAya-prApta hai| isa taraha jo nivarttaka dharma kA jIvana me samanvaya sthira huA, usakA phala hama dArzanika sAhitya aura prajA-jIvana meM Aja bhI dekhate haiM / nokSa kI mAnyatA ke bAda gRha-tyAga kA siddhAnta sthira ho gayA / vaidika RSiyoM ne Azrama-paddhati se jo saMnyAsa kI vyavasthA kI, vaha bhI yAntrika hone ke kAraNa nirvikalpa na raha skii| saMnyAsa kA mUla antaHkaraNa kAM vairAgya hai| vaha sava ko Aye, yA amuka avasthA ke hI vAda Aye, pahale na Aye, ainA vidhAna nahIM kiyA jA sktaa| saMnyAsa aAtmika-vidhAna hai, yAntrika sthiti use jakar3a nahIM sktii| zramaNa-paramparA ne do hI vikalpa mAne-agAra dharma aura aNagAra dharma-"agAra-dhamma aNagAra dhammaM ca 78 / zramaNa-paramparA gRhastha ko nIca aura zramaNa ko ucca mAnatI hai, yaha nirapekSa nahIM hai| sAdhanA ke kSetra meM nIca-UMca kA vikalpa nahIM hai| vahA~ saMyama hI saba kucha hai| mahAvIra ke zabdoM meM-'kaI gRha tyAgI bhikSuoM kI apekSA kucha gRhasthoM kA saMyama pradhAna hai aura unakI apekSA sAdhanAzIla saMyamI muniyoM kA saMyama pradhAna hai| zreSThatA vyakti nahIM, saMyama hai / saMyama aura tapa kA anuzIlana karane vAle, zAnta rahane vAle bhikSu aura gRhastha-donoM kA agalA jIvana bhI tejomaya banatA hai / samatA-dharma ko pAlane vAlA, zraddhAzIla aura zikSA-sampanna gRhastha ghara meM rahatA huA bhI mauta ke bAda svarga meM jAtA hai81 // kintu saMyama kA carama-vikAsa muni-jIvana meM hI ho sakatA hai| nirvANalAma muni ko hI ho sakatA hai-yaha zramaNa-paramparA kA dhruva abhimata hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra momAsA [109 muni-jIvana kI yogyatA unhIM me AtI hai, jinameM tIvra vairAgya kA udaya ho jaae| ___ brAhmaNa-vepadhArI indra ne rAjarpi nami se kahA-"rAjarSi ! gRhavAsa ghora Azrama hai| tuma ise chor3a dUsare Azrama meM jAnA cAhate ho, yaha ucita nahI / tuma yahI raho aura yahI dharma-popaka kArya kro| nami rAjarpi bole-vAhANa ! mAsa-mAsa kA upavAsa karanevAlA aura pAraNA meM kuza kI noka Tike utanA svalpa AhAra khAne vAlA gRhastha munidharma kI solahavI kalA kI tulanA meM bhI nahIM aataa| jise zAzvata ghara meM vizvAsa nahI, vahI nazvara ghara kA nirmANa karatA hai / yahI hai tIvra vairAgya / mokSa prApti kI dRSTi se vicAra na ho, tava gRhavAsa hI saba kucha hai| usa dRSTi se vicAra kiyA jAe, taba Atma-sAkSAtkAra hI saba kucha hai / gRhavAsa aura gRhatyAga kA AdhAra hai-Atma-vikAsa kA tAratamya / gautama ne pUchA-bhagavan ! gRhavAsa asAra hai aura gRha-tyAga sArayaha jAnakara bhalA ghara meM kauna rahe ? bhagavAn ne kahA-gautama ! jo pramatta ho vahI rahe aura kauna rahe84 / kintu yaha dhyAna rahe, zramaNa-paramparA vepa ko mahattva detI bhI hai aura nahIM bhii| sAdhanA ke anukUla vAtAvaraNa bhI cAhie-ima dRSTi se vepa-parivartana gRhavAma kA tyAga grAdi-Adi bAharI vAtAvaraNa kI vizuddhi kA bhI mahattva hai| Antarika vizuddhi kA utkRSTa udaya hone para gRhastha yA kisI ke bhI vepa meM AtmA mukta ho sakatA hai.5 / mukti-vepa yA bAharI vAtAvaraNa ke kRtrima parivartana se nahI hotI, kintu Atmika udaya se hotI hai| AtmA kA sahaja udaya kisI virala vyakti meM hI hotA hai| use sAmAnya mArga nahIM mAnA jA sktaa| sAmAnya mArga yaha hai ki mumukSu vyakti abhyAsa karate-karate mukti lAbha karate haiN| abhyAsa ke kramika vikAsa ke lie bAharI vAtAvaraNa ko usake anukUla vanAnA Avazyaka hai| sAdhanA aAkhira mArga hai, prApti nhiiN| mArga meM calane vAlA bhaTaka bhI sakatA hai| jaina-Agamo aura bauddha-piTako meM aisA yatna kiyA gayA hai, jisase Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] jaina darzana meM AcAra mImAMsA sAdhaka na bhaTake / brahmacArI ko brahmacarya meM vicikitsA na ho -- isalie ekAntavAsa, dRSTi-saMyama, svAda - vijaya, mitAhAra, sparza-tyAga Adi Adi kA vidhAna kiyA hai| sthUlibhadra yA janaka jaise apavAdo ko dhyAna meM rakha kara isa sAmAnya vidhi kA tiraskAra nahIM kiyA jA sakatA / Atmika udaya aura anudaya kI paramparA meM palane vAlA puruSa bhaTaka bhI sakatA hai, kintu vaha brahmacarya ke pracAra aura vinaya kA pariNAma nahI hai 1 brahmacArI saMsarga se baceM, yaha mAnyatA bhaya nahIM kintu surakSA hai / saMsarga se bacane vAle bhikSu kAmuka bane aura saMsarga karane vAle --- sAtha-sAtha rahane vAle strI-puruSa-kAmuka nahI bane - yaha kvacit udAharaNa mAtra ho sakatA hai, siddhAnta nahIM / siddhAntataH brahmacarya ke anukUla sAmagrI pAne vAlA brahmacArI ho sakatA hai / usake pratikUla sAmagrI meM nahI / bhukti aura mukti donoM sAtha calate haiM, yaha tathya zramaNa paramparA meM mAnya rahA hai / para una dono kI dizAe~' do haiM aura svarUpataH ve do haiM, yaha tathya kabhI bhI nahIM bhulAyA gayA / bhukti sAmAnya jIvana kA lakSya ho sakatA hai, kintu vaha zrAtmodayI jIvana kA lakSya nahIM hai| mukti Atmodaya kA lakSya hai / Atma-lakSI vyakti bhukti ko jIvana kI durbalatA mAna sakatA hai, sampUrNatA nhiiN| samAja meM bhoga pradhAna mAne jAte haiM --- yaha cirakAlIna anuzruti hai, kintu zramaNa-dharma kA anugAmI vaha hai jo bhoga se virakta ho jAe, Atma-sAkSAtkAra ke lie udyata ho jAe 6 / 1 isa vicAradhArA ne vilAsI samAja para aMkuza kA kArya kiyA / "nahIM vereNa verAi, sammaMtIgha kadAcana" - isa tathya ne bhAratIya mAnasa ko usa utkarSa taka pahu~cAyA, jisa taka - " jite ca labhyate lakSmI maM, te cApi surAMganA " kA vicAra pahu~ca hI nahIM sakA / jaina aura bauddha zAsako ne bhAratIya samRddhi ko bahuta saphalatA se bar3hAyA hai / bhArata kA patana vilAsa, ApasI phUTa aura svArthaparatA se huA hai, tyAga paraka saMskRti se nahI / kaiyoM ne yaha dikhalAne kA yatna kiyA hai ki zramaNaparamparA karma - vimukha hokara bhAratIya saMskRti ke vikAsa meM bAdhaka rahI hai / isakA kAraNa dRSTikoNa kA bheda hI ho sakatA hai| karma kI vyAkhyA meM bheda honA eka bAta hai aura karma kA nirasana dUsarI bAta / zramaNa paramparA ke Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA t 111 anusAra kore jJAnavAdI jo kahate haiM, kintu karate nahI, ve apane Apako kevala vANI ke dvArA AzvAsana dete haiM 87 / "samyagjJAnakriyAbhyAM mokSaH " - "yaha jainAM kA sarva vidita vAkya hai / karma kA nAza mokSa meM hotA hai yA mukta hone ke AsapAsa / isase pahale karma ko rokA hI nahIM jA sakatA / karma pratyeka vyakti meM hotA hai / bheda yaha rahatA hai ki kauna kisa dazA meM use lagatA hai aura kauna kisa karma ko heya aura kise upAdeya mAnatA hai / zramaNa paramparA ke do pakSa haiM---gRhastha aura zramaNa | gRhastha jIvana ke pakSa do hote haiM - laukika aura lokottara / zramaNa jIvana kA pakSa kevala lokottara hotA hai / zramaNa paramparA ke AcArya laukika karma ko lokottara karma kI bhAMti eka rUpa aura aparivartanazIla nahI mAnate / isalie unhone gRhastha ke lie bhI kevala lokottara karmoM kA vidhAna kiyA hai, zramaNo ke lie to aisA hai hI / 1 gRhastha apane laukika pakSa kI upekSA kara hI kaise sakate haiM aura ve aisA kara nahI sakate, isI dRSTi se unake lie vrato kA vidhAna kiyA gayA, jabaki zramaNoM ke lie mahAvrato kI vyavasthA huI / zramaNa kucha eka hI ho sakate haiN| samAja kA bar3A bhAga gRhastha jIvana vitAtA hai / gRhastha ke laukika pakSa meM- " kauna sA karma ucita hai aura kauna sA anucita " ' - isakA nirNaya dene kA adhikAra samAja-zAstra ko hai, mokSa-zAstra ko nahIM / mokSa-sAdhanA kI dRSTi se karma aura karma kI paribhASA yaha hai-- 'koI karma ko vIrya kahate haiM aura koI akarma ko / sabhI manuSya inhI dono se ghire hue haiM / pramAda karma hai aura apramAda akarma --- "pamAyaM kammamAiMsu, appamAyaM tahAvaraM 9 1 da pramAda ko vAla-vIrya aura apramAda ko paMDita vIrya kahA jAtA hai | jitanA saMyama hai, vaha saba vAla-vIrya yA sakarma-vIrya hai aura jitanA saMyama hai, saba paMDita-trIrya yA akarma - vIrya hai 90 / jo abuddha hai, asamyaka darzI hai, aura saMyamI hai, usakA parAkrama -- pramAda - vIrya bandhana kAraka hotA hai" 1 } aura jo buddha hai, samyaka-darzI hai aura saMyamI hai unakA parAkrama -- apramAda-vIrya muktikAraka hotA hai " 2 | mokSa - sAdhanA kI dRSTi se gRhastha aura zramaNa - dono ke Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] jaina darzana meM AcAra mImAMsA lie apramAda-vIrya yA akrama-vIrya kA vidhAna hai| yaha akarmaNyatA nahIM kintu karma kA zoghana hai / karma kA zodhana karate-karate karma-mukta ho jAnA, yahI hai zramapa-paramparA ke anusAra nukti kA krama / vaidika paramparA ko bhI yaha amAnya nahIM hai / yadi use yaha amAnya hotA to ve vaidika Rpi vAnaprastha aura saMnyAsaAzrana ko kyoM apnaate| ina donoM meM gRhastha-jIvana sambandhI kamAM kI vimukhatA bar3hatI hai / gRhasthAzrana se sAdhya kI sAdhanA pUrNa hotI pratIta nahI huI, isIlie agale do Azramo kI upAdeyatA lagI aura unheM apanAyA gyaa| jise bAharI cihna badala kara apane cAroM ora asvAbhAvika vAtAvaraNa utpanna karanA kahA jAtA hai, vaha sabake lie sanAna hai / zranaNa aura saMnyAsI donoM ne aisA kiyA hai / brahmacarya kI surakSA ke niyamoM ko kRtrimatA kA vAnA pahanAyA jAe to isa kRtrimatA se koI bhI paramparA nahIM bacI hai| jisa kisI bhI paramparA meM saMsAra-tyAga ko aAdarza nAnA hai, usameM saMsAra se dUra rahane kI bhI zikSA dI hai| nutti kA artha hI saMsAra se virakti hai| saMsAra kA matalava gaoNtra yA araNya nahIM, gRhastha aura saMnyAsI kA vepa nahIM, strI aura puruSa nahIM / saMsAra kA matalaba hai-janna-naraNa kI paramparA aura usakA kAraNa / vaha hai-moha / moha kA srota Upara bhI hai, nIce bhI hai aura sAmane bhI hai-"u8 soyA, ahe joyA, tirayaM toya" (paacaaraaNg)| noha-rahita vyakti gAMva meM bhI sAdhanA kara sakatA hai aura araNya meM bhI / zranaNa-parandharA kore veSa-parivartana ko kaba nahattva detI hai| bhagavAn ne kahA"vaha pAsa bhI nahIM hai, dUra bhI nahIM hai bhogI bhI nahIM hai, tyAgI bhI nahI hai 1 bhoga chor3A trAsakti nahI chor3I-vaha na bhogI hai na tyaagii| bhogI isalie nahIM ki vaha bhoga nahIM bhogatA / tyAgI isalie nahIM ki vaha bhoga kI vAsanA tyArA nahIM skaa| parAdhIna hokara bhoga kA tyAga karane vAlA tyAgI yA zranapa nahIM hai| tyAgI yA zramaNa vaha hai jo svAdhIna bhAvanA pUrvaka svAdhIna bhoga se dUra rahatA haiM | yahI hai zramaNa kA zrAmaNya / . Azrana-vyavasthA zrauta nahIM hai, kintu smArta hai| lokamAnya tilaka ke anusAra-karma kara' aura 'karma choI veda kI aisI jo do prakAra kI AjJAeM Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [113 haiM, unakI eka vAkyatA dikhalAne ke lie Ayu ke bheda ke anusAra Azramo kI vyavasthA smRtikAro ne kI hai|5| samAja vyavasthA ke vicAra se "karma karo" yaha Avazyaka hai| mokSasAdhanA ke vicAra se "karma chor3o"--- yaha Avazyaka hai| pahalI dRSTi se gRhasthAzrama kI mahimA gAI gii96| dUsarI dRSTi se saMnyAsa ko sarva-zreSTha kahA gayA pravrajecca paraM sthAtuM pArivrAjyamanuttamam 7---- dono sthitiyo ko eka hI dRSTi se dekhane para virodha prAtA hai| dono ko bhinna dRSTikoNa se dekhA jAe to dono kA apanA-apanA kSetra hai, Takkara kI koI bAta hI nahIM / saMnyAsa-Azrama ke virodha meM jo vAkya haiM, ve sambhavataH usakI ora adhika jhukAva hone ke kAraNa likha ge| saMnyAsa kI ora adhika jhukAva honA samAja-vyavasthA kI dRSTi se smRtikAro ko nahI rucA / isalie unhoMne RNa cukAne ke bAda hI saMsAra-tyAga kA, saMnyAsa lene kA vidhAna kiyaa| gRhasthAzrama kA kartavya pUrA kiye binA jo zramaNa banatA hai, usakA jIvana thothA aura duHkhamaya hai--yaha mahAbhArata kI ghoSaNA bhI usI koTi kA pratikArAtmaka bhAva hai| kintu yaha samAja-vyavasthA kA virodha 'antaHkaraNa kI bhAvanA ko roka nahI skaa| zramaNa-paramparA meM zramaNa banane kA mAnadaNDa yahI-'saMvega' rahA hai| jina meM vairAgya kA pUrNodaya na ho, unake lie gRhavAsa hai hii| ve ghara meM rahakara bhI apanI kSamatA ke anusAra mokSa kI ora Age bar3ha sakate haiN| isa samagra dRSTikoNa se vicAra kiyA jAe tathA Ayu kI dRSTi se vicAra kiyA jAe to Azrama-vyavasthA kA yAMtrika svarUpa hRdayaMgama nahI hotA / Aja ke lie to 75 varSa kI Ayu ke bAda saMnyAsI honA prAyika apavAda hI ho sakatA hai, sAmAnya vidhi nhiiN| aba rahI karma kI bAta / khAna-pAna se lekara kAyika, vAcika aura mAnasika sArI pravRttiyA~ karma haiN| lokamAnya ke anusAra jInA maranA bhI karma hai / gRhastha ke lie bhI kucha karma niSidha mAne gae haiN| gRhastha ke lie vihita karma bhI saMnyAsI ke lie niSiddha mAne gae haiM / saMkSepa meM "sarvArambha Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] jaina darzana meM AcAra mImAMsA parityAga" kA Adarza sabhI AtmavAdI paramparAo meM rahA hai aura usakI AdhAra bhUmi hai--saMnyAsa / gRhavAsa kI apUrNatA se saMnyAsa kA, bhukti kI apUrNatA se mukti kA, karma kI apUrNatA se jJAna kA, svarga kI apUrNatA se apavarga kA aura pravRtti kI apUrNatA se nivRtti kA mahattva bar3hA / ye bhukti Adi jIvana ke avazyambhAvI aMga haiM aura mukti Adi lakSya--isI viveka ke sahAre bhAratIya AdarzoM kI samAnAntara rekhAeM nirmita huI haiM / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115-126 zramaNa-saMskRti kI do dhArAeM zramaNa-paramparA tattva-tathya yA Arya satya duHkha vijJAna vedanA saMjJA saMskAra upAdAna vicAra-bindu duHkha kA kAraNa duHkha nirodha duHkha nirodha kA mArga vicAra-bindu cAra satya Page #126 -------------------------------------------------------------------------- Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa-paramparA vizvabhara ke darzana sama aura asama rekhAo se bhare par3e haiN| cintana aura anubhUti kI dhArA sarala aura vana-donoM prakAra bahatI rahI hai| sAmya aura asAmya kA anveSaNa mAtrA-bheda ke AdhAra para hotA hai| kevala sAmya yA asAmya DhU~r3hane kI vRtti saphala nahIM hotii| zramaNa-paramparA kI sArI zAkhAeM do vizAla zAkhAoM meM simaTa gii| jaina aura vauddha-darzana ke AzcaryakArI sAmya ko dekha-"eka hI saritA kI do dhArAe~ vahI hoM"-aisA pratIta hone lagatA hai| ___bhagavAn pArzva kI paramparA anusyUta huI ho-yaha mAnanA kalpanA-gaurava nahIM hogaa| zabdoM gAthAzro aura bhAvanAo kI samatA inheM kisI eka utsa ke do pravAha mAnane ko vivaza kie detI hai| bhagavAn mahAvIra aura mahAtmA buddha-dono zramaNa, tIrtha va dharma-cakra ke pravartaka, loka-bhApA ke prayoktA aura dukha-mukti kI sAdhanA ke saMgama-sthala the| bhagavAn mahAvIra kaThora tapazcaryA aura dhyAna ke dvArA kevalI bane / mahAtmA buddha chaha varSa kI kaThora-caryA se santuSTa nahIM hue, tava dhyAna meM lge| usase sambodhi-lAbha huaa| kaivalya-lAbha ke vAda bhagavAn mahAvIra ne jo kahA, vaha dvAdazAMgagaNipiTaka meM guMthA huA hai| bodhi lAbha ke vAda mahAtmA buddha ne jo kahA, vaha tripiTaka meM guMthA huA hai| tattva--tathya yA Arya satya bhagavAn mahAvIra ne--jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, vandha, nirjarA, mokSa ina nava tatvoM kA nirUpaNa kiyaa| mahAtmA buddha ne duHkha, duHkha-samudaya, nirodha, mArga Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118] jaina darzana meM AcAra mImAMsA ina cAra Arya-satyoM kA nirUpaNa kiyaa| duHkha / bhagavAn mahAvIra ne kahA-puNya-pApa kA vandha hI saMsAra hai| saMsAra duHkhamaya hai / janma duHkha hai, bur3hApA duHkha hai, roga duHkha hai, maraNa duHkha hai| pApa-karma kiyA huA hai tathA kiyA jA rahA hai, vaha saba duHkha hai / mahAtmA buddha ne kahA-paidA honA duHkha hai, bUr3hA honA duHkha hai, vyAdhi duHkha hai, maranA duHkha hai| vijJAna bhagavAn mahAvIra ne kahA(1) jitane sthUla avayacI haiM, ve saba pA~ca varNa, do gandha, pAMca rasa aura ATha sparza vAle haiM-mUrta yA rUpI haiM / (2) cakSu rUpa kA grAhaka hai aura rUpa usakA grAhya hai / kAna zabda kA grAhaka hai aura zabda usakA grAhya hai / nAka gandha kA grAhaka hai aura gandha usakA grAhya hai| jIbha rasa kI grAhaka hai aura rasa usakA grAhya hai| kAya ( tvak ) sparza kA grAhaka hai aura sparza usakA grAhya hai| mana-bhAva (abhiprAya) kA grAhaka hai aura bhAva usakA grAhya hai| cakSu aura rUpa ke ucita sAmIpya se catu-vijJAna hotA hai| kAna aura zabda ke sparza se zrotra-vijJAna hotA hai| nAka aura gandha ke sambandha se ghrANa-vijJAna hotA hai| jIbha aura rasa ke sambandha se rasanA-vijJAna hotA hai| kAya aura sparza ke sambandha se sparzana-vijJAna hotA hai / cintana ke dvArA manovijJAna hotA hai / indriya-vijJAna rUpI kA hI hotA hai| mano-vijJAna rUpI aura arUpI donoM kA hotA hai| vedanA (3) anukUla vedanA ke chaha prakAra haiM: Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAsA 119 (1) cakSu-sukha (2) zrotra-sukha (3) ghrANa-sukha (4) jihvA sukha (5) sparzana-sukha (6) mana-sukha / pratikUla vedanA ke chaha prakAra haiM (1) catu-duHkha (2) zrotra-duHkha ( 3) prANa-duHkha (4) jilA-duHkha (5) sparzana duHkha (6) mn-duHkh| saMjJA (4) cAra saMjJAeM (pUrvAnubhUta viSaya kI smRti aura anAgata kI cintA yA viSaya kI abhilApA) hai (1) AhAra-saMjJA (2) bhaya-saMjJA (3) maithuna-saMjJA (4) parigrahasaMjJA' / saMskAra (5) vAsanA-pAMca indriya aura mana kI dhAraNA ke bAda kI dazA hai11 / upAdAna mahAtmA buddha ne kahA-bhikSuo! jisa prakAra kATha vallI, tRNa tathA miTTI milAkara 'AkAza' ( khalA ) ko ghera lete haiM aura use ghara kahate haiM, isI prakAra haDDI, rageM, mAMsa tathA carma milakara AkAza ko ghera lete hai aura use 'rUpa' kahate haiN| ___ aoNkha aura rUpa se jisa vijJAna kI utpatti hotI hai, vaha catu-vijJAna kahalAtA hai / kAna aura zabda se jisa vijJAna kI utpatti hotI hai, vaha zrotravijJAna kahalAtA hai| nAka aura gandha se jisa vijJAna kI utpatti hotI hai, vaha ghANa-vijJAna kahalAtA hai| kAya ( sparzendriya ) aura spRzatavya se jisa vijJAna kI utpatti hotI hai, vaha kAya-vijJAna kahalAtA hai| mana tathA dharma (mana-indriya ke viSaya ) se jisa vijJAna kI utpatti hotI hai, vaha manovijJAna kahalAtA hai| usa vijJAna meM kA jo rUpa hai, vaha rUpa-upAdAna-skandha ke antargata hai12 / usa vijJAna meM kI jo vedanA hai, vaha vedanA upAdAnaM-skandha ke antargata hai, usa vijJAna meM kI jo saMjJA hai, vaha saMjJA-upAdAna-skandha ke antargata hai, jo usa vijJAna meM ke jo saMskAra hai, vaha saMskAra upAdAna-skandha ke antargata hai / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120] jaina darzana meM AcAra mImAMsA jo usa vijJAna (citta ) meM kA vijJAna ( nAtra ) hai, vaha vijJAna-upAdAnaskandha ke antargata hai| bhikSutro ! yadi koI kahe ki binA rUpa ke, vinA vedanA ke, vinA saMjJA ke, vinA saMskAra ke, vijJAna-citta-mana kI utpatti, sthiti, vinAza, utpanna honA, vRddhi tathA vipulatA ko prApta honA-ho sakatA hai, to yaha asanbhava hai 1 duHkhabAda bhAratIya darzana kA pahalA aAkarSaNa hai| janma, mRtyu, roga aura bur3hApe ko duHkha 4 aura ana, amara, ajara, aruja ko sukha nAnA gayA hai / vicAra-vindu __janma, nRtyu, roga aura bur3hApA-ye pariNAma haiN| mahAtmA buddha ne inhoM ke nirmulana para bala diyaa| usane se karuNA kA srota vhaa| bhagavAna mahAvIra ne duHkha ke kAraNo ko bhI duHkha mAnA aura unake unlUlana kI dazA meM hI janatA kA dhyAna khiiNcaa| usameM se saMyama aura ahiMsA kA srota vhaa| duHkha kA kAraNa bhagavAn mahAvIra ne kahA-valAkA aNDe se aura aNDA balAkA se paidA hotA hai, vaise hI moha-tRSNA se aura tRSNA moha se paidA hotI hai / priya rUpa, zabda, gandha, rasa, sparza aura bhAva rAga ko ubhArate haiM / apriya rUpa, zabda, gandha, rasa, sparza aura bhAva dvepa ko ubhArate haiM / priya-viSayoM meM zrAdamI phaMsa jAtA hai| apriya-vipayo se dUra bhAgatA hai| priya-viSayoM meM atRpta zrAdanI parigraha meM Asakta banatA hai| asantoSa ke duHkha se dukhI vanakara vaha corI karatA hai / tRSNA se parAjita vyakti ke mAyA-mRSA aura lobha bar3hate haiM, vaha duHkhamukti nahIM pA sakatA81 corI karane vAle ke nAyA-mRpA aura lobha bar3hate haiM, vaha duHkha-mukti nahIM pA sakatA 11 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra maumAMsA 121 priya vipayo me atRpta vyakti ke mAyA-mRSA aura lobha bar3hate haiM, vaha duHkha-mukti nahIM pA sakatA / parigraha meM Asakta vyakti ke mAyA-mRSA aura lobha var3ate haiM, vaha duHkhamukti nahIM pA sktaa| duHkha Arambha se paidA hotA hai 22 / - duHkha hiMsA se paidA hotA hai 23 / duHkha kAmanA se paidA hotA hai| 4 / jahA~ prArambha hai, hiMsA, hai, kAmanA hai, vahA~ rAga dvepa hai| jahA~ rAgadveSa hai-vahA~ krodha, mAna, mAyA, lobha, ghRNA, harSa, vipAda, hAsya, bhaya, zoka aura vAsanAeM haiM25 / jahA~ ye saba haiM, vahA~ karma (vandhana ) hai / jahA~ karma hai, vahA~ saMsAra hai; jahA~ saMsAra hai, vahA~ janma hai / jahA~ janma hai, vahA~ jarA hai, roga hai, mauta hai| jahA~ ye haiM, vahA~ duHkha hai 26 / bhava-tRSNA vipailI vela hai| yaha bhayaMkara hai aura isake phala bar3e DarAvane hote haiM / mahAtmA buddha ne kahA-manuSya apanI aAMkha se rUpa dekhatA hai| priyakara lage to usameM Asakta ho jAtA hai, apriyakara ho to usase dUra bhAgatA hai / kAna se zabda sunatA hai, priyakara lage to usameM Asakta ho jAtA hai, apriyakara lage to usase dUra bhAgatA hai| prANa se gandha saMghatA hai, priyakara lage to usameM Asakta ho jAtA hai, apriyakara lage to usase dUra bhAgatA hai| jihvA se rasa cakhatA hai, priyakara lage to usame Asakta ho jAtA hai, apriyakara lage to usase dUra bhAgatA hai| kAya se sparza karatA hai, priyakara lage to usame Asakta ho jAtA hai, apriyakara lage to usase dUra bhAgatA hai| mana se mana ke viSaya (dharma ) kA cintana karatA hai, priyakara lage to usameM Asakta ho jAtA hai / apriyakara lage to usase dUra bhAgatA hai| isa prakAra Asakta honevAlA tathA dUra bhAganevAlA jisa duHkha-sukha vA adukha-asukha, kisI bhI prakAra kI vedanA-anubhUti kA anubhava karatA hai, vaha usa vedanA meM Ananda letA hai, prazaMsA karatA hai, use apanAtA hai| vedanA ko jo apanA banAnA hai, vahI usameM rAga utpanna honA hai| vedanA meM jo rAga hai, Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] jaina darzana meM AcAra mImAMsA vahI upAdAna hai / jahA~ upAdAna hai, vahA~ bhava hai, jahA~ bhava hai, vahA~ paidA honA hai, jahA~ paidA honA hai, vahA~ bUr3hA honA, maranA, zoka karanA, ronA-pITanA, pIr3ita honA, cintita honA, parezAna honA-saba haiN| isa prakAra isa sAre ke sAre duHkha kA samudaya hotA hai| duHkha nirodha bhagavAn mahAvIra ne kahA- ye artha-zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparzapriya bhI nahI haiM, apriya bhI nahIM haiM, hitakara bhI nahI haiM, ahitakara bhI nahIM haiN| ye priyatA aura apriyatA ke nimittamAtra haiN| unake upAdAna rAga aura dveSa haiM, isa prakAra apane meM chipe roga ko jo pakar3a letA hai, usameM samatA yA madhyastha-vRtti paidA hotI hai| usakI tRSNA kSINa ho jAtI hai| virakti Ane ke bAda ye artha priyatA bhI paidA nahIM karate, apriyatA bhI paidA nahIM karate / jahA~ virakti hai, vahaoN virati hai| jahA~ virati hai, vahA~ zAnti hai, jahA~ zAnti hai vahA~ nirvANa hai 29 / saba dvandva miTa jAte haiM-prAdhi-vyAdhi, janma-mauta Adi kA anta hotA hai, vaha zAnti hai| dvandva ke kAraNa bhUtakarma vilIna ho jAte haiM, vaha nirodha hai| yahI duHkha nirodha hai30 / mahAtmA buddha ne kahA-kAma-tRpNA aura bhavattRSNA se mukta hone para prANI phira janma grahaNa nahI karatA 3 | kyoki tRSNA ke sampUrNa nirodha se upAdAna nirUddha ho jAtA hai| upAdAna nirUddha huA to bhava nirUddha / bhava nirUddha huA to paidAisa nirUddha / paidA honA nirUddha huA to bUr3hA honA, maranA, zoka karanA, ronA-pITanA, pIr3ita honA, cintita honA, parezAna honA-yaha saba nirUddha ho jAtA hai| isa prakAra isa sAre ke sAre duHkhaskandha kA nirodha hotA hai| bhikSuoM ! yaha jo rUpa kA nirodha hai, upazamana hai, asta honA hai-yahI duHkha kA nirodha hai, rogo kA upazamana hai, jarAmaraNa kA asta honA hai| yaha jo vedanA kA nirodha hai, saMjJA kA nirodha hai, saMskAro kA nirodha hai tathA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [123 vijJAna kA nirodha hai, upazamana hai, asta honA hai, yahI duHkha kA nirodha hai, rogo kA upazamana hai, jarA-maraNa kA asta honA hai| yahI zAnti hai, yahI zreSThatA hai, yaha jo sabhI saMskAro kA zamana, sabhI citta-maloM kA tyAga, tRSNA kA kSaya, virAga-svarUpa, nirodha svarUpa nirvANa hai| duHkha nirodha kA mArga bhagavAn mahAvIra ne Rju mArga ko dekhaa32| vaha Rju (sIdhA ) hai, isalie mahAghora hai33, duzcara hai34 / vaha anuttara hai, vizuddha hai, saba duHkhI kA anta karanevAlA hai35 usake cAra aGga haiM / samyak-darzana, samyak jJAna, samyak-caritra, samyaka-tapa / isakI alpa-ArAdhanA karane vAlA alpa-duHkho se mukta hotA hai| isakI madhyama ArAdhanA karane vAlA saba duHkho se mukta hotA hai| isakI pUrNa ArAdhanA karane vAlA sava duHkho se mukta hotA hai| yaha jo kAmopabhoga kA hIna, grAmya, aziSTa, anArya, anarthakara jIvana hai aura yaha jo apane zarIra ko vyartha kleza dene kA kA duHkhamaya, anArya, anarthakara jIvana hai, ina dono sire kI bAtoM se bacakara tathAgata ne madhyamamArga kA jJAna prApta kiyA jo ki A~kha khola denevAlA hai, jJAna karA dene vAlA hai, zamana ke lie, abhijJA ke lie, bodha ke lie, nirvANa ke lie hotA hai___yahI Arya aSTAMgika mArga duHkha-nirodha kI ora le jAne vAlA hai, jo ki yU~ hai 1 samyak dRSTi. 2 samyak saMkalpa 3 samyak vANI ) zIla 4 samyak karmAnta 5 samyaka AjIvikA prajJA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] jaina darzana meM AcAra mImAMsA 6 samyaka vyAyAma samAdhi 7 samyak smRti 8 samyak samAdhi nirmala jJAna kI prApti ke lie yahI eka mArga hai aura koI mArga nahIM 7 / isa mArga para calane se tuma duHkha kA nAza kroge| vicAra bindu mahAtmA buddha ne kevala madhyama-mArga kA Azraya liyaa| usameM Apad-dharmoM yA apavAdoM kA prAcurya rhaa| bhagavAn mahAvIra Apad-dharmoM se dUra hokara cale / kAya-kleza ko unhone ahiMsA ke vikAsa ke lie Avazyaka maanaa| kintu sAtha-sAtha yaha bhI kahA ki vala, zraddhA, Arogya, kSetra aura kAla kI maryAdA ko samajhakara hI AtmA ko tapazcaryA meM lagAnA caahie| gRhastha-zrAvako ke lie jo mArga hai, vaha madhyama-mArga hai| cAra satya mahAtmA buddha ne cAra satyo kA nirUpaNa vyavahAra kI bhUmikA para kiyA jabaki bhagavAn-mahAvIra ke nava tattvo kA nirUpaNa adhika dArzanika hai| saMsAra, saMsAra-hetu, mokSa aura mokSa kA upAya-ye cAra satya pAtaJjala bhASyakAra ne bhI mAne haiN| unhone isakI cikitsA zAstra ke cAra aGgo-roga, roga-hetu, Arogya aura bhaiSajya se tulanA kI hai| mahAtmA buddha ne kahA--bhikSuo! "jIva (AtmA) aura zarIra bhinnabhinna haiM-aisA mata rahane se zreSTha-jIvana vyatIta nahI kiyA jA sktaa| aura jIva (AtmA) tathA zarIra dono eka hai"-aisA mata rahane se bhI zreSTha jIvana vyatIta nahI kiyA jA sktaa| isalie bhikSuo! ina donoM sire kI bAto ko chor3akara tathAgata bIca ke dharma kA upadeza dete haiM avidyA ke hone se saMskAra, saMskAra ke hone se vijJAna, vijJAna ke hone Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [125 se nAmarUpa, nAmarUpa ke hone se chaha Ayatana, chaha Ayatano ke hone se sparza, sparza ke hone se vedanA, vedanA ke hone se tRSNA, tRSNA ke hone se upAdAna, upAdAna ke hone se bhava, bhava ke hone se janma, janma ke hone se bur3hApA, maranA, zoka, ronA-pITanA, duHkha, mAnasika cintA tathA parezAnI hotI hai / isa prakAra isa sAre ke sAre duHkha-skandha kI utpatti hotI hai| bhikSuo! ise pratItyasamutpAda kahate haiN| __ avidyA ke hI sampUrNa virAga se, nirodha se saMskAro kA nirodha hotA hai / saMskAro ke nirodha se vijJAna-nirodha, vijJAna ke nirodha se nAmarUpa nirodha, nAmarUpa ke nirodha se chaha Ayatano kA nirodha, chaha Ayatano ke nirodha se sparza kA nirodha, sparza ke nirodha se vedanA kA nirodha, vedanA ke nirodha se tRSNA kA nirodha, tRSNA ke nirodha se upAdAna kA nirodha, upAdAna ke nirodha se bhava-nirodha, bhava ke nirodha se janma kA nirodha, janma ke nirodha se bur3hApA, zoka, rone-pITane, duHkha mAnasika cintA tathA parezAnI kA nirodha hotA hai| isa prakAra isa sAre ke sAre duHkha-skandha kA nirodha hotA hai| bhagavAn mahAvIra ne jIva aura ajIva kA spaSTa vyAkaraNa kiyaa| unane * kahA-jIva zarIra se bhinna bhI hai aura abhinna bhI hai| jIva cetana hai, zarIr3a jar3a hai-isa dRSTi se dono bhinna bhI haiN| saMsArI jIva zarIra se vandhA huA hai, usI ke dvArA abhivyakta aura pravRtta hote haiM, isalie ve abhinna bhI haiN| ___ AtmA nahI hai, vaha nitya nahI hai, karttA nahIM hai, bhoktA nahIM hai, mokSa nahI haiM, mokSa kA upAya nahI hai--ye chaha mithyA-dRSTi ke sthAna haiM40 / ___ AtmA hai, vaha nitya bhI hai, kartA hai, bhoktA hai, mokSa hai, mokSa kA upAya hai-ye chaha samyak-dRSTi ke sthAna haiM41 / jIva aura ajIva-ye do mUla tattva haiN| yaha vizva kA nirUpaNa hai 42 / -puNya, pApa aura vandha-yaha duHkha (saMsAra ) hai43 ! zrAsrava duHkha (saMsAra ) kA hetu hai| mokSa duHkha ( saMsAra) kA nirodha hai| saMvara aura nirjarA duHkha nirodha ( mokSa ) ke upAya haiN| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126] jaina darzana meM AcAra mImAMsA jIva aura ajIva-ye do mUlabhUta satya haiN| ajIva se jIva ke vizleSaNa kI prakriyA kA artha hai--sAdhanA / zeSa sAta tattva sAdhanA ke aGga haiN| saMkSipta rUpa meM ye sAta tattva aura cAra Arya-satya sarvathA bhinna nahI hai| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta 127-154 ~ ~ jaina-darzana aura vartamAna yuga sAmya-darzana niHzastrIkaraNa (zastra-parijJA) zastrIkaraNa ke hetu pratiSThA kA vyAmoha zastrIkaraNa kA pariNAma netRttva kA mahattva pANDitya zastra-prayoktA aviveka aura viveka niHzastrIkaraNa kA adhikArI zastra-prayoga se dUra azastra kI upAsanA mitra aura zatru caitanya kA sUkSma jagat jJAna aura vedanA (anubhUti) ahiMsA kA siddhAnta hiMsA corI hai niHzastrIkaraNa kI AdhAra zilA AtmA kA sammAna vastu satya vyavahAra satya vyakti aura samudAya antarrASTrIya-nirapekSatA aikAntika Agraha samanvaya kI dizA meM pragati paMcazIla Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmpradAyika-sApekSatA sAmaJjasya kA AdhAra madhyama-mArga zAti aura samanvaya saha-astitva kI dhArA saha-astittva kA AdhAra-saMyama svatva kI maryAdA niSkarSa nayaH sApekSa dRSTiA durnayaH nipekSa dRSTiyA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmya-darzana darzana ke satya dhruva hote haiN| unakI apekSA traikAlika hotI hai| mAnavasamAja kI kucha samasyAeM banatI-miTatI rahatI haiN| kintu kucha samasyAeM maulika hotI haiN| vArtamAnika samasyA kA samAdhAna karane kA uttaradAyitva vartamAna ke samAja-darzana para hotA hai| darzana una samasyAo kA samAdhAna detA hai, jo maulika hone ke sAtha-sAtha dUsarI samasyAo ko utpanna bhI karatI hai| ____ vaipamya, zastrIkaraNa aura yuddha-ye traikAlika samasyAeM haiN| kintu vartamAna me ye ugra vana rahI haiN| aNu-yuga me zastrIkaraNa aura yuddha ke nAma pralaya kI sambhAvanA upasthita kara dete haiN| Aja ke manIpI isa sambhAvanA ke anta kA mArga DhUMDha rahe haiN| mArksa ne sAmya kA mArga khoja nikaalaa| samAja-darzana me usakA viziSTa sthAna hai| usake pIche zakti kA sudRr3ha tantra hai| isalie use sAmya kA svatantra-vikAsAtmaka rUpa nahIM kahA jA sktaa| bhagavAn mahAvIra ne sAmya kA jo svara-udbuddha kiyA, vaha Aja adhika mananIya hai| bhagavAn ne kahA-"pratyeka darzana ko pahale jAnakara meM prazna karatA hU~, he vAdiyo! tumhe sukha apriya hai yA duHkha apriya ?" yadi tuma svIkAra karate ho ki duHkha apriya hai to tumhArI taraha hI sarva prANiyo ko, sarva bhUto ko, sarva jIvo ko aura sarva satvo ko duHkha mahA bhayaMkara, aniSTa aura azAntikara hai / "jaise mujhe koI veta, haDDI, muSTi, kaMkara, ThikarI Adi se mAre, pITe, tor3e, tarjana kare, duHkha de, vyAkula kare, bhayabhIta kare, prANa-haraNa kare to mujhe duHkha hotA hai, jaise mRtyu se lagAkara roma ukhAr3ane taka se mujhe duHkha aura bhaya hotA hai, vaise hI saba prANI, bhUta, jIva aura tattvo ko hotA hai"--yaha socakara kisI bhI prANI, bhUta, jIva va sattva ko nahI mAranA cAhie, usa para hukUmata nahIM karanI cAhie, use paritApa nahIM pahuMcAnA cAhie, use udvigna nahIM karanA caahie| isa sAmya-darzana ke pIche zakti kA tantra nahIM hai, isalie yaha samAja ko adhika samRddha banA sakatA hai| samUcA vizva ahiMsA yA sAmya kI carcA kara Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] jaina darzana meM AcAra maumAsA rahA hai| isa saMskAra kI pRSThabhUmi meM jaina darzana kI mahattvapUrNa dena hai| kAyika aura mAnasika ahiMsA aura usakI vaiyaktika aura sAmAjika sAdhanA kA suvyavasthita rUpa jaina tIrthaMkaro ne diyA, yaha itihAsa dvArA bhI abhimata hai| niHzastrIkaraNa (zastra-parijJA) ___ jIvana kI sArI caryAzro kA pradhAna-srota Anma-caryA hai| usake do pakSa haiM-prAcAra aura vicaar| AcAra kA phala vicAra hai ! vicAra kA sAra AcAra hai| AcAra se vicAra kA samvAdana hotA hai, popa milatA hai| vicAra se prAcAra ko prakAza nilatA hai| AcAra kA pradhAna aMga niHzastrIkaraNa hai| pASANa yuga se aNuyuga taka jitane utpIr3aka aura mAraka zastro kA AviSkAra huaA hai, ve niSkriya-zastra (dravya-zastra ) haiN| unameM svataH prerita ghAtaka zakti nahIM hai| ___ bhagavAn ne kahA-gautama ! sakriya-zastra (bhAva-zastra ) asaMyama hai / vidhvaMsa kA mula vahI hai| niSkriya-zastroM meM prANa phUMkanevAlA bhI vahI hai / use bhalI-bhA~ti samajha kara chor3ane kA yatna karanA hI niHzastrIkaraNa hai| zastrIkaraNa ke hetu bhagavAn ne kahA-yaha manuSya (1) cirakAla taka jIne ke lie, (24) pratiSThA, sammAna aura prazaMsA ke lie, (5) janma-mRtyu se mukta hone ke lie, (6 ) duHkha-nukti ke lie-zastrIkaraNa karatA hai / pratiSThA kA vyAmoha "Aja taka nahIM kiyA gayA, vaha karUMgA" isa bhUla-bhulaiyA meM phaMse hue loga bhaTaka jAte haiN| ve dUsaroM ko DarAte haiM, satAte haiM, mArate haiM, lUTa khasoTa karate haiN| ve nahIM jAnate ki mauta ke karor3oM daravAje haiN| jIvana daur3a rahA hai| ve nahIM dekhate ki mauta ke lie koI dina chuTTI kA nahIM hai| jIvana nazvara hai| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [131 ve nahIM socate ki mauta ke samaya koI zaraNa nahI detaa| jIvana atrANa hai| zastrIkaraNa kA pariNAma zastrIkaraNa karane vAlA, karAne vAlA, usakA anumodana karane vAlA eka dizA se dUsarI dizA meM paryaTana karatA hai| unake sthAna nimna hote haiM :koI andhA hotA hai to koI kAnA, koI baharA hotA hai to koI gUgA, koI kubar3A aura koI baunA, koI kAlA aura koI citakabarA-yU unakA saMsAra raMga viraMgA hotA hai / netRtva kA mahattva jo vyakti zastra prayoga ke dvArA dUsaro ko jItanA cAhate haiM-ve diDmUDha haiM / loka-vijaya ke lie zastrIkaraNa ko protsAhana dene vAle janatA ko ghora andhakAra meM le jA rahe hai| ve kalyAnA-kAraka netA nahIM haiN| diDa-mUr3ha netA aura usakA anugAmI samAja, ye dono anta me pachatAte haiM / andhA andho ko sahI patha para nahIM le jA sktaa| isalie netRtva kA prazna bahuta mahattvapUrNa hai| saphala netA vahI ho sakatA hai, jo dUsaro ke adhikAro ko kucale vinA nijI sroto ko hI vikAsazIla bnaae| pANDitya jo samaya ko samajhatA hai, usakA mUlya aAMkatA hai, vaha paNDita hai 11 / vaha vyAmUr3ha nahIM bntaa| vaha samaya ko samajha kara calatA hai| mada vyaki moha ke bhAra se dava jAtA hai| vaha na pAra-gAmI hotA hai aura na pAragAmI-na idhara kA rahatA hai aura na udhara kA12 / jo vyakti alobha se lobha ko jItate haiM, ve pAragAmI hai; jana-mAnasa ke samrATa haiM / loka-vijaya ke lie jana-vala aura zastra-vala kA sagraha aura prayoga karane vAle adUradarzI hai14 / dUradarzI- jo hote haiM, ve zastra prayoga na karate, na karavAte aura na karanevAle kA samarthana hI karate / loka-vijaya kA yahI mArga hai| ise samajhane vAlA kahI bhI nahI bNdhtaa| vaha apanI svataMtra buddhi aura svatantra gati se calatA hai15 / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132] jaina darzana meM AcAra mImAMsA zastra-prayoktA __ jo pramatta haiM, ve zastra kA prayoga karate haiN| jo kAma-bhoga ke arthI haiM, ve zastra kA prayoga karate haiN| bhagavAn ne kahA-apane yA para ke lie yA vinA prayojana hI jo zastra kA prayoga karate haiM, ve vipadA ke bha~vara meM pha~sa jAte haiN|6| aviveka aura viveka bhagavAn ne kahA-zastrIkaraNa aviveka (aparijJA) hai| isake kaTu pariNAmo ko jAna kara jo ise chor3a detA hai, vaha viveka (parijJA ) haiM17 / niHzastrIkaraNa kA adhikArI bhagavAn ne kahA-gautama ! maiM pahale kahA~ thA ? kahA~ se AyA hU~ ? pahale kauna thA Age kyA hoU~gA ? yaha saMjJAna jise nahI hotA, vaha anAtmavAdI hai| ___anAtmavAdI niHzastrIkaraNa nahIM kara sakatA 8 ! ina dizAo aura anudizAo meM saJcArI tattva jo hai, vaha maiM hI hU~ (so'ham ), ise jAnanevAlA AtmA ko jAnatA hai, loka ko jAnatA hai, karma ko jAnatA hai, kriyA ko jAnatA hai| AtmA ko jAnane vAlA hI niHzastrIkaraNa kara sakatA hai19 / zastra prayoga se dUra jo apanI pIra jAnatA hai, vahI dUsaro kI pIra jAna sakatA hai 20 / jo dUsaro kI pIra jAnatA hai, vahI apanI pIra jAna sakatA hai| sukha duHkha kI anubhUti vyakti-vyakti kI apanI hotI hai| Atma-tulA kI yathArtha anubhUti hue vinA pratyeka jIva sabhI jIvo ke 'zastra' (hiMsaka ) hote haiM22 / 'azastra' (ahiMsaka ) ve hI ho sakate haiM, jinhe sAmya aura abheda meM koI bheda na jAna pdd'e| bhagavAnne ahiMsA ke ucca-zikhara se pukArA - puruSa ! dekha-"jise tU mAranA cAhatA hai, vaha tU hI hai, jisa para tU zAsana karanA cAhatA hai, vaha tU hI hai| jise tU kaSTa denA cAhatA hai, vaha tU hI hai, jise tU adhIna karanA cAhatA hai, vaha tU hI hai jise tU satAnA cAhatA hai, vaha tU hI Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [133 hai 331" haMtavya aura ghAtaka, zAsitavya aura zAsaka meM samatA hai kintu ekatva nahI hai| kartA ke sAtha kriyA daur3atI hai aura usakA pariNAma pIche lagA AtA hai| sarala catu se dekhatA hai, vaha dUsaro ko mArane meM apanI mauta dekhatA hai, dUsaroM ko zAsita aura adhIna karane meM apanI paravazatA dekhanA hai, dUsaro ko satAne meM apanA santApa dekhatA hai| eka zabda meM kriyA kI pratikriyA (anusaMvedana ) dekhatA hai, isalie vaha kisI ko bhI mAranA va adhIna karanA nahIM caahtaa| zastrIkaraNa (pApa) se ve hI baca sakate haiM, jo gambhIratA (adhyAtmadRSTi) pUrvaka zastra prayoga meM apanA ahita dekhate haiM24 / jo khedajJa haiM, ve hI azastra kA marma jAnate haiM, jo azastra kA marma jAnate haiM, ve hI khedajJa haiN25| ____ jo dUsaro kI AzaMkA, bhaya yA lAja se zastrIkaraNa nahI karate, ve tatkAladRSTi (an-adhyAtma-dRSTi-vahira-dRSTi ) haiN| ve samaya Ane para zastrI. karaNa se vaca nahI sakate26 / azastra kI upAsanA jo sarvadA aura sarvathA azastra hai, vahI paramAtmA hai| azastrIkaraNa kI aura pragati hI usakI upAsanA hai| AtmAeM ananta haiN| ve kisI eka hI vizAla-vRkSa ke avayava mAtra nahIM haiN| savakI svatantra sattA hai 27 / jo vyakti dUsarI AtmAoM kI prabhu-sattA meM hastakSepa karate haiM, ve paramAtmA kI upAsanA nahI kara skte| / bhagavAn ne kahA-sarva-jIva-samatA kA AcaraNa hI satya hai| ise kendravindu mAna calane vAle hI paramAtmA kI upAsanA kara sakate haiM | mitra aura zatru bhagavAn ne kahA-purupa ! bAhara kyA hUMr3ha rahA hai ? andara A aura dekha tU hI terA mitra hai29 / zro purupa ! tU hI terA mitra aura tU hI terA zatru hai jo kisI kA bhI amitra nahIM, vahI apane ApakA mitra hai 30 / jo kisI eka kA bhI amitra hai, vaha sabakA amitra hai-AtmA kI sarvasamra-sattA kA amitra hai / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134] jaina darzana meM AcAra mImAMsA jo AtmA ke amitra haiM, ve paramAtmA kI upAsanA nahIM kara skte| caitanya kA sUkSma jagat jo vyakti sUkSma jIvo kA astitva nahIM mAnate, ve apanA astitva bhI nahIM maante| jo apanA astitva nahIM mAnate haiM, ve hI mUkSma jIvo kA astitva nahIM maante| ve anAtmavAdI haiN| AtmavAdI aisA nahIM krte| ve jaise apanA astitva mAnate haiM, vaise hI sUkSma jIvo kA astitva bhI mAnate miTTI kA eka DhalA, jala kI eka bUda, agni kA eka kaNa, kopala kI hilA sake utanI sI vAyu meM asaMkhya jIva haiN| suI kI noka Tike, utanI banaspati meM asaMkhya yA ananta jIva haiM / jJAna aura vedanA ( anubhUti) - jIva ke do vizeSa guNa haiM-jJAna aura vedanA ( sukha-duHkha kI anubhUti ) / amanaska (jinake mana nahIM hotA, una) jIvo kA jJAna aspaSTa hotA hai, vedanA spaSTa hotI haiM / samanaska ( jinake mana hotA hai, una) jIvo kA jJAna aura vedanA dono spaSTa hote haiM34 / bhagavAn ne vizAla jJAna cakSu se dekhA aura kahA-gautama ! ina choTe jIvo meM bhI sukha-dukha kI saMvedanA hai35 / ahiMsA kA siddhAnta prANI mAtra ko jInA priya hai, mauta apriya; sukha priya hai, duHkha apriya / isalie matimAn manuSya ko kisI kA prANa na lUTanA caahie| . . jIva-vadha na karanA hI jJAnI ke jJAna kA sAra hai aura yahI ahisA kA siddhAnta hai37 / . hiMsA corI hai sUkSma jIva apane prANa lUTane kI svIkRti kaba dete haiM ? jo vyakti balAt unake prANa lUTate haiM, ve unakI corI karate haiN| 8 / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA niHzastrIkaraNa kI AdhArazilA - saba jIva samAna haiM (ka) parimANa kI dRSTi se : jIvoM ke zarIra bhale choTe ho yA var3e, AtmA sava meM samAna hai / cIMTI aura hAthI -- donoM kI AtmA samAna haiM 39 / - bhagavAn ne kahA -- gautama ! cAra vastueM samatulya haiM - AkAza ( lokAkAza ), gati - sahAyaka-tattva ( dharma ), sthiti - sahAyaka tattva ( adharma ) aura eka jIva--- ina cAro ke avayava varAvara hai 40 | tIna vyApaka hai| jIva karma zarIra se baMdhA huA rahatA hai, isalie vaha vyApaka nahI vana sakatA / usakA parimANa zarIra-vyApI hotA hai / zarIra -- manuSya, pazu, pakSI - ina jAtiyo ke anurUpa hotA hai zarIra-bheda kAraNa prasaraNa - bheda hone para bhI jIva ke maulika parimANa me koI nyUnAdhikya nahI hotA / isalie parimANa kI dRSTi se sava jIva samAna haiM / (kha) jJAna kI dRSTi se : [ 135 miDDI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspati kA jJAna sava se kama vikasita hotA hai / ye ekendriya haiM / inheM kevala sparza kI anubhUti hotI hai / inakI zArIrika dazA dayanIya hotI hai / inhe chUne mAtra se apAra kaSTa hotA hai / dvIndriya, trIndriya, caturindriya, amanaska paMcendriya, samanaska paMcendriya -- ye jIvoM ke kramika vikAsa-zIla varga hai| jJAna kA vikAsa saba jIvoM meM samAna nahIM hotA kintu jJAna-zakti saba jIvo meM samAna hotI hai / prANI mAtra meM ananta jJAna kA sAmarthya hai, isalie jJAna - sAmarthya kI dRSTi se saba jIva samAna haiM / (ga) vIrya kI dRSTi se : kaI jIva pracura utsAha aura kriyAtmaka vIrya se sampanna hote haiM to kaI unake dhanI nahI hote / zArIrika tathA pAripArzvika sAdhano kI nyUnAdhikatA va uccAvacatA ke kAraNa aisA hotA hai / Atma-vIrya yA yogyatAtmaka vIrya meM koI nyUnAdhikya va uccAvacAtva nahI hotA, isalie yogyatAtmaka varya kI dRSTi se sava jIva samAna haiM / (gha) apaudgalikatA kI dRSTi se : Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136] jaina darzana meM AcAra mImAMsA kinhI kA zarIra sundara, janma-sthAna pavitra va vyaktitva AkarSaka hotA haiM aura kinhI kA isake viparIta hotA haiN| kaI jIva lamvA jIvana jIte haiM, kaI choTA, kaI yaza pAte haiM aura kaI nahIM pAte yA kuyaza pAte haiM, kaI ucca kahalAte haiM aura kaI nIca, kaI sukha kI anubhUti karate haiM aura kaI duHkha kii| ye saba paudgalika upakaraNa haiN| jIva apaudgalika hai, isalie apaudgalikatA kI dRSTi se saba jIva samAna haiN| (Ga) nirupAdhika svabhAva kI dRSTi se : kaI vyakti hiMsA karate haiM-kaI nahI karate, kaI jhUTha bolate haiM-kaI nahIM volate, kaI corI aura saMgraha karate haiM-kaI nahIM karate, kaI vAsanA meM pha~sate haiM- kaI nahIM phNste| isa vaiSamya kA kAraNa moha ( mohaka-pudgalo) kA udaya va anudaya hai| moha ke udaya se vyakti meM vikAra AtA hai| hiMsA, jhUTha, corI, abrahmacarya aura aparigraha-ye vikAra ( vibhAva ) haiN| moha ke anudaya se vyakti svabhAva meM rahatA hai-ahiMsA satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha yaha svabhAva hai| vikAra aupAdhika hotA hai| nirupAdhika svabhAva kI dRSTi se saba jIva samAna haiN| (ca) svabhAva-vIja kI samatA kI dRSTi se : AtmA paramAtmA hai / paudgalika upAdhiyo se bandhA huA jIva saMsArIAtmA hai| unase mukta jIva paramAtmA hai| paramAtmA ke ATha lakSaNa haiM : (1) ananta-jJAna, (2) ananta-darzana, (3) ananta-aAnanda, (4) ananta-pavitratA, (5) apunarAvartana, (6) amUrtatA-apaudgalikaptA, (7) aguru-laghutA-pUrNa sAmya, (8) ananta-zakti / ina AThoM ke bIja prANImAtra meM samamAtra hote haiN| vikAsa kA tAratamya hotA hai| vikAsa kI dRSTi se bheda hote hue bhI svabhAva-bIja kI sAmya-dRSTi se saba jIva samAna haiN| yaha Atmaupamya yA sarva-jIva-samatA kA siddhAnta hI niHzastrIkaraNa kI AdhAra-zilA hai| AtmA kA sammAna aAtmA se AtmA kA sajAtIya sambandha hai| pudagala usakA vijAtIya Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA 137 tattva hai| jAti aura raMga-rUpa-ye paudgalika haiM | sajAtIya kI upekSA kara vijAtIya ko mahattva denA pramAda hai| cakSuSman ! tU dekha, jo pramAdI haiM ve svatantratA se koso dUra haiN| 1 / pramAdI ko cAro ora se Dara hI Dara lagatA hai| apramAdI ko kahI bhI Dara nahIM diikhtaa42| ___jahA~ jAti, kula, raMga-rUpa, zakti, aizvarya, adhikAra, vidyA aura tapasyA kA garva hai vahA~ AtmA kA tiraskAra hai| AtmA kA sammAna karanevAlA hI namra hotA hai| vaha U~cA uThatA hai / pudgala kA sammAna karanevAlA uddhata hai, vaha nIce jAtA hai 44 / AtmA kA sarva-sama-sattA ko sammAna denevAlA hI loka-vijetA bana sakatA hai| vastu-satya bhagavAn mahAvIra ne kahA--jo hai use miTAne kI mata soco| tumhArA astitva tumheM pyArA hai, unakA astitva unhe pyArA hai| jo nahIM hai, use banAne kI mata soco| DorI ko isa prakAra khIco ki gAMTha na pdd'e| manuSya ko isa prakAra calAyo ki lar3AI na ho| vAlo ko isa prakAra saMvAro ki ulajhana na bane / vicAro ko isa prakAra DhAlo ki bhir3anta na ho| tAtparya kI bhASA meM AkSepa aura AkramaNa kI nIti mata brto| usase gAMTha ghulatI hai, yuddha chir3ate haiM, vAla ulajhate haiM aura cinagAriyA~ uchalatI hai| bhagavAn ne kahA-AkSepa-nIti ke pIche yathArtha-dRSTikoNa aura taTasthabhAva nahIM hotA, isalie vaha Agraha, durnaya aura ekAnta kI nIti hai| AkSepa ko chor3o, satya utara aaegaa| bhagavAn ne kahA-eka ora yaha akhaNDa vizva kI avibhakta-sattA hai aura dUsarI ora yaha khaNDa kA carama rUpa vyakti hai| vyakti kA AkSepa karanevAlI sattA aura sattA kA AkSepa karanevAlA vyakti-dono bhaTake hue haiN| sattA kA stra vyakti hai| vyakti kI vizAla zRGkhalA sattA hai| sApekSatA meM donoM kA rUpa nikhara uThatA hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 / jaina darzana meM AcAra mImAMsA yaha vyakti aura samaSTi kI sApekSa-nIti jaina-darzana kA naya hai| isake anusAra samaSTi-sApekSa vyakti aura vyakti-sApekSa samaSTi-dono satya haiN| samaSTi-nirapekSa-vyakti aura vyakti-nirapekSa-samaSTi-dono mithyA haiN| vyavahAra-satya naya-vAda dhruva satya kI aparihArya vyAkhyA hai| yaha jitanA dArzanika satya hai, utanA hI vyavahAra-satya hai| hamArA jIvana vaiyaktika bhI hai aura sAmudAyika bhii| ina dono kakSAo meM naya kI arhatA hai| sApekSa nIti se vyavahAra meM sAmaJjasya AtA hai| usakA pariNAma hai maitrI, zAnti aura vyvsthaa| nirapekSa-nIti avahelanA, tiraskAra aura ghRNA paidA karatI hai| parivAra, jAti, gAMva, rAjya, rASTra aura vizva-ye kramika vikAsazIla saMgaThana hai| saMgaThana kA artha hai saapeksstaa| sApekSatA kA niyama jo do ke lie hai, vahI antarrASTrIya jagat ke lie hai| eka rASTra dUsare rASTra kI avahelanA kara apanA prabhutva sAdhatA hai, vahA~ asamaMjasatA khar3I ho jAtI hai| usakA pariNAma hai-kaTutA, saMgharSa aura azAnti / nirapekSatA ke paoNca rUpa banate haiM : 1-vaiyaktika, 2-jAtIya, 3-sAmAjika, 4-rASTrIya, 5-antarrASTrIya / isake pariNAma haiM-varga-bheda, alagAva, avyavasthA, saMgharSa, zakti-kSaya, yuddha aura ashaanti| - sApekSatA ke rUpa bhI paoNca haiM : 1-vaiyaktika, 2-jAtIya, 3--sAmAjika, 4-rASTrIya 5-antrraassttriiy| - isake pariNAma hai-samatA-pradhAna-jIvana, sAmIpya, vyavasthA, sneha, zaktisaMvardhana, maitrI aura zAnti / vyakti aura samudAya - vyakti akelA hI nahI aataa| vaha bandhana ke bIja sAtha lie AtA hai / apane hAtho unheM sIMca vizAla vRkSa banA letA hai| vahI nikuJja usake lie Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA | 139 bandhana-gRha bana jAtA hai / bandhana lAde jAte haiM, yaha dikhAU satya hai / TikAU satya yaha hai ki bandhana svayaM vikasita kie jAte haiM / unhIM ke dvArA vaiyaktikatA samudAya se jur3akara sImita ho jAtI hai / vaiyaktikatA aura sAmudAyikatA ke bIca bheda-rekhA khIMcanA sarala kArya nahIM hai / vyaktivyakti hI haiM / saba sthitiyoM ne vaha vyakti hI rahatA 1 janma, mauta aura anubhUti kA kSetra vyakti kI vaiyaktikatA hai / sAmudAyikatA kI vyAkhyA pArasparikatA ke dvArA hI kI jA sakatI hai| do yA aneka kI jo pArasparikatA hai, vahI namudAya hai / pAraspariktA kI sImA se idhara jo kucha bhI hai, vaha vaiyaktikatA hai / vyakti kA zrAntarika kSetra vaiyaktika hai, vaha unase jitanA bAhara jAtA hai utanA hI sAmudAyika banatA calatA hai | vyakti ko namAja - nirapekSa aura samAja ko vyakti-nirapekSa mAnanA ekAnta pArthakyavAdI nIti haiM / inase donoM kI sthiti mamalama canatI haiM / samanvayavAdI nIti ke anusAra vyakti aura samAja kI sthiti sApekSa hai / kahIM vyakti gauNa banatA hai, namAja mukhya aura kahI samAja gauNa banatA hai aura vyakti mukhya / ina sthiti meM sneha kA prAdurbhAva hotA hai / zrAcArya amRtacandra ne ise mathanI ke rUpaka meM citrita kiyA hai / manthana ke samaya eka hAtha Age jAtA hai, dUsarA pIche calA jAtA hai / dUsarA yAge zrAtA hai, pahalA pIche saraka jAtA hai / isa sApekSa mukhyA mukhya bhAva me sneha milatA hai / ekAnta trAgraha se khicAva bar3hatA hai / antarrASTrIya-nirapekSatA bahutA aura alpatA, vyakti aura samUha ke aikAntika graha para asantulana bar3hatA hai, sAmaJjasya kI kar3I TUTa jAtI hai / adhitama manuSyoM kA adhitama hita- yaha jo sAmAjika upayogitA kA siddhAnta hai, vaha nirapekSa nIti para AdhArita hai / isIke AdhAra para hiTalara ne yahUdiyoM para manamAnA atyAcAra kiyA / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jaina darzana meM AcAra mImAMsA vahu saMkhyako ke lie alpa saMkhyako tathA bar3o ke lie choTo ke hito kA validAna karane ke siddhAnta kA aucitya ekAntavAda kI dena hai / sAmantavAdI yuga meM bar3o ke lie choTo ke hito kA tyAga ucita mAnA jAtA thaa| bahusaMkhyako ke lie alpasaMkhyako tathA bar3e rASTro ke lie choTe rASTro kI upekSA Aja bhI hotI hai| yaha azAnti kA hetu banatA hai| sApekSanIti ke anusAra kisI ke lie bhI kisI kA aniSTa nahI kiyA jA sktaa| bar3e rASTra choTe rASTro ko nagaNya mAna unhe Age Ane kA avasara nahI dete| isa nirapekSa-nIti kI pratikriyA hotI hai| phalasvarUpa choTe rASTro meM bar3o ke prati asneha-bhAva utpanna ho jAtA hai| ve saMgaThita ho unheM girAne kI socate haiN| ghRNA ke prati ghRNA aura tiraskAra ke prati tiraskAra tIvra ho uThatA hai| ___ avikasita eziyA ke prati vikasita rASTro kI jo nirapekSa nIti rahI, usakI pratikriyA phUTa rahI hai| eziyAI rASTro meM pazcimI rASTro ke prati jo durAva hai, yaha usIkA pariNAma hai| parivartana ke siddhAnta meM vizvAsa rakhane vAle rASTra samhala ge| unhone apane lie kucha sadbhAvanA kA vAtAvaraNa banA liyaa| briTena ne zastrahIna bhArata, varmA aura laMkA ko samaya kI mAMga ke sAtha-sAtha svatantra kara nirapekSa (nAsti-sarvatra-vIryavAdI ) nIti ko chor3A to usakI sApekSa nIti saphala rhii| phrAnsa ne bhI bhArata ke kucha pradeza aura hAlaiNDa ne jAvA, sumAtrA Adi ko chor3A, vaha bhI isI koTi kA kArya hai| purtagAla aba bhI nirapekSa (asti-sarvatra-vIryavAdI) nIti ko lie baiThA hai aura gozrA ke prazna para ar3A baiThA hai| samaya-maryAdA ke anusAra nirapekSa-nIti kA nirvAha ho sakatA hai kintu usake bhAvI pariNAmoM se nahI bacA jA sktaa| maitrI kI pRSThabhUmi satya hai, vaha dhruvatA aura parivartana dono ke sAtha jur3A huA hai / aparivartana jitanA satya hai, utanA hI satya hai parivartana / aparivartana ko nahIM jAnatA vaha cakSuSmAna nahIM hai, vaise hI vaha bhI acakSuSmAn hai jo parivartana ko nahI smjhtaa| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA vastueM badalatI haiM, kSetra badalatA hai, kAla badalatA hai, vicAra badalate haiM, inake sAtha sthitiyAM badalatI haiM / vadalate satya ko jo pakar3a letA hai, vaha sAmaJjasya kI tulA meM car3ha dUsaro kA sAthI vana jAtA hai / samaya-samaya para huI rAjyakrAntiyo ne rAjyasattAo ko badala DAlA / rAjya kI sImAeM badalatI rahI haiM / zAsana kAla badalatA rahA hai| zAsana kI paddhatiyAM bhI badalatI rahI haiN| ina parivartanoM kA eka mUlyAMkana karanevAle hI azAnti ko TAla sakate haiM / gA~dhI, neharU aura paTela akhanDa bhArata ke siddhAnta para ar3e hI rahate, jinnA kI mA~ga ko svIkAra nahIM karate to sambhavataH zAnti ugra rUpa letI / kintu unakI sApekSa nIti ne vastu, kSetra, kAla aura paristhiti ke mUlyAMkana dvArA azAnti ko nirvIrya vanA diyA ! aikAntika Agraha - 141 bhArata meM rAjya punarracanA ko lekara abhI-abhI jo asantulana AAyA, vaha kevala grAgrahI manovRtti kA nidarzana hai / bhArata kI akhaNDatA meM niSThA rakhanevAle kAzmIra se kanyAkumArI taka eka jhaNDe kI sattA svIkAra karanevAle prAnta-racanA jaise choTe prazna para ulajha gae / hiMsA ko ubhArane laga gae / bhArata saMvarga va saMghAtmaka rAjya hai / saMvidhAna kI tIsarI dhArA ke dvArA pArliyAmeMTa ko yaha adhikAra prApta hai ki vaha vidhi dvArA rAjyo kI sImAo meM parivartana kara sakegI, rAjya kA kSetra ghaTA-bar3hA sakegI, nayA rAjya vanA sakegI / isa vyavasthA ke viruddha jo Andolana calA, vaha parivartana kI maryAdA ko na samajhane kA pariNAma hai / bhApA ke AdhAra para rAjyo ke punar nirmANa meM jo tathya hai, tathya kevala vahI nahI hai 1 bhASA kI vividhatA meM jo sAMskRtika ekAtmakatA hai, vaha bhI to eka tathya hai / bhedAtmaka pravRttiyo ke aikAntika graha se akhaNDatA kA nAza hotA hai / abhedAtmaka vRtti ke ekAnta graha se khaNDa kI vAstavikatA aura upayogitA kA lopa hotA hai / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] jaina darzana meM AcAra mImAMsA rAjyo kI Antarika svatantratA ke kAraNa unhe apanI pRthak vizeSatAo ko vikasita karane kA avasara milatA hai| saMgha saMbaddha hone ke kAraNa unheM eka sAtha milakara vikAsa karane kA avasara bhI milatA hai| isa samanvayavAdI-nIti meM pRthaktA meM pallavana pAnevAle svAtantrya-vIja kA vinAza bhI nahI hotA aura sAmudAyika zakti aura surakSA ke vikAsa kA lAbha bhI mila jAtA hai| svisa logo meM jarmana, phreMca aura iTAliyana-ye tIna bhASAe~ calatI haiN| isa vibhinnatA ke uparAnta bhI ve eka kar3I se jur3e hue haiN| saMvarga yA saghAtmaka rAjya meM jo vibhinnatA aura samatA ke samanvaya kA avasara milatA hai, vaha pratyeka rAjya kI pUrNa prabhutva-sampannatA meM nahIM mila sktaa| isa prakAra hama dekha sakate haiM ki vyaSTi aura samaSTi tathA aparivartana aura parivartana ke samanvaya se vyavahAra kA sAmaJjasya aura vyavasthA kA santulana hotA hai-vaha inake asamanvaya meM nahIM hotaa| samanvaya kI dizA meM pragati samanvaya kA siddhAnta jaise vizva-vyavasthA se sambaddha hai, vaise hI vyavahAra va upayogitA se bhI sambaddha hai| vizva-vyavasthA meM jo sahaja sAmaJjasya hai, usakA hetu usImeM nihita hai| vaha hai-pratyeka padArtha meM vibhinnatA aura samatA kA sahaja samanvaya / yahI kAraNa hai ki sabhI padArtha apanI sthiti meM kriyAzIla rahate haiN| upayogitA ke kSetra meM sahaja samanvaya nahI hai, isalie vahA~ sahaja sAmaJjasya bhI nahIM hai| asAmaJjasya kA kAraNa ekAnta-buddhi aura ekAnta-buddhi kA kAraNa pakSapAtapUrNa buddhi hai / sva aura para kA bheda tIvra hotA hai, taTastha vRtti kSINa ho jAtI hai, hisA kA mUla yahI hai| ahiMsA kI jar3a hai madhyastha-vRtti-lAbha aura alAbha meM vRttiyo kA sntuln| * sva ke utkarSa meM para kI hInatA kA prativimba hotA hai| para ke utkarSa meM sva ko hInatA kI anubhUti hotI hai| ye dono hI ekAntavA da haiN| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAsA [143 eka jAti yA rASTra dUsarI jAti yA rASTra para hAvI huA yA hotA hai, vaha isI ekAntavAda kI praticchAyA hai| para ke jAgaraNa-kAla meM sva ke utkarSa kA pArA U~cA car3hA nahIM raha sktaa| vahA~ donoM madhya rekhA para A jAte haiN| inakA dRSTikoNa sApekSa bana jAtA hai| Aja kI rAjanIti sApekSatA kI dizA meM gati kara rahI hai| kahanA cAhie-vizva kA mAnasa anekAnta ko samajha rahA hai aura vyavahAra meM utAra rahA hai| sveja ke prazna para zAnti, sadbhAvanA, maitrI aura samajhautApUrNa dRSTi se vicAra karane kI jo gUMja hai, vaha vRttiyo ke santulana kI pragati kA spaSTa saMketa hai| yahI ghaTanA yadi san 1646 yA 36 meM ghaTI hotI to pariNAma bhayaMkara huA hotA kintu yaha man 56 hai| isa dazaka kA mAnama samanvaya kI rekhA ko aura spaSTa khIca rahA hai| bhagavAn mahAvIra kA dArzanika madhyama mArga jJAta-ajJAta rUpa meM vikasita ho rahA hai| antarrASTrIya kSetra meM paMcazIla kI gUMja, bAMDuMga sammelana meM unameM aura pAMca siddhAntoM kA samAveza, 26 rASTroM dvArA unakI svIkRti-the sava samanvaya ke pragati-cihna haiN| paMca zI 1-eka dUsare kI prAdezika yA bhaugolika akhaNDatA evaM sArvabhaumikatA kA smmaan| 2-anAkramaNa / 3-anya dezoM ke gharela mAmalo meM hastakSepa na krnaa| 4-samAnatA evaM paraspara lAbha / 5-zAntipUrNa saha-astitva / . daza siddhAnta bAMDuMga sammelana dvarA svIkRta daza siddhAnta ye haiM : Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] jaina darzana meM AcAra momAMsA 1. mUla mAnava adhikAroM aura saMyukta rASTra- uddezya-patra ke uddezyo ke prayojanoM aura siddhAntoM ke prati Adara | 2* sabhI rASTro kI prabhu-sattA aura prAdezika akhaNDatA ke lie sammAna / 3. choTe bar3e sabhI rASTra aura jAtiyo kI samAnatA ko mAnyatA / 4* anya dezoM ke gharelU mAmaloM meM hastakSepa na karanA / 5. saMyukta rASTra- uddezya-patra ke anusAra akele athavA sAmUhika rUpa se AtmarakSA ke pratyeka rASTra ke adhikAra ke prati Adara / 6* kisI bhI bar3I zakti ke svArtha kI pUrti ke lie sAmUhika surakSA ke AyojanoM ke upayoga se alaga rahanA, eka deza kA dUsare deza para davAva na DAlanA / 7. aise kAryo - AkramaNa athavA vala prayoga kI dhamakiyoM se alaga rahanA, jo kisI deza kI prAdezika akhaNDatA athavA rAjanItika svAdhInatA ke viruddha hoM / 8. sabhI Antarika jhagar3oM kA zAntipUrNa upAyo se nipaTArA karanA / 6. pArasparika hita evaM upayoga ko protsAhana denA / 10. nyAya aura antarrASTrIya dAyitvoM ke lie sammAna | 13 jUna 55 ko neharU, bulgAnina ke saMyukta vaktavya para hastAkSara hue / unameM paMcazIla kA tIsarA siddhAnta adhika vyApaka rUpa meM mAnya huA hai"kisI bhI rAjanItika, Arthika athavA saiddhAntika kAraNa se eka dUsare ke mAmale meM hastakSepa na karanA / " isa rAjanItika nayavAda kI dArzanika nayavAda aura sApekSavAda se tulanA kIjie / 1 - koI bhI vastu aura vastu - vyavasthA syAdvAda yA sApekSavAda kI maryAdA se bAhara nahIM hai 45 | - 2- do virodhI guNa eka vastu meM eka sAtha raha sakate haiN| 1 unameM sahAnavasthAna ( eka sAtha na Tika sake ) jaisA virodha nahI hai46 / 3-jitane vacana-prakAra haiM utane hI naya haiM47 / - ye vizAla jJAnasAgara ke aMza haiM 48 1 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [ 145 5- ye apanI-apanI sImA meM satya haiM49 / 6-dUsare pakSa se sApekSa haiM tabhI naya haiM5 / 7-dUsare pakSa kI sattA meM hastakSepa, avahelanA va aAkramaNa karate haiM taba ve durnaya bana jAte haiM51 / 8-sava naya paraspara meM virodhI haiM--pUrNa sAmya nahIM hai kintu sApekSa haiM, ekatva kI kar3I se jur3e hue haiM, isalie ve avirodhI satya ke sAdhaka haiM 52 / kyA saMyukta rASTra saMgha ke nirmANa kA yaha AdhArabhUta satya nahIM hai, jahA~ virodhI rASTra bhI ekatrita hokara virodha kA parihAra karane kA yatna karate haiN| 6. ekAnta avirodha aura ekAnta virodha se padArtha-vyavasthA nahIM hotii| vyavasthA kI vyAkhyA avirodha aura virodha kI sApekSatA dvArA kI jA sakatI hai53 1 10. jitane ekAntavAda yA nirapekSavAda haiM, ve saba dopo se bhare par3e haiN| 11. ye paraspara dhvaMsI haiM-eka dUsare kA vinAza karane vAle haiM54 / 12. syAdvAda aura nayavAda me anAkramaNa, ahastakSepa, svamaryAdA kA anatikramaNa, sApekSatA-ye sAmaJjasyakAraka siddhAnta haiN| inakA vyAvahArika upayoga bhI asantulana ko miTAne vAlA hai| sAmpradAyika sApekSatA dhArmika kSetra bhI sampradAyoM kI vividhatA ke kAraNa asAmaJjasya kI raMgabhUmi vanA huA hai| ___samanvaya kA pahalA prayoga vahA~ honA caahie| samanvaya kA AdhAra hI ahiMsA hai| ahiMsA hI dharma hai| dharma kA dhvaMsaka kITANu hai-sAmpradAyika aavesh| AcArya zrI tulasI dvArA san 1954 meM vambaI meM prastuta sAmpradAyika ekatA ke pAMca vrata isa abhiniveza ke niyaMtraNa kA sarala AdhAra prastuta karate haiN| ve isa prakAra haiM :1. maNDanAtmaka nIti varatI jaae| apanI mAnyatA kA pratipAdana kiyA jaae| dUsaro para maukhika yA likhita AkSepa na kiye jaae| / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146] jaina darzana meM AcAra mImAMsA 2 dUsaro ke vicAro ke prati sahiSNutA rakhI jaae| 3. dUsare sampradAya aura usake anuyAyiyo ke prati ghRNA va tiraskAra kI bhAvanA kA pracAra na kiyA jaae| 4. koI sampradAya-parivartana kare to usake sAtha sAmAjika bahiSkAra Adi avAMchanIya vyavahAra na kiyA jaae| 5. dharma ke maulika tathya-ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ko jIvana-vyApI banAne kA sAmUhika prayatna kiyA jaae| sAmaJjasya kA AdhAra madhyama mArga bheda aura abheda-ye hamArI svataMtra cetanA, svatantra vyaktitva aura svataMtra sattA ke pratIka hai| ye virodha aura avirodha ke sAdhana nahIM haiN| avirodha kA AdhAra yadi abheda hogA to bheda virodha kA AdhAra avazya bnegaa| abheda aura bheda-ye vastu yA vyakti ke naisargika guNa haiN| inakI sahasthiti hI vyakti yA vastu hai| isalie inheM avirodha yA virodha kA sAdhana nahI banAnA caahie| bheda bhI avirodha kA sAdhana bane--yahI samanvaya se pratiphalita sAdhanA kA svarUpa hai| yahI hai ahiMsA, madhyasthavRtti, taTastha nIti yA saamy-yog| ___ jAti, raMga aura varga ke bhedo ko lekara jo saMgharSa cala rahe, haiM unakA AdhAra viSama manovRtti hai / usake bIja kI urvara bhUmi ekAntavAda hai| niraMkuza ekAdhipatya aura arAjakatA-ye dono hI ekAntavAda haiN| vANI, vicAra, lekha aura mAnyatA kA niyantraNa svatantra vyaktitva kA apaharaNa hai| __arAjakatA meM samUcA jIvana hI khatare meM par3a jAtA hai| sAmaJjasya kI rekhA inake bIca meM hai| vyakti akelepana aura samudAya ke madhya-vindu para jItA hai| isalie usake sAmaJjasya kA aAdhAra madhyama-mArga hI ho sakatA hai| zAnti aura samanvaya __pratyeka vyakti aura samudAya yathArtha mUlyo ke dvArA hI zAnti kA arjana va upabhoga kara sakatA hai| isalie dRSTikoNa ko vastu-sparzI banAnA unake lie varadAna jaisA hotA hai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [147 pUrva mAnyatA yA rUr3hi ke kAraNa kucha vyakti yA rASTra sthiti kA yathArtha mUlya nahIM AMkate yA AMkanA nahI cAhate-ve atItadarzI haiN| __ atIta-darzana ke AdhAra para vartamAna (RjusUtra-naya) kI avahelanA karanA nirapekSa-nIti hai / isakA pariNAma hai asAmaJjasya / isake nidarzana janavAdI cIna aura use mAnyatA na denevAle rASTra bana sakate haiN| vastu kA mUlyAMkana karate samaya hamArA dRSTikoNa evambhUta honA caahie| jo varga vartamAna meM cIna ke bhU-bhAga kA zAsaka nahI hai, vaha usakA sarva-sattA-sampanna prabhu kaise hogA ? cyAMga kA rASTravAdI cIna aura mAtro kA janavAdI cIna eka nahIM hai / avasthA-bheda se nAma-bheda jo hotA hai, vaha mUlyAMkana kI mahattvapUrNa dizA (samabhirUr3ha-naya ) hai| Dalesa ne gozrA ko purtagAla kA upaniveza kahA aura khalabalI maca gii| isa adhikAra-jAgaraNa ke yuga meM upaniveza kA svara evambhUta dRSTikoNa kA paricAyaka nahI hai| ___ amarIkI majadUra netA zrI vAlTara rUthara ke zabdo meM "eziyA meM amarIkA kI videza nIti zakti aura sainika gaTha-vandhano para AdhArita hai, avAstavika hai| amerikA ne eziyA kI sadabhAvanA ko burI taraha se kho diyA hai| gotrA ke bAre meM amarIkI pararASTra mantrI zrI Dalesa ne jo kucha kahA, isa se spaSTa hai ki ve eziyAI bhAvanA ko nahIM samajhate55 / yaha asaMdigdha satya hai-zakti-prayoga nirapekSatA kI manovRtti kA pariNAma hai / nirapekSatA se sadbhAvanA kA anta aura kaTutA kA vikAsa hotA hai / kaTutA kI parisamApti ahiMsA meM nihita hai| krUratA kA bhAva tIvra hotA hai, samanvaya kI bAta nahIM sUjhatI / samanvaya aura ahiMsA anyonyAzrita haiN| zAnti se samanvaya aura samanvaya se zAnti hotI hai| saha-astitva kI dhArA prabhu-sattA kI dRSTi se sava svatantra rASTra samAna haiM kintu sAmarthya kI dRSTi se sava samAna nahIM bhI haiN| amerikA zastra-bala aura dhana-bala dono se samRddha hai| rUsa sainya-vala aura zrama-bala se samRddha haiN| cIna aura bhArata jana-bala se samRddha haiN| briTena vyApAra-vistAra kI kalA se samRddha hai| kucha rASTra prAkRtika Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] jaina darzana meM AcAra mImAMsA sAdhano se samRddha haiM / samRddhi kA koI na koI bhAga gabhI ko milA hai| sAmarthya kI vibhinna kakSAe~ baeNTI huI hai| saba para kisI eka kI prabhu-gattA nahIM hai| eka dUsare meM pUrNa sAmya aura vaiSamya bhI nahIM hai| kucha mAmya aura kucha vaipamya se baMcita bhI koI nahIM hai| isalie koI kisI ko miTA bhI nahIM sakatA aura miTa bhI nahIM sktaa| vaiSabhya ko hI pradhAna mAna nI dAre ko miTAne kI mocatA hai, yaha vaiSamyavAdI nIti ke ekAntIkaraNa jhAga agAmajanya kI sthiti paidA kara DAlatA hai| sAmya ko hI ekamAtra pradhAna mAnanA bhI mAmyavAdI nIti kA zAntika. Agraha hai| dono ke aikAntika bAmaha ke pariNAma-nyanAkI sAna zIta yuddha kA bolabAlA hai| vaipampa aura nAmpa donI virodhI avazya para nirapekSa natI haiN| donoM sApekSa haiM aura dono eka gAma Tina nabane / virodhI yugalI ke mana-mastitva kA pratipAdana karane e bhagavAna gAvIra ne kahA-nitya-mAninya, gAmAnya-gAmAnya, yAsa-vAya, gAyagA meM virodhI yugala eka gAtha hI gAne haiN| jiga padArya meM yuddha gunI kI gAminA hai, usameM kucha kI nAstitA / yA sAnnitA gaura nAstitA eka hI padArtha ke do virodhI kintu mahA-bandhita dhrm| mahAvasthAna vizva kI virATa vyagamyA kA aNg| yAne padArmAzrita hai, vaise hI vyavahArAdhina hai| mInI pratini bhAratIya pradhAnamantrI paridana neharU ke paMcazIla meN| mAnyavAdI aura janatantrI gaSTa eka gAya jI gavane haiM-rAjanIti ke raMgamaMca para yA ghopa balazAlI bana rahA hai| yaha samanvaya ke darzana kA jIvana-vyavahAra meM par3anevAlA prativimya / vaiyaktikatA, jAtIyatA, nAmAjikatA, prAntIyatA aura gaSTrIyatA-ye nirapekSa rupa meM bar3hate haiM, taba asAmaJjasya ko lie hI bar3hate haiN| vyakti aura sattA donI bhinna hI hai, yaha donoM ke sambandha kI avahelanA hai| vyakti hI tattva hai-yaha rAjya kI prabhu-mattA kA tiraskAra hai| rAjya hI tattva hai-yaha vyakti kI sattA kA tiraskAra hai| sarakAra hI tatva hai-yaha Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [ 149 sthAyI tattva - janatA kA tiraskAra hai / jahA~ tiraskAra hai, vahA~ nirapekSatA hai / jahA~ nirapekSatA hai, vahA~ satya hai / asatya kI bhUmikA para saha-astitva kA siddhAnta panapa nahIM sakatA / saha-astitva kA AdhAra - saMyama bhagavAn ne kahA - satya kA vala saMjokara sabake sAtha maitrI sAdho 56 | satya ke vinA maitrI nahIM / maitrI ke vinA saha-astitva kA vikAsa nahIM / satya kA artha hai--saMyama / saMyama se vaira-virodha miTatA hai, maitrI vikAsa pAtI hai| saha-astitva camaka uThatA hai ! asaMyama se baira bar3hatA hai 57 | maitrI kA svara kSINa ho jAtA hai / sva ke astitva aura para ke nAstitva se vastu kI svataMtra sattA banatI hai / isIlie sva aura para donoM eka sAtha raha sakate haiM / agara sahAnavasthAna va paraspara - parihAra- sthiti jaisA virodha vyApaka hotA to na sva aura para ye do milate aura na saha-astitva kA prazna hI khar3A hotA / saha-astitva kA siddhAnta rAjanayikoM ne bhI samajhA hai / rASTroM ke ApasI / sambandha kA AdhAra jo kUTanIti thA, vaha vadalane lagA hai / usakA sthAna sahaastitva ne liyA hai / ava samasyAoM kA samAdhAna isI ko AdhAra mAna khojA jAne lagA hai / kintu abhI eka maMjila aura pAra karanI hai / 1 dUsaroM ke svatva ko AtmasAt karane kI bhAvanA tyAge vinA saha-astitva kA siddhAnta saphala nahIM hotA / syAdvAda kI bhASA meM - svayaM kI sattA jaise padArtha kA guNa hai, vaise hI dUsare padAdhoM kI sattA bhI usakA guNa hai / svApekSA se sattA aura parApekSA se sattA - ye donoM guNa padArtha kI svatantra vyavasthA ke hetu haiN| svApekSayA sattA jaise padArtha yA guNa hai, vaise hI parApekSA asatA usakA guNa nahIM hotA to dvaita hotA hI nahIM / dvaita kA AdhAra sva-guNa-sacA aura para - guNa sattA kA sahAvasthAna hai / taha - astitva meM virodha tabhI AtA hai jaba eka vyakti, jAti yA rASTra dUsare vyakti, jAti yA rASTra ke svatva ko har3apa jAnA cAhate haiM / yaha AkrAmaka nIti hI saha-astitva kI bAdhA hai / apane se bhinna vastu ke svatva kA nirNaya karanA sarala kArya nahIM hai / sva ke Aropa meM eka vicitra prakAra kA mAnasika Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150] jaina darzana meM AcAra mImAMsA jhukAva hotA hai| vaha satya para AvaraNa DAla detA hai| sattA zakti yA adhikAra-vistAra kI bhAvanA ke pIche yahI tattva sakriya hotA hai / svatva kI maryAdA Antarika kSetra meM vyakti kI anubhUtiyAM va antara kA Aloka hI usakA sva hai| vAharI sambandho meM sva kI maryAdA jaTila vanatI hai / dUsaro ke svatva yA adhikAroM kA haraNa sva nahI--yaha aspaSTa nahI hai / saMgharSa yA azAnti kA mUla dUsaro ke sva kA apaharaNa hI hai| yuga-bhAvanA ke sAtha-sAtha 'sva' kI maryAdA vadalatI bhI hai| use samajhane vAlA maryAdita ho jAtA hai / vaha saMgharSa kI cinagArI nahI uchaaltaa| rUr3hiparaka loga 'sva' kI zAzvata-sthiti se cipake baiThe rahate haiM / ve azAnti paidA karate haiN| bAharI sambandho meM sva kI maryAdA zAzvata yA sthira ho bhI nahIM sktii| isalie bhAvanA-parivartana ke sAtha-sAtha svayaM ko badalanA bhI jarUrI ho jAtA hai| bAhara se simaTa kara adhikAro meM aAnA zAnti kA sarva pradhAna sUtra hai| usameM khatarA hai hI nhiiN| isa jana-jAgaraNa ke yuga meM upanivezavAda, sAmantavAda aura ekAdhikAravAda miTate jA rahe haiN| vicArazIla vyakti aura rASTra dUsaro ke svatva se vane apane vizAla rUpa ko chor3a apane rUpa meM sikur3ate jA rahe haiN| yaha sAmaJjasya kI rekhA hai| ___ varga-vigraha aura antarrASTrIya vigraha kI samApana-rekhA bhI yahI hai| isIke aAdhAra para kahA jA sakatA hai ki Aja kA vizva vyAvahArika samanvaya kI dizA meM pragati kara rahA hai| niSkarSa zAnti kA AdhAra-vyavasthA hai| vyavasthA kA AdhAra-saha-astitva hai| saha-astitva kA AdhAra-samanvaya hai| samanvaya kA AdhAra-satya hai / satya kA AdhAra-abhaya hai| abhaya kA AdhAra-ahiMsA hai| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [151 ahiMsA kA AdhAra-aparigraha hai| aparigraha kA AdhAra-saMyama hai| asaMyama se saMgraha, saMgraha se hiMsA, hiMsA se bhaya, bhaya se asatya, asatya se saMgharSa, saMgharSa se adhikAra-haraNa, adhikAra-haraNa se avyavasthA, avyavasthA se azAnti hotI hai| virodha kA artha vibhinnatA hai kintu saMgharSa nhiiN| 1-sArvabhauma-darzana-amuka dRSTikoNa se yaha yUM hI hai-yaha astitva __kI nIti hai58 2-ekadezIya yA taTastha dRSTikoNa-yaha yU~ hai-yaha sApekSa nIti hai59 / 3-AgrahI dRSTikoNa-yaha yU~ hI hai-yaha nirapekSa nIti hai / apane yA apane priya vyaktiyoM ke lie dUsaroM ke svatva ko har3apane kA yatna karanA pakSapAtI-nIti hai| AkrAmaka ko sahayoga denA pakSapAtI-nIti hai| dUsaroM kI prabhusattA meM hastakSepa karanA pakSapAtI-nIti hai| unameM kucha bhI sAmarthya nahIM hai (nAstisarvatra-vIryavATa ), yaha ekAntavAda hai| __ hamameM saba sAmarthya hai-( asti-sarvatra-vIryavAda ) yaha ekAntavAda hai| dUsaroM ke 'svatva' ko apanA svatva na banAnA saMyama hai| yahI sahaastitva kA AdhAra / dUsaroM ke 'svatva' para apanA adhikAra karanA asaMyama yA AkramaNa hai-- pArasparika virodha aura dhvaMsa kA hetu yahI hai / aparivartita satya kI dRSTi se parivartana avastu hai, parivartita-satya kI dRSTi se aparivartana avastu hai, yaha apanI-apanI vipaya-maryAdA hai kintu aparivartana aura parivartana donoM nirapekSa nahI haiN| aparivartana kI dRSTi se mUlyAMkana karate samaya parivartana gauNa avazya hogA kintu use sarvathA bhUla hI nahIM jAnA caahie| parivartana kI dRSTi se mUlyAMkana karate samaya aparivartana gauNa avazya hogA kintu use sarvathA bhUla hI nahIM jAnA caahie| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152] jaina darzana meM AcAra mImAMsA naya : sApekSa-dRSTiyA~ 1 naigama-naya abheda aura bheda sApekSa haiN| kevala abheda hI nahIM hai, kevala bheda hI nahI hai abheda aura bheda sarvathA svatantra hI nahI haiN| yaha vizva akhaNDatA se kisI bhI rUpa meM nahI jur3A huA khaNDa aura khaNDa se vihIna akhaNDa nahI hai| yaha vizva yadi akhaNDa hI hotA, to vyavahAra nahI hotA, upayogitA nahIM hotI, prayojana nahIM hotaa| agara vizva khaNDAtmaka hI hotA to aikya nahIM hotaa| astitva kI dRSTi se yaha vizva akhaNDa bhI hai, prayojana kI dRSTi se yaha vizva khaNDa bhI hai| 2 saMgraha-naya bheda-sApekSa abheda pradhAna dRSTikoNa / vaha yaha, yaha vaha, saba eka haiM, vizva eka hai, abhinna hai| 3 vyavahAra-naya vaha yaha, yaha vaha, saba bhinna haiM, vizva aneka rUpa hai, bhinna hai| 4 ju-sUtra-nava bhUta-bhaviSya-sApekSa vartamAna-dRSTi / jo vIta cukA hai, vaha akiJcitakara hai| jo nahI AyA, vaha bhI akiJcitakara hai| kAryakara vaha hai, jo vartamAna hai| 5 zabda-naya-- bhUta, bhaviSya aura vartamAna ke zabda bhI bhinna-bhinna haiM aura unake artha bhI bhinna-bhinna haiN| strI, puruSa aura napusaMka ke vAcaka-zabda bhI bhinna-bhinna haiM aura unake artha bhI bhinna-bhinna haiN| 6 samabhirUr3ha-naya jitane vyutpanna zabda haiM utane hI artha haiM-eka zabda do vastuoM koM abhivyakta nahIM kara sktaa| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [153 7 evambhUta-naya eka hI zabda sadA eka vastu kI abhivyakti nahIM krtaa| kriyA-kAlIna vastu kA vAcaka zabda kriyA-kAla-zunya vastu ko abhivyakta nahI kara sktaa| durnayaH nirapekSa-dRSTiyA~ 1. vyakti aura samudAya dono sarvathA bhinna hI hai- yaha vastu-sthiti kA tiraskAra hai / vaha aikAntika pArthakyavAdI nIti (naigama-nayAbhAsa) hai| 2. samudAya hI satya hai-yaha vyakti kA tiraskAra hai| yaha aikAntika samudAyavAdI nIti (saMgraha nayAbhAsa ) hai| 3. vyakti hI satya hai-yaha samudAya kA tiraskAra hai| yaha aikAntikavyaktivAdI nIti ( vyavahAra-nayAbhAsa ) hai / 4. vartamAna hI satya hai-yaha atIta aura bhaviSya, aparivartana yA ekatA kA tiraskAra hai / yaha aikAntika parivartanavAdI nIti (paryAyArthika-nayAbhAsa) hai| 5. liGga-bheda hI satya hai-yaha bhI ekatA kA tiraskAra hai| 6. utpatti-bheda hI satya hai-yaha bhI ekatA kA tiraskAra hai| 7. kriyAkAla hI satya hai-yaha bhI ekatA kA tiraskAra hai nirapekSa dRSTi kA tyAga hI samAja ko zAnti kI ora agrasara kara sakatA hai| syAdvAdAya namastasmai, yaM vinA sakalAH kriyaaH| lokadvitayabhAvinyo naiva sAGgatyamAsate // jisakI zaraNa lie binA laukika aura lokottara dono prakAra kI kriyAeM samaJjasa ( saMgata ) nahIM hotI, usa syAdvAda ko namaskAra hai| jena viNA logassa vi, vavahAro savvahA Na NighaDai / tassa muvaNekaguruNo, Namo aNegaMtavAyassa // jisake vinA loka-vyavahAra bhI saMgata nahI hotA, usa jagadguru anekAntavAda ko namaskAra hai| utpanna dadhibhAvena, naSTaM dugdhatayA pyH| gorasatvAt sthiraM jAnan , syAdvAdadviD jano'pi kH|| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154] jaina darzana meM AcAra mImAMsA dahI banatA hai, dUdha miTatA hai, gorasa sthira rahatA hai| utpAda aura vinAza ke paurvAparya meM bhI jo apUrvApara hai, parivartana meM bhI jo aparivartita hai, ime kauna asvIkAra kregaa| ekenAkarSantI zlathayantI vastutattvamitareNa / antena jayati jainI nItirmanthAnanetramiva gopI // eka pradhAna hotA hai, dUsarA gauNa ho jAtA hai--yaha jainadarzana kA naya hai| isa sApekSa nIti se satya upalabdha hotA hai| navanIta taba milatA hai, java eka hAtha Age bar3hatA hai aura dUsarA hAtha piche saraka jAtA hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa TippaNiyAM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : eka: 1-uttN06|36 / 2- prAcA0 13141126 / 3-AcA0 113141126 / 4-~-yAcA0 113 / 41126 / 5-AcA0 1341122 / 6-(ka) samyak-darzana Atma-darzana / (kha) samyaga-jJAna-aAtmajJAna / (ga) samyak caritra-Atma-ramaNa / 7-khaNameta sukkhA bahukAla dukkhA pagAma dukkhA aNigAma sukkhA // -utta0 14113 / 8-AcA0 1121380 / 6-aupa0 / 10-utta0 10118-20 / 11-utta0 2631-3 12-attahiyaM khu duheNa lavbhai...... sU0 shraa2|30 13-so hu tavo kAyavvo, jeNa maNo'maMgalaM na ciM tei / jeNa na iTiya hANI, jeNa jogA Na hAyaMti || talaha na dehapIr3A, na yAvi citra maMsa soNi mattaM tu / jaha dhammajmANa buTThI, tahA imaM hoi kAyavvaM // -paM0va0 prathama dvAra 214-15 14-rAgo ya doso vi ya kammavIyaM -utta0 3217 15-kammaM ca mohappa bhavaM vayaMti --utta0 3217 16-nA daMsaNissa nANaM, nANepA viNA na hu~ti crnngunnaa| aguNissa natthi mokkho, nasthi amokkhassa nivvANaM / / -utta0 28.30 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158] jaina darzana meM AcAra mImAMsA 17-70 va0 pR0 22 18-nyAya0 sU0 411-3-6 16-sAM0 kA0 44 20-nyAya0 sU0 41113-6 21-sAM0 kA0 6413 22-yoga0 da0 2 / 13 23-tahiyANaM tu bhAvANaM, sambhAve uvaesaNaM / bhAveNaM saddahaMtassa, sammattaM taM vi yAhiyaM // -utta0 8.15 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : do: 1-bhaga0 8 / 10 2-bhaga0 810 3-bhaga0 810 4-bhaga0 510 5-maga0 810 6-sthA0 2 / 1172 7-tivihe samme paeNatte, taMjahA-NANa samme, daMsaNa samme, caritra samme -sthaa03|4|114 8-nA daMsaNissa nA NaM, nANeNa binA na hu~ti caraNa guNA / aguNissa natthi mokkho, natthi amoksassa nivvANaM // -utta0 2830 6-nanvitthaM tattvArthazraddhAnaM samyaktvamiti pryvsnnm| tatra zraddhAnaM ca tatheti pratyayaH, sa ca mAnaso'bhilASaH / nacAyamaparyAptakAdyavasthAyAmiSyate, samyaktvaM tu tasyAmapISTam, SaTaSaSTisAgaropamarUpAyAH sArdhaparyavasitakAlarUpAyAzca tasyotkRSTa sthite pratipAdanAditi kathaM nAgamavirodhaH ? ityatrocyate-tattvArtha zraddhAnaM samyakatvasya kAryam , samyakatvaM tu mithyAtvakSayopazamAdijanyaH shubhaatmprinnaamvishessH| Aha ca-"se a sammate pasattha sammata mohaNIyakammANu veaNovasamakkhayasamutthe pasamasaMvegAI liMge suhe Aya pariNAme penntte|" idaM ca lakSaNamamanaskeSu siddhAdisvapi vyApakam / itthaM ca samyaktve satyeva yathoktaM zraddhAnaM bhavati / yathokte zraddhAne ca sati samyaktvaM bhavatIti zraddhAnavatAM samyakatvasyAvazyambhAvitvopadarzanAya kAya kAraNopacAraM kRtvA tattveSu rucirityasya tattvArthazraddhAnamityarthaparyavasAnaM na dossaay| tathA coktam-jIvAinavapayatthe jo jANai tassa hoI sammattaM / bhAveNa saddahatte aAyANamANe tri sammattaM // 1 // dharma saM0-2 adhikAra Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ of 160] jaina darzana meM AcAra mImAMsA 10-nanvavavodhasAmAnyAd jJAnasamyaktvayoH kaH prativizeSaH ? ucyate-ruciH samyakatvam , rucikAraNaM tu jJAnam / yathoktam-nANamavAyadhiIo, dasaNa picha nhoggheaao| yaha vattaruI samma, roijjai jeNa taM naannN| -sthA0 1 11-sthA01 12---sthA0 2 13-dekho karma prakaraNa / 14-" " " 15- , " " 16-mithyAtva moha yA avizuddhapuMja kA udaya hotA hai / 17-samyakatva-moha yA zuddha-puMja kA udaya hone para / 15-kSAyopazamika samyaga-darzana pratipAti-jo azuddha-paramANu-puJja kA vega var3hane para miTa bhI sake-vaisA samyak-bhAva 16-aupazamika samyag-darzana-antarmuhUrta taka hone vAlA samyag-bhAva 20-kSAyika samyaga-darzana-apratipAti-phira kabhI nahIM jAne vaalaa| 21-dekhie-AcAra-mImAMsA 22-utta0 28 // 16-27 / 23-mithyAtva-moha kI dezona ( palya kA asaMkhyAtatama bhAga nyUna ) eka kor3A-kor3a sAgara kI sthiti meM se antara-muhUrta meM bhoge jA sakeM, utane paramANuo ko nIce khIMca letA hai| isa prakAra una paramANuo ke do bhAga ho jAte haiM--(1) antar-muhUrta-vaidya aura antar-muhUrta kama palya kA asaMkhyAtatama bhAga nyUna eka kroDAkor3I-sAgara vedha / / 24--(1) pahalA caraNa 'yathA pravRttikaraNa' hai| isameM mithyAtva-granthi ke samIpa gamana hotA hai| (2) dUsarA caraNa 'apUrvakaraNa' hai| isameM mithyAtva-anthi kA bheda hotA hai aura kSAyopazamika samyaga-darzana pAne vAlA mithyAtva-moha ke paramANuoM kA tIna rUpo meM puJjIkaraNa karatA hai| (3) tIsarA caraNa 'anivRttikaraNa' hai| isameM mithyAtva-moha ke paramANuo kA do rUpo meM puJjIkaraNa hotA hai| prathama paMja kA zIghra Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [161 kSaya aura dUsare puMja kA udaya-nirodha (antar muhUrta taka udaya meM na A sake, vaisA viSkambhana ) hotA hai| 'aMnivRttikaraNa' ke do pradhAna kArya haiM--(1) mithyAtva paramANuo ko do rUpo meM puJjIkRta kara unameM antara karanA' aura ( 2) pahale puJja ke paramANuo ko khapAnA / yahA~ anivRttikaraNa kA kAla samApta ho jAtA hai / isake bAda 'antarakaraNa' kI maryAdA-mithyAtva-paramANuo ke vipAka se khAlI antar-muhUrta kA jo kAla hai, vaha aupazamika samyaga-darzana hai| inameM pahalA vizuddha, dRsarA vizuddhatara aura tIsarA vizuddhatama hai| pahale meM granthi-samIpagamana, dUsare meM granthi-bheda aura tIsare meM antara karaNa hotA hai / 25-kSAyopazamika samyaga-darzanI ke mithyAtva aura mizra puJja upazAnta rahate haiM, samyaktva puJja kA vedana rahatA hai| isa prakAra dvipuJja ke upazama aura tIsare puJja ke vedana (vedana dvArA kSaya) ke saMyoga se kSAyopazamika darzana banatA hai| 26--tahiyA NaM tu bhAvANaM, sambhAve uvesnnN| bhAveNaM saddahantassa, sammattaM taM viyAhiyaM / -utta0 2815 27-asaMjamaM pariyANAmi saMjamaM uvasaMpajjAmi, avaMbhaM pariyANAmi baMbhaM uvasaMpajjAmi, akApaM pariyANAmi kApaM uvasaMpajjAmi, annANaM pariyANAmi nANaM uvasaMpajAmi, akiriyaM pariyANAmi kiriyaM uvasaM pajjAmi, micchattaM pariyANAmi samattaM uvasaMpajjAmi avohi pariyANAmi vohiM uvasaMpajjAmi, amaggaM pariyANAmi, maggaM uvasaMpajjAmi / -Ava0 28-tIrtha pravartaka vItarAga, raag-dvess-vijetaa| 26-mukta paramAtmA 30-sarvajJa-sarva-darzana 31-cattAri maMgalaM...kevalI paNNattaM dhamma saraNaM pavajjAmi |... -Ava0 32-arihaMto mhdevo| jAvajIvaM susAhuo gurunno| jiNapaNNattaM tattaM, iya samattaM mae gahiyaM / -Ava0 33-sthA0 3-1 WWW Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] 34-- sthA0 24 35 - utta0 28/31 ratna0 zrA0 1|11|18 36 - ( ka ) utta0 28/28 (kha) samyag darzI durgati nahIM pAtA - - dekhie -ratna0 zrA0 1/32 jaina darzana meM AcAra mImAMsA 37 -bhaga0 3011 38-samyagdarzanasampanna-mapi mAtaMgadehajam / devA devaM vidurbhasma-guDhAGgArAntaraujasam // - ratna0 nA0 28 36 - sthA0 6 / 11480 40---sthA0 6|1|478 41 - na cAsthirANAM bhinnakAlatayA'nyonyA'sambaddhAnAJca teSAM vAcyavAcaka bhAvo yujyate -syA0 maM0 16 42 -- tulanA ---- bAhya jagat vAstavika nahI hai, usakA astitva kevala hamAre manake bhItara yA kisI alaukika zakti ke mana ke bhItara hai yaha AdarzavAda kahalAtA hai / AdarzavAda ke kaI prakAra haiM / parantu eka bAta ve sabhI kahate haiM, vaha yaha ki mUla vAstivakatA mana hai / vaha cAhe mAnava-mana ho yA apauruSeya - mana aura vastutaH yadi usameM vAstavikatA kA koI aMza hai to bhI vaha gauNa hai| eMglasa ke zabdo meM mArksavAdiyoM kI dRSTi meM- "bhautikavAdI vizva dRSTikoNa prakRti ko ThIka usI rUpa meM dekhatA hai, jisa rUpa meM vaha sacamuca pAyI jAtI hai / " bAhyajagat vAstavika hai / hamAre bhItara usakI cetanA hai yA nahIM ---- isa vAta se usakI cetanA svatantra hai / usakI gati aura vikAsa hamAre yA kisI aura ke mana dvArA saMcAlita nahI hote / ( mArksavAda kyA hai ? 5,68,66 le0 enila varnsa ) 43--ye cAro tathya manovijJAna kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa haiM / -44 -- jar3a0 pR0 60-64 45- bhaga0 113 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : tIna : 1 - ANAgijko attho, ANA e ceva so kaheyavvo / diti ditA, kahaNavihi, virAhaNA iyarA // 2- jo heuvAya pakkhammi, heutro, zrAgame ya zrAgamiyo / so sasamayapaNNava, siddhanta virAhI anno // 3 --- nA daMsaNissa nANaM nANeNa biNA na huMti caraNaguNA / aguNissa natthi mokkho, natthi amokkhassa nibvANaM // - utta0 28|30 4- attANa jo jANati joya logaM, gai ca jo jANai NAgai ca / jo sAsayaM jANa asAsayaM ca, jAtiM (ca) maraNaM ca jaNoravAyaM // aho vi sattANa viuTTaNaM ca, jo brAsavaM jANati saMvaraM ca / dukkhaM ca jo jANati nijjaraM ca, so bhAsiumariha i kiriyavAyaM // -sU0 1112/20,21 - Ava0 6 / 71 -sanma0 3|45 5- vI0 sto0 19/6 6-- avidyA bandha hetuH syAt, vidyA syAt mokSakAraNam / mameti badhyate jantuH na mameti vimucyate // 7--yathA cikitsAzAstraM catuvyU hama - rogo, rogahetuH ArogyaM bheSajyam iti, evamidamapi zAstraM catuvyU ham tadyathA-saMsAraH saMsAra- hetu:, mokSo, mokSopAya iti / - vyA0 bhA0 2 / 15 8-duHkhameva sarva vivekinaH heyaM duHkhamanAgatam- -yo0 sU0 2-15-16 6- duHkha trayAbhighAtAjjijJAsA tadapaghAtake hetau - sAM0 1 -ka 10- pavveSANA na hantavvA -emadhamme, dhuve. Niyae, sAsAe - - AcA0 1-4-1 11 - zivama yalamarUzramAMtamukkhayamavvAvAhamapuNarAvitti, siddhi gaI, nAma dheyaM ThANaM--NamotthuNaM- --Ava0 12- je nijiNe se sudde, pAve kamme jeya kaDe jeya kajai jeya kassii savve se dukkhe / -- bhaga0 78 13 - mAM ca mUlaM ca vigiMca dhIre- zrAcA0 3-2-183 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] jaina darzana meM AcAra mImAMsA 14-khaNamitta sukkhA vahukAladukkhA pagAma dukkhA aNigAma sukkhaa| saMsAra mukkhassa vipakkhabhUyA, khANI aNatthAnatro kAma bhogA // 15-savve akkata dukkhAya-sU0 16 16-jamma dukkhaM jarA dukkhaM, rogaNi mrnnaanniy| aho dukkho hu saMsAro, jattha kIsaMti jaMtuNo-utta0 16/16 17-AcA0 vR0 1-1 18-AcA0 2-4-110 16-ki bhayA pANA samaNAuso !......goyamA ! dukkhabhayApANA samaNA uso / teNaM bhaMte ! dukkhe keNa kaDe-jIveNa kar3e, pamAeNaM / seyaM bhante dukkhe kahaM veijjati ? appamAeNaM-sthA 32 20--jaM dukkhaM iha pave iyaM mANavArAM, tassa dukkhasta kusalA pariNa mudA haraMti-AcA0 1-2-6 21-iha kamma parieNAya savvaso-pA0 16 22-je mehAvI aNugghAya kheyaNNe, jeya baMdha panukkha Na mnneti| -prAcA0 11 / 6. 23-jassime saddA ya rUvA ya rasA ya gaMdhA ya phAga ya abhisamannAgayA bhavaMti se AyavaM, nANavaM veyavaM, dhammavaM, vaMbhavaM-AcA0 1-3-1 24-sarvasya pudgaladravyasya dravyazarIramabhyupagamAt / jIva sahitAsahitatvaM tu vizeSaH / uktaJca satthA sattha hayAo, nijjIva, sajIva svAo-AcA0 vR0 11113 25- anantAnAmasumatAmekasUkSmanigodinAm / sAdhAraNaM zarIraM yat, sa "nigoda" iti smRtaH // -lo0 pra0 4132 26-kadApi ye na niryAtA bahiH sUkSma nigodtH| ___ avyAvahArikA ste syu darIjAtamRtAiva // -lo0 pra0 4-66 27-sUkSmAnnigodato'nAdernirgatA ekazopi ye| pRthivyAdivyavahAraJca, prAptAste vyAvahArikAH ! Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA sUkSmAnAdinigodeSu, yAnti yadyapi te punaH / te prAptavyavahAratvAt, tathApi vyavahAriNaH // 31 - bhaga0 13 / 4 32- bhaga0 1314 33- utta0 28/14 34- ta0 sU0 114, 35-utta0 28|14, 28 - prajJA0 18, lo0 pra0 413 26- jaina0 dI0 4|23 30--(ka) kaDeNa mUDho puNo vitaM karei zrAcA0 1-2-5-65 (kha) vRttibhiH saMskArAH saMskArebhyazca vRttayaH -- ityevaM vRttisaMskAracakraM nirantaramAvarttate - pA0 yo0 1-5 bhAsvatI 36-0 sU0 2110, 37 - jaina0 dI0 5 / 15 - lo0 pra0 4164-65 38 yaH parAtmA sa evAhaM, yo'haM sa paramastataH / samAdhi0 31 36 (ka) anyaccharIramanyoham- -- tattvA0 146 (kha) jIvAnyaH pudgalazcAnyaH -- i0 50 40 -- pudgalaH pudgalA stRptiM, yAntyAtmA punarAtmanA / [ 165 42- bhaga0 1857 43- sU0 1/10/15 44--pramAyaM kasma mAhaMsu, appamAya tahADavara / tabhAvA desa 45-su0 18-4-6 46- sU0 1-8-6-36 paratRptisamAropo, jJAninastanna yujyate // -zrI jJAnasAra sUkta 1015 41 ---- yajjIvasyopakArAya, taddehasyApakArakam / yaddehasyopakArAya, tajjIvasthApakArakam // vAyi, vAlapaMDiyameva vA // -sU0 118/3 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166] jaina darzana meM AcAra mImAsA 47-jaina. dI0 71 Y8-karapan-kriyA-kramabaMdhanibaMdhanam ceSTA-prajJA. vR0 pada 31 46-pratyAkhyAnakriyAyA abhAvaH apratyAkhyAnajanyaH kamavandho vaa| -bhaga0 vR0 101 50-prajJA0 paTa 3151-sthA0 2 / 2160 52-muttA anuNI, savA muNiNo jAgaraMti -pAcA0 211 53-chasu jIva-NikAesu-prajJA0 pada 22 54-maca cve-prajJA0 paTa 22 55-grahaNadhAraNijjesu davaMsu -prajJA0 pada 22 56-taMtramu vA svasahagattemu davemu -prajJA pada 22 57 sacadambesu -prajJA0 pada 22 58-vI0 sto0 166 52-paNayA vIrA mahAtrIhi yAcA0 113 60-sthA0 160 61-sthA0 2-1-60. 62-kriyA kI jAnakArI ke lie dekhie-sthA0 / / 60, prajJA0 22, 31 bhaga0 116, 86 // 8, 71, 6 / 34, 1711, 1714, 323, 5/6, 77, 168, sU0 2 / 1 64-prajJA0 paTa 22 65-aupa0 43 66-se NaM bhante ! akririyA kiMphalA 1 nivaannphlaa| sthA0 3-160 67 bhaga0 33 68-siddhi gacchaI nIro -dazavai0 4124 66-tavasA dhUyakammase, siddho havai sAsA -utta0 3-20 70-RhiM paDiyA siddhA, kahiM siddhA pittttiyaa| kahiM bodi caittANa, kattha gaMtUNa sijjhi|| - Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA aloe pasihayA siddhA, loyaggeya paiDiyA / ihaM voTi caittANaM, tattha gaMtUNa sijjhai // - utta0 36 56-57 71 - kamma guru yattayAe, kamma bhArittAe, kamma guru saMbhAriyattAe." neraiyA neraiesu uvavajrjjati -bhaga0 6-32 72 - sahajordhvagamuktasya, dharmasya niyamaM vinA / kadApi gagane'nante, bhramaNaM na nivartate // -- dravyAnu0 ta0 10 16 73-jAva ca Na bhaMte / se jIve no egrai jAva no taM taM bhAvaM pariNamai, tAvaM caNaM tasya jIvasma aMte takiriyA bhavai ? - haMtA, jAva-bhavai / - bhaga0 3 / 3 [ 167 74 - jaina0 dI0 5|42 75----annasma duklaM annona pariyAya itti, granneNa kaDaM granno na parisaMvedeti, patteyaM jAyati, patteyaM maraI, patteyaM cayai, patteyaM ubavajai, patteyaM kA, patteyaM sannA, patteyaM mannA evaM vinnU vedaNA... sU0 2 / 1 76 - ppA mittamamittaMca, dupaTTiya supahiya / utta0 20137 77 - aNNANaTo NANI, jadi maNNadi suddha saMpayogAdo havaditi dukkhaM mokkhaM, para samaya raTo havadi jIvo / paJca0 173 - siddhA siddhiM mama disantu 78 zrAva0 catu 0 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : cAra: 1-dazavai04-gAthA0 11 se 25 taka 2-nAdaMsaNissa nANaM, nANeNa vinA na hu~ti crnngunnaa| aguNissa natthi mokkho, natthi amokkhassa nivvANaM / -utta0 2830 3-bhaga0810] 354 4-mithyA viparItA dRSTiryasya sa mithyaassttiH-micchaadissttigunnhaannaa| mithyA viparyastA dRSTirahatpraNItajIvAjIvA divastupratipattiryasya bhakSitahRtpUrapurupasya site pItapratipattivat sa mithyASTistasya guNasthAnaM jJAnAdiguNAnAmavizuddhiprakarpavizuddhaypakarSakRtaH svarUpavizeSo mithyAdRSTi guNasthAnam / nanu yadi mithyASTistataH kathaM tasya guNasthAnasambhavaH, guNA hi jJAnAdirUpAstatkathaM te dRSTau viparyastAyAM bhaveyuriti ? ucyate iha yadyapi sarvathA'tipravalamithyAtvamohanIyodayAdahavyaNItajIvAjIvAdivastuprati pattirUpA dRSTirasumato viparyastA bhavati tathApi kAcinmanuSyapazvAdipratipattiraviparyastA, tato nigodAvasthAyAmapi tathAbhUtA vyaktasparzamAtrapratipattiraviparyastA bhavati anyathA ajIvatvaprasaGgAt , yadAha aAgamaH'saba jIvANaM piaNaM akkharassa arNatabhAgo niccugdhA Dio cii, jai puNa sovi zrAvarijjA, teNaM jIvo ajIvattaNaM pAvijjA, ityAdi / tathAhi samunnatAtivahalajImUtapaTalena dinakararajanIkarakaranikaratiraskAre'pi naikAntena tatprabhAnAzaH saMpadyate, pratiprANiprasiddha dinarajanIvibhAgAbhAvaprasaGgAt / evamihApi pravalamithyAtvodaye kAcidaviparyastApi dRSTirbhavatIti tadapekSayA mithyAdRSTerapi guNasthAnasaMbhavaH / yadyevaM tataH kathamasau mithyASTireva manuSyapazvAdipratipattyapekSayA'ntato nigodAvasthAyAmapi tathAbhUtAvyaktasparzamAtrapratipatyapekSayA vA samyagdRSTitvAdapi naipa doSaH, yato bhagavadarhatpraNItaM sakalamapi dvAdazAGgArthamabhirocayamAno'pi yadi tada gaditamekamapyataraM na rocayati tadAnImapyeSa mithyAdRSTirevocyate tasya Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170] jaina darzana meM AcAra mImAMsA bhagavati sarvajJe pratyayanAzAt / "payamakkharaMpi ekkaM pi jo na roei suttaniddiha / sesaM royaMto bihu micchA diThThi jamAlivva // 1 // " kiM punarbhagavadabhihitasakalajIvAjIvA divastutattvapratipattivikalaH / < 1 - karma0 TI0 2 5-- sena praznottara, ullAsa 4, pra0 105 6- utta0 5 / 22 7- utta0 7/20 8- zA0 su0 6- bhaga0 716 10- stokamaMzaM mokSamArgasyArAdhayatItyarthaH samyagbodharahitattvAt parattvAt / --bhaga0 vR0 8510 11 - sammadiDissa vi avirayassa na tavo bahu phalo hoI / havaI u hatthirahANaM budaM chiyayaM va taM tassa // 12- -caraNa karaNehiM rahitro na khijjhai suddha-sammadiTThI vi jeNAgamammi siddho, rahaMdhapaMgUNa dito // da0 vi0 52, 53 13 - utta0 616,10 14-bhaga0 17/2 15-sU0 2/2/36 16 - bhaga0 16/6 kriyA 17- sthA0 7 18~~dazavai vR0 4-16 16-- zrAcA0 114/1 20- utta0 6 2 21-- utta0 23/23-24 22--jAmA tiSNi udAhina ---AcA0 1 / 8 / 16 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : pA~ca: 1-jaM sammaMtipAsahA taM moNaMti pAsahA, jaM moNati pAsahA taM sammati pAsahA AcA0 115 / 3 / 156 2-saccami dhiI kubahA, ettho varae mehAvI savvaM pAvaM kamma jhosai / -AcA0 1 / 3 / 113 3-suttA amuNI sayA muNINo jAgaraMti -AcA0 11315160 4-pramAda ke 5 prakAra haiM-(1) ajJAna, (2) saMzaya, (3) mithyA jJAna, (4) rAga, (5) dveSa, (6) mati-bhraMza (7) dharma ke prati anAdara, (8) mana, vANI aura zarIra kA dusspryog| 5-ajjoti !......ki bhayA pANA ?...dukkhabhayA pANA...dukkhe keNa kar3e ? jIveNaM kar3e pamAdeNa, dukkhe kahaM veijjati ? appamAeNaM / -sthA0 113 / 2 / 166 6-AcA0 zarA376 7-sU0 vR0 2-1-14 8-kasehi appANaM-AcA0 1-4-3-136 6-attahiyaM khu duheNa lagabhai -sU0 1-6-2-30 10-jarehi appANaM -AcA0 1-4-3-136 11-dehe dukkhaM mahAphalaM dazavai08-27 12-prAcA0 1-1-6-51 13-AcA0 1-3-3-116 14--utta0 32-16 15-AcA0 1,3-1,110 16-AcA0 1-3-3,116 17-dazavai0 215 18-AcA0 1-3-1.107 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172] jaina darzana meM AcAra mImAMsA 16-tuti pAva kammANi, navaM kmmmkudhno| akughao NabaM Nasthi, kamma nAma vijANaI / / -sU0 115/6,7 20-sU0 1115-17 / 21--bhaga0 71 22-sU0 114-15 23-ekkaM ciya ekkavayaM, niddi jiNavarehi savvehi / pANAivAyaviramaNa-savvAsattassa rakkhahA || -paM0 saM0 ahisaiSA mattA mukhyA, svrgmokssprsaadhnii| - etatsaMrakSaNArthaM ca, nyAyyaM satyAdipAlanam ||-hA0 a0 24-ahiMsA zasyasaMrakSaNe vRttikalpatvAt satyAdivatAnAm / -hA0 a0 165 25-ahisA payasaH pAlibhUtAnyanya vratAni yat / -yoga0 26-nAi vAejja kaMcaNaM / naya vittAsae prN| -utt02|20 27-na virujjhejkennii| --sU0 1115/13 28-metti bhUesu kppe| -utta0 6 / 2 26-AcA0 115 // 5 // 5 30-AcA0 2015 prazna (saMvara dvAra) 31-taM baMbhaM bhagavataM -prazna0 2-4 32-tavesu uttama baMbhaceraM... -sU0 1 / 6 / 23 33-jaMmiya ArAhiyaMmi bhArAhiyaM vayamiNaM savvaM -prazna0 2-4 34--ithio je Na sevaMti AimokkhA uttejaNA -sU0 1115/9 . 35-jammiya bhaggammi hoi sahasA savvaM sabhaggaM -prazna0 2 / 4 36-neyArisaM duttaramatthi loe -utta0 32 / 17 37-utta0 32 // 18 38-prAcA0 11541160 36-utta0 32 / 101 40-utta0 16 / 10 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [173 41-dazavai0 114-5-utta0 3 / 21 42-utta0 3 / 3 43-utta0 32 / 4 44-utta0 32 / 15 45-AcA0 1154160 46-dazavai0 856 47-utta0 32 // 12 48-sU0 11314114 46-sU0 12 / 3 / 2 50-utta0 16 51-vAva jAlamaccei, piyA logaMsi itthio ...sU0 11158 / 52-sama0 11, dazA06 53-ThANe, moNaNaM, jhANeNaM, appANaM vosiraami| -aAva0 54-aupa0 (tapo'dhikAra) 55-bahiyA uDDhamAdAya, nAva kaMkhe kayAi vi| pUlbakammakkhayaThAe, imaM dehaM samuddhare // -utta0 6 / 14 56-aduHkhabhAvitaM jJAnaM, kSIyate duHkhsnnidhau| tasmAd yathAvalaM duHkhairAtmAnaM bhAvayenmuniH // - sama0 102 57-aupa0 (tapo'dhikAra) 58-aupa0 (tapo'dhikAra) 56-ta0 sU0 636 -tattvA0 46-47 60-prajJA0 1, -ta0 suu06|37 61-prazA0 1 62-prajJA0 1 63-ta0 sU06/40 64-aupa0 (tapo'dhikAra) 65-"navA jAnAmi yadiva idamasmi" -Rga0 2164137 66-ve0 sU0 24117-20 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 1 jaina darzana meM AcAra mImAMsA 67--gI0 20 pRSTha 344 68-kaTha0 upa0 66-chAndo0 upa0 7134 70-chAndo0 upa0 5 / 11112 71-vRha0 upa0 21 72-yatheyaM na prAkktaH purA vidyA, brAhmaNAn gacchati tasmAdu sarveSu lokeSu kSatrasyaiva prazAsanamabhUditi tasmai hovAca -chAndo upa0 5317 73-iha megesi no sannA bhavaI-asthi meM AyA uvavAiye, natthi me AyA uvavAie, ke ahamaMsi, kevAisI cuo iha meccA bhavissAmi --zrAcA0 111112 74---gI. ra0 75-naiva vAcA na manasA prAptu zakyo na ckssussaa|-ktth0 upa0 2 / 3 76-brahmacaryAdeva pravrajed gRhAvA, vanAdvA, yadahareva virajet tadahareva prvrjet| -jAbA0 upa0 4 77-da0 ci0 pR0 137-38 78-aupa0 76-utta0 520 80-utta0 5 / 26-28 81-utta0 5 / 23-24 82-utta0 644 83-utta0 626 84-"pamattehi gAramAvasaMtehiM" -AcA0 115 / 3 / 156 85-annaligasiddhA, gihiliMga siddhaa| naM0 20 86-uttara maNuyANa AhiyAMgAma dhammA iha ye aNussuyaM / jaM si viratA, samuDiyA, kAsavassa aNudhamma cAriNA // -sU0 1 / 2 / 2 / 25 87-bhaNaMtA akareMtA ya- bandhamokkha pNirinnnno| vAyA vIriya mete samAsAseMti appayaM // . -utta0,69 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA [175 88-sU0 zAra 86-sU0 za63 60--sU0 zamAha 61-sU0 zA22 62-sU0 zamA23 63-neva se anto, neva se dUre -AcA0 64-dazavai0 2 / 23 65-gI0 ra0 pR0336 66-manu0 66 67-mahA0 bhA0 (zAnti parva) 24413 18-gI0 ra0 pR0 45 66-saMnyasya sarvakarmANi -manu0 6 / 25 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-utta0 2814 2-ma0ni0 141 3-utta0 16 / 15 4-bhaga0 78 5-mahA0 1 / 6 / 16 6-sthA0 5/1365 7-utta0 32 8-sthA0 6 / 3 / 488 hai-vahI " 10-sthA0 4 11-naM0 3777 12--ma0ni0 28 13-ma0ni0 28 14-(ka) na jarA, na mRtyu na zokaH -chAndo0 upa0 4861 na pazyo mRtyu pazyati na rogam .. chAndo0 upa0 262 (kha) jamma dukkhaM jarA dukkhaM, rogANi maraNANiya...utta0 16415 (ga) jAtipi dukkhA jarApi dukkhA, vyAdhipi dukkhA maraNaM pi dukkhaM -mahA0 116 / 16 15-(ka) atthi ega dhuvaM ThANaM, logaggammi durAruhaM / jattha natthi jarA maccu, vAhiNo veyaNA tahA || -utta0 2381 / (kha) janma mRtyu jarAdukhai-vimukto'mRtamaznute -gI. 16-AcA0 shsh|111-7 17-utta0 32 / 6 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17] jaina darzana meM AcAra mImAMsA m 18-utta0 32 / 30 16- utta0 32 / 30 20-utta0 2 / 64-65 21-AcA0 22-sU0 23-utta0 32 / 16 24--utta0 32 / 102 25-utta0 3217 26-utta0 23148 27-ma0 ni0 38 28-utta0 32 / 106-7 26-sU0 1111111 30-sU0 za14116 31-aM0 ni0 32 32-pU0 111111 33--sU0 za115 34-AcA0 114141138 35-sU0 11112 36-utta0 282 37-dhamma0 20, 38-dazavai08/35 36-dazava0 835 40--sanma0 3254 41-sanma0 355 42-utta0 362 43 - utta0 10115 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : sAta : 1-AcA0 1,41216 2-sU0 2 / 1115 3-AcA0 1 / 11 / 10-11 4-AcA0 112 / 1167 5-nANAgamo maccu muhassa asthi-pAcA0 1 / 4 / 2 / 132 6-nasthi kAlassa NA gamo -yAcA0 112 / 3 / 81 7-pAcA0 zaza67 8-AcA0 zazaza-4 6-sU0 1 / / 2 / 18 10-sU0 1 / 12 / 16 11-pAcA0 1 / 2 / 1171 12-mandA moheNa pAuDA-no havvAe no pArAe - yAcA0 1 / 2 / 2 / 74 13-AcA0 1 / 2 / 2 / 75 14-AcA0 zarArA76 15--AcA0 11 / 2177 16-prAcA0 11114135 17-AcA0 11111112-13 18-AcA0 zazaza1-3 16-AcA0 1111114-7 20-AcA0 1111157 21-AcA0 1zaza651 22-prAcA0 za1757 23-AcA0 11515165 24-pAcA0 1111757 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180] jaina darzana meM AcAra mImAMsa 25-AcA0 11115133 26-AcA0 1 / 3 / 3 / 116 27 -dazavai0 4 28-AcA0 11411 / 127 26-AcA0 1 / 3 / 3 / 118 30-utta0 20137 31-chasu annayarammi kppi| -AcA0 112 / 6 / 28 32-AcA0 111 / 3 / 23 33-sU0 vR0 2 / 2 34--sU0 vR0 2 / 2 35-prAcA0 1112 / 17 36---sU0 1 / 11 / 6 37-sU0 1111 / 10 38-AcA0 1 / 10 / 27 36-rA0 pra0 47 40 sthaa04/3|334 41-prAcA0 115 / 2 / 151 42-AcA0 113 / 4 / 124 43-bhaga0 44-bhaga0 45-AdIpamAvyomasamasvabhAvaM, syAdvAdamudrAnatibhedi vastu -syA0 maM0 5 46-astitvaM nAstitvena saha na viruddhayate / -syA0 maM0 24 47-jAvaiyA vayaNavahA tAvaiyA ceva hoti nnyvaayaa| -sanma0 3 / 47 48-NiyayavayaNijasaccA savvannayA paraviyAlaNe mohaa| -sanma0 1128 46-nAyaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate budhaiH| nAsamudraH samudro vA samudrAMzo yathaiva hi // -syA0 ra0 711 50-vipakSApekSANAM kathayasi nayAnAM sunayatAm / syA0 ra0 711 51--vipakSakSeptRRNAM punariha vibho / duSTanayatAm / syA0 ra0 71 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAsA [181 52-sarve nayA api virodhabhRto mithaste sambhUya sAdhu-samayaM bhagavan ! bhajante-na0 ka0 22 53-ekAntAnitye ekAntanitye ca vastuni vyavahAro-vyavasthA na ghaTate -sU0 vR0 253 54-ya eva dopAH kila nityavAde, vinAzavAde'pi samAsta eva / parasparadhvaMsighu kaNTakeSu, jayatyavRSyaM jina ! zAsanaM te // -syA0 maM0 26 55-hi0, akTUbara 5, 1656 56-sayA sacceNa saMsanne meti bhUesu kaape| -sU0 1115 // 3 57-pavaDDhai veramasaMjayassa / -sU0 111017 58-syAt asti eva / 56-st| 60-sdev| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta grantha ke TippaNa meM Ae hue granthoM ke nAma va saMketa aMgutara nikAya-aM0 ni0 AcArAMga-AcA0 AcArAMga vRtti--AcA0 30 prApta mImAMsA-pA0 Avazyaka sUtra-zrAva iSTopadeza-i. uttarAdhyayana-utta0 Rga veda-Rga0 aupapAttika-aupa0 kaThopaniSada-kaTha0 upa0 karma grantha TIkA-karma0 TI0 gItA rahasya-gI. 20 chAndogya upaniSad-chAndo0 upa0 jar3avAda-jar3a. jAvAlopaniSad-jAvA0 upa0 jaina siddhAnta dIpikA-jaina dI0 tatvArtha sUtra-ta. sU0 tatvAnuzAsana-tatvA0 dazavaikAlika-dazavai0 dazavaikAlika vRhata vRti-dazavai0 vRkSa darzana aura cintana-da0 ci0 darzana vizuddhi-da0 vi0 dhammapada-dhamma0 dharma saMgraha TIkA-dharma0 TI0 nandI sUtra-naM. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184] jaina darzana meM AcAra mImAMsA naya karNikA-na0 ka0 nyAya sUtra-nyA0 sU0 pAtaJjalayoga sUtra-pA0 yo0 prazna vyAkaraNa-prazna prajJApanA-prajJA prajJApanA vRtti-prajJA0 10 paJca vastuka-paM0va0 paJca saMgraha-paM0 saM0 paJcAstikAya-paMcA0 buddha vacana-bu0 0 bhagavatI vRti-bhaga0 vR0 bhagavatI sUtra-bhaga0 majhima nikAya-ma0 ni mahAbhArata-mahA0 bhA0 mahAvagga-mahA0 manusmRti-manu yoga darzana-yoga0 da. yogazAstra--yoga0 ratnakaraNDa zrAvakAcAra-ratna0 zrA0 rAjapraznIya-rA0pra0 loka prakAza-lo0 pra0 vItarAgastotra-vI0 sto0 vedAnta sUtra (zAMkarabhASya)-ve0 sU0 vRhadAraNyopaniSad-vRha0 upa0 vyAsa bhASya--vyA0 bhA0 sanmati tarka prakaraNa--sanma0 samavAyAMga-sama0 samAdhi zataka-samAdhi Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AcAra mImAMsA sUtra kRtAMga -- sU0 - sUtra kRtAMga vRtti - sU0 0 sAMkhyakArikA sAM0 kA0 sena praznottara - sena 0 sthAnAMga sUtra - sthA0 svAdvADha maMjarI - syA0 maM0 syAdvAdaratnAkarAvatArikA - svA0 20 zAnta sudhArasa - zA0 su0 zrI jJAnasAgara sUkta--- hAribhadra aSTaka - hA0 a0 hindustAna (dainika ) -- hi0 [ 185 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka kI anya kRtiyAM jaina darzana ke maulika tattva (pahalA bhAga) " " " " (dUsarA bhAga) jaina dharma Ara darzana jaina paramparA kA itihAsa jaina darzana meM jJAna-mImAMsA jaina darzana meM pramANa-mImAMsA jaina darzana meM tattva-mImAMsA jaina tattva cintana jIva ajIva pratikramaNa ( saTIka) ahiMsA tattva darzana ahiMsA ahiMsA kI sahI samajha ahisA aura usake vicAraka azru-vINA (saMskRta-hindI) A~khe kholo aNuvrata-darzana aNuvrata eka pragati aNuvrata-Andolana : eka adhyayana jai0 da0 A0 mI0 AcAryazrI tulasI ke jIvana para eka dRSTi anubhava cintana manana Aja, kala, parasoM vizva sthiti vijaya yAtrA vijaya ke Aloka meM bAla dIkSA para manovaijJAnika dRSTikoNa zramaNa saMskRti kI do dhArAeM saMbodhi ( saMskRta-hindI) kucha dekhA, kucha sunA, kucha samajhA phUla aura aMgAre ( kavitA) mukulam ( saMskRta-hindI) bhikSAvRti dharmabodha ( 3 bhAga) unnIsavIM sadI kA nayA AviSkAra nayavAda dayAdAna dharma aura loka vyavahAra mikSu vicAra darzana saMskRtaM bhAratIya saMskRtizca