Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAnakamAroha le. munitilakavinaya
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ YA KYA KARAYA YAYA $2424245212 20222222n | zrI Atmatilakagrantha sosAyaTI pustaka naM 3 / EEEEEEEEEEE ***933333 / guNasthAnakramAroha / EEEEEEEEEEEG, 9999999999996EEEEEEEEEEEEEEEE anuvAdaka muni zrItilakavijayajI paMjAbI / vIranirvANAt 2445 / prakAzaka zrI Atmatilakagrantha sosAyaTI zA. sadubhAI talakacaMda, ratana pola - ahamadAbAda / prathamAvRtti / vikrama saM. 1975 / Atma saM. 25 / pratI 500 / amadAvAda - salAposaroDa, "DAyamaMDa jyubila " prinTIMga presa meM parIkha devIdAsa chaganalAlane chApA. mUlya - bAraha Ane / LELELELELEL LE LEVEL pUrva mahata pratapata paDApeDa para par3a
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa granthameM panAra nivAsI . zA. amaracaMda tathA bhANAbhAIka " taraphase sahAyatA milI hai, . ataH sosAyaTI unheM antaHkaraNapUrvaka dhanyavAda detI hai| pustaka milanekA patAzrI anmatilakaanya sosAyI mA. sadabhAI talAva - ratana pola asadAbAda. -au - - - - - -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni mahArAja zrImAn vallabhavijayajI. D. J.P.Ahmedabad.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ // samarpaNa // ennkkaay parama pUjya vidvad ziromaNi ___paropakAra rasika parama guruvarya zrImAn vallabhavijayajI mahArAja sAhaba ke karakamaloMmeM yaha hindI guNasthAnakramAroha . savinaya samarpita hai| . AzA hai ki Apa sAhaba isa laghu saMthako premapUrvaka bIkAra kara sevako anugrahita kreNge| bhavadIya pAkAMkSImuni tilaka vijaya paM. reasonaries 0000000000000000000000000000000000
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA. ahama. zAMto dAMtaH sadA gupto, mokSArthI vizva vatsalaH / nirdabhAM yAM kriyAM kuryAt , sAdhyAtma guNa vRddhaye // (zrImAn yazovijayajI.) vidita ho ki vItarAgake darzanameM baddha aura mukta bhedaseM AtmA do prakArakI hotI hai| vItarAga sadRza AtmAko muktAtmA kahate haiM aura rAga dveSayukta AtmAko baddha AtmA kahate haiN| sadRza guNa-dharmako dhAraNa karanevAlI AtmAmeM yaha bheda kabase aura kyoM par3A hai ? isa prazna uttarameM zrIsarvajJadevane nija AgamameM spaSTa darzAyA hai ki, aisA koIbhI samaya dekhanemeM nahIM AyA hai ki jisa samayameM AtmAke bhedakA nAstittva ho aura abhedakA astittva ho / AtmAkI bhedaka karmarUpa upAdhi anAdikAlase hI vidyamAna haiM, isa liye samAna guNa-dharmake dhAraka nAnA AtmA omeM bhI baddhAtmA aura muktAtmAkA vyavahAra Adhunika nahIM paraMtu anAdikAlakA hI hai| jisako karma kahate haiM, vaha rUpI aura jaDatvAdi guNakA dhAraka hai| aura jisako AtmA kahate haiM vaha arUpI tathA jJAnAdi guNakI dhAraka hai / karma sarvathA bhinna dharmakA dhAraka hote hue bhI AtmAke sAtha milA huA AtmAkI bhAMti dIkhatA hai / sthUla buddhivAleko karma prapaMcake vinA AtmAke vAstavika svarUpakA bodha buddhigrasta nahIM hotA hai / kitaneka bAla jIva to dRzya zarIrako hI AtmA mAnate haiN| cArvAkakI mati bhI abhinnAbhAsa karmake prapaMcameM kuMThita ho gaI hai| yaha bhI iMdriyagrAdya padArthoM ko chor3akara
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. prastAvanA. anya koI arUpI caitanyAdi guNakA dhAraka padArtha hai, aisI mAnyatAse sarvathA kinAre hI rahatA hai / ____ yaha karmarUpa upAdhi mukhya ATha aura gauNa ekaso ar3atAlIsa yA ekaso aThAvana jAtikI khAsIyata-prakRti dvArA AtmAke anaMta jJAnAdi guNako AcchAdita karatI hai| upAdhimeM mile hue AtmAke guNoMko vibhinna karake dikhalAnA jaise dUdha aura pAnI, miTTI aura suvarNakA duHsAdhya hotA hai, vaise hI yaha bhI duHsAdhya hai, jaba taka dUdha-pAnI tathA miTTI-suvarNakI taraha AtmA aura karmakA saMyoga banA huA hai taba taka ise baddhAtmA kahate haiN| aura suvarNa miTTIke viyoga sadRza isakA bhI karmase viyoga ho jAtA hai, taba yaha muktAtmA kahI jAtI hai| anAdikAlase karmarUpa upAdhise thiri huI bhI AtmA aSTarUcaka pradezase sadA sarvadA abaddha hI rahatI hai / yUM to AtmA anAdise karmAdhIna honese parataMtra hai, aura isI hetuse svaguNako vismRta karatI huI niraMtara para pariNatimeM ramaNatA kara rahI hai| paraguNako svaguNa mAnanese rUpa rasAdikI spRhA niraMtara karatI rahatI hai| acche rUpAdiko prApta karake harSayukta hotI hai, aura bure rUpAdike prApta honese khedayukta hotI hai| isa prakAra parAdhIna honese niraMtara usI karmake kArya karatI huI karmako hI puSTa karatI hai aura apanI puSTikI ora dRSTi bhI nahIM krtii| AtmA aura karma donoM hI anaMta zaktike dhAraka haiM, tathA svasvarUpameM ramaNa karanevAle haiN| anAdikAlase dUdha aura pAnI kI taraha AtmA aura karma paraspara aise mile hue haiM ki AtmAkA zuddha svarUpa dikhalAI nahIM detaa| karmane AtmAke aSTarUcaka pradeza chor3akara sarva pradeza Dhaka rakhe haiM, taba bhI AtmA yadi karmakA AcchAdana dUra karanA cAhe to kara sakatI hai, aura apane saMpUrNa guNoMko prApta karake karma prapaMcako haTA sakatI hai| jitane jitane
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA. karmAzase AtmA mukta hotI jAtI hai, utane utane aMzameM AtmAko guNa prApta hotA jAtA hai| vItarAgake darzanameM caturdaza hI guNasthAna kahe gaye haiN| karmakI ekasau ar3atAlIsa yA ekasau aThAvana prakRti uttarottara caturdaza guNa prApta hote takameM AtmAse chuTa jAtI haiN| tadanantara AtmA pUrNa svataMtratAko dhAraNa karatI huI samagra nija jJAnAdi guNoMko prakAzita karatI hai| prastuta granthameM isa bAtakA savistara varNana kiyA gayA hai| mUla granthakAra ratnazekhara sUrIzvarajI haiN| anuvAdameM prAsaMgika bAtoMkA vivecanapUrvaka spaSTa ullekha kiyA hai| yadyapi yaha grantha saTIka muMdrita hokara prakAzita ho cukA hai, aura saMskRtajJoMne guNasthAna tathA usakA kramase ArohaNa kisa prakAra hotA hai, bhalIbhAMti buddhigrasta kiyA hai / tathApi saMskRta bhASAseM anabhijJa janoMko sUrIzvarajIkI kRti akiMcitkara samajhakara mUlake bhAvakI rakSApUrvaka isa granthAnuvAdameM prayAsa kiyA gayA hai / isa granthakA zabdArtha mAtra anuvAda banArasa nivAsI sitArehinda rAjAzivaprasAdajIkI bhaginI zrImati gomati bAIne svayaM karake mudrita karavA kara prakAzita kiyA thA aura vaha anuvAda hindI bhASA bhASioMne par3hakara kucha lAbha bhI uThAyA hai| paraMtu zirpha zabdakA artha mAtra hI honese cAhie vaisA spaSTa bodhakA abhAva dekha kara mUlameM AI huI prAsaMgika bAtoMkA vizeSa khulAsApUrvaka aura usake svarUpakA bRhat rUpa banAkara yaha anuvAda kiyA gayA hai| yadyapi AtmasvarUpa tathA karmake bhaGga jAlakA yAthAtathya varNana karanA vinA anubhava jJAnake ho nahIM sakatA hai, tathApi isa granthAnuvAda rUpa zubha kAryameM 'zubhe yathAzakti yatanIyaM' yaha mahAna puruSoMke vAkyakA kevala pAlana hI kiyA hai| ___ AtmA tathA karmakI vicitra ghaTamAlake kathaka sahasrAvadhi granthoMko avalokana karanevAlA vyakti sarvajJoktikI tulanA nahIM
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA. kara sakatA / sarvajJa dazAseM arvAk dazAmeM vicaranevAlA prANigaNa nija bodhameM SaT sthAnako sparzatA huA tAratamyatAko dhAraNa karatA hai| eka hI pustakako daza vyakti par3ha jAyeM aura dazoM hI vyaktiyoMkA bodha vizeSajJa dvArA avalokana kiyA jAya to vizeSa vizeSatara nyUna nyUnatara hI bhaasegaa| caturdaza pUrvadhArakoMmeM bhI Sad sthAnakA patana hotA hai / jitanA zruta jJAna hai SaT sthAnakA avinAbhAvI hai| jaba taka kSAyika jJAna prApta nahIM hotA, taba taka vastuke pUrNa jJAnameM nyUnatA hI rahatI hai| cAhe kaisA hI kSAyopazamika jJAna kyoM na ho para vaha kSAyika jJAnakI tulanA nahIM kara sktaa| kSAyopazamika jJAnake aneka prakAra haiM, para kSAyika jJAnakA eka hI prakAra hai| isa jJAnakI bhinnatAse bhI jIvAtmAmeM bheda par3a sakatA hai aura vaha bheda saMsArI aura siddhake nAmase suprasiddha hai / prastuta granthameM yaha kSAyika jJAna bArahaveM guNasthAnake. aMtameM jaba Atma guNa kI sarva ghAtinI prakRtikA kSaya ho jAtA hai tava pragaTa hotA hai / yaha kSAyika jJAna nirvivAda aura niHzaMka hai / isa jJAnameM vivAda tathA zaMkAkA sparza nahIM hotA hai| aura kSAyopazamika jJAnameM vivAda tathA zaMkA zira uThA sakatI hai| isa lie kSAyopazamika jJAnavAle vyaktiyoMko kSAyika jJAnIke anuyAyI ho kara calanA par3atA hai / jisa kSAyopazamika vyaktine kSAyika jJAnIkA anAdara kiyA hai, vaha vyakti tatva jJAnase sadA sarvadA vaMcita hI rahatI hai| kevala jJAnIko choDakara sabhI saMsAra kSAyopazamika jJAnase Azrita hai / isa nyAyase siddha hotA hai ki zruta jJAna kSAyopazamika hai / aura aisA honese nyUnAdhika rUpa tAratamyatA bhI isameM rahatI hai| vartamAnakAlIna jIvoMko zruta jJAna hI atIva upayogI ho sakatA hai / yAvat dhArmika vyavahAra zruta jJAnake hI Azrita hai / isa lie vizeSajJa pUrvarSiyoMne
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA. Adhunika bhavyAtmAoMke upakArArtha bhinna bhinna prakArase granthoMko raca kara vItarAga vacanako subodha kara diyA hai| samayakI nirba latAse jIvoMkI buddhimeM bhI nirbalatA ho gaI hai| jisase pUrvarSi praNIta saMskRta prAkRtabaddha (vItarAga vacanadarzaka) granthoMko avalokana nahIM kara sakate haiM aura vItarAga tattvaseM anabhijJa rahakara prabhu mArga se parAGgamukha ho jAte haiN| aise jIvoMke subodhArtha isa guNasthAnakramArohakA ki jo grantha pUrvAcAryane saMskRtama racA hai usakA hindI anuvAda karake jana samakSa rakhA gayA hai / yadyapi yaha guNasthAnakA viSaya bahuta gahana hai / AtmAkA nija guNa prApta karanekA krama vizeSajJa athavA anubhava jJAnIke vinA anya sAdhAraNa vyakti yAthAtathya pratipAdana nahIM kara sakatA hai| tathApi pUrvAcAryake mArgameM raha kara unhIMke hI zabdoMko hindI bhASAmeM parivartana kiye haiN| prasaMgavaza cAra dhyAna, zrAddha ke dvAdaza vrata, kSapaka tathA upazama zreNI ityAdi bAtoMkA svarUpa sphuTa karake dikhalAyA gayA hai / yaha bhI manaHkalpita nahIM kintu anya anya AcAryoMkI kRtike anusAra hI likhA gayA hai / isa lie vAcakaTaMdase savinaya prArthanA hai ki isa gahana viSayako par3hate hue isa anuvAdameM kucha truTI dRSTigocara ho to Apa sudhAra leveM aura anuvAdakako sUcita kareM tAki AgAmI AvRttimeM usa truTIko lakSyameM rakhakara mudrita kiyA jAya / aMtameM zrI vItarAga vacanaseM eka akSara mAtra bhI isa anuvAdameM virodha AtA ho to usake lie mithyA dUSkRta detA hUA virAma letA huuN| jaina zAlA, jAmanagara. . ! muni kastUravijaya. . 1975-ASADha sudI jainabhIkSu. tRtIyA-somavAra. )
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrI tilakavijayajI paMjAbI. Lakshmi Art, Byculla, Bombay.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ / nivedn| pAThaka mahAzayoM se nivedana hai ki yadyapi mere Atma bandhu pUjya zrImAn kastUra vijayajI mahArAjane prastAvanA ke Anta meM Apa logoMko isa viSayameM sUcanA kI hai, tathApi maiM punaH isake / lie Apase anurodha karatA hU~ ki isa granthameM yadi kahIM para Apa logoMko bhASA yA likhane vA zodhanakriyA saMbandhI misTika mAlUma ho to Apa mujhe sUcita kareM tAki dvitIyAvRttimeM sudhAro ho sake / isa granthakI lekhana tathA zodhana kriyA mere hI hAthase huI hai, ataeva Apase yaha nivedana kiyA jAtA hai / isa granthakA anuvAda maiMne jAmanagara nivAsI suzrAvaka jeThAlAla trikamalAlakI prerNAse kiyA hai ataH kRtakArya hokara maiM unheM dhanyavAda detA huuN| muni tilakavijaya paM.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ / prathama vAcanIya viSaya / karmakI mUla tathA uttara prkRtiyaaN| 1 jJAnAvaraNIya, 2 darzanAvaraNIya, 3 vedanIya, 4 mohanIya, 5 Ayu, 6 nAmakarma, 7 gotrakarma, 8 antarAya / .. ina AThoM hI mUla prakRtiyoMkA kArya batAte haiM, - jJAnAvaraNIya karmakA kArya jJAna guNako dabAnekA hai / darzanAvaraNIya karmakA kArya darzana guNako AcchAdana karanekA hai / vedanIya karmakA kArya AtmAko sAMsArika sukha duHkhakA anubhava karAnekA hai / mohanIya karmakA kArya AtmIya cAritra guNako pragaTa na hone denekA hai| Ayu karmakA kArya jIvAtmAko saMsArameM sthiti karAnekA hai / nAma karmakA kArya jIvako aneka prakArakI AkRtiyAM karAnekA hai / gotra karmakA kArya jIvako UMca nIca dazAyeM prApta karAnekA hai| antarAya karmakA kArya AtmIya ananta zaktiko rukAvaTa karanekA hai| uttara prkRtiyaaN| ____ jJAnAvaraNIya karmakI uttara prakRtiyeM pA~ca hotI haiM, jJAnaguNa ke pA~ca bheda hote haiM, matijJAna, zratajJAna, avadhi jJAna, manaHparyava jJAna, kevala jJAna, isa pUrvokta pA~ca prakArake jJAnaguNako AcchAdana karanevAlI-1 matijJAnAvaraNIya, 2 zrutajJAnAvaraNIya, 3 avadhijJAnAvaraNIya, 4 manaHparyava jJAnAvaraNIya, tathA 5 kevala jJAnAvaraNIya / ye pA~ca prakRtiyAM haiN| darzanaguNako dabAnevAlI darzanAvaraNIya karmakI nava prakRtiyAM haiM, so nIce likhe mujaba samajhanA.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama vAMcanIya viSaya. 1 cakSu darzanAvaraNIya, 2 acakSu darzanAvaraNIya, 3 avadhi darzanAvaraNIya, 4 kevala darzanAvaraNIya, 5 nidrA, 6 nidrAnidrA 7 pracalA, 8 pracalApracalA, 9 styAnadhiM / vedanIyakarmakI uttara prakRtiyAM. 1 sAtAvedanIya aura 2 asAtAvedanIya / mohanIya karmakI uttara prakRtiyAM. 1 samyaktva mohanIya, 2 mizra mohanIya, 3 midhyAtva mohanIya, 4 anantAnubandhi krodha, 5 anantAnubandhi mAna, 6 anantAnubandhi mAyA, 7 anantAnubandhi lobha, 8 apratyAkhyAnIya krodha, 9 apratyAkhyAnIya mAna, 10 apratyAkhyAnIya mAyA, 11 amatyAkhyAnIya lobha, 12 pratyAkhyAnIya krodha, 13 pratyAkhyAnIya mAna, 14 pratyAkhyAnIya mAyA, 15 pratyAkhyAnIya lobha, 16 saMjvalanIya krodha, 17 saMjvalanIya mAna, 18 saMjvalanIya mAyA, 19 saMjvalanIya lobha, 20 hAsya, 21 rati, 22 arati, 23 bhaya, 24 zoka, 25 dugaMcchA, 26 strIveda, 27 puruSaveda, 28 napuMsaka veda / ye aTThAIsa uttara prakRtiyAM mohanIya karmakI samajhanA / 10 AyukarmakI uttara prakRtiyAM. 1 devAyu, 2 manuSyAyu, 3 tiryaMcAyu aura 4 narakAyu. nAmakarmakI uttara prakRtiyAM. 1 devagati, 2 manuSyagati, 3 tiryaMcagati, 4 narakagati, 5 ekendriyajAti, 6 dvIndriyajAti, 7 trIndriyajAti, 8 caturindriyajAti, 9 paMcendriyajAti, 10 audArika zarIra, 11 vaikriya zarIra, 12 AhAraka zarIra, 13 taijasa zarIra, 14 kArmaNa zarIra, 15 audArika aMgopAMga, 16 vaikriya aMgopAMga, 17 AhAraka
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama vAcanIya viSaya. aMgopAMga, 18 audArika bandhana, 19 vaikriya bandhana, 20 AhAraka bandhana, 21 taijasa bandhana, 22 kArmaNa bandhana, 23 audArika saMghAtana, 24 vaikriya saMghAtana, 25 AhAraka saMghAtana, 26 taijasa saMghAtana, 27 kArmaNa saMghAtana, 28 vajra RSabhanArAca saMhanana, 29 RSabhanArAca saMhanana, 30 nArAca saMhanana, 31 ardhanArAca saMhanana, 32 kIlikA saMhanana, 33 sevA" (chevaTA) saMhanana, 34 samacaurasa saMsthAna, 35 nyagrodha saMsthAna, 36 sAdi saMsthAna, 37 kubja saMsthAna, 38 vAmana saMsthAna, 39 huNDaka saMsthAna, 40 kRSNavarNa, 41 nIlavarNa, 42 raktavarNa, 43 pItavarNa, 44 zvetavarNa, 45 surabhigandha, 46 durabhigandha, 47 tiktarasa, 48 kaTurasa, 49 kaSAyalArasa, 50 Amlarasa, 51 madhura rasa, 52 gurusparza, 53 laghusparza, 54 mRdusparza, 55 kaThorasparza, 56 zIta sparza, 57 uSNa sparza, 58 snigdha sparza, 51 rukSasparza, 60 devAnupUrvI, 61 manuSyAnupUrvI, 62 tithaMcAnupUrvI 63 narakAnupUrvI, 64 zubha vihAyogati, 65 azubha vihAyogati, 66 parAghAtanAma, 67 zvAsocchAsanAma, 68 AtApanAma, 69 udyota nAma, 70 agurulaghu nAma, 7? tIrthakaranAma, 72 nirmANanAma, upaghAtanAma, 74 sanAma, 75 bAdaranAma, 76 paryAptanAma, 77 pratyekanAma, 78 sthiranAma, 79 zubhanAma, 80 saubhAgyanAma,81 susvaranAma, 82 AdeyanAma, 83 yazaHkIrtinAma, 84 sthAvaranAma, 85 sUkSmanAma, 86 aparyAptanAma, 87 sAdhAraNanApa, 88 asthiranAma, 89 azubhanAma, 90 durbhAgyanAma, 91 duHsvaranAma, 92 anAdeyanAma, 93 apayazanAma / ___ gotrakarmakI uttara prakRtiyAM. 1 uccagotra tathA 2 nIcagotra /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 prathama vAcanIya viSaya. antarAyakarmakI uttara prakRtiyAM. 1dAnAntarAya, 2 lAbhAntarAya, 3 bhogAntarAya, 4 upabho. gAntarAya aura 5 vIryAntarAya / ye pUrvokta karmoMkI mUla tathA uttara prakRtiyAM AtmAke sAtha anAdikAlase saMbandha rakhatI haiN| jaba AtmAkA mokSagamana nikaTa hotA hai taba pUrvokta AnehI karmoM meM se prathama mohanIyakarmakI uttara prakRtiyoMko jIva kramase naSTa karatA hai / pUrvokta AThoM hI karmakI prakRtiyoM se jisa guNasthAnameM jIva jitanI prakRtiyoMko bA~dhatA hai, jitanI vedatA hai aura jitanI sattA meM rakhatA hai, isa viSayakA khulAsA saMkSepase Apako pratiguNasthAna milatA jaaygaa|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ // OMkArAya namaH // // guNasthAnakamAroha || --- guNasthAnakamAroha, - hatamohaM jinezvaram / namaskRtya guNasthAnasvarUpaM kiJciducyate // 1 // zlokArtha - guNasthAnake kramase ArohaNadvArA naSTa kiyA hai mohako jisane aise jinezvaradevako namaskAra karake guNasthAnoMkA kiMcinmAtra svarUpa kathana karate haiM / vyAkhyA - jo guNa pUrvakAlameM kabhI na prApta huA ho usa guNakA jo AvirbhAva hai use guNa kahate haiM aura usa guNakI sthiti jisa pariNatimeM ho use guNasthAna kahate haiM / jina guNasthAnoMko kramase prApta karatA huA jIva saMsArase mukta hotA hai, ve guNoMke sthAna zAstrakAroM ne caudaha pharamAye haiM, unhIM caturdazaguNasthAnoM kA yahA~para saMkSepase svarUpa kathana kiyAjAtA hai / prathamase lekara antataka jo guNasthAnoMkA krama hai usa kramase kSapakazreNIko prApta karake mohanIyakarmako naSTa karanevAle, kyoMki kSapakazreNIko ArohaNa karanesehI mohanIyakarma naSTa hotA hai anyathA nahIM, zAstrameM pharamAyA hai ki anantAnubandhikaSAya, mithyAtvamohanIya, mizramohanIya, samyatvamohanIya bAda aSTa kaSAyoMko naSTa karatA hai ( jinakA svarUpa hama Age likheMge) bAda kramase napuMsakaveda, strIveda, hAsyAdi SaTka ( hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, dugaMcchA ) puruSaveda tathA saMjvalanake cAroM kaSAya, ina pUrvokta mohanIyakarmakA prakRtiyoMko sattAse naSTa karanepara vItarAgapaneko prApta karatA hai / sAthameM ita
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) guNasthAnakramAroha. nAbhI samajha lenAki kevala mohanIyakarmakehI naSTa honese jinezvaratvapada prApta nahIM hotA kintu sAthahI jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, aura antarAya, ina cAroMhI karmakA nAza honepara jinezvarapada prApta hotA hai / mUla zloka hatamoha kahane se zAstrakArane AThahI karmake andara mohanIyakarmI pradhAnatA batAI hai / jaise indriyoM meM rasanAindriya, vratoM meM brahmacaryavrata aura guptiyoM meM manoguptI durjeya hai vaisehI ATha karmake andara mohanIyakarma durjeya hai, ata eva isa karmakI kI prabalatAsUcana karaneke liehI hatamoha vizeSaNa diyA hai| mohanIyakarmake naSTa honepara zeSa karma sukhapUrvaka naSTa ho sakate haiM / jisa prakAra tAlavRkSakA Upari bhAga chedana karane se svayamevahI vaha naSTa ho jAtA hai vaisehI mohanIyakarmake naSTa honepara bAkIke ghAti aghAtikarma avazyameva naSTa ho jAte haiN| ataH hatamoha jinezvaradevako namaskAra karake saMkSepase kucha guNasthAnoMkA svarUpa kathana karate haiM | prathama cAra zlokoMdvArA caturdazaguNasthAnoMke nAma batAte haiM / caturdazaguNazreNisthAnakAni tadAdimam / mithyAtvAkhyaM dvitIyaM tu sthAnaM sAkhAdanAbhidham // 2 // tRtIyaM mizrakaM turyaM samyagdarzanamatratam / zrAddhatvaM paJcamaM SaSThaM pramattazramaNAbhidham // 3 // saptamaM svapramattaM cApUrvAtkaraNamaSTamam / navamaM cAnivRttyAkhyaM dazamaM sUkSmalobhakam // 4 // ekAdazaM zAntamohaM dvAdazaM kSINamohakam | trayodazaM sayogyAkhyamayogyAkhyaM caturdazam // 5 // zlokArtha-caturdaza guNasthAnaka haiM jisameM prathama mithyAtva nA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama guNasthAna. ( 3) maka, dUsarA sAsvAdanaM nAmaka, tIsarA mizra nAmA, caturtha avratasamyagdRSTi, paMcama zrAddhatva, SaSThama pramattazramaNa nAmaka,saptama apramatta nAmA, aSTama apUrvakaraNa nAmA, navama anivRtti nAmA, dazama sUkSmalobha athavA sUkSmasaMparAya, ekAdaza zAntamoha nAmA, dvAdazama kSINamoha nAmaka, trayodaza sayogi aura caturdaza ayogi nAmaka guNasthAna hai| vyAkhyA-caturdaza guNasthAnoMke nAma jo Upara kathana kiye gaye haiM unhIM guNasthAnoMkA svarUpa kramase Age calakara kathana kiyA jAyagA / yoM to ananta guNoMkA sthAnabhUta AtmA hai, kyoMki usameM samaya samaya pariNatikA parivartana hotA rahatA hai| usameM bhI do prakAra haiM, eka azubhapariNati aura dUsarI zubhapariNati / jisa adhyavasAyake dvArA AtmAko AghAta pahu~catA hai use azubhapariNati kahate haiM aura jisa adhyavasAyake dvArA AtmIya zuddha svabhAva prApta hove use zubha pariNati kahate haiM / basa isa pariNatikAhI nAma guNasthAna hai| jitanI dera AtmA usa zubhapariNatimeM 3hare utanI dera taka baha AtmAke lie guNakA sthAna hai / isa prakArake guNoMke sthAna to AtmAke andara anekAneka bhare huve haiM tathApi jina guNasthAnoMko kramase uttarottara prApta karake AtmA siddhigatiko prApta karatI hai ve guNasthAna zAstrakAroMne caturdaza pharamAye haiM, isa lie una caturdazahI guNasthAnoMkA yahA~para svarUpa kathana kiyA jAtA hai / aba prathama mithyAtvaguNasthAnakA svarUpa likhate haiM / adevANurvadharmeSu, yA devagurudharmadhIH / tanmithyAtvaM bhavevyaktamavyaktaM mohalakSaNam // 6 // zlokArtha-adeva, aguru, adharmameM jo deva, guru, dharmakI bu
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) guNasthAnakramAroha. ddhi hai use vyakta mithyAtva kahate haiM aura moha lakSaNarUpa avyaktamithyAtva hotA hai| . vyAkhyA-saMjJIpaMcendriyajIvoMmeM jo adeva, aguru, adharmake andara kramase deva guru dharmakA vizvAsa hai use vyaktamithyAtva kahate haiM / upalakSaNase yaha bhI samajha lenA ki jIvAjIvAdi nava padArthoM ke viSayameM azraddhA, arthAt viparIta buddhi yA una padArthoMkI viparIta prarUpaNA, saMzayakaraNarUpa jo mithyAtva hai, vaha pAMca prakArakA hotA hai / 1 abhigrahika 2 anAbhigrahika 3 abhinivezika 4 sAMzayika aura 5 anAbhogika / isa taraha pAMca prakArakA mithyAtva hotA hai / tathA jo daza prakArakA mithyAtva kahA hai vaha isa taraha samajhanA-1 adharmameM dharmasaMjJA 2 dharmameM adharmasaMjJA 3 unmArgameM sanmArgasaMjJA 4 sanmAgameM unmArgasaMjJA 5 jIvameM ajIvasaMjJA 6 ajIvameM jIvasaMjJA 7 asAdhuoM meM sAdhusaMjJA 8 sAdhuoM meM asAdhusaMjJA 9 amUrtapadArthoM meM mUrtasaMjJA aura 10 mUrtapadArthoM meM amUrtasaMjJA / yaha daza prakArakA mithyAtva hotA hai // mithyAtvako guNasthAna kyoM kahA ? isakA hetu batAte haiM / anAdyavyaktamithyAtvaM, jIvestyeva sadAparam / * vyaktamithyAtvadhIprApti-guNasthAnatayoccate // 7 // - zlokArtha-jIvameM anAdi avyaktamithyAtva hai parantu vyaktamithyAvabuddhikI prAptiko guNasthAna kahate haiM / __ vyAkhyA-anAdi kAlase avyavahArarAzimeM sadaiva avyaktamithyAtva rahatA hai tathA vyavahArarAzimeM bhI ekendriyAdi jIvoM meM avyaktamithyAvahI hai / kintu vyaktamithyAtva buddhikI jo prApti hotI hai usIko guNasthAnatayA kathana karate haiM / pUrvameM jo pAMca prakAra tathA daza prakArakA mithyAtva batAyA hai / use vyakta
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama guNasthAna. ( 5 ) mithyAtva samajhanA aura usa vyaktamithyAtvagatajIvoMko prathama guNasthAnavartI samajhanA / yaha vyaktamithyAtva kevala vyavahArarAzivAle jIvoM meM hI hotA hai| isase viparIta jo anAdi kAlase saddarzanarUpAtmaguNako AcchAdana karanevAlA aura jo sadAkAla avinAbhAva sambandhase jIvake sAtha rahatA hai vaha avyaktamidhyAtva kahA - jAtA hai aura vaha avyavahArarAzivAle jIvoM meM hotA hai / avyamithyAtva baMjara bhUmike samAna hotA hai aura vyaktamithyAtva jotI huI bhUmike samAna hotA hai | mithyAtvagata prANI kisa prakAra dharmAdharmako nahIM jAna sakatA so kahate haiM // madyamohAdyathAjIvo, na jAnAti hitAhitam / dharmAdharmo na jAnAti, tathA mithyAtvamohitaH // 8 // zlokArtha - jisa taraha madirAke nasese manuSya apane hitAfeast nahIM jAnatA, vaisehI mithyAtvamohita prANIbhI dharmAdharmako nahIM jAnatA // 1 vyAkhyA - jaise manuSyAdi prANI madirAse unmatta hokara apane hitAhitako nahIM jAnatA vaisehI mithyAtvamohita prANIbhI ajJAnavazataH naSTa caitanyake samAna dharmAdharmako nahIM jAnatA / zAstra - meM kahAbhI hai-- mithyAtvAlIDha cittA nitAntaM tatvaM jAnate naiva jIvAH / kiM jAtyandhAH kutracidvastujAte, ramyAramyavyaktimAsAdayeyuH // 1 // arthAta mithyAtvameM Asakta cittavAle prANI tatvako usI prakAra nahIM jAnate jaise janmAndha prANI vastu samUhakI ramyAramya vyaktiko nahIM jAna sakate / mithyAtvakA nasA prANIko ma dirAbhI gahana car3hatA hai, kyoMki madirAkA nasA to jIvako kucha thor3I derahI pAgalapanemeM rakhatA hai, phira use hosa AjAtA hai parantu mithyAtvarUpa madirAkA nasA to aisA gahana hai ki jisa prANI Zui
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) guNasthAnakamAroha. para isakA kaipha car3hatA hai use anante bhavoMtaka bhI hosa nahIM lene detA / jisa prakAra madirApAna karanevAle manuSya madirAke nasese bebhAna hokara gandImoriyeM Adi sthAnoM meM mu~ha gAr3akara par3e rahate haiM, usa samaya vivekI manuSyoMke hRdayameM unakI karuNAmayI dazA dekhakara dayA saMcAra hotA hai / usI taraha mithyAtvamohita prAgiyoMkobhI nIcAdi gatiyoM meM aneka prakArakI vicitra dazAoMko dhAraNa karate dekhakara unake Upara karuNAbhAva dhAraNa karanA cAhiye aba mithyAtvakI sthiti batAte haiMabhavyAzritamithyAtve'nAdyanantAsthitirbhavet / sAbhavyAzritamithyAtve'nAdisAntApunarmatA // 9 // zlokArtha-abhavyAzritamithyAtvameM anAdi ananta sthiti hai aura bhavyAzritamithyAtvameM anAdi sAnta mAnI hai // vyAkhyA-abhavyajIvoM Azrita sAmAnyase avyaktamithyAtvakI sthiti anAdi ananta hai aura bhavyajIvoMke Azrita anAdi sAnta hai| yaha mithyAtvakI sthiti sAmAnyase kathana kI hai, yadi mithyAtva guNasthAnakI apekSA vicAreM to abhavyajIvoM meM mithyAtvakI sthiti sAdi ananta hai aura bhavyajIvoMke andara sAdi sAnta hai / mithyAtvaguNasthAnameM rahA huA jIva ekasau bIsa bandhapAyogya karma prakRtiyoM meM se tIrthakara nAmakarma tathA AhArakadvika (AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga) ina tIna prakRtiyoMko varja kara ekasausataraha prakRtiyoMko bA~dhatA hai, kyoMki tIrthakaranAmakarma vinA samyakta ke nahIM bandha sakatA / AhArakadvikabhI sarva virati vinA nahIM bandha sakatA, isa lie ina tIna karma prakRtiyoMko bandhameMse nikAla diyA hai / eka sau bAIsa udayapAyogya karma prakRtiyoM meM se mizramohanIya, samyaktvamohanIya, AhArakadvika tathA
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA guNasthAna. ( 7) tIrthakaranAmakarma, ina pA~coM prakRtiyoMkA udayAbhAva honese ekasau satraha karma prakRtiyoMko vedatA hai| AThoMhIkarmakI ekasauar3atAlIsa uttara prakRtiyA~ sattAmeM rahatI haiN| // prathama guNasthAna samApta // aba dUsare sAsvAdana guNasthAnako kathana karate hue aupazamika samyaktvakA svarUpa likhate haiM anaadikaalsNbhuut-mithyaakrmopshaantitH| syAdaupazamikaM nAma, jIve samyaktvamAditaH // 10 // zlokArtha-anAdikAlajanya mithyAtva karmako upazAnti honese jIvake andara prathama aupazamika samyaktva hotA hai / vyAkhyA-bhavyajIvake andara anAdikAlase rahA huA jo mithyAtvakarma hai usa mithyAtvakarmake upazAnta hojAnese jIvako aupazamikasamyaktva hotA hai / arthAt granthIbhedana karaneke samayase lekara prathama jIvako aupazamika nAmaka samyaktva hotA hai| yaha sAmAnyArtha huA, vizeSArtha-aupazamikasamyaktva do prakArakA hotA hai, ekato antarakaraNaaupazamika aura dUsarA svazreNIgataaupazamika samyaktva / antaraMkaraNaaupazamika samyaktva apUrvakaraNake dvAra graMthIbhedana karake aura tripuMjako na karake yAne mithyAtva karmapudgalarAzike azuddha, ardhazuddha tathA zuddha, mithyAtva, mizra, samyaktvarUpa tripuMja na karake tathA udIrNamithyAtvako kSaya karanepara aura anudIrNako upazamA kara jo antarakaraNase muhUrttamAtra kAla jAtA hai vaha sarvathA mithyAtvakA avedana samaya hai, usa antaramuhUrttamAtra kAlameM hI jIvako antarakaraNaaupazamika samyaktva hotA hai| yaha antarakaraNaaupazamika samyaktva jIvako eka daphAhI hotA hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) guNasthAnakramAroha. aba rahA svazreNIgata, so jIsa jIvane upazama guNa zreNI prApta kI hai use mithyAtva aura anantAnubandhiyoMke upazamita hojAnepara vaha samyaktva prApta hotA hai / antarakaraNa aura svazreNIgata yaha do prakArakA aupazamika samyaktva sAsvAdana nAmaka dUsare guNasthAnakA mUla kAraNa samajhanA cAhiye // aba sAsvAdana guNasthAnakA svarUpa do zlokoMdvArA kathana karate haiMekasminnudite madhyAcchAntAnantAnubandhinAm / Adyaupazamikasamyaktvazailamaule paricyutaH // 11 // samayAdAvalISaTkaM, yAvanmithyAttvabhUtalam / nAsAdayati jIvoyaM, tAvatsAsvAdano bhavet // 12 // // yugmam // zlokArtha-zAnta hue hue anantAnuvandhiyoM meM se ekakAbhI udaya honepara prathama aupazamikasamyaktavarUpa parvatake zikharase yaha jIva patita ho jAtA hai / / eka samayase lekara chaH AvalI paryanta jaba taka mithyAkhabhUtalako prApta na kare taba taka sAsvAdana guNasthAna hotA hai| - vyAkhyA-aupazamikasamyaktvako vamana karatA huA jIva zAnta kiye hue anantAnubandhikaSAyomeM se ekakAbhI udaya bhAva honese prathama aupazamikasamyaktvarUpa parvatase nIce giratA hai| girate samaya kAlase lekara chaH AvalIkAla paryanta yAvanmithyAtva guNasthAnako prApta karate samaya taka jo madhyakA samaya hai vaha sAsvAdana guNasthAnakA samaya samajhanA cAhiye / yahA~para koI manuSya yaha prazna kara sakatA hai ki vyaktamithyAtvabuddhikI prAptirUpa prathama guNa
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 9 ) . dUsarA guNasthAna. sthAna tathA mizrAdi guNasthAnoMko uttarottara ArohaNakA kAraNabhUta honese guNasthAnapanA siddha ho sakatA hai, kintu patanarUpa jo dUsarA sAsvAdana nAmaka guNasthAna hai, use guNasthAnakatva kisa taraha siddha ho sakatA hai ?, isake uttarameM zAstrakAra pharamAte haiM, ki mithyAtvaguNasthAnakI apekSA sAsvAdana guNasthAna bhI uccArohaNapadavAlA hai, kyoMki mithyAtvaguNasthAna to abhavyajIvoM meM bhI hotA hai, parantu sAsvAdana guNasthAna to bhavyajIvoMko hI prApta hotA hai| usameMbhI unhIM bhavyajIvoMko sAsvAdana guNasthAna prApta hotA hai jinakA ardhapudgalaparAvarta zeSa saMsAra rahA ho| kahA bhI hai ki antamuhUtamAtramapi spRSTaM bhavedyaH samyaktvam / teSAmapApudgalaparAvarta eva saMsAraH // 1 // arthAt antarmuhUrta mAtrakAla paryanta jina jIvoMne samyaktvako sparza kara liyA hai, unakA ardhapudgala parAvarta hI zeSa saMsAra rahA hai adhika nahIM, utane kAla bAda ve jIva avazya mokSa padako prApta karatehaiM / isa lie sAsvAdana guNasthAnako bhI guNasthAnakatva siddha hotA hai / sAsvAdana guNasthAnameM rahA huA jIva midhyAtva, narakatrika (naraka gati 1 narakakA Ayu 2 narakakI anupUrvI 3) eka indriyAdi jAti catuSka, (eka indriyase lekara caturindriyataka ) sthAvara catuSka. (1 sthAvaranAmakarma, 2 sUkSmanAma karma 3 aparyAptanAmakarma 4 sAdhAraNanAmakarma) AtApanAmakarma, antima saMsthAna, antima saMghayaNa npuNskved| evaM ina solaha karmaprakatiyoMke bandhakA abhAva honese ekasau eka karmaprakRtiyAM bA~dhatA hai| sUkSmanAmakarma, aparyAptanAmakarma, sAdhAraNanAmakarma, AtApanAmakarma, mithyAtvamohanIya aura * narakAnupUrvI, ina cha:makatiyoMke udayakA abhAva honese ekasau gyAraha karmaprakRtiyoMko vedatA hai / isa guNasthAnameM ekasauar3atAlIsa karma prakRtiyoM
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) guNasthAnakramAroha. meMse eka tIrthakaranAmakarmako varjakara bAkI kI eksau| chahatAlIsa karma prakRtiyAM sattAmeM sthita rahatI haiM / // dUsarA guNasthAna samApta // aba tIsare mizra guNasthAnakA svarUpa likhate haiMmizrakarmodayAjIve, smygmithyaatvmishritH| yo bhAvontarmuhUrta syAttanmizrasthAnamucyate // 13 // zlokArtha-mizrakarmake udayase jIvake andara samyaktva aura mithyAtva mizrita jo antaramuhUrta bhAva rahatA hai use mizraguNasthAna kahate haiM / vyAkhyA--mohanIyakarmakI dvitIya prakRtirUpa darzanamohanIya mizrakarmake udayase jIvake andara jo samakAla hai, yAne samyaktva aura mithyAtvameM samAnatAjanya antaramuharta jo mizrita bhAva hai, use mizriguNasthAna kahate haiN| samyaktva aura mithyAtvake paraspara milajAnepara jo jAtyantara bhAva utpanna hotA hai, usehI mizra kahate haiM / . isI bAtako puSTa karaneke lie zAstrakAra svayameva dozlokoM dvArA dRSTAnta pharamAte haiMjAtyantarasamudbhUti, vaDavAkharayoyathA / guDadanoH samAyoge, rasabhedAntaraM yathA // 14 // tathA dharmadvaye zraddhA, jAyate smbuddhitH| mizro sau bhaNyate tsmaadbhaavojaatyntraatmkH||15|| zlokArtha-jisa prakAra ghor3I aura gadhekA saMyoga honepara jAtyantara (khaccara) uptanna hotA hai, tathA gur3a aura dahIke saMyogase jaise anya hI rasAntara paidA hojAtA hai, vaise hI mithyAtva
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA muNasthAna. aura samyaktvake milajAnese eka judA hI bhAvAntara utpanna hojAtA hai, aura use hI mizraguNasthAna kahate haiN| mizraguNasthAnameM rahA huA jIva jo kAma nahIM karatA so kahate haiM AyurvadhAti nojIvo, mizrastho mriyate na vaa| sadRSTirvA kudRSTiA, bhUtvA maraNamaznute // 16 // zlokArtha-mizraguNasthAnasthajIva AyukA bandha nahIM karatA aura nA hI kAla karatA, samyaktva prAptakarake yA mithyAtva prApta karake kAla karatA hai| vyAkhyA-mizraguNasthAnameM rahA huA prANI parabhavasaMbandhi Ayu nahIM bA~dha sakatA aura nA hI mizrameM kAla krtaa| kintu samyagdRSTI hokara yA mithyAdRSTI hokara hI kAla dharmako prApta hotA hai| arthAt pUrva avasthA meM yadi mithyAtvameM rahakara Ayu bA~dhA ho to mithyAdRSTI hokara aura yadi samyaktvameM sthitaraha kara Ayu bA~thA ho to samyagdRSTI hokara mRtyuko prApta hotA hai| mizraguNasthAnake samAnahI kSINamoha bArahaveM tathA sayogikevali terahaveM guNasthAnameM bhI jIva kAla nahIM krtaa| jina jina guNasthAnoM meM jIva kAla karatA hai aura jina guNasthAnoMko parabhavameM sAtha lejAtA hai, unheM nAmapUrvaka kahate haiM / 1 mithyAtva 2 sAsvAdana 4 avirati 5 dezavirati 6 pramattazramaNa 7 apramatta 8 apUrvakaraNa 9 anivRttibAdara 10 sUkSmasaMparAya 11 upazAntamauha 14 ayogikevali / ina gyAraha guNasthAnoM meM jIva kAla karatA hai, arthAta ina pUrvokta gyAraha guNasthAnoM meM se kisI bhI eka guNasthAnameM sthita hokara kAla karatA hai / mithyAtvaguNasthAna, sAsvAdana guNasthAna tathA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12) guNasthAnakramAroha. avirati samyagdRSTi guNasthAna, ye tIna guNasthAna jIvake sAtha parabhavameM jAte haiM, yAne ina tInoM guNasthAnoM meM se kisI eka guNasthAnako sAtha lekara jIva parabhavameM jAtA hai| aba mizraguNasthAnI jIvakI gati tathA mRtyu kahate haiMsamyagmithyAtvayormadhye, AyuryenArjitaM puraa| mriyate tena bhAvena, gatiM yAti tdaashritaam||17|| zlokArtha-samyaktva aura mithyAtvake madhyameM jisa jIvane prathama Ayu vA~dha liyA ho vaha jIva usI bhAvase mRtyuko prApta hotA hai aura tadAzritagatimeM hI jAtA hai // ___ vyAkhyA-jisa jIvane mizraguNasthAnakI avasthAse prathama hI samyaktva yA mithyAtvake bIcameM parabhavakA Ayu bA~dha liyA hai, vaha jIva mizraguNasthAnako prApta karake bhI usa pahale hI bhAvase mRtyuko prApta hotA hai jisameM usane prathama AyukarmakA bandha kiyA ho| jisa bhAvameM AyukA bandha kiyA ho marakara usIbhAva Azrita gatiko prApta karatA hai / mizraguNasthAnameM rahA huA jIva tiryacakI gati, tiryacakA Ayu aura tiryacakI anupUrvI, nidrAnidrA, pracalA pracalA aura styAnaddhi, durbhaganAmakarma, duHsvaranAmakarma, anAdeyanAmakarma, anantAnubandhi krodha-mAna-mAyA-lobha, nyagrodhasaMsthAna, sAdisaMsthAna, vAmanasaMsthAna, tathA kubjasaMsthAna, ye cAra madhyasaMsthAna, RSabhanArAcasaMghayaga, nArAcasaMghayaNa, arddhanArAcasaMghayaNa tathA kIlikAsaMghayaNa, nIcagotranAma karma, udyotanAmakarma, a prazastavihAyogati aura striived| inapUrvokta 25 paccIsakarma prakRtiyoM ke bandhakA nirodha karatA hai / tathA isa guNasthAnameM manuSya aura * devasaMbandhi AyubhI nahIM bA~dhatA, ataH kevala 74 cuhattara karma
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthA guNasthAna. makRtiyoMkA hI bandha karatA hai / isa guNasthAnameM cAra anantAnu bandhikaSAya, sthAvaranAma karma, ekendriyanAma karma, vikalendriyatrika (dIndriya trIndriya tathA caturindriya ) tathA manuSya aura tiryaMca saMvandhi anupUrvI, inapUrvokta karmaprakRtiyoMkA udayabhAva na honese tathA mizrakA udaya honese 100 ekasau karmaprakRtiyoMko vedatAre aura isa guNasthAnake svAmIkI sattA 147 ekasau saiMtAlIsa karmaprakRtiyAM rahatI haiN| // tIsarA guNasthAna samApta // aba caturtha guNasthAnakA svarUpa likhate haiN| caturtha guNasthAnakA svAmI samyagdRSTI hI hotA hai. isa lie samyaktva kisa taraha prApta hotA hai ? zAstrakAra prathama isa bAtako batAte haiM yathokteSu ca tattveSu, rucirjIvasya jAyate / nisargAdupadezAhA, samyaktvaM hi taducyate // 18 // zlokArtha-yathokta tatvoM meM jIvakI svabhAvase yA upadezadvArA mo ruci hotI hai, use samyaktva kahate haiM / vyAkhyA-manavAle bhavya paMcendiya jIvako nisarga se, yAne pUrvabhava janitaabhyAsa vizeSa se prApta kI huI jo AtmanirmalatA hai, usake svabhAvase yA sadguruupadiSTazAstrazravaNadvArA sarvadevamaNIta jIvAjIvAdi tatvoMke andara jo ruci-zraddhA hotI hai, use samyaktva kahate haiM / zAstrameM kahA bhI hai-rucirjinoktatatveSu samyak bhaddhAnamucyate / jAyate tanisargeNa, guroradhigamena vA // 1 // ___artha-jinezvara devake kathana kiye hue tatvoM meM jo ruci hoto hai use hI samyak zraddhAna kahate haiM aura vaha do prakArase
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ (14 ) guNasthAnakamAroha. mApta ho sakatI hai| eka to svabhAvase aura dUsare guru Adike updeshdvaaraa| aba apirati samyagdRSTipaneko kathana kahate haiMdvitIyAnAM kaSAyANAmudayAvatavarjitam / samyaktvaM kevalaM yatra taccaturtha guNAspadam // 19 // zlokArtha-dUsare kaSAyoMke udaya hone se vratavarjita kevala samyaktvamAtra hI jahA~para hotA hai, use caturtha guNasthAna kahate haiM / vyAkhyA-prathamakI anantAnugandhi caukar3Iko varjakara dUsare bhedavAle apratyAkhyAnIya krodha-mAna-mAyA-lobharUpa kaSAyoM ke udaya honese vrata niyama rahita kevala samyaktvamAtra hI jahaoNpara hotA hai, use caturtha guNasthAna kahate haiM / arthAta jisameM niyama udaya nahIM AtA aura kevala samyaktvamAtra hI hotA hai, use avirati samyagdRSTi nAmaka caturtha guNasthAna kahate haiM / caturtha guNasthAnameM vrata pratyAkhyAna kyoM nahIM udaya AtA? isa bAtako dRSTAnta dvArA samajhAte haiM-jisapakAra koI eka manuSya nyAyotpanna saMpadAyukta zreSTha bhogakulameM paidA hokara bhI dyUtAdi vyasanoM se dUSita hai / eka dina usa AdamIse vyasanI honeke kAraNa kucha aparAdha ho gayA / aparAdha jAhira honese rAjakIyapuruSa kotavAla vagairaha logoMne use pkdd'liyaa| aba vaha kotavAla logoMke hAthameM AyA huA AdamI apane kiye hue kutsita karmako jAnatAhuA bhI apane kulakI sukhasaMpadAko icchatA hai, magara una kotavAla subhaTa logoMse chUTaneko asamartha hai / basa ThIka usI prakAra yaha jIva bhI aviratirUpa kutsita karmako jAnatA huA viratirUpa sukhasaundaryako icchatA hai| kintu rAjakIya mubhaToMke samAna apatyAkhyAnIyAdi kaSAyoMke vazahokara virati
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ....cauthA guNasthAna......... 15 ). niyama pratyAkhyAna dhAraNa karaneko asamartha hai, arthAta caturtha guNasthAnIya prANI kisI prakAra bhI zArIrika niyama pratyAkhyAna nahIM dhAraNa kara sktaa| aba caturtha guNasthAnakI sthiti kahate haiMutkRSTAsya trayastriMzatsAgarAsAdikAsthitiH / tadarddhapudgalAvartabhavaibhavyairavApyate // 20 // zlokArtha-isakI utkRSTasthiti kucha adhika 33 tetIsa sAgaropamakI hai aura jinakA ardhapudgala parAvarta bAkI saMsAra rahA ho unhIM bhavyajIvoMko yaha guNasthAna prApta hotA hai| vyAkhyA-isa avirati samyagdRSTi guNasthAnakI utkRSTa sthiti kucha adhika 33 tetIsa sAgaropamakI hai, yaha 33 sAgaropamakI sthiti sarvArthasiddhavimAnasaMbandhi samajhanA aura jo adhika kahI hai, vaha devalokase cakkara manuSyabhavasaMbandhi samajhanA / isI prakAra isa guNasthAnakI utkRSTasthiti kucha adhika tetIsa sAgaropamakI ho sakatI hai anyathA nhiiN| isa avirati samyagdRSTinAmA caturtha guNasthAnako ve hI bhavyajIva prApta kara sakate haiM ki jinakA ardha pudgala parAvartta mAtrakAla zeSa saMsAra rahA ho // aba samyagdRSTike guNa batAte haiNkRpaaprshmsNvegnirvedaastikylkssnnaaH| guNA bhavanti yaccitte, sa syAtsamyaktvabhUSitaH // 21 // zlokArtha-kRpA, prazama, saMvega, nirveda, AstikyalakSaNa, ye pUrvokta guNa jisake cittameM haiM, vaha manuSya samyaktvase vibhUSita hotaahai| - vyAkhyA-dukhI jIvoMke duHkhako dUra karanekI icchArUpa kapA,
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAnakramAroha. kopAdikAraNa upasthita honepara bhI krodhAbhAvarUpa prazama, siddhirUpa mandirameM car3haneke lie sopAnake samAna samyagjJAnAdi meM utsAharUpajo mokSapadakA abhilASa hai, tadrUpa saMvega, atyanta kutsita saMsAra kArAgArase nikalanemeM daravAjeke samAna vairAgyarUpa nirveda, zrIsarvajJadevapraNIta samasta bhAvoMkI astitvabuddhirUpa Astikya, ye pUrvokta lakSaNavAle guNa jisa jIvake hRdayameM nivAsa karate haiM, vaha jIva samyaktvase vibhUSita kahA jAtA hai / arthAt pUrvokta guNayukta manuSya samyaktvadhArI hotA hai| . aba samyagdRSTI jIvakI gati batAte haiM- kSAyopazamiko dRSTiH, syAnnarAmarasaMpade / kSAyikItu bhave tatra triturye vA vimuktaye // 22 // zlokArtha-kSAyopazamika samyaktvavAlA jIva kAlakarake manuSya yA deva saMbandhi saMpadAko prApta karatA hai kintu kSAyika samyaktvavAlA jIva to usI bhava meM athavA caturtha bhava meM mukti prApta karatA hai // vyAkhyA-jIvake pariNAma vizeSako karaNa kahate haiM / vaha karaNa tIna prakArake hote haiN| 1 yathApravRtti karaNa, 2 apUrva karaNa, 3 anivRtti karaNa / ye tIna karaNa kahe jAte haiN| jisa prakAra kisI parvatakI nadImeM pAnIke pravAhase rakhar3atA huA pASANakhaNDa golAkAra hojAtA hai, usI nyAyase yaha jIva bhI anAdikAlase saMsArameM rakhar3atA huA Ayu karmako varjakara sAtoM hI karmoMkI sthiti ko kucha kama eka koTAmoTI sAgaropama pramANavAlI karatA huA jisa adhyavasAyake dvArA graMthIke samIpa taka
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthA guNasthAna. (17) AtA hai, usa adhyavasAya vizeSako hI yathApravRttikaraNa kahate haiN| yathApravRttikaraNa karake pUrva kAlameM na prApta huA ho, aise adhyavasAyake dvArA jo saghana rAgadveSa pariNatirUpa graMthIko bhedana karatA hai, usa adhyavasAya vizeSako dUsarA apUrvakaraNa kahate haiN| jisa anivRttaka adhyavasAya vizeSake dvArA graMthI bhedana karake. paramAnanda denevAle samyaktvaguNako prApa karatA hai, use anivattikaraNa kahate haiN| samyaktvaguNakI prAptimeM rukAvaTa karanevAlA anAdikAlase AtmAke sAtha saghana rAga dveSarUpa eka pudgala puMja (saghana karmasamUha) hotA hai, usIko graMthI kahate haiN| usa graMthIko bhavya jIva apUrvakaraNadvArA bhedana karake anivRttikaraNameM samyaktvaguNako prApta karatA hai| kintu graMthI bhedana kiye binA jIvako samyattvaguNa prApta nahIM hotaa| zrI jinabhadragaNI kSamAzramaNamahArAja pharamAte haiM____ antima koDAkoDI, savvakammANamAuvajjANaM / paliAsaMkhijjaime, bhAge khINe habai gaMThI // 1 // artha-Ayukarmako varja kara bAkIke sAtoM hI karmoMkI antima sthiti jaba eka kor3A kor3I sAgarakI rahatI hai, taba usameM se palyopamakA asaMkhyAtavA~ bhAga kSINa honepara graMthI bhedana hotI hai / pUrvokta jo tIna karaNa batAye haiN| unameM se prathama karaNa to graMthI bhedanake pUrvameM hI hotA hai / dUsarA graMthI bhedana karate samaya hotA hai, arthAt dUsare apUrva karaNa nAmA karaNameM yaha jIva durbhedya karkaza nibir3a rAgadveSa pariNatirUpa graMthIko bhedana karatA hai| tIsarA karaNa graMthI bhedanake bAda samyaktvakI prApti honese hotA hai / isa bAtakoM bhalI bhA~ti samajhAneke lie yahA~ para eka dRSTAnta diyA jAtA hai / jisa taraha koI tIna AdamI kisI eka nagarako jA rahe haiN| kintu parvatakI aTavIkA bhayAnaka mArga honeke kAraNa unheM calate calate
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ (18) guNasthAnakramAroha. sUryAsta honekA samaya ho gyaa| isa lie ve tInoM hI jane mArga taha karaneke lie jaladI jaladI jA rahe haiM / daivayoga usa aTavIke bhayAnaka mArgameM una tInoM janoMko do cora mila gye| sAmane do coroMko dekhakara una tInoM musApharoMkA hRdaya ghabharA uThA aura isa vakta kyA karanA cAhiye ? isa vicArameM par3a gye| isa samaya una tIna musApharoMmeMse eka musAphara to bhIru honeke kAraNa atyanta bhayabhIta ho kara pIche bhAga gyaa| ekako una coroMne pakar3a liyA, kintu tIsarA kucha jabaradasta thA ataeva vaha una coroMse lar3ane lagA / antameM vaha tIsarA musAphara donoM coroMko mAra pITa kara apane icchita sthAnapara pahu~ca gyaa| isa dRSTAntakA upanaya, isa prakAra samajhanA-una tIna musApharoM ke samAna saMsArI jIva haiM, bhayaMkara aTavIke samAna saMsAra hai, du. laidhya aTavImArgake samAna graMthI samajhanA, laMbe rAsteke samAna jIvakI karmasthiti hai,do coroMke samAna rAga aura dveSa samajhanA, aura jo musApharoMke jAnekA icchita sthAna yA nagara hai, vaha smyktv| jo manuSya prathama coroMko dekhakara hI bhayabhIta hokara pIche lauTa gayA hai, usa jIvakI saMsArameM paribhramaNa karanekI abhI sthiti bahuta hai, arthAt usa jIvako bhArI karmI samajhanA cAhiye / jisa manuSyako coroMne pakar3a liyA hai, usake samAna rAgadveSa grasita saMsArameM paribhramaNa karanevAlA bhavya prANI samajhanA aura jo manuSya coroMse na Darakara, unheM mAra pITakara apane icchita sthAnapara pahu~ca gayA hai, vaha samyagdRSTI jIva samajhanA, arthAt usake samAna samyagdRSTI jIva hai| isa dRSTAntake upanayase graMthIbhedana sahita tInoM karaNakA svarUpa bhalI bhA~ti samajhA jA sakatA hai| __yathApravRttikaraNa karake jIva graMthI dezako prApta karatA hai aura apUrvakaraNa karake graMthIko bhedana karatA hai / isake bAda
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthA guNasthAna. (19) koi eka jIva apanI mithyAtva pudgalarAziko vibhAgita karake mithyAttvamohanIya, mizramohanIya aura samyaktvamohanIyarUpa tIna puMja karatA hai| jaba vaha anivRttikaraNa karake zuddha hokara udayameM prApta huve mithyAtvako kSaya kare aura udayameM na prApta huve mithyAtvako upazamA deve, taba usa jIvako kSAyopazamika samyaktvakI prApti hotI hai| jaba kSAyopazamika samyagdarzana prApta ho gayA, taba use manuSya tathA devagati prApta ho sakatI hai| apUrvakaraNa karake jisa jIvane tIna puMja kiye haiM, vaha jIva yadi caturtha guNasthAnase hI kSapakapanekA prAraMbha kare, to prathama anantAnubandhi cAra kaSAya,1 mithyAtva mohanIya,1 mizra mohanIya aura 1 samyaktva mohanIya, ina sAtoM prakRtiyoMko sattAse kSaya karanepara use kSAyika samyaktva guNa prApta hotA hai / kSAyika samyaktvavAle jIvane yadi kSAyika samyaktva prApta karanese pahale AyukA bandha na kiyA ho to vaha jIva usI bhavameM mokSapadako prApta karatA hai, yadi pahale AyukA bandha karake pIche kSAyika samyaktva prApta kiyA ho to vaha jIva tIsare bhavameM mokSapadako prApta karatA hai, aura yadi asaMkhya varSoMkA manuSyAyu yA tithaMcAyu bA~dhakara pIche kSAyika samyaktva prApta kiyA ho to vaha jIva cauthe bhavameM mokSako prApta karatA hai| aba avirati guNasthAnavI jIvakA kRtya batAte haiMdeve gurau ca saGke ca, sadbhaktiM zAsanonnatim / avratopi karoyeva, sthitasturyaguNAlaye // 23 / / zlokArtha-caturtha guNasthAnameM vratarahita bhI jIva deva-gurusaMghakI bhakti tathA jinazAsanakI samunnati karatA hai /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ (20) guNasthAnakramAroha. vyAkhyA-caturtha guNasthAnameM rahA huA avirati samyagdRSTI jIva vrata niyama rahita bhI deva-guru-saMghakI bhakti tathA jinazAsanakI samunnati karatA hai, arthAt prabhAvaka zrAvaka honese jinazAsanakI pUjA prabhAvanAdi unnati karatA hai / tathA avirati samyagdRSTi guNasthAnameM rahA huA jIva tIrthakara nAmakarma, deva saMbandhi Ayu tathA manuSya saMbandhi AyukA bandha honase 77 satattara karmaprakRtiyoMko bA~dhatA hai| mizramohanIyakA anudaya honese aura samyaktvamohanIya, tathA anupUrvI catuSkakA udaya honese 104 ekasau cAra prakRtiyoMko vedatA hai, tathA 138 ekasau ar3atIsa karmaprakRtiyA~ sattAmeM rakhatA hai| upazamazreNIvAlA jIva cauthe guNasthAnase lekara gyArahaveM guNasthAna paryanta sarvatra ekasau ar3atAlIsa karmaprakRtiyA~ sattAmeM rakhatA hai| kSapakazreNIvAle jIva saMbandhi prakRtiyoMkI sattA prati guNasthAna Age calakara kathana kareMge / // cauthA guNasthAna samApta // aba pA~caveM dezavirati guNasthAnakA svarUpa kahate haiMpratyAkhyAnodayAdezaviratiryatra jAyate / tacchrAddhatvaM hi dezonapUrvakoTigurusthitiH // 24 // zlokArtha-pratyAkhyAnake udayase jahA~para dezavirati hotI hai, vahA~ para zrAvakapanA hotA hai aura usakI deza UnA pUrvakoTI gurusthiti hotI hai| vyAkhyA-paMcama guNasthAnavartI jIvako samyaktvaavabodhajanya vairAgyase sarvavirati icchate hue bhI sarvaviratiko
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ guNasthAna. (21) rukAvaTa karanevAle pratyAkhyAna bhedavAle kaSAyoMke udayase sarvaviratiko grahaNa karanekI zakti prApta nahIM hotI, parantu jaghanya, madhyama aura utkRSTa dezavirati hI prApta kara sakatA hai / jaghanya deza virati-sthUla hiMsAdi parityAgase tathA madirA mAMsakA parihAra, paMcaparameSThi namaskAra mahAmaMtrakA smaraNa, ityAdi niyama mAtra dhAraNa karanese prApta hotI hai| arthAt pUrvokta vastuoMkA parityAga karane aura navakAra maMtrakA smaraNa tathA niyama mAtra grahaNa karanese jIvako jaghanya dezavirati pApta hotI hai| madhyama dezavirati akSudrAdi guNa tathA nyAyasaMpanna vibhava, ityAdise yA dharmake yogya guNa dhAraNa karanevAle, gRhasthAzramake ucita SaTkarma karanevAle, aura jina bAraha vratoMkA svarUpa Age calake kathana kareMge, unheM dhAraNa karanevAle sadAcArI jIvako prApta hotI hai| zAstrameM kahA bhI hai ki-dharmayogyaguNAkIrNaH, SadkarmA dvAdazavataH, gRhasthazca sadAcAraH, zrAvako bhavati madhyamaH // 1 // artha-dharmake yogya guNoMse yukta, SaTkarma karanevAlA, aura bAraha vrata pAlanevAlA, sadAcArI gRhasthI, madhyama zrAvaka hotA hai / utkRSTa dezavirati-sadAkAla sacitta AhArakA parityAga karanevAlA, pratidina eka daphA bhojana karanevAlA, sadAkAla zuddha brahmacarya vratako pAlanevAlA, mahAvratoMko grahaNa karanekI icchAvAlA, tathA gRhastha saMbandhi vyApArako tyAganevAlA zramaNopAsaka (zrAvaka) prApta kara sakatA hai| kevala bAraha vratoMko dhAraNa karane tathA sthUla hiMsAdikA parityAga karane mAtrase utkRSTa dezavirati nahIM prApta hotI, kintu pUrvokta vizeSaNoM sahita hI utkRSTa dezaviratikA dhAraka hotA hai| yaha pUrvokta tIna prakArakI dezavirati jahA~ para hotI hai, vahA~ para dezavirati zrAvaka panA hotA hai, arthAt use dezavirati nAmaka paMcama guNasthAna
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ (22) guNasthAnakramAroha. kahate haiN| isa pUrvokta dezavirati paMcama guNasthAnakI usa sthiti dezaUnA yAne ATha varSa kama pUrvakaror3akI hai| bhASyakAra mahAtmA bhI pharamAte haiM-paDAvalI sAsvAdanaM samadhikatrayastriM zatsAgarANi caturtham / dezona pUrvakoTI paMcamakaM trayodazaM ca punH||1|| artha-cha: AvalI kAlakI sthiti, sAsvAdana guNasthAnakI hai, kucha adhika tetIsa sAgaropamakI sthiti cauthe guNasthAnakI hai, deza UnA pUrvakoTI pA~caveM guNasthAna tathA terahaveM guNasthAnakI hai| ____aba dezavirati guNasthAnake andara dhyAnakI saMbhAvanA kahate haiM AtaraudraM bhavedatra maMdaM dhayaM tu madhyamam / SaTkarma pratimAzrAddha vratapAlanasaMbhavam // 25 // zlokArtha-isa guNasthAnameM Artaraudra dhyAna manda hote haiM aura dharmadhyAna madhyama hotA hai, tathA chaH kRtya, gyAraha pratimA, zrAvakake vrata pAlana karanekI saMbhAvanA hotI hai| ___vyAkhyA-dezavirati guNasthAnameM Arta raudra tathA dharmadhyAna, ye tIna dhyAna hote haiM / zukla dhyAnakI saMbhAvanA sAtaveM guNasthAnase hotI hai, isaliye usake bheda prabheda Age calakara kSapakazreNImeM btaaveNge| ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna, tathA zukladhyAna, ina cAroM dhyAnoMke eka ekake cAra cAra pAye hote haiM / ArtadhyAnake cAra pAyoMke nAma-1 aniSTayogArga, 2 iSTaviyogAna, 3 rogAta, 4 nidAnAta, ye cAra pAye AtadhyAnake samajhane / aba raudradhyAnake cAra pAye batAte haiM, 1 hiMsAnandaraudra, 2 mRSAvAdAnandaraudra, 3 cauryAnandaraudra, 4 saMrakSaNAnandaraudra / ye donoM Arca aura raudradhyAna pA~caveM guNasthAnameM mandatayA hote haiM aura
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ guNasthAna. (23) jyoM jyoM dezavirati adhikAdhikatara vRddhigata hotI jAtI hai, tyoM tyoM Arta aura raudradhyAna bhI adhikAdhikalara mandatAko prApta hote jAte haiN| tathA jitanI jitanI Arta aura raudradhyAnakI mandatA hotI jAtI hai, utanI hI utanI mandatAko prApta hue hue dharmadhyAnameM adhikatA prApta hotI hai| parantu isa guNasthAnameM dharmadhyAnakI utkRSTatA prApta nahIM hotI, aura yadi kisI samaya dharmadhyAnakI utkRSTatA use prApta ho jAye, to phira vahA~ para bhAvase use sarva viratipanA prApta ho jAtA hai| pUrvokta madhyama dharmadhyAnake andara chaH kRtya, gyAraha zrAvakakI pratimA aura zrArakake bAraha vrata, ye saba dezavirati guNasthAnavI jIva pAla sakatA hai / Upara batAye hue chaH kRtyoMkA spaSTIkaraNa nIce mujaba samajhanA / devapUjA gurupAstiH, svAdhyAyaH saMyamastapaH / dAnaM ceti gRhasthAnAM SaTkarmANi dine dine // 1 // artha-dezavirati paMcama guNasthAnameM rahanevAle zrAvakako 1 devapUjA, 2 gurumahArAjakI sevAbhakti, 3 yathAzakti svAdhyAya, 4 pA~coM indriyoMkA damana (nigraha), 5 yathAzakti tapazcaryA, tathA 6 dAna denA, ye chaH kRtya pratidina karane cAhiyeM / dezavirati guNasthAna sthAyI zrAvakako bAraha vrata sadaiva pAlane cAhiyeM, jina bAraha vratoMkA yahA~ para prathama nAma batAkara svarUpa likhate haiN| pahalA vrata-1 sthUla hiMsAkA parityAga, 2 sthUla mRSAvAdakA parityAga, 3 sthUla corIkA parityAga, 4 parastrIkA sarvathA parityAga, 5 sthUla parigrahakA parimANa karanA, 6 apane AnejAneke lie dizAoMkA parimANa karanA, 7 bhogopabhoga karanemeM parimANa karanA, 8 anarthadaMDakA sarvathA parityAga karanA, 9 sAmAyika vrata grahaNa karanA, 10 dezAvakAzika vrata grahaNa karanA, 11 pauSadha upavAsa vrata grahaNa
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ (24) guNasthAnakramAroha. karanA aura 12 atithisaMvibhAga karanA, ye pUrvokta bAraha vratoMke saMkSepase nAma janAye haiM, ina bAraha vratoMkA pAlanevAlA prANI kramase sarvaviratike yogya hotA hai / Upara kahe huve Arta, raudra tathA dharmadhyAnakA svarUpa prasaMgase Age calakara chaThe guNasthAnameM likheMge, yahA~ para prasaMgase dezavirati guNasthAnake yogya bAraha vratoMkA svarUpa likhanA ucita hai| (bAraha vratoMkA svarUpa.) bAraha vratomeM pAMca to aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata haiM, isa taraha bAraha vrata hote haiM / pA~ca aNuvratoMmeMse pahalA sthUla jIvoMkI hiMsAkA parityAgarUpa hai| isa vratako gRhastha zrAvaka dvividha-trividha bhaMgadvArA grahaNa karatA hai| sthUla zabdase dvIndrivAdi trasajIvoMsaMbandhi saMrakSaNa smjhnaa| tathA vinA svArtha nirarthaka sthAvara jIvoMkI bhI hiMsA vividha trividha na karanA cAhiye / dvividha trividhakA matalaba yaha hai ki sthUla jIvoMkI hiMsA na to kare, aura na anyase karAve, isa bhaMgako dvividha kahate haiN| mana-vacana-kAyAse sthUla jIvoMkI hiMsA na to kare aura na karAve. ise vividha trividha kahate haiN| arthAt dvividha trividhakA matalaba yaha hai ki jaba gRhasthI sthUla hiMsAdikI viratiko grahaNa karatA hai, taba isa prakAra pratyAkhyAna (niyama) letA hai-mana-vacana-kAyAse sthUla hiMsAdi AraMbha na to karU~ na karAUM, magara anumodana karanekA use chUTA hai, yAne anumodana karanekA use niSedha nahIM, kyoMki gRhasthIko kaI sAvadha kAryoMkI anumodanA karanI par3atI hai, isa liye yaha bhaMga gRhasthIko khulA hotA hai| yadi koI yahA~ para yaha zaMkA kare
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ (25) pA~cavA~ guNasthAna. ki zrI bhagavatI sUtrameM zrAvakake liye bhI trividhaM trividhena, aisA pATha AtA hai, arthAt gRhasthake liye bhI trividha trividha pratyAkhyAna karanekA pharamAyA hai, to phira yahA~ para dvividha trividha kahanekI kyA jarUra ? vaisA hI kyoM na kiyA jAya / isake uttarameM samajhanA cAhiye ki usa taraha trividha trividha bhaMgakA avizeSapanA hai, yAne pUrvokta bhaMgakA alpa ThikAne hI vyApakapanA hai / vaha yoM samajhanA-jo gRhastha dIkSA lenekI icchA rakhatA ho vaha yadi sthUla hiMsAse virati dhAraNa kare to avazya trividhaM trividhena, pAThase pratyAkhyAna kare / kintu bahulatAse dvividha trividhake bhaMgase hI grahaNa kiyA jAtA hai / pahale aNuvratake cha: bhaMga hote haiM, jisameM prathama bhaMga to kaha hI diyA, aba Ageke pA~ca ye haiM-dvividha dvividha, yaha dUsarA bhaMga samajhanA, dvividha ekavidha, yaha tIsarA bhaMga, ekavidha tri. vidha, yaha cauthA bhaMga, ekavidha dvividha, yaha pA~cavA~ bhaMga aura ekavidha ekavidha, yaha chaThA bhaMga samajhanA / isa taraha pUrvokta prakArase pahale aNuvratake ye chaH bhaMga hote haiM / isI taraha dUsare vratoMke bhI samajhalene / pahale aNuvratake jo pUrvokta cha: bhaMga batAye haiM, unheM sAta guNAkAra karake unameM chaHaura milAnese ar3atAlIsa bhaMga hote haiN| isI prakAra Ageke vratoM saMbandhi bhI samajhanA, arthAt pahale vratase lekara bArahaveM vrata paryanta isI prakAra samajha lenA, samuccaya eka saMyogi, dvisaMyogi tathA trisaMyogi, evaM bAraha hI vratoMke paraspara saMyogi bhaMga karanepara yadi sabakI saMkhyA kI jAya to terahasau caurAsI karor3a, bAraha lAkha, satAsI hajAra aura dosokI hotI hai / graMtha bar3A honeke bhayase yahA~ para isa viSayako. savistara nahIM likhA hai, yadi kisI pAThaka mahAzayakI isa viSa
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ (26) guNasthAnakamAroha. yako vizeSa jAnanekI jijJAsA ho, to zrAvaka tabhaMga prakaraNa tathA dharmaratna vagairaha graMthAvalokana karake apanI icchA pUrNa kara leve / ___gRhastha zrAvakako munise savA vizvA (savAvasA) dayA hotI hai / so isa prakAra samajhanA-sUkSma tathA sthUla, ye do prakArake jIva saMkalpa aura AraMbhase haNAye jAte haiM / una jIvoMmeM bhI do prakAra hote haiM, eka to sAparAdhi aura dUsare nirAparAdhi / una jIvoMkI hiMsA do tarahase hotI hai, eka to sApekSatayA aura dUsare nirapekSatayA / Upara kathana kiye huve sthUla zabdase trasajIva samajhane aura sUkSma zabdase ekendriyAdi jIva samajhane / sUkSma jIvoMke sthAvarAdi pA~ca bheda hote haiM, parantu jo sUkSma nAmakarmake udayase sarva leAkAkAzameM ThasAThasa bhare huve haiM, una jIvoMko yahA~ para lenekI jarUrata nahIM, kyoMki unheM zastra asrAdise koI nahIM haNa sakatA, kisI prakArakI takalIpha nahIM de sakatA, ve apanI Ayuko pUrNa karake hI mRtyuko prApta hote haiM / ataeva una jIvoM saMbandhi avirati janya pApakarma to lagatA hI hai, kintu hiMsA janya pApakarma nahIM lagatA, isa liye una jIvoMkI hiMsAkA abhAva honese unheM yahA~ para ginanekI AvazyaktA nahIM / pUrvokta sUkSma tathA sthUla donoM hI prakArake jIvoMkI hiMsAse muni loga sarvathA vimukta hote haiM, ataeva unheM bIsa vizvA dayA hotI hai / gRhasthako to kevala sthUla jIvoMkI hI hiMsAse nivRtti hotI hai, kyoMki gRhasthako sadA kAla pRthivI jala vanaspati agni vagairahakA AraMbha samAraMbha karanA par3atA hai, arthAt pA~ca sthAvarakI hiMsA to sadaiva gRhasthake pIche lagI huI hai / sUkSma jIvoM saMbandhi hiMsAse gRhasthI nahIM baca sakatA, isa liye daza vizvA to isa taraha hI ur3a jAtI hai / aba rahI sthala jIvoMkI hiMsA, vaha bhI
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ guNasthAna. (27) do prakArase hotI hai, eka to saMkalpase aura dUsare AraMbhase / saMkalpa janya hiMsAse, yAne manameM aisA vicAra ho ki isa jIvako maiM mArU~, ityAdi jo manake saMkalpase hiMsA hotI hai, usa hiMsAse gRhastha mukta ho sakatA hai, kintu AraMbha janya hiMsAse nivRtta nahIM ho sakatA, kyoMki khetI vAr3I vagairaha aneka prakArake AraMbha samAraMbhavAle vyApAra use apane svajana saMbandhi-kuTuMbiyoMke liye karane par3ate haiM aura una vyApAroMmeM trasajIvoMkI bhI hiMsA hotI hai / yadi gRhasthAvasthAmeM raha kara vyApAra vagairaha na kare, to kuTuMbakA nirvAha nahIM ho sakatA, isa liye vaha AraMbhavAlA vyApAra bhI use. karanA hI par3atA hai / usa AraMbhase pA~ca vizvA dayA ur3ajAtI hai, aba usake pAsa kevala pA~ca vizvA dayA zeSa rhii| ___saMkalpase trasajIvoMkI hiMsAmeM bhI do bheda haiM-sAparAdhi aura nirAparAdhi / usameM bhI gRhastha nirAparAdhi jIvoMkI hiMsAse nivRtta ho sakatA hai, parantu sAparAdhi jIvoMke liye to use vicAra karanA hI par3atA hai, arthAt sAparAdhi jIvoMke liye use vadha bandhana karanekA bhI saMkalpa karanA par3atA hai| isa taraha pA~ca vizvA dayAmeMse bhI AdhA bhAga calA jAtA hai / aba kevala dAI vizvA dayA usake pAsa rhii| nirAparAdhi jIvakI hiMsAmeM bhI do bheda haiM-eka to sApekSa aura dUsarA nirapekSa / usameMse gRhastha nirapekSa hiMsAse mukta ho sakatA hai, magara sApekSa hiMsAse nahIM chUTa sakatA, kyoMki nirAparAdhi ghor3e bailAdi bhAra vahana karane vAle jIvoM tathA vaise hI paThana pAThanameM yA anya kisI bhI kArya karanemeM pramAdI putrAdikako sApekSapane tAr3anA tarjanA karatA hai, isa liye DhAI vizvA dayAmeMse AdhA vibhAga jAnepara usake pAsa vahI savA vizvA dayA kAyama rahatI hai / isa taraha gRhastha zrAvakako
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAnakramAroha. savA vizvA dayA kahI hai| isa prakAra prathama vratakA svarUpa smjhnaa|| dUsarA vrata mRSAvAda viramaNa nAmaka hai, mRSAvAdake sUkSma aura bAdara, ye do bheda hote haiN| jisameM tIbra saMkalpa janya sthUla mRSAvAda aura hAsyAdi janya sUkSma mRSAvAda samajhanA / sUkSma mRSAvAdameM zrAvakako yatanA pUrvaka vartana karanA cAhiye, kintu sthUla mRSAvAdakA to avazya hI parityAga karanA cAhiye, kyoMki sthUla mRSAvAdase laukikameM bhI apakIrti hotI hai, tathA isase kabhI kabhI manuSyako mahAkaSTa bhI uThAnA par3atA hai| vizeSataH pRthvI, kanyA, gAya, dhanakI sthApana (kisIkI dharohara ) tathA kisIkI jhUThI sAkSI (gavAhI) denA, ye pA~ca sthUla mRSAvAda kahe jAte haiM / kanyA saMbandhi sthUla mRSAvAda ise kahate haiM-kanyA acchI ho nirogA ho tathApi kisI dveSa vaza hokara use viSakanyAtayA dUsaroMmeM pragaTa krnaa| kanyA rogISTA ho yA kharAba cAla calanavAlI ho tathApi kisI lobha vaza kisI acche gharAnemeM usakI zAdI karaneke liye, use suzIlA yA nirogAtayA logoMmeM prasiddha kare / evaM surUpAko kurUpA, kurUpAko surUpAtayA svArtha vaza logoMmeM khyApana kare / ityAdi kanyA saMbandhi sthUla mRSAvAda samajhanA / itanA aura bhI samajha lenA ki sthUla asatyameM dAsa dAsI vagairaha sarva dvipada saMbandhi asatyakA samAveza ho jAtA hai| . alpa dUdha denevAlI gAyako adhika dUdha denevAlI kaha kara becanA, evaM sarva catuSpada saMbandhi samajha lenA, ise gAya saMbandhi sthUla mRSAvAda kahate haiN| - isI taraha bhUmi tathA dUsarekI dharohara vageraha saMbandhi samajha lenA / asatya (mRSAvAda) cAra prakArakA hotA hai| usa cAra
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ guNasthAna. (29) prakArameM pahalA abhUtodbhAvana nAmA hai / abhUtodbhAvana use kahate haiM-AtmA sarvagata hai, athavA khar3a dhAnya-cAvalake samAna hI hai| ityAdi jo kathana karanA hai, ise hI asatyakA abhUtodbhAvana nAmaka prathama bheda kahate haiN| dUsarA bheda bhUtaninhava nAmaka hai| vidyamAna vastukA niSedha karanA, jaise ki AtmA hai hI nahIM, phira use sukha duHkha kisa taraha ho sakatA hai ? aura jaba AtmA hI nahIM taba puNya pApakI to saMbhAvanA hI kahA~ ? ityAdi jo padAthoMke astitvakA nAstitvarUpa kathana karanA hai, ise asatyakA dUsarA bheda samajhanA / asatyakA tIsarA bheda arthAntara nAmA hai, vastuko usake asalI svarUpase use viparIta rUpameM kayana karanA, jaise gAyako bhaiMsa, bhaiMsako gAya, bailako ghor3A, ghor3eko UMTa, ityAdi rUpase jo kathana karanA hai, use arthAntara nAmA asatyakA tIsarA bheda kahate haiM / cauthA asatyakA gardA nAmA bheda hai, gahoMke jude jude tIna bheda hote haiM / jisameM prathama to sAvadha vyApArameM pravRtti karAnA, arthAt kisI bhI pApAraMbhameM pravRtta honeke liye kisIko upadeza karanA, use go asatyakA prathama bheda samajhanA / dUsarA kisIko apriya kAraka vacana bolanA, jaise kANe AdamIko kANA kaha kara bulAnA / yadyapi kANeko kANA kaha kara bulAnA, yaha dekhanemeM to asatya nahIM mAlUma hotA, tathApi vaha vacana usake dilako dukhAnevAlA honese zAstrakAroMne use satyameM nahIM kintu asatyameM hI dAkhala kiyA hai| kalikAlasarvajJa zrImad hemacandrAcArya mahArAja bhI apane kiye yogazAstrameM likhate haiM kina satyamapi bhASeta, parapIDAkaraM vcH| lokepi zruyate yasmAta , kauziko narakaM gataH // 1 // isa liye dUsareko kheda karanevAlA satya vacana bhI goMke dUsare asatya bhedameM smjhnaa| tIsarA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ (30) guNasthAnakramAroha. kisIko Akrozase yA tiraskArase mArmika vacana bolanA yA mUrkha bevakUpha kaha kara usake dilako dukhaanaa| ityAdi hRdayako vedhavevAle vacanarUpa asatyase jIvoMko narakAdike duHkhoMkA anubhava karanA par3atA hai| zrIhemacandrAcArya mahArAjane pharamAyA hai ki jo manuSya mRSAvAdI hotA hai, use kAla karake nigoda, viryaca tathA narakameM jAkara paidA honA par3atA hai aura jahA~ para aneka prakArake duHkhoMkA anubhava karanA par3atA hai| corI karanevAle tathA parastrI bhoganevAle jIvako pApase mukta honeke aneka upAya haiM, kintu jo manuSya asatyavAdI hai, use asatya janya pApase mukta honeke liye koI upAya nhiiN| ataeva sujJa puruSoMko asatyakA svarUpa samajha kara usakA avazya parityAga karanA cAhiye / pUrvokta prakArase dUsare aNuvratakA svarUpa smjhnaa| aba tIsarA adattAdAna viramaNa nAmaka aNuvrata kahate haiN| ___ adattAdAna zAsrameM cAra prakArakA pharamAyA hai-tadAdhaM svAminAdattaM jIvAdattaM tathA param / tRtIyaMtu jinAdattaM, gurvadattaM turIyakam // 1 // artha-pahalA svAmI adatta hai, svAmI adattakA matalaba yaha hai ki mAlikakI rajA vinA vastuko grahaNa karanA, ise svAmI adatta kahate haiN| dUsarA jIva adatta hai| vRkSAdike phalaphUla tathA patrAdikako grahaNa karanA, ise jIvAdatta kahate haiM, kyoMki usa phala phUlAdike andara jo jIva haiM, unhoMne apane mANa grahaNa karanekI rajA nahIM dI hai / isa liye vaha jIva adatta kahA jAtA hai / gRhastha dvArA diyA huA AdhAkarmI AhAra (sAdhuke liye banAyA huA annapAna ) yadi sAdhu vizeSa kAraNa vinA grahaNa kare to vaha tIrthaMkarakI AjJA na honese tIrthakara adatta kahA jAtA hai, isI taraha yadi zrAvaka loga abhakSa
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ guNasthAna. (31) bhakSaNa kareM to vaha bhI tIrthakara adatta samajha lenaa| jo vastu guru mahArAjakI AjJA vinA aMgIkAra kI jAtI hai, cAhe vaha vastu nirdoSa hI ho, tathApi vaha guru adatta kahA jAtA hai / pahalA svAmI adatta sUkSma tathA bAdara bhedase do prakArakA hai, jisameM svAmIkI AjJA vinA yAne mAlikakI rajA sivAya tRNa vagairaha nirmAlya vastuko bhI jo aMgIkAra karanA hai, use sUkSma svAmi adatta kahate haiN| mAlikakI rajA vinA jo bar3I vastuko grahaNa karanA hai, arthAt jisa vastuke AdAnase lokameM apakIrti ho aura rAjAkI tarphase sajA mile, use sthUla yA bAdara svAmiadatta kahate haiM / tathA corIkI buddhise kisIkI alpa vastu bhI jo grahaNa kI jAtI hai, vaha bhI sthUla adatta hI kahA jAtA hai / isa prakAra cAra bheda sahita adattAdAnameM pahale svAmi adattake do bheda hote haiN| isa donoM prakArake svAmi adattamese gRhastha zrAvakako sUkSma svAmi adattameM to yatnapUrvaka bartAva karanA cAhiye aura sthUla adattAdAnakA sarvathA parityAga karanA cAhiye / sadAcArI gRhastha zrAvakako cAhiye ki vaha corIkI dAnatase kisIkI vastu na to khuda grahaNa kare, nA hI dUsarese grahaNa karAve aura corIkA AyA huA mAla yA koi vastu molako bhI grahaNa na kre| isa tarahase adattAdAna (corI) kA svarUpa samajha kara gRhasthIko sthUla corIkA parityAga karanA cAhiye // .. ___ aba caturtha svadArAsaMtoSa nAmaka aNuvratakA svarUpa likhate haiM-saMtoSaH svadAreSu, tyAgazvAparayoSitAm / gRhasthAnAM prathayati, caturtha tadaNuvratam // 1 // artha-apanI vivAhita strI para saMtoSa rakha kara parastrIkA parityAga karanA yaha gRhasthiyoMkA caturtha aNuvrata kahA jAtA hai / isa vratako aMgIkAra karanevAle puruSako a.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ (32) guNasthAnakamAroha. panI vivAhitA strIko varjakara dUsarI striyoMkA sarvathA tyAga karanA cAhiye / arthAt apanI strIse judI jo deva-manuSya-tiyeca saMbandhi, yA anyapariNItA, anyasvIkRtA, kumArI, vidhavA tathA vezyA vagairaha saba hI striyoMkA sarvathA parityAga karanA cAhiye / yadyapi aparigrahitA devAMganA, vezyA, kumArI tathA tiryacakI striyA~ kisIkI grahaNa kI huI nahIM haiM, tathApi ve parajAtike bhogya honese parastrI hI kahI jAtI haiM, isa liye una sabakA hI tyAga karanA caahiye| dUsare yaha bhI bAta hai ki svadArAsaMtoSIke liye to saMsArakI tamAma strI mAtra parastrI hI ho cukIM; ataH usake liye to una sabakA hI tyAga ho cukA / dAra zabdake upalakSaNase yahA~ para itanA vizeSa samajha lenA ki jisa prakAra prathama puruSoMke liye kahA gayA hai, usI taraha striyoMko bhI apane svIkRta pati para saMtoSa rakha kara anya sabhI puruSoMkA tyAga-niyama karanA cAhiye / maithuna do prakArakA hotA hai, eka to sUkSma aura dasarA sthUla / kAmake udayase indriyoMmeM jo vikArabhAva paidA hotA hai, use sUkSma kahate haiM aura mana-vacana-kAyAse audArika deha tathA vaikriya dehadhAri striyoM ke sAtha jo saMbhoga kiyA jAtA hai, use sthUla maithuna kahate haiM / dezaviratidhArI zrAvakako sUkSma maithunameM yatnapUrvaka bartana karanA cAhiye aura parastrIsaMbandhi sthUla maithunakA sarvathA parityAga karanA cAhiye / yaha pUrvokta prakAravAlA caturtha aNuvrata samajhanA. .. pA~cavA~ aNuvrata parigraha parimANa nAmaka hai / parigrahake andara manuSyako avazya parimANa karanA cAhiye, anyathA usakI lobhadazA sadaiva bar3hatI hai aura usase usakI AtmA bar3I hI malIna ho jAtI hai| isa viSemeM zAstrakAra pharamAte haiM-parigrahAdhikaM pANI,
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ guNasthAna. (33) paayennaarNbhkaarkH| sa ca duHkha khanina,tata:kalpyA tadalpatA // 2 // artha-pAya karake manuSya adhika parigraha (saMpatti) ke liye sadaiva AraMbha samAraMbha kiyA karatA hai, parantu adhika parigraha nizcaya duHkhoMkI khAna hai, isa liye usakA manuSyako jarUra parimANa karanA cAhiye, saMsArameM saMpattiko hI manuSyoMne sarva sukhoMkA sAdhana mAna rakhkhA hai, kintu jina manuSyoMko saMtoSa nahIM hotA, usa saMpattiko amuka hada taka prApta karanekA niyama nahIM hotA, ve manuSya sadaiva dhanopArjanakI lAlasAmeM anekAneka pApAraMbha karanemeM tatpara rahate haiM aura isase prApta kI huI saMpattikA bhI unheM Ananda nahIM prApta hotA, unakI AtmAko kisI vakta bhI zAnti prApta karanekA samaya hI nahIM miltaa| jisa manuSyako parigrahakA parimANa hotA hai, vaha manuSya utanA prApta honepara saMtoSa dhAraNa karake usa saMpattikA bhI Ananda lUTa sakatA hai aura Atmonnatike liye zAnti pUrvaka dharma karma bhI kara sakatA hai| parigraha parimANadhArI manuSyako kadAcit vyApArameM usake niyamase adhika lAbha huA ho to use cAhiye ki apane parimANase adhika usa dhanako apanI santAna yA kisI apane svajana saMbandhIke nAma kalpita na karake zrIsarvajJa devake kathana kiye hue sAta kSetroM ( sthAnoM ) meMse jisa kSetrameM truTI ho yAne jisa kSetrameM khAmI dekhe usameM kharcade / kintu anya kisIke bhI nAmase kalpita karake usa dravyako gharameM na rakhkhe / yahA~ para koI zaMkA kare ki dhanAdikA parimANa (niyama) karanese kyA phAyadA ? yadi bahuta sA dravya pAsa hogA to kabhI kAma par3anepara kAma AyagA / isake uttarameM samajhanA cAhiye ki icchAkA anurodha karaneke liye hI parigraha parimANa kiyA jAtA hai / icchAnurodha, yaha
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ (34) guNasthAnakamAroha. AtmAko zAnti prApta honemeM eka advitIya mahAn kAraNa hai / jina manuSyoMko parigraha parimANameM kisI bhI prakArakA niyama nahIM hotA, una manuSyoMko cAhe jitanA lAbha hojAya tathApi unakI icchA pUrNa nahIM hotI, balki jitanA jitanA unheM lAbha hotA jAtA hai, utanA utanA hI unheM lobha bar3hatA jAtA hai| prathama jinheM saukI icchA thI Aja unheM sau prApta honepara do saukI icchA hotI hai, kala jise eka hajAra vasuvoMkI icchA thI Aja eka hajAra prApta honepara use dasa hajArakI icchA bar3ha gyii| kala jise eka lAkha prApta karanekI icchA thI Aja muMbaImeM ruIke vyApArameM use utanA hI lAbha honepara eka karor3a prApta karanekA lobha lagA hai| basa adhika kyA kaheM isI taraha rAjA mahArAjA tathA indrAdikakI padavI prApta honepara bhI isa jIvakI icchA pUrNa nahIM hotii| jyoM jyoM ise icchita bastukA lAbha hotA hai, tyo tyoM hI isake hRdaya-samudrameM tRSNA taraMgeM adhikAdhika bar3hatI hI jAtI haiM / jyoM jyoM hRdayameM tRSNA-rAkSasI nivAsa karatI hai, tyo tyoM zAntidevI kosoM dUra bhAgatI hai / isI kAraNa zAstrakAroMne icchAnurodha karaneke liye yaha parigraha parimANa vrata dhAraNa karanekA pharamAyA hai / adhika lobhI puruSa bar3e bar3e pApakarma karanese bhI nahIM hicakicAte, tathA rAta dina kaSTa uThAte hI unakI jindagI pUrNa ho jAtI hai| lobhake vaza hokara manuSya bhayaMkara parvatoMkI kandarAoMmeM bhaTakate haiM, anArya dezoMmeM paribhramaNa karate haiM, gahana samudrAdi jalAzayoMmeM praveza karate haiM, dUsare manuSyoMke sAtha khoTI lar3AI, jhagar3e TaMTe karate haiM, tathA nIca AdamiyoMkI sevA uThAte haiN| yadi manuSyako parigraha parimANa saMbandhi kucha bhI niyama ho to vaha
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ guNasthAna. pUrvokta kaSToMse baca sakatA hai / ataeva parigraha parimANa saMbandhi niyama yathAzakti avazya dhAraNa karanA caahiye| . pUrvokta pA~ca aNuvratoMkA svarUpa kayana kiyA hai, aba kramase guNavatoMkA svarUpa likhate haiN| jisameM daza dizAoM saMbandhi gamana karanekI maryAdA-niyama kiyA jAtA hai, use digviramaNa nAmaka prathama guNavrata kahate haiN| jisameM pUrva, agni, dakSiNa, naiRtya, pazcima, vAyavya, uttara, IzAna, adho aura urdhva, ina daza dizAoM meM jAnekA amuka yojanoM taka yA amuka kosoM taka athavA amuka bhUmi paryanta niyama kiyA jAtA hai, arthAt pUrvokta dizAoMmeM amuka hada taka hI gamanAgamana karanA, usa niyamita avadhIse Age na jAnA, ityAdi niyama jisa vratameM kiyA jAtA hai, use uttara guNarUpa prathama guNavrata kahate haiN| isa pUrvokta guNavatako dhAraNa karanevAle gRhasthakI tarphase trasa tathA sthAvara jIvoMko abhaya dAna diyA jAtA hai, tathA lobharUpa samudrakI niyaMtraNA hotI hai, ityAdi mahAn lAbha isa pratako aMgIkAra karanese hotA hai / gRhasthako zAstrakAra tape hue loheke golekI upamA dete haiN| jisa taraha agnimeM tapAyA huA lohekA golA jahA~ para par3atA hai, vahA~ para hI bhUmiko bhasmIbhUta kara DAlatA hai, usI prakAra gRhastha bhI aviratI honese jidhara gamanAgamana karatA hai yAne jisa dizAmeM jAtA hai, udhara hI usa tarphake jIvoMko trAsa pahuMcAtA hai / yadyapi gRhastha sarva sthAnoMmeM gamanAgamana nahIM karatA, tathApi use vrata-niyama na honeke kAraNa avirati janya pApakarma nirantara lagatA rahatA hai / isa liye. pUrvokta guNavatameM gRhasthIko avazya virati dhAraNa karanI caahiye|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 36 ) guNasthAnakamAroha. aba bhogopabhoga nAmaka dUsarA guNavata kahate haiM - jo vastu ekahI daphA bhogane meM AtI hai, phira dubArA bhoganemeM na Asake, aisI annAdi vastuoMko bhoga kahate haiM aura jo vAraMvAra bhogameM AtI haiM, aisI suvarNa - AbhUSaNa strI vagairaha vastuoMko upabhoga kahate haiM / yaha bhogopabhoga nAmA guNavrata bhogase tathA karmase do prakArakA hotA hai / usameM bhogake do bheda haiM / jo vastu eka daphA hI upayoga meM lI jAtI hai, jaise khAdya padArtha eka hI daphA upayogameM Ate haiM, basa ityAdiko hI bhoga kahate haiN| jo padArtha bAraMbAra zarIra ke dvArA upayogameM lekara bhoge jAte haiM, jaise vastra, AbharaNa tathA strI vagairaha, ise upabhoga samajhanA / saMsAra meM bhogopabhoga kI vastuyeM parimita haiM, ataeva zrAvakako una vastuoM ke grahaNa karanemeM niyamita parimANa karanA cAhiye | mukhya vRtti se utsarga mArga meM to zrAvakako sadaiva acitta bhojI honA cAhiye, yadi aisA na banasake to sacitta vastu vagairahakA parimANa karanA cAhiye / parimANa karane yogya vastuoM ke kuchanAma nIce likhate haiN| sacitta, dravya, vigaI, upAna, tAMbUla, vastra, puSpa, vAhana, zayyA, vilepana, brahmacarya, dizAgamana, snAna, bhaktapAna, ye caudaha prakAke niyama zrAvakako pratidina karane cAhiyeM / sajIva vastuko sacitta vastu kahate haiM aura nirjIva vastuko acitta vastu kahate haiM / samayako pAkara sacitta vastu acitta aura acitta vastu sacitta ho jAtI haiN| jaise zrAvaNa tathA bhAdrava mAsameM bagaira chanA ATA pA~ca dina taka mizra rahatA hai / asauja tathA kArtika mAsameM cAra dina taka mizra rahatA hai, mAgazira tathA poSa mAsameM tIna dina paryanta mizra rahatA hai / mahA tathA phAgunake mAsameM pA~ca pahara taka mizra rahatA hai / caitra tathA vaizAkake mahIne meM cAra pahara taka mizra 1
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ guNasthAna. (37) rahatA hai / tathA jeTha aura azADhake mahInemeM kevala tIna pahara taka mizra rahatA hai| isa pUrvokta samayake uparAnta acitta hojAtA hai / yadi chAnA huA ho to eka muhUrttamAtra samayake bAda hI acitta ho jAtA hai| acitta honeke bAda kitane samayake bAda vaha kharAba hotA hai, isa viSayameM hamane kahIMpara lekha nahIM dekhA, isa liye hama kucha nahIM kaha sakate / magara jaba taka usakA varNAdika na badale taba taka vaha kAmameM A sakatA hai / isI taraha anya padArthoM meM bhI sacittAcittakA bheda samajha lenA / pAnIke viSayameM sacittAcitta, isa prakAra samajhanA-grISma RtumeM garama kiyA huA pAnI pA~ca paharake bAda sacitta hotA hai, kintu garama karate samaya use tIna ubAla Ane caahiye| jAr3ekI mausamameM cAra paharake bAda sacitta ho jAtA hai| varSAkAlameM tIna paharake bAda sacitta ho jAtA hai| samayameM phera phAra honeke kAraNa vastuoMkI sthitimeM bhI phera phAra ho jAtA hai| garamIkI mausama ati rUkSa honese usa kAlameM tIna ubAla dvArA uSNa kiyA huA pAsuka pAnI pA~ca pahara taka prAsukatayA Thahara sakatA hai / zIta kAlakA samaya snigdha honeke kAraNa cAra pahara taka Thahara sakatA hai aura varSAkAlakA samaya ati snigdha honeke kAraNa usa kAlameM uSNa kiyA huA mAsuka jala kevala tIna pahara taka hI prAsukatayA Thahara sakatA hai, usake uparAnta samaya honepara vaha sacitta hojAtA hai / uparokta batAI huI maryAdAse yadi adhika samaya taka usa pAnIko rakhanA ho to usakA kAla bar3hAneke liye usameM cunA vagairaha DAlanA cAhiye / yaha prastuta viSaya bhI bahuta bar3A hai, ataeva yahA~ para hama ise savistara likhanA ucita nahIM samajhate / yadi kisI jijJAsukI vizeSa jAnanekI icchA ho to pravacanasAroddhAra,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ (38) guNasthAnakramAroha. Adi graMthoMse jAnaleve // ___tIsarA guNavrata anarthaDaMDa viramaNa nAmaka hai| zarIra Adike lie jo kucha pApAraMbha kiyA jAtA hai, use arthaDaMDa kahate haiM aura vinA hI prayojana jo para jIvoMko pIr3A dI jAtI hai, usase jo apanI AtmA DaMDAtI hai, use anarthaDaMDa kahate haiN| .. - usa anarthaDaMDake cAra bheda hote haiM, Arca-raudra apadhyAna, pApakarmakA upadeza, hiMsA karanemeM madada pahu~cAnevAlI vastukA dAna, tathA cauthA pramAda sevana karanA, yaha cAra prakArakA anarthaDaMDa kahA jAtA hai / Ate aura raudradhyAna, yaha apadhyAna kahA jAtA hai, arthAt kharAba adhyAvasAyake andara jo manakI sthiti yA ekAgratA hotI hai, use apadhyAna kahate haiN| yaha apadhyAna chadmastha avasthAmeM hI jIvoMko hotA hai| usameM bhI prAya chaThe guNasthAna taka hI isakI saMbhAvanA hotI hai,kyoMki vahA~ taka jIvakopramAda dazA rahatI hai aura Uparake guNasthAnoMmeM to sadA kAla apramatta dazAmeM raha kara jIva AtmasvarUpakI vicAraNA yA cintavanameM hI rahatA hai / isa lie pUrvokta apadhyAna vagairaha sapahI anarthaDaMDake andara samajha lenA, kintu bAkIke pApakarmakA upadeza karanA, hiMsAmeM madada karanevAlI vastukA dAna karanA tathA pramAda AcaraNa karanA ina tIna bhedoMkA spaSTArtha honese yahA~ para vistAra nahIM likhA hai // aba cAra zikSAvratoMkA svarUpa likhate haiM. . . cAra zikSAvratoMmeM prathama sAmAyika nAmaka zikSAvrata hai, so kisa taraha aura kaise manuSyako vaha sAmAyika prApta hotA hai, isake viSaya meM zAstrakAra pharamAte haiM-muhUrtAvadhi sAvadha vyApAraparivarjanam / AyaM zikSAvataM sAmAyikaM syAtsamatAjuSAm // 1 //
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ guNasthAna. (39) artha-eka muhUrtaparyanta sAvadha yAne pApasahita vyApArakA parityAgarUpa prathama sAmAyika nAmaka zikSAvrata samatAdhArI manuSyoMko hotA hai / sAmAyikakA artha isa taraha samajhanA ki rAgadveSa rahitatAko sama kahate haiM, arthAt rAga dveSa ke andara samAnatA bhAva dhAraNa karanA, use sama kahate haiM / usa samabhAvameM Aya nAma jo jJAnAdi guNakI prApti hotI hai, use sAmAyika kahate haiM / athavA sama, yAne pratikSaNa jJAnAdika apUrva paryAya joki apane prabhAvase cintAmaNi tathA kalpataruke prabhAvakA bhI tiraskAra karatA hai aura jo nirupama sukhakA hetu bhUta hai, usake sAtha jisakI yojanA ho, arthAt usa jJAnAdike sAtha jisakA saMbandha ho use samAya kahate haiM aura vaha samAya jisakA prayojana hai, use sAmAyika kahate haiM / yaha pUrvokta sAmAyika mana-vacana-kAyA saMbandhi sAvadha vyApArake parityAga vinA nahIM ho sakatA / sAmAyika vratake mukhya tIna bheda haiM, jisameM prathama samyaktva sAmAyika hai, dUsarA zrutasamAyika aura tIsarA cAritrasAmAyika hai / usameM bhI cAritrasAmAyika do prakArakA hai, eka to gRhastha saMbandhI aura dUsarA anAgArika, yAne munisNbndhii| ___ pahalA jo samyaktva sAmAyika hai, vaha upazamAdi bhedoMse pA~ca prakArakA hai / dUsarA zrutasAmAyika dvAdazAMgIrUpa hai, tIsarA do prakArakA jo cAritra sAmAyika hai, vaha eka to dezavirati sAmAyika aura dUsarA sarvavirati,yAne sarva sAvadyakAparityAga tathA paMca mahAvratarUpa hai| pUrvokta sarvavirati cAritra sAmAyika sarva dravyaviSayika hotA hai / zAstrameM bhI kahA hai-paDhamaMmi sabbajIvA, bIe carameya sbbdbbaaiN| sesAmahabbayA khalu, tadikka desaNa dbbaann||1|| artha-pahale vratameM sarva jIvadravya AtA hai, dUsare tathA pA~cameM
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ (40) guNasthAnakamAroha. sarvadravya yAne chaH hI dravyoMkA samAveza hotA hai aura bAkI tIsare tathA cauthe vratameM dravyakA eka eka deza AtA hai| pahale mahAvratako sarve sUkSma bAdara jIvoMkA paripAlanarUpa honeke kAraNa usameM kevala eka jIvadravya hI AtA hai| dUsare tathA pA~caveM mahAvratameM sarve dravyoMkA samAveza isa prakAra samajhanA-yaha paMcAstikAyAtmaka loka kisane dekhA hai ? yaha to aise hI jhUThamUTha bAta hai| aise vacana bolaneke parityAgase chaH hI dravyoMkA saMbandha dUsare mahAvratameM AjAtA hai / pA~caveM mahAvratameM ati mUcchAke vaza hokara aisA vicAra kare ki maiM sarvalokakA svAmI banU~ to ThIka ho / isa tarahakI jo sarva dravyaviSayaka mUrchA hai, usakA parityAgarUpa pA~cavA~ parigraha viramaNa mahAvata honese usameM bhI chaH hI dravyoMkA samAveza ho jAtA hai| bAkIke do mahAvrata dravyake eka eka dezavAle haiM, arthAt koI bhI dravya mAlikake vinA diye rakhanA yA grahaNa karanA vaha pudgala dravyakA eka deza hotA hai| usakA parityAgarUpa adattAdAna viramaNa nAmaka tIsarA mahAvrata kahA jAtA hai| ___ strIkA rUpa tathA usake sAtha rahA huA jo dravya hai, tatsaMbandhi mohakA parityAga karanA, so abrahmaviratirUpa caturtha mahAvrata hai| isameM bhI dravyakA eka hI deza AtA hai| AhAra dravyaviSayaka chaThA rAtribhojana tyAgarUpa vrata hai, usameM bhI dravyakA eka hI deza samAtA hai / isa prakAra cAritra sAmAyika sarva dravyaviSayika smjhnaa| aise hI zrutasAmAyika jJAnarUpa honese sarva dravyaviSayika hai, tathA isI prakAra samyaktva sAmAyika sarva dravyoMkI zraddhArUpa honeke kAraNa vaha bhI sarva dravyaviSayika hotA hai / isa sAmAyikako eka jIva saMsAraaTavImeM paribhramaNa karatA huA saMkhya
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ guNasthAna. (41) asaMkhya vAra prApta karatA hai| joki zAstrameM pharamAyA hai-sammattadesa virayA, palIyassa asaMkha bhAgamittAu / abhavAu caritte, aNaMta kAlaM suasamae // 1 // ___artha-anAdi kAlase saMsArameM paribhramaNa karatA huA eka bhavya jIva jaba taka mokSa prApta na kare taba taka tamAma saMsArameM samyaktva sAmAyika aura dezavirati sAmAyika, ina do sAmAyikako kSetrapalyopamake asaMkhyAtaveM bhAgameM jitane AkAza pradezoMkA samAveza ho sakatA hai, utane hI bhavoM taka prApta kara sakatA hai| zAstrameM asaMkhyake bhI asaMkhya bheda batAye haiM, ataH pUrvokta pramANavAle asaMkhya bhavoM taka bhavya jIva samyaktva sAmAyika aura dezavirati sAmAyikako prApta karatA hai| kintu yaha pUrvokta parimANa utkRSTatayA samajhanA / jaghanya (kamase kama) to eka hI bhavameM prApta karake mokSapada pA sakatA hai| cAritra (sarvavirati) sAmAyika bhavya prANI utkRSTatayA ATha bhavoM taka prApta kara sakatA hai, isake bAda muktipada prApta karatA hai / parantu jaghanyatayA to marudevIke samAna eka bhavameM hI prApta karake siddhi gati pA sakatA hai| sAmAnyatayA zrutasAmAyikako jIva ananta bhavoM taka yAne ananta bhavoMmeM prApta karatA hai, para kamase kama yahAM bhI pUrvake samAna hI eka bhavameM prApta karake marudevIke samAna mokSa prApta kara sakatA hai / alpa zrutasAmAyikakA lAbha abhavya jIvako bhI hotA hai aura vaha aveyaka devaloka taka rahatA hai / antaradvArameM jo kahA hai ki koI eka jIva akSara jJAna prApta karake patita hokara pIche ananta kAla bAda prApta karatA hai, so vaha utkRSTa antara samajhanA cAhiye / samakitAdi sAmAyikameM kamase kama to antaramuhUrta kAlakA aura adhikase
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 42 ) guNasthAnakramAroha. adhika dezaUNA ardha pudgalaparAvartakA antara smjhnaa| isameM jo utkRSTa antara batAyA hai vaha deva-guru-dharmakI atIva AMzAtanA karanevAle jIvake liye samajhanA / pUrvokta bhedoMvAlA sAmAyika sarvaguNoM kA AdhAra bhUta hai / jisa prakAra AdhArake binA Adheya nahIM Thahara sakatA, vaise hI sAmAyika vina samyagjJAna, samyagdarzana tathA samyakcAritrAdi guNa nahIM Thahara skte| arthAt samyagjJAnAdi guNa sAmAyikako hI Azraya karake rahate haiN| yaha pUrvokta sAmAyika vrata jIvoMko azubha karmake naSTa hone para prApta hotA hai / aba dUsarA zikSA vrata kahate haiM. dezAvakAzika nAmA dUsarA zikSA vrata hai| isa vratameM gamanAgamanakA dizAoM saMbandhi niyama kiyA jAtA hai, arthAt isa vratako dhAraNa karanevAlA manuSya prAtaH kAla uTha kara gamanAgamanake liye dizAoMkA parimANa kare ki amuka dizAmeM amuka yojana yA amuka kosoM taka amuka dizAmeM amuka hada taka hI AnA jAnA khulA hai, usa hadase Age nahIM jA sakatA / yAne jitanI dizAyeM jitane parimANase rakkhI hoM una dizAoM meM niyamita maryAdAse uparAnta nahIM jA sakatA / isa prakAra pUrvokta vratakA prAtaHkAlameM niyama dhAraNa karake phira usa niyamako saMdhyA samaya saMkSipta kare, arthAt jitane samaya takakA vaha niyama kiyA ho, utane samaya bAda upayoga pUrvaka usa vratako avazya smRtimeM lAve | yadi rAtrisaMbandhi kiyA ho, to prAtaHkAla aura yadi dina saMbandhi kiyA ho, to saMdhyAsamaya use jarUra upayoga pUrvaka yAda karanA cAhiye / isa vratako dhAraNa karanese jo lAbha hotA hai, so to hama prathama hI saMkSepase likha Aye haiM /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ guNasthAna. (43) tIsarA zikSA vrata pauSadha nAmaka hai| saMskRtameM puS dhAtu puSTI karane arthameM AtA hai, usI puS dhAtuse yaha pauSadha zabda banatA hai| jo dharmameM puSTI kare use pauSadha kahate haiM / pauSadha vrata aSTamI caturdazI vagairaha parvake dinoMmeM pAMcaveM guNasthAnavAle manuSyako avazya grahaNa karanA cAhiye / isa pauSadha vratake cAra bheda hote haiM, tathA una cAroMmeM bhI pratyekake do do bheda hote haiM / isakA vizeSa vivecana Avazyaka sUtrakI niyuktivRtti tathA cUrNikAmeM likhA hai / AhAra pauSadha do prakArakA isa taraha samajhanA, ekato dezase aura dUsarA sarvase / amuka vastukA tyAga karanA, chaH vigayake andarase koI eka vigayako tyAga denA yA AyaMbila vagairaha pratyAkhyAna karake eka hI daphA rukSAnakA AhAra karanA, so bhI sacitta rahita, yA eka Asana para baiThakara dinameM eka daphA hI prAsuka annodaka sthiracitta hokara grahaNa karanA, ise dezase AhAra pauSadha kahate haiM / rAta dina-AThoM hI pahara cAra prakArake AhArakA sarvathA parityAga karanA, ise sarvase AhAra pauSadha kahate haiM / zarIrasatkAra pauSadhake bhI do bheda haiM, amuka snAna vilepanakA tyAga karanA vaha dezase aura sarvathA snAna vilepana-mardana tathA puSpamAlA vagairaha zarIrakI suzrUSA saMbandhi vastuoMkA parityAga karanA, ise sarvase zarIrasatkAra pauSadha vrata kahate haiM / brahmacarya pauSadha bhI pUrvokta rItIse do prakAravAlA hai, rAtri saMbandhi yA dina saMbandhi maithunakA tyAga karanA ise dezase aura rAta-dina AThoM hI pahara sadAke lie sarvathA maithunakA parityAga karake trikaraNa vizuddhise jo brahmacaryakA paripAlana hai, use sarvase brahmacarya pauSadha vrata kahate haiN| avyApAra pauSadha bhI isI taraha samajhanA, amuka vyApArakA tyAga karanA yA amuka
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ (44.) guNasthAnakamAroha. dinoMke liye vyApArako tyAganA, use dezase aura sarvathA hI vyApArakA parityAga karake dharmakRtyameM pravRtti karanA, use sarvase avyApAra pauSadha kahate haiN| aba cauthe zikSA vratakA svarUpa likhate haiN| cauthA zikSAbata atithisaMvibhAga nAmaka hai| jo gRhasthI apane ghara para annodakakI sAmagrI tayAra hone para prathama atithiko dAna dekara pIche Apa bhojana karatA hai, use atithisaMvibhAga nAmaka cauthA zikSA vrata kahate haiN| arthAt pUrvokta niyamako atithisaMvibhAga vrata kahate haiM / aba rahI yaha bAta ki atithi kisako kahanA, so jisa mahAtmAne tithi parva vagairahako tyAga diyA hai, use atithi kahate haiM, arthAt saMsAra saMbandhi tithi parvoko tyAganevAlA mahAtmA atithi kahAtA hai / athavA hIrA-mANaka-suvarNa dhana dhAnyAMdikA lobha jisane sarvathA tyAga diyA hai, use atithi kahate haiN| pUrvokta prakArakA atithi saMsArako tyAganevAlA sAdhu santa hI ho sakatA hai aura isake alAve jo koI bhojanArthI gRhasthake dvAra para AtA hai, use abhyAgata kahate haiN| pUrvokta atithi mahAtmAko jo baitAlIsa doSa rahita zreSTa AhAra vizeSa bhaktipUrvaka diyA jAtA hai, use hI atithisaMvibhAga vrata kahate haiN| pA~caveM guNasthAnavAle zrAvakako cAhiye ki jisa vakta bhojanakA samaya ho usa vakta bhaktipUrvaka sarvaviratidhArI atithi sAdhu santako nimaMtraNa karake apane ghara para lAve aura yadi sAdhu mahAsmA khuda hI apanI icchAse svataH apane makAna para A gayA ho to use dekha zIghra hI uThakara usake sanmukha gamanAdika vinayase pesa aave| isake bAda vinaya tathA vivekase spardhA, matsara, mahattA, sneha, lihAja, bhaya, dAkSiNyatA, pratyupakArakI icchA, mAyA
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ guNasthAna. ( 45 ) ( kapaTa) vilaMba, anAdara, tathA pazcAttApa vagairaha dAnake doSoM se rahita vizuddhamAna AhAra ekAnta AtmakalyANakI buddhise apane hAthameM pAtra lekara deve, yA pAsa khar3A hokara apanI strI vagairahake dvArA dilAve | isa prakArakA diyA huA dAna mahAphala pradAyaka hotA hai / sAdhuko dAna die bAda pheTAvandana karake apane ghara se bAhara daza pA~ca kadama taka sAdhu mahAtmA ke sAtha jAve, balki Avazyaka niryuktikI vRttimeM to aisA likhA hai ki sAmAcArI zrAvakako to avazya aisA karanA cAhiye ki pauSadha vratako pArakara sAdhu santako annodakakA dAna dekara pIche apanA pratyAkhyAna pAre magara anya zrAvakake liye yaha utkRSTa vidhi na samajhanA / doSa rahita vizuddha dAna manuSyoM ko manovAMchita phalake denevAlA hotA hai, ataH jahA~ taka bana sake sarva doSoM rahita dAna denA cAhiye / dAna saMbandhi doSa piNDa niryukti vagairaha graMthoMse jAna lene cAhiyeM | nayase pratyeka ke samAna samajha bAraha vratoMkA vizeSArtha // pUrvokta bAraha vratoMke vyavahAra aura nizcaya do do bheda samajhane / dUsare jIvako apane jIvake kara usakI hiMsA na kare use kisI prakArakI bhI pIr3A na pahu~cAve, ise vyavahArase prathama vrata kahate haiM aura yaha jIva anya jIvoMkI hiMsAdvArA karmabandha karake duHkhakA bhogI banatA hai, ataeva AtmA ke sAtha se karmAdikakA viyoga karanA yogya hai / tathA yaha AtmA aneka svAbhAvika guNavAlI hai, ataH hiMsAdikake dvArA karma grahaNa karanekA isakA dharma nahIM hai / isa prakAra jJAnabuddhise hiMsAkA tyAgarUpa AtmaguNako grahaNa karanekA nizcaya karanA, ise nizcaya nayakI apekSA prathama vrata kahate haiM /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ (46) guNasthAnakramAroha. . loka nindita asatya bhASaNase nivRtta honA, ise vyavahArase dUsarA vrata kahate haiM aura trikAlajJAnI sarvajJadevakA kathana kiyA huA jIva ajIvakA svarUpa, use ajJAnavaza viparIta kathana karanA tathA paudgalika paravastuko AtmIya kahanA yaha sarAsara mRSAvAda hai, ataH isa prakArake mRSAvAdase nivRtta honA, ise dUsarA vrata nizcaya nayakI apekSAse samajhanA caahiye| isa pUrvokta vratake sivAya dUsare vratoMkI yadi virAdhanA ho jAya to usakA cAritra naSTa ho jAtA hai, kintu jJAna darzana, ye do kAyama rahate haiM, magara dUsare vratakI virAdhanA honese jJAna, darzana aura cAritra, ye tInoM hI cale jAte haiN| isa viSayameM zAstrakAra yahA~ taka pharamAte haiM ki eka sAdhune maithuna viramaNa mahAvrata khaMDita kiyA hai aura ekane dUsarA mRSAvAda viramaNa mahAvrata khaMDita kiyA hai| una donoM sAdhuoMmeMse pahalA sAdhu daMDa prAyazcittake dvArA zuddha ho sakatA hai, parantu dUsarA sAdhu sarvajJadevake syAdvAda mArgakA utthApaka honese AlocanA prAyazcittAdikase zuddha nahIM ho sktaa| - adatta paravastu dhanAdikako na grahaNa karanA usakA pratyAkhyAna karanA, use vyavahAra nayase tIsarA vrata kahate haiM / dravyase paravastu grahaNa na karaneke uparAnta antaHkaraNameM puNyatattvake baitAlIsa bheda prApta karanekI icchAse dharmakArya karatA huA aura pA~ca indriyoMke teIsa viSaya, tathA karmakI ATha vargaNAyeM vagairaha paravastu grahaNa karanekI icchA taka bhI nahIM karanA, una vastuoMkA niyama karanA / ise nizcayakI apekSA tIsarA vrata samajhanA / . zrAvakako svadArA saMtoSa aura para strIkA parityAga tathA sAdhu munirAjako sarva strI mAtrakA parityAga, yaha vyavahArase
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ guNasthAna. ( 47 ) caturtha vrata kahAtA hai / viSayakA abhilASa, mamatva aura tRSNAkA parityAgarUpa nizcaya se caturtha vrata kahAtA hai / nizcaya nayakI apekSA yahA~ para itanA aura samajha lenA ki jisane strIkA tyAga kiyA hai aura andara se phira usa viSayakI lolupatA rakhatA hai, to avazyameva use tatsaMbandhi karmabandha hotA hai, jaba taka vaha apane maiMnakA usa viSaya se nirodha na kare taba taka use usa vrata se jo lAbha prApta honA thA, usase vaha vaMcita rahatA hai / T zrAvakako nava prakArake parigrahakA parimANa karanA aura sAdhuko sarva parigrahakA tyAga karanA, yaha vyavahAra se pA~cavA~ vrata hai / bhAvakarma jo rAga dveSa, ajJAna tathA ATha prakArake dravyakarma, aura dehakI mUrchA tathA pA~coM indriyoMke viSayoMkA parityAgarUpa nizcayase pA~cavA~ vrata samajhanA cAhiye / karmAdika paravastukI mUrchAkA parityAga karane se hI nizcayase pA~cavA~ vrata ho sakatA hai, kyoMki zAstrameM mUrchAko hI parigraha kahA hai, yathA mucchA pariggaho butto / dizAoMmeM AnejAnekA parimANa karanA, yaha vyavahArase chaThA vrata kahAtA hai aura narakAdi gatirUpa karmake pariNAmako jAna kara usa tarpha udAsIna bhAva rakhanA tathA siddha avasthAkI ora upAdeya bhAva rakhanA, ise nizcayase chaThA vrata samajhanA / * prathama kahe mujaba bhogopabhoga vratameM sarva bhogya vastuoM kA parimANa karanA, yaha vyavahArase sAtavA~ vrata hai / vyavahAra nayakI apekSA karmakA kartA tathA bhoktA AtmA hI hai aura nizcaya nayase karmakA kartApanA karmako hI hai, kyoMki mana vacana kAyakA yoga hI karmakA kartA hai, evaM bhoktApanA bhI yoga meM hI rahA huA hai / ajJAnatA se AtmAkA upayoga mithyAtvAdi karma grahaNa karane ke sAdhanameM mila jAtA hai, kintu paramArtha vRttise AtmA karmapudgaloMse
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ wanrand (48) guNasthAnakramAroha. bhinna hI hai / AtmA jJAnAdi guNoMkA AvirkartA aura bhoktA hai| saMsArameM jitane paudgalika padArtha haiM, ve jagatvAsi aneka jIvoMke bhoge hue haiM, ataeva vizvabharake tamAma padArtha ucchiSTa bhojanake samAna haiN| una pudgaloMko bhogopabhoga tayA grahaNa karanekA AsmAkA dharma nhiiN| isa tarahase jo antaHkaraNameM cintavana kiyA jAtA hai, use nizcaya nayase sAtavA~ vrata samajhanA caahiye|| - prayojana vinA pApakArI AraMbhase nivRtta honA, ise vyavahAra nayase AThavA~ anarthaDaMDa viramaNa vrata kahate haiN| mithyAtva, avirati, kaSAya aura mana-vacana-kAyake yoga, ina cAroMke uttara bheda sattAvana hote haiM / AtmAko malIna karanevAle karmokA Agamana ina pUrvokta hetuoMse hI hotA hai aura koMke jarIyehI AtmA vibhAva dazAko prApta hotI hai, ataH pUrvokta karma bandhanake hetuoMko tyAganA, ise nizcaya nayase anarthadaMDa vi. ramaNa nAmaka AThavA~ vrata smjhnaa| ____ AraMbha kAryako chor3akara jo sAmAyika kiyA jAtA hai, use vyavahArase navavA~ vrata kahate haiN| jJAnAdi mukhya sattA dharmake dvArA sarva jIvoMko samAna samajhakara una jIvoMpara samatA pariNAma rakhanA, yaha nizcayase navavA~ sAmAyika vrata samajhanA / niyamita sthAnameM sthiti karanA, yaha vyavahArase dazavA~ vrata kahAtA hai / zrutajJAnake dvArA chaH dravyoMkA svarUpa samajhakara pA~ca dravyomeM tyAga buddhi rakhakara jJAnamaya AtmAkA dhyAna karanA, ise nizcayase dazavA~ dezAvakAzika vrata kahate haiN| ___ ahorAtri (rAtadina) sAvadha vyApArakA parityAga karake khAdhyAya dhyAnameM pravRtta honA, yaha vyavahArase gyArahavA~ vrata samajhanA, jJAnadhyAnAdike dvArA AtmIya guNoMkA poSaNa karanA,
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ guNasthAna. (49) ise nizcayase gyArahavA~ pauSadha vrata kahate haiN| pauSadha pAra kara athavA hamezahake lie sAdhu mahArAjako yA kisI viziSTa guNadhArI zrAvakako atithisaMvibhAga karake dAna dekara bhojana karanA, ise vyavahArase atithisaMvibhAga vrata kahate haiM aura apanI AsmAko tathA anyako jJAna dAna karanA, paThana, pAThana, zravaNa, zrAvaNa vagairaha nizcaya nayase bArahavA~ atithisaMvibhAga nAmaka vrata kahA jAtA hai| pUrvokta nizcaya aura vyavahAra bhedoM sahita ye bAraha vrata pA~caveM guNasthAnameM rahe hue zrAvakako muktiphala pradAyaka hote haiM, kintu kevala vyavahArase hI grahaNa kiye hue devalokAdi sukhako prApta karAte haiM / pA~caveM guNasthAnameM rahanevAle zrAvakako gyAraha pratimA dhAraNa karanI cAhiyeM, ataH saMkSepase pratimAoMkA svarUpa likhate haiN| pratimA-ye tapa vizeSakA abhigraharUpa hotI haiM / sarva viratiko dhAraNa karanevAle sAdhu munirAjoM saMbandhi bAraha pratimA hotI haiM aura dezavirati dhAraNa karanevAle zrAvaka logoMkI gyAraha pratimA hotI haiN| zrAvakakI pahalI samyaktva pratimA hai, so eka mAsa saMbandhI hotI hai, zrAvaka eka mAsa taka samyaktva vizuddha rakhakara trikAla deva pUjana kare, ubhaya kAla Avazyaka kriyA kare, anya tIrthayoMko vandana namaskAra na kare, tathA unake sAtha AlApa saMlApa dAna anupadAna vagairaha varjakara eka mAsa paryanta eka daphA hI bhojana kare / isa prakAra karanese eka mAsakI pahalI pratimA samApta hotI hai| dUsarI vrata pratimA do mAsa parimANavAlI hai| pUrvokta hI vidhi sahita anukaMpAdi guNa yukta aura zaMkAdi doSa rahita pUrvokta aNuvratAdi bAraha vratoMko niraticAratayA paale| yaha dUsarI
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ (50) guNasthAnakramAroha. pratimA samajhanI / tIsarI pratimA tIna mAsakI hotI hai, tIna mAsataka pUrvokta guNa sahita sAmAyika vrata adhikAdhika grahaNa kre| cauthI pauSadha pratimA cAra mAsakI hai, pUrvokta guNa yukta aSTamI, caturdazI, pUrNimA, amAvasyA vagairaha parva dinoM meM niraticArapaNe pauSadha vrata upavAsa karake dhAraNa kare / pA~cavIM kAyotsarga pratimA pA~ca mAsakI hai, samyaktva sahita bAraha vrata vizuddhatayA pAle, cAra prakArakA rAtri bhojana na kare, dhotIkI lAMga khulI rakhkhe, dina saMbandhi brahmacaryakA pAlana kare, parva dinoMmeM pauSadhavrata grahaNa kare aura pUrvokta vidhiyukta vItarAga devakA dhyAna dhara kara kAyotsarga kare / chaThI brahmacarya pratimA hai, pUrvokta guNoM sahita rAta dina chaH mAsa paryanta vizuddha brahmacarya vratakA pAlana kare tathA brahmacarya vratakI nava vAr3oMko bhalI prakArase pAle, zRMgAra rasakI kathAyeM aura strIkA saMsarga sarvathA na kre| sAtavIM sacitta AhAra varjana rUpa pratimA sAta mAsakI hai, pUrvokta guNa yukta sacitta azana, pAna, khAdima aura svAdima, yaha cAra hI prakArakA azana grahaNa na kre| AThavIM AraMbha varjana pratimA ATha mAsakI hai, pUrvokta guNoM yukta zrAvaka AjIvikA nimitta svayaM AraMbha na kare kintu anyase karAnemeM use bAdhA nahIM / navamI preSya pratimA nava mAsa sabaMndhinI hai, pUrvokta sarva vidhi yukta zrAvaka, Apa svayaM AraMbha na kare aura anyase bhI na karAve kintu usake liye kisI vastukA AraMbha kiyA gayA ho to vaha use grahaNa kare / dazavI bhI AraMbha pratibhA hai, vaha iza pAsa saMvabinI hai, pUkti pratimAsa isameM itanA dizapa samajhane kA hai ki usake like kisI vastukA AraMbha kiyA gayA ho to vaha vastu use nahIM kalpa sktii| gyArahavIM zramaNabhUta pratimA gyAraha mA.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ guNasthAna. (51) sakI hai, zramaNa nAma sAdhukA hai, ataH sAdhuke samAna sira muMDaka muMDA karake kintu sirapara coThI jarUra rakkhe, hAthameM pAtra lekara apane svajana saMbandhi kuTuMbiyoMmeMse AdhAkA~ Adi doSoMse rahita zuddhamAna AhArapAnI grahaNa kare, kintu sAdhu logoMke samAna dharmalAbha AzIrvAda na de| ye pUrvokta zrAvakakI gyAraha pratimA pA~ca varSa aura cha: mAsameM pUrNa hotI haiM / pUrvameM kathana kiye hue chaH kRtya, bAraha vrata aura gyAraha pratimA vagairaha niyamoMko dhAraNa karanevAlA paMcama guNasthAnI zrAvaka sarvaviratike yogya hotA hai / isa dezavirati pA~caveM guNasthAnameM rahA huA jIva apratyAkhyAnIya cAra kaSAya, manuSyatrika, vajraRSabhanArAca saMhanana, audArika zarIra, audArika aMgopAMga, ina daza karma prakRtiyoMke bandhakA abhAva honese 67 sar3asaTha prakRtiyoMkA bandha karatA hai| apratyAkhyAnIya cAra kaSAya, manuSya anupUrvI, tiyeca anupUrvI, narakatrika, devatrika, vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, durbhaga nAmakarma, anAdeya nAmakarma aura apayaza nAmakarma, ina 17 sataraha karma prakRtiyoMkA abhAva honese isa guNasthAnavAlA jIva 87 satAsI prakRtiyoMko vedatA hai aura 138 ekasau ar3atIsa karma prakRtiyoMko sattAmeM rakhatA hai| // pA~cavA~ guNasthAna samApta //
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ (52) guNasthAnakramAroha. . aba Ageke sAta guNasthAnoMkI samAnatA batAte haiM / ataHparaM pramattAdi, gunnsthaanksptke| antarmuhUrtamekaikaM, pratyekaM gaditA sthitiH // 26 // ___ zlokArtha-abase Ageke sAta guNasthAnoMkI pratyekakI antarmuhUrtakI sthiti kahI hai| vyAkhyA-dezavirati guNasthAnake bAda pramatta, apramatta, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasaMparAya, upazAntamoha aura kSINamoha guNasthAna, ina pUrvokta sAtoM guNasthAnoMkI pratyekakI eka eka antarmuhUte utkRSTa sthiti samajhanA // aba chaThe pramattasaMyata guNasthAnakA svarUpa likhate haiN| kaSAyANAM caturthAnAM, vratI tIbrodaye sati / bhavetpramAda yuktatvAt, pramatta sthAnago muniH // 27 // zlokArtha-vratoMko dhAraNa karanevAlA muni, cauthe kaSAyoMkA tIbrodaya honepara pramAda yukta honese pramatta guNasthAnameM rahanevAlA hotA hai // vyAkhyA-prANAtipAta viramaNAdi pA~ca mahAvratarUpa sarvaviratiko dhAraNa karanevAlA sAdhu-munirAja, saMjvalana nAmaka kaSAyoMkA tIbrodaya honese pramAda yukta honeke kAraNa pramatta guNasthAnameM sthiti karatA hai| pramAda pA~ca prakArakA hotA hai, mada, viSaya, kaSAya, nidrA aura vikathA, yaha pA~ca prakArakA pramAda hI jIvoMko saMsAra samudrameM DAlatA hai / jaba pUrvokta saMjvalanAdi kaSAyoMkA mahAvratI munirAjako tIbrodaya hotA hai, taba vaha avazya hI pramAda yukta honese pramatta guNasthAnameM hI antarmuhUrta kAla taka
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (53) sthiti karatA hai aura yadi antarmuhUrta kAlase pramAda yuktAvasthAmeM uparAnta kAla ho jAya to taba vaha pramatta guNasthAnase bhI nIce gira jAtA hai / jaba antamuhUrta kAlase adhika samaya taka pramAda rahita avasthAmeM sthiti hotI hai, taba vaha mahAtmA Uparake sAtaveM apramatta guNasthAnameM car3ha jAtA hai, kintu chaThe guNasthAnameM sadAkAla sthita nahIM rhtaa| pramattasaMyata guNasthAnameM dhyAnakI saMbhAvanA hai, ataeva aba dhyAnakA kharUpa likhate haiM astitvAno kaSAyANAmatrArtasyaiva mukhyatA / AjJAdyAlambanopetadharmadhyAnasyagauNatA // 28 // zlokArtha-isa pramattasaMyata guNasthAnameM nokaSAyoMkA astitva honese Arta dhyAnakI hI mukhyatA hai aura AjJA Adi AlaMbanoM sahita dharma dhyAnakI gauNatA hai // (ArtadhyAna ). vyAkhyA-saMsAra aTavImeM tamAma sakarmI jIva anAdikAlase paribhramaNa karate haiM aura jIvoMko paribhramaNa karAnevAle kevala karma hI haiM / karma zubha aura azubha do prakArake hote haiM / kisI samaya jIvako zubha karmakA adhika saMyoga aura azubha karmakA adhika viyoga ho jAtA hai / jaba jIvako azubha karmakA adhika viyoga aura zubha karmakA adhika saMyoga hotA hai, taba una zubha karmakI prakRtiyoMko yaha jIva devalokAdi zubha gatiyoMmeM bhogatA hai aura jaba zubha karmakA adhika viyoga hokara azubha karmakA adhika saMyoga hotA hai, taba yaha jIva una azubha (pApa) karma prakRtiyoMko narakAdi azubha gatiyoMmeM jA kara bhogatA hai / pUrva
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ (54) guNasthAnakramAroha. kRta zubhAzubha karmakA udaya hone para jIvake hRdayameM jo aprazasta saMkalpa vikalpa utpanna hote haiM, use zAstrakAra AtadhyAna kahate haiM / ____ Arta dhyAnake cAra bheda hote haiM, prathama bheda aniSTasaMyoga nAmA hai / AtmAne zarIra, svajana saMbandhI, kuTuMbI, saunA cA~dI vagairaha dhana saMpatti, gehUM cAvala dhAnyAdi, gAya, baila, hAthI, ghor3e, gAr3I, bAr3I, lAr3I, dukAna, makAna vagairahako sukhakA sAdhana mAna liyA hai, isIse ina pUrvokta vastuoMkA nAza karanevAle hetu, vyAghra, siMha, sarpa vagairaha, cora, zatru, rAjA Adi manuSya, nadI samudrAdi jala sthAna, agni, tIra, talvAra zastrAdi, aura bhUta preta vyantara devAdi, ina pUrvokta bhayaMkara vastuoMkA nAma zravaNa karanese tathA kitanI eka daphA to apane mana mAne sukhakA nAza karanevAlI bhayaMkara vastuoMke yAda honese yA usakA saMyoga honese manameM jo saMkalpa vikalpa hotA hai, una anicchita vastu oMke viyogakI icchA hotI hai, arthAt usa vakta hRdayameM jo yaha vicAra hotA hai ki kisI bhI tarahase yadi ina aniSTa vastuoMse merA pIchA chUTe to mujhe kucha Ananda mile| ityAdi saMkalpa vi. kalpakI paraMparAko zAstrakAra Arta dhyAnakA aniSTasaMyoga nAmaka prathama bheda kahate haiM / ___Arta dhyAnakA dUsarA bheda iSTasaMyoga nAmaka hai| icchita aura priya rAjya sattA mile, cakravartI, baladeva, vAsudeva, mAMDalika aura sAmAnya rAjyoMkI samRddhi mile, yugaliyoMkA akhaMDa saubhAgya sukha mile, mukhya pradhAna maMtrIpadakI prApti ho, zreSTha senApatikA adhikAra mujhe mile aura manuSya tathA deva saMbandhi nava yobanavatI striyoM ke sAtha viSaya sukha bhoganekA avasara mile, palaMga vagairaha sukomala sparzavAlI sukha zayyA tathA hAthI-ghor3e--
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (55) ratha-gAr3I vagairahakI savArI prApta ho, hinA, kevaDA, gulAba, mogarA, atara phulela Adi sugandhita padArthokI prApti ho / saunA cA~dI ratna vagairaha uttama dhAtuoMke acche acche mujhe AbhUSaNa paharaneko mileM, rezmI yA jarIke bahu mUlyavAle aura bhArameM halake vastra zarIrameM pahanakara bAloMko tela lagAkara ThIka ThAka karake jaMTalamaina banake apanI zobhA dUsaroMko dikhlaauuN| manuSyake hRdayameM jo ye pUrvokta vicAra utpanna hote haiM yaha kevala mohanIya karmakA hI prabhAva hai, mohanIya karmake udaya honese hI pUrvokta vastuoMkA bhoga bhoganekI tIvra icchA hotI hai| pUrva janmameM kiye hue sukRtake prabhAvase pUrvokta sarva padArthoM kI prApti honepara una vastuoMkA upabhoga karate samaya antaHkaraNameM jo sukha aura Ananda paidA hotA hai, usa Anandase manameM jo aisA vicAra AtA hai ki maiM sarva manovAMcchita sukhako bhoganevAlA huuN| una manaicchita padArthoMko bhogate hue anumodanA karate hue mukhase jo svAbhAvika Anandake udgAra nikalate haiM tathA mana hI mana jo vicAra hote haiM, ina sabako tatvajJAnI puruSoMne Arta dhyAnakA iSTasaMyoga nAmaka dUsarA bheda pharamAyA hai| kitane eka AcAryoMkA aisA bhI kathana hai ki Arta dhyAnakA dUsarA bheda iSTaviyoga hai| kAla-jJAna viSaya aneka granthoM meM pratipAdana kiyA hai, usake anusAra apane svara Uparase yA jyotiSa vagairaha vidyAke prabhAvase apanI mRtyuke thor3e dina jAna kara apane manameM vicAra kare ki merI ye saba vastuyeM mujhase chUTa jAya~gI, hA ! isa sundara zarIra, pyAre kuTuMbiyoM tathA svajana snehIjanoM aura mahAkaSTase prApta kI huI isa vipula dhanasaMpattiko tyAga kara aba maiM calA jAU~gA ? apane mAne hue madadagAra, mitra, priyastrI vagairahake viyogase mArchita
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ (56) guNasthAnakramAroha. ho kara jamIna para zokAtura ho par3a jAya, chAtI mastaka pITane lage, maraneko tayAra ho jAya, kisI bhI prakArakA zaMkaTa par3anepara kharAba vicAra kare ki hAya re aba maiM kyA karU~gA ? merI kyA dazA hogI ? aba maiM isa kaSTase kaise uttIrNa hoUMgA, hA ! vaha merI paramezvarI kahA~ calI gaI ? ityAdi vicAroMkI antaHkaraNameM prApti honI tathA viSayasukha bhoganeke lie aneka prakArake rAga raMga, bAga bagIce, atara phulela, SaDrasa yukta bhojana, uttama vastrAbharaNa, sukhasparza dAyaka zayyA, Asana vagairaha vinazvara padArthoMko prApta karaneke lie aneka pApAraMbha garbhita vicAra manameM kare, ina sabako iSTaviyoga nAmaka Arta dhyAna kahate haiM / ____ Arta dhyAnakA tIsarA bheda rogodaya Arta hai / saMsAravAsi tamAma jIva ArogyatAko icchate haiM, parantu azubha karmakA udaya honese jIvoMke zarIrameM jo jo roga tathA azAnti paidA hotI hai, use sahana zIlatAse yA asahana zIlatAse bhoge vinA chuTakArA to kadApi nahIM ho sakatA, uttarAdhyayana sUtrake caturtha adhyayanameM zAstrakAra pharamAte haiM ki, "kaDDANa kammANa aNabhoga na atthi morukho" arthAt kiye hue karmako bhoge vinA mokSa nahIM hotaa| isI taraha aura bhI kahA hai-kRtakarmakSayonAsti, kalpakoTizatairapi / avazyameva bhogatavyaM, kRtaM karma zubhAzubham // 1 // manuSyake zarIrameM sAr3he tIna karor3a roma rAI kahI jAtI haiM, jisameM eka eka romake andara paune do do roge bhara huve haiN| basa isIse apane vicAra sakate haiM ki yaha vinazvara zarIra kitane rogoMkA ghara hai| jaba taka jIvake sAtAvedanIya karmakA udaya rahatA hai, taba taka zarIragata saba hI roga dabe rahate haiN| jaba jIvake azubha karmakA udaya hotA hai, taba ekAeka zarIrameM aneka prakAraka bhagaMdara, jalaMdhara, ati
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (57) sAra, khA~sI, zvAsa, jvara vagairaha roga utpanna ho jAte haiM / una rogoMko bhogate samaya jo manameM Akula vyAkulatA hotI hai, usa Akula vyAkulatAse hRdayameM aneka prakArake saMkalpa vikalpa hote haiM, arthAt rogoMko dUra karaneke liye ekendriya jIvase lekara paMcendriya jIvoMko tathA anantakAya Adike AraMbha samAraMbha, chedana, bhedana, pacana pAcanAdikI kriyAse manameM mAranekA vicAra hotA hai| apane zarIrako acchA rakhaneke liye dUsare jIvake prANoMkA apahAra karanekA vicAra Ate hue manameM kucha dera nahIM lgtii| roga pIr3ita hRdayameM prAyaH dayAbhAva bahuta kama rahatA hai / ataH rogI avasthAmeM manuSyake hRdayameM jo saMkalpa vikalparUpa vicAroMkI paraMparA prApta hotI hai, use hI tattvajJAni puruSoMne ArtadhyAnakA rogodaya nAmaka tIsarA bheda pharamAyA hai| ___Arta dhyAnakA cauthA bheda bhogecchA nAmaka hai| pA~coM indriyoM saMbandhi bhogoMkI abhilASAko bhogecchA kahate haiN| zravaNandriya (kAna) se madhura rAga rAgaNI, devAMganAoMke madhura gAyana tathA bAjoMke komala manojJa rAga sunanemeM abhilASa / cakSurindriya (AMkha) se nAca-tamAse solaha zRMgAra sajIdhajI huI yuvatI strI tathA puruSoM, bAga-bagIce-nATaka, maMDapoMkI zobhA, rozanI tathA aneka prakArake rUpa raMga dekhanekI icchA, ghrANendriya (nAka) se atara phulela puSpAdi surabhita padArthokI icchA, rasendriya (jIbha ) se acche acche madhura aura svAdISTa bhojana khAnekA abhilASa, aura sparzendriya (zarIra) se sukomala zayyA, Asana vastrAbharaNa tathA surUpA strI vagairahake vilAsa bhoganekI icchA kare / pUrvokta pA~coM indriyoMke viSaya prApta honepara manameM yaha vicAra kare ki maiM bar3A bhAgyazAlI hU~ jo mujhe manovAMchita padA.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ (58) guNasthAnakamAroha. thoMkI prApti ho jAtI hai / yadi sadA kAla ina saMbhogoM kA saMyoga banA rahe to ThIka ho / basa pUrvokta paudgalika viSayoMmeM Ananda mAnanA aura unakI abhilASA rakhanA ise hI bhogecchA nAmaka Arta dhyAnakA caturtha bheda kahate haiN| bhogAntarAya karmake udayase jIvako icchAnusAra sukhadAyaka sAdhanoMkI prApti na honeke kAraNa dUsareko rAjya aizvarya lakSmI bhogatA dekha, deva devendra saMbandhi sukhoMko zAsra zravaNa dvArA jAna kara unheM prApta karaneke liye apane antaHkaraNameM aisI icchA kare ki yadi aise bhogoMkI sAmagrI mujhe mila jAya to maiM bhI una bhogoMko bhoga kara apane janmako saphala karU~ / tapazcaryA, saMyama, vrata niyama vagairaha karake usake phalako amuka vastuke liye arpaNa kara deve, arthAt dharmakaraNI karake usake phalase saMsAra saMbandhi sukha nimitta nidAna (niyANA) kare tathA apane dharmakarmake prabhAvase svajana saMbandhi kuTuMbiyoMko dhanavAna vaibhavazAlI banAnekI icchA kre| svajana saMbandhiyoM yA ar3ausI par3ausiyoMko dhana saMpattivAle dekha kara Ivaza manameM duHkhita hokara jhura jhura mare, ityAdiko bhI bhogecchA nAmaka Arta dhyAnakA caturtha bheda kahate haiN| pUrvokta cAra bheda sahita Arta dhyAna samajhanA, aba cAra bheda yukta raudra dhyAnakA svarUpa likhate haiN| .. rudrakrUrAzayaH prANI, praNItastatvadarzibhiH / rudrasya karma bhAvo vA, raudramityabhidhIyate // 1 // (jJAnArNava ) artha-krUrAzayakharAba pariNAmavAle jIvako rudra kahate haiM aura usa rudra pariNAmI jIvake karma yA bhAva pariNAmako raudra kahate haiN| __ jisa taraha madirA pInese manuSyakI buddhi viveka zUnya ho jAtI hai aura phira vaha manuSya krUra kArya karanemeM hI vizeSa tayA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (59) Ananda mAnatA hai, vaise hI saMsArI jIva anAdikAlase karmarUpa madirAke nasese masta hokara punaH punaH saMsArameM paribhramaNa karAnevAle duSkRtyoMmeM hI pravRtti karake Anandita hotA hai aura usa duSkarma janya Anandase jIvake antaHkaraNameM jo vicAra paidA hotA hai, use hI zAstrakAroMne raudra yA bhayAnaka dhyAna kahA hai / isa raudra dhyAnake bhI pUrvokta Arta dhyAnake samAna cAra bheda hote haiN| uvavAI sUtra meM gaNadhara bhagavAna pharamAte haiM-rudde jjhANe caubihe paNNatte taMjahA, hiMsANubaMdhI, mosANubaMdhI, teNANubaMdhI, sarakkhaNANubaMdhI, bhAvArtha-raudra dhyAna cAra prakArakA hotA hai, prathama hiMsAnubandhi raudra-hiMsaka karmoMkI anumodanA-prazaMsA karanA, 2 mRSAnubandhi raudra-mithyA karmoMkI anumodanA prazaMsA karanerUpa, 3 corI karanA vagairaha karmoMkA anumodanarUpa aura 4 saMrakSaNAnubandhi raudra-viSaya sukha saMbandhi karmoMko rakSaNa karanekI anumodanA, yA prazaMsArUpa smjhnaa| aba inhIM cAroM bhedoMkA bhinna bhinna tayA spaSTa svarUpa likhate haiM / saMsAra bharameM kisI bhI jIvako duHkha iSTa nahIM / sarva jIva sukhAbhilASI haiM, parantu ve bicAre karmake vaza hokara parAdhInatA, nirAdhAratA, asamarthatA tathA dIna hInatAdi aneka prakArake duHkhoMko dhAraNa karate haiM / karmake vivaza hokara hI jIva ekendriyAdikI avasthAko prApta hote haiM / saMsArameM sarva jIva yathAzakti sukha prApta karaneke upAyoMmeM sadA kAla lage rahate haiM, kintu kitane eka jIvoMko pUrva bhavameM kucha sukRta na karanese yahA~ para tAjindagI sukha prApta karaneke upAya karate karate mara pacane para bhI icchita sukha nahIM miltaa| karmavaza pUrvokta dazAko prApta hue asamartha, dukhI, dIna, hIna 'prANiyoMko apane svArthavaza yA kisI matalabase yA vinA hI
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 60 ) guNasthAnakramAroha. min matalaba kutUhala se duHkha denA, satAnA, unakI AtmAko kalapAnA, yA anya kisIse unheM duHkhita kiye dekha kara apane manameM khuza honaa| ekendriya se lekara paMcendriya taka kisI bhI jIvako apane hAse yA anya kisIse prANa rahita karanA karAnA, dUsaroMke dvArA va bandhana kiye jAte duHkhita prANiyoMko dekha kara manameM Anandita honA, tathA makAna, dukAna, baMgalA, habelI, koTa, kilA, bUrja, thaMbha vagairaha maTTI ke khilaune, aneka prakAra ke raMga bharI mUrtiyeM, ityAdi vastuoMko dekha kara AnandameM Akara una vastuoMke nirmAtA prazaMsA karanA ki AhA kyA acchA raMga bharA hai ? dhanya hai usa kArIgarako jisane isa makAnako banAyA hai| , isI taraha saMsArakI manomohaka vastuoMko dekha kara khuzI hotA huA unakI prazaMsA kare ki AhA kaisA manohara phuvArA cala rahA hai ? kyA hI umadA lempa, cimanI, glAsa, hA~DI, phAnUsa vagairahakI rozanI hai, kaisI acchI AtazabAjI cala rahI hai, dekho kaisA manda manda makaranda sahita manomohaka zIta sparzavAlA pavana cala rahA hai ? AjakI rasoimeM AlU kacAlU, ratAlU, salagama, gAjara, mUlI, sakarakaMdI vagairahakI tarakArI kyA hI majedAra banI hai ? ityAdi tathA khaTamala, DAMsa, macchara vagairaha kSudra jantu manuSyoMkA lahU pIte haiM, ataH ye mAraneke yogya haiN| inheM avazya mAranA cAhiye / jalacara jIva machalI vagairaha, bhUcara - gAya, bakare, dumme, mRga Adi, khecara, tItara, kabUtara, baTera vagairaha pakSI pakAkara khAne ke yogya haiM / tathA sRSTImeM jitane sarpa, bicchU, Adi jAnavara haiM, ve saba hI mAraneke yogya haiM, unheM avazya mAranA hI cAhiye / mUsoMse rogotpatti hotI hai, ataH unheM jarUra mAraDAlanA cAhiye | amuka AdamI sikAra khelanemeM bar3A hI
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (61) huziyAra hai, vaha eka hI daphAke nizAnese kaI pakSiyoM yA mRgoM kA saMhAra kara DAlatA hai / ityAdi sarva vicAroMko tathA azvamedha yajJa yAne agnimeM ghor3ekA havana karanA, gomedha yajJa-agnimeM gAya athavA bailakA havana karanA, ajAmedha yajJa-agnimeM bakarakA havana karanA, naramedha yajJa-manuSyako agnimeM homa karanA / ina yajJoMmeM pUrvokta jIvoMko avazya homanA cAhiye, isase bar3A puNya hotA hai aura svargAdi sukhakI prApti bhI isIse hotI hai, ityAdi hiMsaka vicAra karane, tathA kitane eka manuSya pApa karmameM race mace aisA vicAra karate haiM ki pakSI vagairaha jIvoMkA mAMsa bhakSaNa karanese zarIra puSTa hotA hai, tathA roga naSTa ho jAtA hai, isI liye ve loga kharagosa, mRmAdi pazuoMko mAraneke lie sikArI kutte pAlate haiM aura una bicAre nirAparAdhI jIvoMko vadha karake khuza hote haiM / kitane eka manuSya murage, bhaiMse tathA maiMDhe vagairahakI lar3AI karA kara khuza hote haiM aura kitane eka krUra khabhAvavAle manuSya jIvoMkA saMhAra karaneke lie bandUka, tamaMcA, raphala, talvAra, kaTAra, tIra, dhanuSa, bANa, painI churI aura cakkU vagairaha zastroMkA saMgraha karate haiM, tathA aise zastra dekha kara jIvoMke vadha karanekA vicAra karate haiM / bAja AdamI dUsaroMko apanese adhika guNI yA saubhAgyazAlI, saMpattivAna, dhanavAna, rUpavAna, puNyavAna tathA vizeSa kuTuMbavAna dekha kara unakI IrSA kiyA karate haiM aura unakA kisI bhI prakArase apakarSa karanekA hI prayatna kiyA karate haiN| dUsaroMko apanese adhika sukhI dekha kara mana hI mana IrSAse jhura jhurakara marate rahate haiN| kitane eka pApAraMbhI manuSya ati krodhI, mAnI, mAyI, lobhI, durvyasanI adharmiyoMkI saMgata karate haiN| kisI svArthavaza yA apanI mAna bar3AIke lie saMsArameM hiMsAkI pravRtti ho aisA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 62 ) guNasthAnakramAroha. upadeza kare yA hiMsAkI pravRttivAle graMthoMkI racanA kare, ityAdiko zAstrakArone raudra dhyAnakA hiMsAnubandhI nAmaka prathama bheda pharamAyA hai / hiMsAnubandhi raudra dhyAnakA varNana zAstroMmeM bahuta hI vistArase kiyA hai, parantu sArAMza yahI hai ki kisI bhI jIvako duHkha denekA jo manameM vicAra hotA hai aura hiMsA karake kisI anyane jo cIja banAI ho usakA anumodana karanA, isako hI hiMsAnubandhi raudra dhyAna kahate haiM | aba mRSAnubandhi nAmaka raudra dhyAnake dUsare bhedakA svarUpa likhate haiM / , asatyacAturyabalena lokAdvittaM grahISyAmi bahuprakAraM / tathAzvamAtaGkaM purAkarANi, kanyAdi ratnAni ca bandhurANi // 1 // asatyavAgvaMcanayA nitAntaM pravartayatyatra janaM varAkaM / saddharmamArgAdativartanena, madoddhato yaH sa hi raudradhAmA // 2 // jJAnArNava // artha-asatya caturAI ke balase maiM logoM se bahuta prakArase dhana grahaNaM karU~, asatya vacanakI vaMcanA dvArA logoM se azva, hAthI, pura, gA~va, kanyAyeM, aneka prakArake ratna vagairaha grahaNa karU~ ( aura usase apane jIvanako sukhapUrvaka vyatIta karU~ ) apane asatya vacanakI paTutAse bhole bhAle jIvoMko saddharma mArga se vimukha kara manakalpita mArgameM calAkara mana mAnA mata calAU~ / jisa manuSya ke antaHkaraNameM ye pUrvokta asatya vicAra paidA hote haiM, usa manuSyako raudra dhyAnakA dhAma kahate haiM / asatya bhASaNako mRSAvAda kahate haiN| asatya yA mRSAvAda saMsAra meM kisI bhI vivekI sabhya puruSako priya nahIM / asatya yaha eka bar3A bhArI mahA doSa hai| asatya vacanake zravaNa mAtra se hI sabhya manuSyoM ke hRdayameM
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (63) aprIti paidA hotI hai, tathApi asatya bhASI manuSya isakA tyAga nahIM krte| kitane eka manuSya dagAbAjIse apanA svArtha gA~Tha kara apane manameM bar3e khuza hote haiM aura dagAbAjIke hI kAmoMmeM apanI caturAI tathA bahAdurI samajhate haiM, haraeka prakArake prapaMca karanemeM hI Ananda mAnate haiM, una prapaMcoMmeM saphalatA prApta karake khuza hokara manameM vicArate haiM ki dekhI hamArI caturAI ? hamane kisa prakAra dAva peMca calAkara lUlI, laMgar3I, andhI, kANI, rUpahIna guNahIna kanyAko kaise acche zreSTa gharAnemeM vyAha diyA aura usake pAsase sADhe tIna hajAra rUpaye lekara vRddha, rogI, tathA napuMsakakA kaisI khUbIse vivAha karA diyaa| aba ve vadhu vara bhale tAjindagI cillA kara rote rahe magara rUpacaMda Anese apanA to kAma acchI tarahase bana gayA / isI taraha kheta, bAga, bagIce, ghor3A, gAr3I, vagairaha vikreya vastuoMkI thor3I dera dUsareke Age mithyA prazaMsA kara use adhika mola lekara bece aura pIchese usa bAtakI bahAdurI samajhakara mana hI mana khuza hove, evaM purAnI vastuoMko raMga rogAna car3hAkara naI kahakara bece, prathama acchA mAla dikhAkara pIche dagAbAjIse usameM kharAba milAkara yA sarAsara kharAba mAla deve / mitroMke sAtha dagAbAjI kare yA koI apanA vizvAsa karake apane pAsa dhanAdikakI dharohara dhara gayA ho, use vizvAsaghAta karake hajama kara leve, jhUThA dastAveja banAkara koraTameM sAvitakara dUsareko peMcameM phasAve yA koraTameM jAkara jhUThI gavAhI de, vyApArake aneka kAmoMmeM dagAbAjI karake dUsare logoMko sadA kAla ThaganekA hI vicAra kare / zrI sarvajJa devake kathana kiye hue vizuddha mArgako chor3akara manakalpita graMthoMkI racanA karake alpa buddhivAle bhole bhAle jIvoMko bhramameM DAlakara apanA mata
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 64 ) guNasthAnakramAroha. sthApana kare, anya jIvoMko zuddha dayAmaya dharmase vimukha karake hiMsAmaya dharmameM lagAkara Anandita hove, vItarAga prabhuke kathanAnusAra zuddha AcAravAna samyagjJAna dhAraka, tathA zuddha sarvajJa devake dharmake prarUpaka tathA kSamAzIla brahmacaryAdi guNoMse suzobhita sAdhu yA zrAvakakI mahimA sunakara IrSA dveSase unake Upara asatya kalaMka dekara unakI nindA kare karAve, tathA jaba koI apanI asatya bAta bhI satya mAna le taba manameM bar3A khuza ho yA nirguNI hokara guNI kahA kara khuza ho| dharmake misa hiMsA karanemeM kucha doSa nahIM aisA upadeza kare, andhe, laMgar3e, lUle, bahare, kor3hI, apaMga vagairaha dukhI jIvoMko dekha kara unakI ha~sI maskarI ur3Akara Anandita ho, jina kheloMmeM vAraMvAra jhUTha bolanA par3e una kheloMmeM Ananda manAve, dusaroM ko dagAbAjI prapaMcase apane jAla meM phasAne ke lie sarAsara jhUThA bole, buddhikI calAkI se yA saphAIse yA indrajAlase aneka prakArake kautuka dikhA kara tathA yaMtra maMtrAdike ADaMbara bar3hAkara logoMmeM apanI mahimA bar3hAve aura usa apanI asatya mahimAko sunakara Ananda manAve, zA khokA artha karate samaya yA vyAkhyAna vAMcate samaya apane garhita karmako chipAneke liye logoM ke manameM arthase viparIta anartha ThasAve / ityAdi pUrvokta kRtyoMkI pravRttiko zAstrakAroMne raudra dhyAnakA mRSAnuvandhI nAmaka dUsarA bheda kahA hai / / * raudra dhyAnakA tIsarA bheda taskarAnubandhi nAmaka hai / aba usakA hI svarUpa likhate haiM / / yaccauryAya zarIriNAmaharahazcintA samutpadyate / kRtvA cauryamapi pramodamatulaM kurvanti yatsaMtatam / cauryeNApi hRteparaiH paradhane yajjAyate saMbhrama / staccaurya prabhavaM vadanti nipuNA raudraM sunidrAspadam // 1 //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. jJAnArNava // artha-manuSyoMke hRdayameM jo pratidina corI karaneke vicAra paidA hote haiM aura corI karake pazcAt ve atyanta harSita hote haiM, dUsaroMse corI karAkara lAbha uThAnekI icchA karate haiM, isa sabako paMDita puruSoMne corI janya raudra dhyAna kahA hai| tRSNArUpa jAlameM phasA huA jIva tamAma saMsArakI dhana saMpattikA mAlika bananA cAhatA hai, magara pUrva bhavameM itanA puNya na karanese una vastu oMkA svAmI nahIM bana sktaa| pUrvakRta pApakarmake udayase pramAdI Alasu daridrI bekAra hokara vinA hI parizramake dhana ikaTThA karanekI icchAko pUrNa karanekA mana honese corIke sivAya use anya koI upAya nahIM sUjhatA, basa isI kAraNa vaha cauryAnubandhi raudra dhyAnameM adhikAdhika pravRtta hotA jAtA hai / usa samaya corI dvArA dhana prApta karaneke liye usake antaHkaraNameM jo saMkalpa vikalpa janya vicAra paidA hote haiM so nIce bhujaba smjhnaa| ___ Aja ghora a~dherI rAtrimeM kAle vastra pahana kara amuka dhanIrAmake ghara jAkara cupa cApa tAlA tor3ake sandakameMse dhana nikAla kara lAU~gA, kisakI tAkata hai jo mujhe roka sake yA mere sAmane aave?| zastra vidyAmeM to maiM aisA huziyAra hU~ ki eka daphAke vArase hI kaI manuSyoMko pachAr3a DAlU~ aura bhAganemeM bhI maiM aisA huziyAra hU~ ki kisakI maoNne savA sera suMTha khAI hai jo mujhe pakar3a sake ? / aisI auSadhiyAM aura aMjana mere pAsa haiM ki jisase ghora andhakArameM bhI maiM dinake samAna jA sakatA huuN| amuka vidhAke prabhAva se maiM gupta dabe hue dhanako bhI bhalI bhA~ti jAna sakatA huuN| isa taraha vidyAoMmeM to maiM pravINa hI hU~, isake alAve mere pakSameM bar3e bar3e huziyAra tathA dakSa manuSya haiM aura haiM bhI ghane,
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ (66) guNasthAnakamAroha. isalie una saba zUra vIroMkI sahAyatA lekara aba thor3e hI samayameM bar3e bar3e zeTha sAhUkAra logoMkI samRddhikA mAlika banakara nizcintapane mauja majA udd'aauuNgaa| amuka strI bar3I sundara aura rUpa lAvaNyavAlI hai ataH use haraNa karake usake sAtha viSaya sukha bhogUMgA, tathA aura bhI jo uttamottama padArtha haiM, unheM aneka prakArake upAyoMse apane svAdhIna karake aura una sabakA upabhoga karake apanI AtmAko tRpta kruuNgaa| isI taraha kitane eka nAmadhArI sAhUkAra dUsare logoMko apanI UparI sAhUkArI batalAkara acche acche vastrAbhUSaNa, tilaka, kaMThI, mAlA, suvarNamayI pIlI jaMjIra, murakI tathA camakadAra bar3I bar3I pagar3iyAM vagairahase zarIrakI zobhA banAkara, bar3e bar3e gola mola takiyoMkA DhAsanA lagAkara aura hAthameM japamAlA le dukAna para gaddIke Upara baiThake yahI vicAra karate rahate haiM ki gA~ThakA pUrA aura akalakA duzmana grAhaka kaba Ave aura kaba hama use japamAlA phirAte phirAte mukhase bhagavAnakA nAma uccAraNa karate hue mIThe mIThe vacana bolakara, pAna supArI khilAkara aneka prakArake lAlacameM DAlakara apane jAlameM phasAveM aura phira acchI tarahase usakI hajAmata vinA hI pAnI kara ddaaleN| isa prakAra bhAvameM, tolameM, molameM, bolameM, mApanemeM, hisAbameM, denemeM, lenemeM, aneka prakArase ugakara jahA~ taka lUTA jAya vahA~ taka to kasara na kare pIche usake bhAgyase vaha baca jAya to bhale / dUsareke manameM vizvAsa baiThAneke lie pAI pAI ke vAste gAya, baila, putra, pitA, tIrtha, dharmagraMka tathA dharmakI kasama khAve, lena denake vyApArameM dugunA tigunA vyAja bar3hAkara agalekA ghara barabAda kara DAle, daMbhI kapaTI adharmI honepara bhI sAhUkAra kahAkara khuza hove, isa bhaMgameM
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (67) kitane eka sAdhu loga bhI Asakate haiM, kaI sAdhuoMkA zarIra kRzya hotA hai, ataH unake zarIrako kRzya dekha kara jaba koI unase pUchatA hai ki kyoM mahArAja! Apa tapazcaryA karate haiM ? ApakA zarIra bahuta sUkha gyaa| usa vakta ve mahAtmA kaha dete haiM hAM bhAI sAdhu to sadA hI tapasvI haiM na / tapasvI na hone para bhI tapasvI kahAkara khuza honevAle kapaTI sAdhuko zAstrakAra tapakA cora kahate haiN| zuddhAcAra na hone para bhI malIna vastra dhAraNa karake zuddhAcArI kahAve, ityAdi dharmakI ThagI karanevAlA sAdhu kharAba gatikA bhAgI hotA hai| dazavaikAlika sUtrameM pharamAyA hai ki tavateNe vayateNe, rUvateNe ajenare, AyAra bhAvateNe a, kubai deva kibbise // 1 // artha-tapa, vrata, rUpa, AcAra aura bhAvanAkA cora sAdhu kilaviSI deva hotA hai, arthAt devatAoMmeM nIca jAtIke devapane paidA hotA hai| dAnakI corI kare, rAjAne jisa vastu ke lie apane rAjyameM manA kiyA ho, usa vastuko gupta rItIse lAkara vece aura becakara mana hI mana khuzI hove / ityAdi cauryAnubandhi raudra dhyAnake aneka bheda hote haiM, kintu sArAMza yahI hai ki mA. likakI marajI vinA yA use khabara kiye vinA jabaradastIse usakI vastu para mAlakIyata karalenI yA apane upabhogameM lenA aura usase Ananda manAnA / basa ityAdiko hI raudra dhyAnakA cauryAnubandhI tIsarA bheda kahate haiN| ____ aba raudra dhyAnakA cauthA bheda kahate haiM, badAraMbhaparigraheSu niyaMta rakSArthamabhyudyate / yatsaMkalpaparaMparA vitanute prANIha raudrAzayaH // ya cAlambya mahatva munnatamanA rAjetyahaM manyate / tatrya pravadanti nirmaladhiyo raudraM bhavAzaMsinAm // 1 // jJAnArNava / / artha-jo krUra AzayavAlA prANI bahuta sA AraMbha samAraMbha pari
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ (68) guNasthAnakramAroha graha rakhakara usakI rakSA karaneke lie hRdayameM aneka prakArake saMkalpa vikalpa dvArA prayatna karatA hai aura usake hI AlaMbanase apanI bar3AI samajhakara mana hI mana phUlA nahIM samAtA tathA apaneko sabakA mAlika mAnatA hai / ityAdi pravRtti vicAroMko tasvajJa puruSoMne raudra dhyAnakA viSaya saMrakSaNAnubandhI cauthA bheda kahA hai| yaha dhyAna saMsArakI vAsanA rakhanevAle jIvoMmeM hotA hai / saMsArameM saba hI jIva bilakula pApI nahIM, isI taraha saba jIva dharmISTa yA puNyAtmA bhI nahIM haiM, kintu saba hI jIvoMke sAtha anAdi kAlase puNya aura pApa lage hue haiM / jIvako pApakI adhikatA honese duHkhakI adhikatA hotI hai aura puNyakI adhikatA honese sukhakI adhikatA hotI hai / isa prakAra pApa tathA puNyameMse jisakI adhikatA hotI hai usakA phala pratyakSa AMkhoMse dekha par3atA hai / jisa manuSya yA jisa prANI ke puNyakA Adhikya hotA hai, use usake puNyAnusAra sukha pradAyaka sundara vastuoMkA saMyoga milatA hai, jo ki vaha sundara vastuoMkA saMyoga zAzvata nahIM vinazvara hI hai tathApi AtmIya sukhakA svarUpa na jAnakara paugalika sukha ko hI apanI buddhise sukha samajhakara una saMyogoMko sadAke lie kAyama rakhaneke vAste manuSya aneka prakArake prayatna karatA hai / paudgalika vastuoMke liye uttarAdhyayana sUtrameM pharamAyA hai ki-adhuve asAsayammI, yAne saMsArake saMyoga-paugalika sukha Asthira azAzvata kSaNabhaMgura haiM, kSaNa kSaNameM vastuoMke svarUpakA parivartana hotA rahatA hai / saMsArameM jitane paudgalika padArtha manupyoMke cittako AkarSita karate haiM, ve saba hI parivartanazIla honese samaya samaya unakI hAnI hotI hai / jo vastu Aja manujyako sukhadAyaka yA manomohaka mAlUma hotI hai, parivartanazIla
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (69) honeke kAraNa vahI vastu kisI samaya bhayaMkara svarUpameM dekha par3atI hai, arthAt jo vastu prathama jisa svarUpameM sthita rahI huI manojJa aura ramaNIya mAlUma hotI thI vahI vastu parivartana hote hote aise svarUpa yA svabhAvameM sthita ho jAtI hai ki usakI tarapha dRSTi pAta karate hue bhI ghRNA utpanna hotI hai / aise vinazvara paudgalika vastu samUhako naSTa hotA dekha yA jAnakara use sadAke lie kAyama rakhaneko aneka prakArake upAya kare yA rAjyalakSmI prApta honepara manameM vicAra kare ki mere rAjyameM zatrurAjA na A ghuse isaliye acche acche balISTa yoddhAoMko phaujameM bharatI karU~, jisase kAma par3anepara zatru sainyako mAra bhagAveM, tathA sAmanta vagairaha logoMko bhI mAna sanmAna aura dhana ityAdi dekara khuza rakhkhU ki jisase ve loga bhI kAma par3anepara apane prANa deneko lar3AImeM zatruke sAmane taiyAra ho jAyeM / ityAdi rAjya lakSmIkA saMrakSaNa karaneke lie rAta dina saMkalpa vikalpa janya cintA kiyA kare / isI taraha dhanAdikI prApti honepara usake rakSapake vAste rAta dina yahI vicAra kare ki aba isa dhanako jamInameM aise sthAnapara gADa , ki jahA~ para kisIko yaha zaMkA bhI na par3e ki yahA~ para kucha hogA, athavA kisI loheke sandUkameM rakhakara khaMbhAtI tAle lagA hU~ jisase cora agni vagairahake upadravakA Dara hI na rhe| ___aba kisIke sAtha mitrAcArI yA bahuta paricaya na karU~ jisase kabhI kharca karanekA samaya hI na Ave, dharmopadezaka yA dharmaguruoMke pAsa jAnA bhI aba kama karU~gA jisase ve mujhe kabhI cAra paise kharcanekA kAma na batAveM / basa abase zarIra para vastra bhI phaTe purAne maile kucaile pahanU~gA jisase dhanavAnakI zaMkA karake mujhase koI cAra paise mAMga hI na sake / evaM zarIrakA saMra
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ (70) guNasthAnakramAroha. kSaNa karaneke vAste aneka pApAraMbhi vicAra kare, strIke rakSaNArtha tathA anya kisI bhI priya vastuke rakSaNArtha jo manameM saMkalpa vikalpa hote rahate haiM, use hI zAstrakAroMne saMrakSaNAnubandhi nAmaka raudra dhyAnakA cauthA bheda kahA hai / yaha raudra dhyAna jIvoMko mahA bhayaMkara saMkaTa denevAlA hotA hai / raudra dhyAnI jIvoMkA hRdaya sadA kAla kaluSita rahatA hai / raudra dhyAnI parake sukha duHkhakI paravA na karake sadA kAla apane sukha prApta karanekI icchA kiyA karatA hai / apane sukhake liye use dUsare jIvoMkA vadha karanA to eka gAjara mUlIke samAna hotA hai / raudra dhyAnavAle jIvakA pariNAma prAyaH sadA kAla mahAkliSTa aura krUra hotA hai / mahAkara pariNAma honeke kAraNa use sadaiva vajra lepake samAna ghora kliSTa karmoMkA bandha hotA rahatA hai aura una dhora karmoMkA vipAka use narakAdi nIca gatiyoMmeM jAkara bhoganA par3atA hai / raudra dhyAnI ko sadaiva kuSNa lezyA hotI hai aura kRSNa lezyA pariNAmI jIva hiMsA, jhUTha, corI, maithuna, parigraha, ye pA~ca atrata tathA mithyAtva avirati, pramAda, kaSAya, aura azubha yoga, ye pA~ca Azrava, isa taraha ina daza pApa karmoMkA sevana karatA hai aura una kA~kA dAruNa phala bhogate samaya bhI manake aprazasta vicAra honese A. geke lie phira vaisAkAvaisA hI gADaMbandha karatA hai| basa isI prakAra azubha vicAra janya karmoMke prabhAse jIva saMsAra cakrameM ananta kAla paryanta paribhramaNa karatA rahatA hai / isa pramatta guNa sthAnameM pUrvokta AteM dhyAnakI mukhyatA hotI hai aura upalakSaNase pUrvokta raudra dhyAnakA bhI astitva hotA hai kyoMki pramatta guNasthAnameM hAsyAdi nava nokaSAyoMkI vidyamAnatA hotI hai| isa guNasthAnameM AjJAdi AlaMbanoM sahita dharma dhyAnakI
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (71) gauNatA rahatI hai ataH prasaMgase sAlaMbana dharmadhyAnakA svarUpa hama yahA~ para hI likhe dete haiN| dharma dhyAnake cAra pAye hote haiM, jisameM AjJAvicaya nAmaka prathama pAyA hai| AjJAvicaya dharma dhyAnakA dhyAtA apane manameM aisA cintavana kare ki vItarAga sarvajJa devane pravacana dvArA jo kucha AjJA pharamAI hai, vaha bilkula satya hai| padArthoM kA svarUpa merI samajhameM yathArtha nahIM AtA yaha merI hI buddhikI mandatA hai| athavA dUSama kAlakA prabhAva, evaM zaMsaya bhedana karanevAle sadguru mahArAjakA abhAva / ityAdi kAraNoMse maiM vastuke yathAtathya svarUpako nahIM samajha sakatA, kintu niHsvArtha ekAnta sarva jIvoMke hitakArI zrI tIrthakara sarvajJa devane apane kaivalya jJAnase jo vastuoMkA svabhAvasvarUpa kathana kiyA hai, usameM jarA bhI pheraphAra nahIM / sarvajJa devakI kyA AjJA hai aura unhoMne kina kina padArthoMkA kisa svabhAva yA svarUpameM varNana kiyA hai, prathama isakA vicAra karanekI paramAvazyaktA hai| vItarAga devane kaivalya jJAna aura kaivalya darzana prApta karake adholoka, madhyaloka aura Urdhvaloka, ina tInoM lokameM bhUta, bhaviSyata aura vartamAna kAlameM jo jIva tathA pudgala (jar3a) ke ananta paryAyoMkA parivartana ho rahA hai, so pragaTa tayA batalA diyA hai, ataH prabhukI AjJA dvArA hama loga carAcara padArthoMke svarUpako jAna sakate haiM, usameM bhI adRzya padArthoke guNa tathA paryAya itane sUkSma haiM ki sAdhAraNa manuSya to kyA kintu bar3e bar3e cAra jJAna dhAraka aura bAraha aMgake pAThI mahAmunivaroMke lakSameM bhI Ane muskila haiN| jo sUkSma padArtha apanI buddhi dvArA to samajhameM A hI nahIM sakate tathApi unheM hama zAstra dvArA satya mAnate haiM, una sUkSma padArthoMko bhI
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 72 ) guNasthAnakramAroha. sarvajJa devane spaSTa tathA kathana kara batAyA hai, ataH aise apakSapAtI sarvajJa devakI AjJA hameM avazya mAnanI cAhiye / sarvajJa devane apane kaivalya jJAna dvArA tIna lokavarti padArthoMkA jaisA svarUpa dekhA hai vaisA hI bhavya jIvoMke upakArArtha kathana kiyA hai, isa lie unake kathana kiye hue sUtroMkA artha, jIvoMkI mAgaNA, mahAvratoMkI bhAvanA, pA~coM indriyoMke damana karanekA vicAra, dayArdra bhAva, karma bandhana se mukta honeke upAyoMkA vicAra, caturmati aura sattAvana hetuoMkI cintavanA, ityAdikA vicAra karanevAle manuSyako zAstrakAroMne dharma dhyAnakA dhyAtA kahA hai| dhyAna karanevAle ko prathama sUtra jJAnakI jarUrata hai, kyoMki sUtra jJAna vinA AjJAvicaya nAmaka dharma dhyAnake prathama pAyekA dhyAtA nahIM ho sakatA / zruta jJAnakA viSaya bar3A gahana aura vizAla | hai / kevala jJAna aura zruta jJAnameM pharaka hai to phakta itanA hI haiM ki kevala jJAnakA viSaya pratyakSa hai aura zruta jJAnakA viSaya parokSa hai / kevala jJAnI sarvajJa prabhune jitane bhAva kevala jJAna dvArA sAkSAt tayA jAne haiM, unameMse jitanA vANI dvArA pragaTa kiyA jAtA hai, vaha saba hI zruta jJAna kahalAtA hai / kevala jJAnIke kathanase hI sAtavIM narakake antima pAthar3ese lekara mokSa paryanta caturdaza rAjalokakI zAzvatI racanAko chadmastha prANI bhI jAna sakate haiM, yaha sarva zruta jJAnakA hI viSaya hai| svayaMbhUramaNa samuse bhI adhika gaMbhIra, loka tathA alokase vistRta, sarva padAse bhinnAbhinna aura karor3oM hI sUryoMse bhI adhika prabhAsamAna zruta jJAna hai / yadyapi kAlake mahAtmyase Aja zruta jJAnakA zatAMza bhAga bhI avazeSa nahIM rahA, tathApi zruta jJAnameM AcArAMga, sUyagaDAMga, ThANAMga, samavAyAMga, bhagavatI, jJAtAdharmakathA, upA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. . (73) saka dazAMga, antagaDa dazAMga, aNuttarovavAI dazAMga, praznavyAkaraNa, vipAka sUtra aura dRSTivAda, ye bAraha aMga haiM / ina bAraha aMgoMmeM dRSTivAda Aja viccheda hai, isa lie gyAraha hI aMga avazeSa haiN| cAra anuyogoMmeM prathama caraNakaraNAnuyoga hai, jisameM AcAra kathana kiyA hai, jaise AcArAMga sUtrAdi / dUsarA gaNitAnuyoga hai / gaNitAnuyogameM gaNita zAstra viSaya hai / jisa taraha sUrya prajJapti, candra prajJapti sUtrAdi / tIsarA dharmakathAnuyoga hai / dharmakathAnuyogameM dharma saMbandhi kathAoMkA viSaya hai, jaise jJAtA, uttarAdhyayana vagairaha sUtra / cauthA dravyAnuyoga hai / dravyAnuyogameM dharmAstikAya adharmAstikAya vagairaha chaH dravyoMkA svarUpa kathana kiyA hai| jaise sUyagaDAMga sUtra, ThANAMga sUtra, pannavaNA sUtra vagairaha / pUrvokta gyAraha aMgoMke uparAnta bAraha upAMga haiM, jinake nAma yahA~ para udhRta karate haiM / uvavAI, rAyapaseNI, jIvAbhigama, pannavaNA, jaMbUdvIpa prajJapti, candra prajJapti, sUrya prajJapti, nirayAvalI kappiyA, kappavaDhaMsiyA, puphiyA, pupphacUliyA, vahnidazA, evaM gyAraha aMga aura bAraha upAMga tathA anya bhI bahuta se prakIrNa graMthoM dvArA zruta jJAnakA vistAra hai| zruta jJAna aneka camatkAri vidyAoMkA bhI samudra hai / zruta jJAnakA viSaya ati gahana honese bar3e bar3e vidvAna loga bhI usakA prabhAva yA usakA saMpUrNa varNana karaneko asamartha haiM / saMsArameM ghorAtighora karma karanevAle prANI bhI zruta jJAnarUpa tIrthameM gote lagA kara pavitra ho gaye haiN| yadi patita prANiyoMkA uddhAra karanemeM samartha hai to kevala yaha zruta jJAna hI hai, yogI puruSoMkA tIsarA netra zruta jJAna hai / ityAdi aneka prabhAoMse paripUrNa zruta jJAnakA abhyAsa karanemeM dharmadhyAnIko leza mAtra bhI pramAda na karanA cAhiye / dharmadhyAnake dhyAtAko 10
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ (74) guNasthAnakramAroha. . mUla caturdaza mArgaNAoMkA svarUpa cintavana karanA cAhiye, isase dhyAnameM bahuta kucha sthiratA prApta hotI hai| mArgaNAoM ke uttara bheda bAsaTha hote haiM / mUla mArgaNA-gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjhI, AhArika / aba ina mUla mArgaNAoMkA svarUpa bhinna bhinna tayA likhate haiN| prathama gati mArgaNA-jisameM pUrva paryAyoMko badala kara jIvoMkA AnA jAnA hotA hai, use gati kahate haiM / ve gati cAra haiM, naraka gati, tiryaca gati, manuSya gati aura deva gati / naraka gati adholokameM hai, vahA~ para mahAduHkhaprada sAta bhayaMkara sthAna haiM, jinake nAma -1 ghammA, 2 vaMzA, 3 zelA, 4 aMjanA, 5 rihA, 6 maghA, 7 mAghavatI / prasiddhimeM ina sAtoM sthAnoMke nAma gotra tayA Ate haiM isa lie ve bhI nAma hama yahA~ para udhRta kiye dete haiM-1 ratnaprabhA, 2 zarkarAmabhA, 3 vAlukAprabhA, 4 paMkaprabhA, 5 dhUmaprabhA, 6 tamAmabhA, 7 tamastamaHprabhA / tirache lokameM mahAkura karma karanevAle jIva naraka gatimeM-pUrvokta sAta sthAnoM meM jA kara utpanna hote haiM aura vahA~ para cirakAla taka raha kara pUrvakRta azubha karmoMkA phala dAruNa duHkha bhogate haiN| dUsarI tiryaca gati hai, jisameM sUkSma ekendriyase lekara bAdara ekendriya tathA trasa dvIndriyase lekara paMcendriya pazu pakSI vagairaha paidA hote haiN| tIsarI manuSyagati-jisameM tirache lokameM karmabhUmi tathA akarmabhUmi kSetrameM manuSya-prANI utpanna hote haiN| cauthI devagati hai-jisameM bhuvanapati, bANavyantara, jotiSI tathA vaimAnika devatA paidA hote haiM, bhuvanapati devatA daza prakArake hote haiM, so nimna likhe mujaba samajhanA / asura kumAra, nAga kumAra, suvarNa kumAra, vidyuta kumAra, agni
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (75) ~~~~~~~~~~~~ kumAra, dvIpa kumAra, udadhi kumAra, dizA kumAra, vAyu kumAra, aura stanita kumAra / ye daza prakArake bhuvanapati devatA hote haiN| bANavyantara ATha prakArake hote haiM, kiMnara, kiMpuruSa, mahoraga, gaMdharva, yakSa, rAkSasa, bhUta, pizAca, ye ATha prakArake vANavyantara devatA kahe jAte haiM / jyotiSi deva pA~ca prakArake hote haiM, candra, sUrya, praha, nakSatra, tArA, ye pA~ca jyotiSi deva samajhanA / vaimAnika devatA do prakArake hote haiN| eka to kalpavAsI aura dUsare kalpAtIta, kalpavAsI devatA, saudharma devaloka, IzAna devaloka, sanatakumAra devaloka, mAhendra devaloka, brahma devaloka, lAntaka devaloka, mahAsukra devaloka, sahasrAra devaloka, Anata devaloka, prANata devaloka, AraNya devaloka tathA acyuta devaloka / evaM bAraha devaloka sthAnoM meM paidA hote haiM / kalpAtIta devatAoMmeM bhI do bheda hote haiM-eka to graiveyaka nivAsI aura dUsare anuttrvaasii| aveyaka nivAsI nava prakArake hote haiM-bhadra, subhadra, sujAta, saumanasya, priyadarzana, sudarzana, amogha, supratibaddha aura yazodhara, evaM ina nava sthAnoMmeM aveyaka devatA utpanna hote haiN| aba rahe anuttaravAsI, so pA~ca prakArake hote haiM, vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha, ina pA~ca sthAnoMmeM anuttara kalpAtIta devatA paidA hote haiM / ye pA~ca anuttaravAsideva avazya samyagdRSTI hI hote haiM aura do tIna bhavake andara hI siddhi gatiko prApta karate haiN| antima sarvArthasiddha vimAnavAsI devatA to avazyameva agale bhavameM hI mokSa pada prApta karate haiM / isa prakAra ye cAra gati saMsArijIvoMke lie anAdi ananta haiN| kitane eka vidvAna mokSako pA~cavIM gati tayA kathana karate haiM, kintu jaba jIvAtmA mokSa gatiko prApta kara letI hai
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 76 ) guNasthAnakramAroha. taba use phira pUrvokta sAMsArika cAra gatiyoMmeM paribhramaNa karanA sarvathA sadA kAlake lie miTa jAtA hai / par3a dUsarI indriya mArgaNA hai, jisase jIvoMkI gatikA jJAna hotA haiM, use indriya kahate haiM, ve indriyA~ pA~ca haiN| ekendriya sUkSma bAdara pRthvIkAyAdi jIvoMko hotI hai, arthAta pA~coM indriyoMmeMse una jIvoMko kevala eka sparzendriya hI hotI hai / dvIndriya jIvoMko sparzendriya aura rasanA indriya hotI hai, vastuoMke gala sar3a jAne para jo unameM kIr3e vagairaha jantu jAte haiM, ve dvIndriya jIva kahalAte haiN| tIna indriyavAle jIvoMko sparzendriya, rasanA indriya aura ghrANendriya ( nAsikA) hotI hai| cIMTI vagairaha jantu trIndriya hote haiN| cAra indriyavAle jIvoMmeM cauthI cakSuindriya hotI hai / bicchU vagairaha jantu cAra indriyavAle hote haiM / paMcendriyavAle jIvoM meM jalacara machalI vagairaha, sthalacara gAya, baila vagairaha pazu, tathA manuSya, khecara haMsa tote vagairaha pakSI, devatA tathA nArakI, sparza, rasanA, ( jIbha) ghrANa, cakSu, aura karNa (kAna) milakara ye pA~ca indriyavAle hote haiM / 1 tIsarI kAya mArgaNA - jisameM sthiti karake jIva rahatA hai, use kAya kahate haiM, sarvajJa prabhune jIvoMkI kAya chaH pharamAI haiM, pRthvIkAya, apakAya, (pAnI) te kAya, (agni) vAyukAya, vanaspati kAya, ye pA~ca kAya to ekendriya jIvoMkI samajhanA aura trasakAya, isa sakAyameM dvIndriyase lekara halate calate paMcendriya paryanta sarva jIva samajha lenA / cauthI yoga mArgaNA - dUsare ke sAtha saMbandha kare use yoga kahate haiN| ve yoga jaina darzanameM tIna mAne haiM, manoyoga - antaH
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. ( 77) karaNake vicAra, vacanayoga- zabdoccAra, kAyayoga- zarIra saMbandhi vyApAra | pA~cavIM veda mArgaNA-vikAra ke udaya bhAvako veda kahate haiM / tatvajJa puruSoMne veda tIna pharamAye haiM, strI veda-vikArase puruSakI icchA, puruSa veda - vikArodayase strIkI icchA, napuMsaka vedameM vikArodayase strI puruSa donoMkI icchA hotI hai / chaThI kaSAya mArgaNA - jisase saMsArakA kasa AtmapradezoM ke sAtha lipta hove, use kaSAya kahate haiM / kaSAyake krodha, mAna, mAyA, lobha, ye cAra mUla bheda haiM aura inake solaha uttara bheda hote haiM / sAtavIM jJAna mArgaNA - jisase padArthakA bodha hotA hai use jJAna kahate haiM, usa jJAnake pA~ca bheda hote haiM, matijJAna-buddhi janya jJAna, zrutajJAna - zAstra zravaNa janya jJAna, avadhijJAna, indriyoMkI sahAyatA binA hI rUpI dravyoMko janAnevAlA jJAna, manaH paryava jJAna - sarva saMjJI paMcendriya jIvoMke manogata bhAvakoM janAnevAlA jJAna, kevalajJAna - sarva dravya, kSetra, kAla, bhAvameM lokAloka meM sthita rUpI arUpI cara acara sarva padArthoM sarva bhAvoMko janAnevAlA anuttara jnyaan| ye pUrvokta pA~ca jJAna samyagdRSTI jIvako hI hote haiN| mati ajJAna, zruta ajJAna tathA vibhaMga jJAna, ye mithyAdRSTi jIvoM ko hote haiM / manaHparyatra jJAna aura kevala jJAna, sarva virativAle jivoMko hI hote haiM, sarva virati aura samyaktvake vinA ye do jJAna nahIM ho sakate, " isaliye inakA virya bhI nahIM hotaa| pUrvokta pA~ca jJAnoMmeM mati jJAna aura zruta jJAna, ye do jJAna parokSa haiM aura avadhi jJAna, manaH paryava jJAna tathA kevala jJAna, ye tIna jJAna atIndriya honese AtmAke .
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..MARA (78.) guNasthAnakamAroha. pratyakSa hote haiM / isa bAtakA vizeSa vivecana naMdI sUtrameM kiyA hai| AThavIM saMyama mArgaNA-aprazasta kAryoMse manako rokanA use saMyama kahate haiM, vaha saMyama sAta prakArakA hotA hai| jina jIvoMko vrata pratyAkhyAna nahIM hai, ve sarva jIva avirati saMyamameM samAviSTa haiM / dUsarA dezavirati saMyama hai, jisameM zrAvaka dharmakA pratipAlana kiyA jAtA hai| tIsarA sAmAyika saMyama hai / cauthA chedopasthApanIya saMyama-doSa nivAraNa karane rUpa hai, arthAt mahAvratoMkA AropaNa rUpa hai| pA~cavA parihAravizudi saMyama-vizuddha cAritra rUpa hai / yaha parihAravizuddhi saMyama prathama aura antima tIrthaMkarake sAdhuoMko hI hotA hai| isa saMyamako dhAraNa karanevAle sAdhuoMko bar3e kaThina abhigraha dhAraNa karane par3ate haiM aura ve sAdhu parihAra vizuddhi saMyamameM sadA kAla apramattapramAda rahita rahate haiM / isakA vizeSa varNana prajJApanA (pannavaNA) sUtrameM likhA hai / chaThA saMyama sUkSmasaMparAya nAmaka hai| yaha saMyama sUkSma lobhake sivAya sarva doSoMse rahita hotA hai / sAtavA~ yathAkhyAta saMyama hai, yathAkhyAta saMyama sarva doSoM rahita hai| kevala jJAnAvasthA kevalI bhagavAnako sarvadA yathAkhyAta saMyama hI hotA hai| navamI darzana mArgaNA-dekhaneko darzana kahate haiM, usa darzanake cAra bheda haiM, cakSu darzana-A~khoMse vastuko dekhanA / acakSu darzana-A~khoM bagaira hI cAra indriyoM tathA manase vastuko dekhanA / avadhi darzana-indriyoMkI sahAyatA vinA hI Atma labdhise rUpI padArthoMkA darzana karanA / kevala darzana-sarva dravya, kSetra, kAla, bhAvameM rUpI arUpI carAcara padArthoMko sAkSAtkAra tayA dekhanA / dazavIM lezyA mArgaNA-jIvako jo karmase lepita kare use lezyA kahate haiM / lezyAyeM chaH hotI haiM, kRSNa lezyA mahA pApI
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (79) jIvako hotI hai| dUsarI nIla lezyA adharmI jIvako hotI hai| tIsarI kApota lezyA vakra svabhAvI kadAgrahI jIvako hotI hai| tejo lezyA nyAyavAna jIvako hotI hai| padma lezyA dharmAtmA jIvako hotI hai aura zukla lezyA mokSArthI prANIko hotI hai| ___gyArahavIM bhavya mArgaNA-jisa jIvameM mokSa prApta karanekI zakti hotI hai, use bhavya kahate haiN| saMsAravAsi jIvoMmeM do prakArake jIva hote haiN| jinake andara mokSapada pAnekI zakti hai, una jIvoMko bhavya kahate hai aura jinameM kabhI mokSapada prApta karanekI zakti hI nahIM, anAdi kAlase saMsAra cakrameM paribhramaNa kara rahe haiM aura ananta kAla taka saMsArameM hI rakhar3ate raheMge, unheM abhavya kahate haiN| . bArahavIM samyaktva mArgaNA-padArthake yathAtathya svarUpako jAnakara use vaise hI svarUpameM mAnanA, use samyaktva kahate haiM / samyaktva sAta prakArakA hotA hai, pahale guNasthAnameM rahanevAle jIva prathama samyaktvameM samAviSTa ho jAte haiM, ise hI mithyAtva samyaktva kahate haiM / dUsarA sAsvAdana samyaktvaUparake guNasthAnoM meM car3hA huA jIva mohanIya karmake vaza hokara jaba nIce giratA hai, taba usa jIvako khAI huI khIra vama denepara jo svAda rahatA hai vaisA hI svAda Uparake guNasthAnoMsaMbandhi samyaktvakA rahatA hai, so bhI alpa samaya taka hI rahatA hai, usake bAda vaha jIva prathama guNasthAnameM calA jAtA hai, jaba taka vaha jIva Uparase par3atA huA prathama guNasthAnako prApta na kare taba taka use sAsvAdana nAmaka samyaktva hotA hai / tIsarA mizra samyaktva-mizra guNasthAnakA svarUpa hama prathama likha cuke haiM usa sthAnameM rahe hue jIvako jo sarva dharmopara samAna
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ (80) guNasthAnakramAroha. bhAva hotA hai use mizra samyaktva kahate haiM / cauthA kSAyopazamika samyaktva-mohanIya karmakI kitanI eka prakRtiyoMke kSaya hone para tathA kitanI eka prakRtiyoMke upazama hone para jIvake antaHkaraNameM jo bhAva paidA hotA hai, use kSAyopazamika samyaktva kahate haiN| pA~cavA~ aupazamika samyaktva-mohanIya karmakI sAta prakRtiyoMke upazama hone para aupazamika samyaktvakI prApti hotI hai / chaThA vedaka samyaktva-karma prakRtiyoMko vede use vedaka samyaktva kahate haiN| yaha vedaka samyaktva jIvako kSAyika samyattavakI prAptise kSaNamAtra pahale samaya hotA hai| sAtavA~ kSAyika samyaktva-mohanIya karmakI sAtoM prakRtiyoMko sarvathA kSaya karadene para kSAyika samyattva prApta hotA hai aura vaha samyaktva phira mokSapadakI prApti hone taka naSTa nahIM hotA, arthAt kSAyika samyaktva prApta hokara phira jAtA nhiiN| terahavIM saMjJI mArgaNA-manavAle jIvako saMjJI kahate haiN| saMsArameM do prakArake jIva haiM, eka to saMjJI aura dUsare asaMjJI / devatA, nArakI tathA mAtApitA ke saMyogase paidA honevAle manuSya aura tiyaca paMcendriya jIva saMjJI kahAte haiM aura pA~ca sthAvara, tIna vikalendriya tathA mAtApitAke bagaira saMyoga paidA honevAle paMcendriya saMmUrchama meMDaka vagairaha asaMjJI kahalAte haiN| ___caudahavIM AhAra mArgaNA-jIva samaya samaya AhAra grahaNa karatA hai, ise AhArika kahate haiM aura anAhArika-jisa samaya jIva eka zarIrako chor3akara dUsare zarIrameM jAtA hai usa samaya yadi vigraha gati kare to utkRSTa tIna samayataka anAhArI rahatA hai| pUrvokta ina caudaha mArgaNAoMkA svarUpa manameM vicAranA cAhiye / dharmadhyAnI prANIko sadA kAla sarva dharmoMkA mUla aura parama pavitra jIva dayAko apane hRdayameM sthAna denA cAhiye /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. ( 81 ) dayAkA svarUpaM jAne vinA usakA pAlana nahIM ho sakatA, ataH jIvoM kI dazA tarpha dRSTipAta karane kI jarUrata hai / saMsArameM sa tathA sthAvara jIva pUrvakRta karmake vazIbhUta hokara zArIrika roga tathA mAnasika cintAse atyanta duHkhoMkA anubhava kara rahe haiN| pratyakSa dekhane meM AtA hai ki manuSya jAtimeM bhI aneka manuSya lule, la~gar3e, andhe, pA~gale, kuSTI, apaMga hokara mahAkaSTamayI dazAmeM apane jIvanako bitA rahe haiM / una vicAre duHkha pIr3ita jIvoMkI dazA dekha kara apane antaHkaraNameM unake Upara atizaya dayAI bhAva lAnA yA zakti hone para unake duHkhako dUra karanekA upAya karanA cAhiye / tiryaca jAtimeM pazu pakSI vagairaha vicAre anna vastra ghara rahita haiM, nirAdhAra haiM / una vicAroMko bhUkha pyAsa jAr3A dhUpa Adi aneka prakArake duHkha parAdhInatAse sahana karane par3ate haiN| ve karmavaza apanA duHkha dUsareko kaha bhI nahIM sakate, unheM jo vedanAyeM hotI haiM una vedanAoM ko unakI AtmA hI jAnatI hai / tiryaMca paMcendriya jIvoMse caurindriya jIvoMko adhika duHkha anubhava karanA par3atA hai, kyoMki unheM paMcendriya jIvoMse ekendriya kama hotI hai / evaM caurindriyavAle jIvoM se trIndriyavAle jIvoMko, trIndriyavAle jIvoMse dvIndriyanAle jIvoMko, dvIndriyavAloMse sthUla ekendriyavAloMko aura sthUla ekendriyavAle jIvoMse nigodavAle (sUkSma ekendriyavAle) jIvoMko kramase adhikAdhika hI duHkha hotA hai / nigoda meM eka zarIra ke andara ananta jIva ekatrita hokara rahate haiM / nigodavAle jIva eka muhUrta meM yAne ar3atAlIsa miniTameM 65536 janma maraNa dhAraNa karate haiM / nigodavAsI jIva ananta avyakta vedanAko sahana karate haiM / isa prakAra pUrvakRta karma ke prabhAva se ve raMka jIva parAdhIna hokara anekAneka
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ (82) guNasthAnakramAroha. duHkhoMkA anubhava karate haiN| jIvoMkI aisI durdazA dekha kara jisa manuSyake hRdayameM dayAsaMcAra hotA hai basa vahI manuSya dharmake yogya ho sakatA hai / karmabandhana chUTanese jIvako mokSapadakI prApti hotI hai, isa lie dhyAnI manuSyako bandhakA svarUpa samajhanA cAhiye / bandha cAra prakArakA hotA hai-payai, Thii, rasa, paesA / arthAt prakRti bandha, sthiti bandha, rasa bandha ( anubhAga bandha ) aura pradeza bndh| ina cAra prakArake bandhoMkA svarUpa bar3A gahana aura vistAravAlA hai tathApi saMkSepase samajhaneke lie yahA~ para eka dRSTAnta dvArA likhate haiN| prakRti bandha-svabhAvako prakRti kahate haiM, jisa taraha muMTha vagairaha padArtha DAla kara eka laDDU banAyA ho, usa lar3ameM jaise vAyu roga dUra karanekA svabhAva hotA hai, usI prakAra Atma guNa jJAnako AcchAdita karanekA jJAnAvaraNIya karmakA svabhAva hai / darzanAvaraNIya karmakA svabhAva darzana guNako davAnekA hai| vedanIya karmakA svabhAva nirAbAdha sukhakI hAnI karanekA hai / samyaktva tathA cAritrako rukAvaTa karanekA svabhAva mohanIya karmakA hai / Ayu karmakA svabhAva ajarAmara pada prAptikI hAnI karanekA hai| nAma karmakA svabhAva arUpI pada prAptikI hAnI karanekA hai / gotra karmakA svabhAva aguru laghu pada yAne saMpUrNa sulakSaNa padakI hAnI karanekA hai / AtmAkI ananna zaktiko AcchAdita karanekA svabhAva antarAya karmakA hai| pUrvokta kamAke andara pUrvokta guNoM ko jo davA lenekA svabhAva hai, use hI prakRti bandha kahate haiM / jisa taraha pUrvokta laDakI kAla sthiti eka mAsa yA eka pakSakI hotI hai, ataeva vaha laDDU usa eka mAsa yA eka pakSakI sthitise adhika samaya ho jAnepara svAda rahita ho jAtA hai /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (83) vaise hI sthiti bandhakA svarUpa samajhanA cAhiye / jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya tathA antarAya karma, ina cAroM karmoMkI utkRSTa sthiti 30 tIsa kor3Akor3I sAgaropamakI hai| mohanIya karmakI utkRSTa sthiti 70 sattara kor3Akor3I sAgaropamakI hai| Ayu karmakI utkRSTa sthiti 33 tetIsa sAgaropamakI hai| nAma karmakI utkRSTa sthiti 20 bIsa kor3Akor3I sAgaropamakI hai, tathA itanI hI gotra karmakI samajha lenA / ___ rasa bandha-jaise pUrvokta laDDameM DAlI huI vastuoMkA rasa kisIkA madhura aura kisIkA tikta hotA hai vaise hI kA~kA rasa bhI deza bandhaka, sarva ghAtaka tathA aghAtaka samajhanA / usameM bhI azubha karma prakRtiyoMkA rasa nIvake rasake samAna kaTu aura zubha karma prakRtiyoMkA rasa dUdharasake samAna madhura hotA hai| pradeza bandha-pUrvokta laDDU banAte samaya kabhI adhika ATekA banAyA jAtA hai aura kabhI kama ATekA / vaise hI kitane eka karmoMkA bandha adhika daliyA~vAlA aura kitane eka karmoMkA bandha kama dali. yA~vAlA hotA hai, arthAt mana vacana kAyakI mandatA tathA tInatAnusAra hI alpa dezIya aura bahu pradezIya vandha hotA hai| ina pUrvokta cAra prakArake bandhoM meM se prakRti bandha aura pradeza bandha, ye do bandha yogase vandhate haiM aura sthiti bandha tathA rasa bandha, ye do kaSAyase bandhate haiN| ina bandhanoMse jIva saMsArameM anAdi kA. lase jakar3A huA aneka rUpa dhAraNa karatA hai / saMsArake tamAma jIva pUrvokta bandhanoMke anusAra koI krUra prakRtivAle, koI zAnta prakRtivAle, koI dIrghAyu, koI iSTa saMyogavAle, koI aniSTa saMyogavAle, koI acche saMsthAnavAle, koI bure saMsthAnavAle, koI acche rUpavAle aura koI kharAba rUpavAle hote haiM / isa prakAra
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ (84) guNasthAnakramAroha. karmake vaza huve jIvoMko dekha kara acche ke Upara rAga tathA bureke Upara dveSa na karake sadA kAla madhyastha bhAvameM rahanA cAhiye, kyoMki saMsArameM samasta prANiyoMkA jaisA jaisA karma bandhodaya hotA hai unheM vaisI vaisI hI saMyoga viyogAdikI sAmagrI prApta hotI hai / jisa taraha dhAnya yA anya kisI bIja vizeSake andara aMkUra prApta karanekI zakti yA svabhAva hotA hai, vaise hI pUrvokta bandhanoM sahita jIvAtmAmeM punarjanma dhAraNa karanekA svabhAva hai| jaise bIjako AgameM bhasma kara denese yA usakA nakavA chedana kara dene para usake andarase aMkUra zakti yA aMkUra denekA svabhAva naSTa ho jAtA hai, vaise hI pUrvokta cAra prakArake bandhanarUpa bIjako dhyAnarUpa agnise bhasmAvazeSa kara denese jIvAtmAkA punarjanma dhAraNa karanekA svabhAva naSTa ho jAtA hai| phira use ajarAmarakI prApti ho jAtI hai| pUrvokta bandhanoMke prabhAvase hI jIva caturgatirUpa saMsArameM UMca nIca gatiyoMmeM aneka prakArakI dazAoMko dhAraNa karatA hai| jaba pUrvokta bandhanAse jIva sarvathA mukta ho jAtA hai taba vaha nirlepa hokara tathA urdhva gamana karake caturdaza rAjalokake anta bhAgameM jahA~ para siddhAtmA rahate haiM vahA~para paramAtma rUpa tayA jA virAjatA hai / jisa taraha miTTI Adike bhAra sahita koI eka tUMbA pAnImeM davA huA ho aura kisI prayatnase usakA vaha bhAra dUra kiyA jAya taba usa tUMvekI jaise urdhva gamana karanekI zakti pragaTa ho jAtI hai, yadyapi vaha urva gamanakI zakti prathama bhI usa tUMbeke andara hI thI, kintu usake sAtha jo bhAra lagA huA thA usane usa zaktiko davAyA huA thA, ataH aba usa bhArake dUra honese usa zaktikA prAdurbhAva ho gyaa| basa vaise hI AtmAkA svabhAva bhI urdhva gati karanekA hai,
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. ( 85 ) 1 magara usakA vaha svabhAva yA zakti karmarUpa bhArase dabI huI hai / AtmA ke sAtha anAdikAla se lage hue pUrvokta karma bandhanarUpa bhArakA abhAva honese usakI sahaja svAbhAvika ananta zakti pragaTa ho jAtI hai / dhyAnI puruSako apanI nindA stuti sunakara sadA kAla madhyastha bhAvameM rahanA cAhiye, kyoMki saMsArake tamAma jIva karmavaza haiM, karmake andara tAratamyatA hone se jIvoMkI prakRtiyoMmeM bhI tAratamyatA hotI hai| kitane eka manuSyoMkA svabhAva dUsareke guNa hI grahaNa karanekA hotA hai aura kitane eka manuSyoMkI prakRti guNoM se bhI dUSaNa hI grahaNa karanekI hotI hai / jina jIaint sthiti saMsArameM adhika paribhramaNa karanekI hotI hai, ve jIva krodha, mAna, mAyA, lobha ke vaza hokara apane svarUpako bhUla jAte haiM aura ekadama binA hI vicAra kiye dUsaroMkI nindA cugalI karane meM utara par3ate haiM / kintu isase ve apane puNyarUpa dhanako naSTa karake isa bhava tathA parabhavameM aneka prakArake duHkhoMkA anubhava karate haiM, isalie nindaka manuSyoM ke garhita vacana sunakara sadaiva madhyastha bhAva meM rahanA cAhiye / jIvako saMsAra cakra meM paribhramaNa karAnevAle 57 sattAvana hetu zAstrakAroMne pharamAye haiM, so nIceM mujaba samajhanA, 25 paccIsa kaSAya- krodha, mAna, mAyA, lobha, ye cAra mUla kaSAya haiM, inake uttara bheda solaha hote haiM, anantAnuvandhi krodha, amatyAkhyAnIya krodha, pratyAkhyAnIya krodha, saMjvalana krodha, anantAnuvandhi mAna, apratyAkhyAnIya mAna, pratyAkhyAnIya mAna, saMjvalana mAna, anantAnubandhi mAyA, apatyAkhyAnIya mAyA, pratyAkhyAnIya mAyA, saMjvalana mAyA, anantAnubandhi lobha, apratyAkhyAnIya lobha, pratyAkhyAnIya lobha, saMjvalana lobha, ye solaha kaSAya, hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, dugaMcchA, strIveda,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 86 ) guNasthAnakramAroha. puruSaveda tathA napuMsakaveda, ye nava nokaSAya / evaM 25 paccIsa kaSAya hote haiM / ye paccIsa kaSAya AtmIya guNako pragaTa honemeM rukAvaTa karate haiM itanA hI nahIM kintu AtmAko sadA kAla karmarUpa upAdhI se AcchAdita karate rahate haiN| paMdraha yoga hote haiM, satya mana yoga, asatya mana yoga, mizra mana yoga, vyavahAra mana yoga, ( apekSA se satya bhI nahIM tathA apekSAse asatya bhI nahIM) satya bhASA, asatya bhASA, mizra bhASA, vyavahAra bhASA, audArika zarIra (sAta dhAtuoMse banA huA manuSya tathA tiryaMcoMkA zarIra) audArikamizra zarIra - audArika zarIra paidA hote samaya kArmaNa zarIra ke sAtha audArika pugaloMkI mizratA hone se auaftaar zarIra hotA hai| vaikriya zubhAzubha zarIra-zubha tathA azubha pugaloM se banA huA nArakI tathA devatAoMkA vaikriya zarIra / vaikriyamizra zarIra - vaikriya zarIrakI jaba utpatti hotI hai usa vakta jIva uttara vaikriya karatA hai, usa samaya jo mizratA rahatI hai use vaikriyamizra kahate haiM / AhAraka zarIra - pUrvavara muni mahAtmA apane manogata saMzayako dUra karaneke lie apanI zaktise eka putalA banAkara aura usameM apane Atma pradezoM kA prakSepa karake use kevala jJAnI mahAtmA ke pAsa bhejatA hai, use AhAraka zarIra kahate haiM / AhArakamizra zarIra - pUrvokta putaleko banAte samaya tathA saMharaNa karate jo mizratA rahatI hai, use AhAraka mizra kahate haiM / kArmaNakAya yoga - jisa samaya jIva pUrva zarIrako tyAga kara dUsare zarIrameM jAtA hai, usa samaya bhI yaha kArmaNa zarIra jIvake sAtha rahatA hai, isa zarIra meM karmaNAoM kA saMcaya rahatA hai, jaba taka jIva saMsArameM rahatA hai taba taka cAroM hI gatimeM kArmaNa zarIra jIvake sAtha sadA kAla rahatA hai / ye pUrvokta pandraha yoga sadA kAla karma vargaNA 1
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'chaThA guNasthAna. (87) oMkA AkarSaNa kiyA karate haiN| . bAraha avata-pA~ca indriyA~ chaThA mana, ina chaoMko niyamameM na rakhanA tathA chakAyake vadha karanekA niyama na karanA, inako bAraha atrata kahate haiM / 5 pA~ca mithyAtva-prathama abhigrAhika mithyAtva-asatyamArga ( asatyazraddhAna) ko dRDhatAse dhAraNa kara rakkhe / dAnAMtarAya, lAbhAMtarAya, vIryAtarAya, bhogAMtarAya, upabhogAMtarAya, hAsya, rati, arati, bhaya zoka, niMdA, kAma, mithyAtva, ajJAna, nidrA, avirati, rAga, dveSa / ina aThAraha dUSaNoM sahita devako satya deva tarIke mAne tathA pUrvokta aThAraha dUSaNa rahita satya devako asatya deva tarIke mAne / sadguruke guNoMse rahita aura durguNoMse paripUrNa pAkhaMDIko sadguru tarIke mAne, evaM sarvajJa devake kathana kiye dayAmaya parama pavitra dharmako chor3akara alpajJake kathana kiye hue hiMsAtmaka dharmako satya dharma mAne / pUrvokta tInoM tatvoMko kadAgraha pUrvaka grahaNa kare, use abhigrAhika mithyAtva kahate haiN| dUsarA mithyAtva hai anAbhigrAhika, sudeva, kudeva, suguru, kuguru, sudharma, kudharma Adi tatvoMko samAna dRSTise dekhe, satyAsatyameM kisI prakArakA bheda na samajha kara sabako eka hI samAna samajhe, use anAbhigrAhika mithyAtva kahate haiN| tIsarA abhinivezika mithyAtva-kudeva, kuguru, kudharma, kuzAstra vagairahako satya tayA mAnatA ho parantu kisI sadgurukA saMyoga milanese use satya deva guru dharmakA jJAna ho gayA ho aura yaha bhI mAlUma ho gayA ho ki merA mantavya sarAsara asatya hai, tathApi loka lihAjase usa asatya mantavyako na chor3e, use abhinive. zika mithyAtva kahate haiM / cauthA sAMzayika mithyAtva-kitane eka manuSya pUrvakRta sukRtake prabhAvase parama pavitra sarvajJa devaka kathana
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ (88) guNasthAnakramAroha. kiye jaina dharmako to prApta kara lete haiM, parantu buddhikI mandatA hone ke kAraNa sUkSma padArtha samajha meM na Ane se sarvajJa devake kathanameM unheM zaMkA rahatI hai, ve manameM vicArate haiM ki prabhune sAdhAraNa vanaspa timeM eka zarIra meM ananta jIva pharamAye haiM, bhalA yaha bAta kisa taraha saMbhavita ho sakatI hai ? ityAdi kitanI eka bAta pUrvokta rIti se zaMkA rakhanevAle manuSyako sAMzayika mithyAtva hotA hai / pA~cavA~ anAbhogika mithyAtva jo ekAnta jar3a buddhivAle mahA mRDha prANI hote haiM, jo dharma yA adharmako samajhane meM to sarvathA asamartha hI haiM, kintu dharmAdharmakA nAma taka bhI nahIM samajha sakate, aise ekendriyAdi jIvoM meM anAbhogika mithyAtva hotA hai | ye pUrvokta sattAvana hetu jIvako saMsAra meM paribhramaNa karAte haiM / isa prakAra AjJAvicaya dhyAna bar3A gahana aura vistAravAlA haiM, dhyAnI puruSako isase avazya paricita honA cAhiye / pUrvokta jinezvara devakI AjJA pUrvaka jo dhyAna kiyA jAtA hai use dharma dhyAnakA AjJA vicaya nAmaka prathama pAyA kahate haiM / / dharma dhyAnakA dUsarA pAyA apAyavicaya nAmaka hai| dhyAnI manuSya ko yaha vicAra karanA cAhiye ki merI AtmA sadA kAla sukha icchatI hai aura anAdikAla se sukha prAptike lie anekAneka upAya bhI kiyA karatI hai tathApi sukhake badale meM duHkhoMkI hI paraMparA kAyama rahatI hai aura sukha prAptike kiye hue upAya bhI saba niSphala cale jAte haiN| merI AtmA ke andara ananta adhyAvAgha sukha rahA huA hai, usa sukhakI prAptimeM vighnarUpa aura mere kiye huve aneka upAyoMko niSphala karanevAlA avazya koI na koI zatru honA cAhiye / merI AtmasattAko pragaTa hone meM Free ranevAlA koI bAhya zatru nahIM haiM, kintu anAdikAla se
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (89) mere pIche lagA huA abhyantara karma zatru hai / vaha abhyantara karma zatru mere andara hI baiThA huA mere kiye hue upAyoMko sahajameM hI niSphala kara DAlatA hai| isa abhyantara karmazatrune hI mere bAhya zatru banAye hue haiM aura yaha zatru mujhe anAdi kAlase aneka prakArake duHkha de rahA hai| yahI mujhase isa saMsArarUpa nATakameM nATaka pAtrake samAna aneka prakArake veza bhajavA rahA hai / jaise madArI apane vazIbhUta bandarase jaisA nAca nacAve vaisA hI use nAcanA par3atA hai, basa usI taraha isa karmarUpa madArIne jIvako apane vaza karake bandarake samAna banA rakkhA hai / yaha karma kalaM. dara jIvase nAnA prakArake nAca nacAtA hai / isa abhyantara karma zatrune apane sAthameM sainya vagairaha bahutasA bala dala ikaTThA kiyA huA hai / krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa IrSA Adi sainya dvArA yaha zatru sadA kAla AtmAko duHkha de rahA hai, so bhI eka bhakmeM nahIM kintu ananta bhavoMse pIche par3A hai, eka bhavameM bhI pIchA nahIM chor3atA / ataH jaba taka yaha karma zatru parAjita na ho taba taka AtmAko vAstavika sukha nahIM mila sktaa| mukhya tayA AtmAko apAya (kaSTa) denevAlA eka mahA mohanIya karma hai, isake sahacAri jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, tathA antarAya karma bhI isake sAtha hI rahate haiN| jaba yaha mohanIya karma zatru jIta liyA jAya taba isake sahacAri jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya tathA antarAya karma isake sAtha hI parAjita ho jAte haiN| bAkI rahe Ayu, nAma, gotra tathA vedanIya karma zatru, ye cAroM hI pUrvokta mohanIya karma zatruke parAjita hone para nirbala hokara svayameva hI naSTa ho jAte haiM / phira saMsArameM raha kara AtmAko kabhI bhI apAya bhoganekA samaya nahIM AtA / apAyavicaya dharma dhyAnake dhyAtAko isa vAtakA vicAra 12
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ (90) guNasthAnakramAroha. karanA cAhiye ki anAdi kAlase jIvako ananta duHkhoMkA anubhava karAnevAle karmoMkA vinAza kisa prakAra ho sakatA hai, maiM usa upAyako zodha kara usameM tatpara hoU~ / isa tarahake vicAra karanese AtmA Azrava (karmabandha) se mukta hokara koMkI hAnI karatI hai aura isI kramase AtmIya sukhake upAyoMmeM saMlagna hokara mokSAdhikArI banatI hai| dharma dhyAnakA tIsarA pAyA vipAkavicaya nAmaka hai| tamAma jIvoMkI sattA eka samAna hI hai, tathApi saMsArameM kitane eka manuSya dhanADhya, kitane eka bhikhArI kaMgAla dekha par3ate haiN| kitane eka vidvAna, kitane eka mUrkha dekhanemeM Ate haiM, evaM kitane eka manuSyoMko aneka prakArake bhogoMse sukhI aura kitane eka prANiyoMko aneka prakArake rogoMse dukhI dekhate haiM / saMsArameM koI bhI prANI apane prati duHkha nahIM icchatA tathApi aneka prakArake bhAvoM, aneka prakArakI AkRtiyoM tathA aneka prakArakI pravRttiyoMko dhAraNa karatA hai, yaha saba karmake vipAkodayakA hI phala hai| karma ke prabhAvase jIva do prakArakA vipAka-phala bhogatA hai / jisameM eka madhura aura dUsarA kaTu / puNya phalavipAka madhura aura pApa phalavipAka kaTu samajhanA / pUrvokta donoM hI vipAka zubhAzubha karma janya haiN| jisa vakta jIvake pUrvakRta zuma karmakA vipAkodaya hotA hai, usa vakta yadi usa sukhaprada vipAkako jIva samabhAva tayA bhoga leve, to usa vipAkodayase Ageke lie karmabandha nahIM hotA aura yadi jo usa vipAkodayako bhogate hue usameM visaMbhAva ho jAya, to usase bhaviSyakAlameM kaTu vipAka phala denevAlA aMkUra phUTa nikalatA hai| isI taraha azubha karmakA vipAkodaya hone para yadi use samabhAvase
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (91) bhoga liyA jAya, to vaha karma utanese hI khatama ho jAtA hai aura yadi visaMbhAvase bhogA jAya yAne hAya tobA macAkara bhoge, to usase bhI pUrvakI taraha bhaviSyakAlameM kaTu phala cakhAnevAlA aMkUra phUTa nikalatA hai, kyoM ki visaMbhAvase kaSAyoMkA sadbhAva ho jAtA hai aura kaSAyoMke udayase avazya hI kaTu phala pradAyaka bandha hotA hai / basa isI prakAra zubhAzubha karmarUpa latA bar3hatI rahatI hai, isI taraha anAdi kAlase jIvane ananta bhavoM meM ananta duHkha aura manakalpita sukha bhogA hai, parantu Aja taka isa jIvakI dukhoM tathA manakalpita sukhoMse tRpti nahIM huii| jisa taraha saMsArameM dinake abhAvase rAtri aura rAtrike abhAvase dina hotA hai, vaise hI AtmAke sAtha jo karma vargaNAke pudgala lage hue haiM, unameMse jaba kucha azubha karmoMkA abhAva hotA hai taba zubha karmoMkI vRddhi aura jaba zubha kA~kA abhAva hotA hai taba azubha karmoMkI vRddhi hotI hai / isa prakAra zubhAzubha karmabandhakI paraMparA kAyama rahanese jIva saMsArase mukta nahIM ho sakatA, kyoM ki AtmAke sAtha zubhAzubha donoM hI prakArake karmoMkA viyoga honese AtmAkA zuddha svarUpa prApta hotA hai, arthAt zubhAzubha donoM hI prakA* rake karmoMkA abhAva honese AtmA saMsArase mukta ho sakatI hai anyathA nhiiN| saMsArameM amUlya cintAmaNi ratnase bhI bar3hakara manuSya janmako prApta karake manuSyoMko bar3I gaMbhIra vRttise apane jIvanako vyatIta karanA cAhiye / tuccha svabhAvavAle manuSya dUsaroMkI ha~sI majAka kutUhala vagairaha karake unake dilako dukhA kara aneka prakArake kaTuphala denevAle karma bA~dha lete haiM aura una karmoM ke prabhAvase bhavAntarameM aneka sukhaprada vastuoMkI hAnI prApta karate haiN|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ (92) guNasthAnakramAroha. jo manuSya cAra prakArakI vikathA sunakara atIva khuza hote haiM, satyako asatya aura asatyako satya ThaharA kara khuzI manAte haiM, baMdhira manuSyoMkI ha~sI ur3A kara yA unheM khijA kara Apa khuza hote haiM, satya deva praNIta mArga pradarzaka zAstroMkA zravaNa na karake unmArga pravRttiko bar3hAnevAle zAstroMkA zravaNa karate haiM aura vicAre dIna dukhiyoMke karuNAmaya vacana sunakara unakI maskarI ur3A kara sukha mAnate haiM, ve manuSya bhavAntaramai zravaNendriyakI hInatA prApta karate haiN| pUrvokta kRtyase viparIta satya dharma zAstroMkA zravaNa karake zAstrokta vacanoM para yathAyogya zraddhA kare, dIna hIna manuSyoMke karuNa vacana sunakara unake duHkhako dUra karane kA prayatna kare yA unheM madhura mIThe vacanoMse saMtoSa pahu~cAve, guNavAna manupyoMke guNa zravaNa karake unapara anurAga buddhi dhAraNa kare, guNavAna puruSoMkI nindA cugalI na kare aura na hI karAve, isase manuSya zravaNendriyakI puSTatA nirogatA tathA pravala zaktitA prApta karatA hai / jo manuSya strI puruSoMkA manohara rUpa lAvaNya dekha kara viSayoMmeM atIva mana lagAte haiM, rUpahIna strI puruSoMko dekha kara manameM bar3I ghRNA dugaMcchA karate haiM yA unakA tiraskAra karate haiM athavA unakI ha~sI maskarI ur3Akara manameM khuzI hote haiM, pAkhaMDiyoMke zAstra par3hate haiM, athavA jina pustakoMke vA~canese adharmameM manakI pravRtti ho aise pustaka vA~cate haiM yA sadA kAlaM nATakAdike dekhanemeM hI mana rahate haiM, pazu pakSiyoMkI A~khoMko pIr3A pahu~cAte haiM yA manuSyoMko aMdhe kaha kara unakA dila dukhAte haiM yA kisIkI A~kha phor3a DAlate haiM athavA dUsaroMse kisIko aMdhA karAte haiM yA cakSu indriyake viSayoMmeM masta hokara usameM hI jindagIkI saphalatA samajhate haiM, ve manuSya bhavAntarameM cakSurindriya nahIM prApta karate aura yadi
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. ( 93 ) kisI puNyake prabhAvase kadAcit prApta bhI karaleM to ve phira kANe yA andhe athavA aura bhI kaI prakArake A~khoM ke rogavAle ho jAte haiM / isase viparIta sAdhu sAdhvI yA abhya kisI dharmaSTa manuSya tathA prabhukI pratimAke darzana karake Ananda manAtA ho, hRdayameM vairAgya bhAva paidA karAnevAle zAstroMkA avalokana karatA ho, to vaha prANI vizAla dRSTivAle netra prApta karatA hai, usakI cakSurindriyameM prabala zakti aura nirogatA rahatI hai / jo prANI atara, tela, phulela, mogarA, kevar3A vagairaha sugandhita padArthoM meM masta rahatA hai aura durgandhita padArthoMke Upara dveSa dhAraNa karatA hai, nakaTe gUMge nAka hIna manuSyoM ko dekha kara unakI ha~sI maskarI ur3Akara khuza hotA hai, vaha prANI bhavAntarameM nAsikA indriyakI hInatA prApta karatA hai, yadi kisI sukRtake prabhAva se use nAsikA prApta bhI ho jAya to vaha aneka prakArake rogoM se gala sar3a jAtI hai / pUrvokta kRtyoMse viparIta - nakaTe gUMge nAka hIna prANiyoMko dekha kara una para karuNA bhAva dhAraNa kare, yathAzakti unheM madada pahu~cAve, to vaha prANI bhavAntaramai sundara nAsikA prApta karatA hai aura usakI nAsikA - zakti prabala hotI hai tathA sarva prakArase usakI nAsikAindriya niroga rahatI hai / jo prANI mAMsa vagairaha abhakSa padArthoMkA bhakSaNa karatA hai, madirA vagairaha apeya padArthoMkA pAna karatA hai aura rAta dina una padArthoM ke AsvAdameM lolupa hokara Ananda manAtA hai, jIbhake svAda ke lie aneka prakArakI anantakAya aura pratyeka vanaspatikA AraMbha samAraMbha karatA hai, lokameM hiMsA vardhaka upadeza detA hai, dUsare prANiyoMko mArmika vAkya bola kara unake dilako dukhAtA hai yA kisIkI asatya nindA cugalI karake unheM trAsa pahu~cAtA hai, deva
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 94 ) guNasthAnakramAroha. guru dharma tathA guNavAna puruSoM kI nindA karatA hai, totale manuSyoMko dekha kara unakI ha~sI maskarI ur3Akara khuza hotA hai, vaha prANI bhavAntarameM rasanA (jIbha) indriyakI hInatA prApta karatA hai aura yadi abhakSa tathA apeya padArthoMkA parityAga kare aura rasavAle padArthoM meM atyanta lolupatA na rakkhe, jabAnase asatya vacana na bole, dUsaroMko prItikAraka vAkya bole, rasanAindriya hIna prANiyoMko dekha kara una para dayAbhAva dhAraNa karake unheM yathAzakti sahAyatA deve, to use rasanA indriya sarvathA rogarahita aura lAvaNyamayI prApta hotI hai / jo manuSya lUle la~gar3e prANiyoM ko dekha kara unakI ha~sI ur3AtA hai yA kutUhala vaza ho unheM pIr3A detA hai, vaha manuSya bhavAntarameM lUle la~gar3epaneko prApta hotA hai / jo manuSya isa bhavameM corI, dagAbAjI, ThagAIse dhana ikaTThA karatA hai, yA jisase hajAroM prANiyoMkA dila duHkhe, usa prakArake AraMbha samAraMbhase dhana paidA karatA hai, dhanADhya puruSoM kI IrSA karake unheM nidhana icchatA hai, garIba manuSyoMkI AjIvikA bhaMga karatA hai yA unheM aneka prakArakI dagAbAjIse peMcameM lekara unakI kamAIko lUTa lene kI dAnata karatA hai, vicAre garIba gurave jo apanA vizvAsa karake apanI amAnata - apanA sarvasva rakha jAte haiM, unakI usa amAnata yA unake sarvasvako hajama karatA hai, vaha manuSya bhavAntarameM mahAdaridrI aura nidhana hotA hai, jo garIba prANiyoM para dayAbhAva rakha kara unheM yathA sAmarthya sahAyatA pahu~cAtA hai, dhanavAna manuSyoM ko dekha kara unakI IrSA nahIM karatA aura khuda prApta kI huI lakSmIko sanmArgameM vyaya karatA hai tathA usase manameM garva dhAraNa nahIM karatA, garIba guraboMko madada karatA hai, usa lakSmIko sarvajJa devake kathana kiye hue sAta kSe
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. ( 95 ) troMmeM kharcatA hai tathA anya bhI kisI paropakAra meM vyaya karatA hai, vaha manuSya bhavAntarameM lakSmIpAtra hotA hai / jo manuSya dUsaroMko asatya dUSita banA kara yA asatya kalaMka dekara unheM cintAtura karatA hai, vaha bhavAntarameM satya kalaMkakA bhAgI bana kara sadA kAla cintA samudra meM nimagna rahatA hai aura lokameM aneka prakArakI kadarthanAoMko prApta hotA hai / 1 jo manuSya paramAtmA, sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA tathA jJAnavAna paropakArI guNavAna puruSoMkI prazaMsA suna kara khuza hotA hai tathA unakA vinaya bahumAna karatA hai, vaha bhavAntarameM mAna sanmAnakA pAtra hotA hai| jo manuSya dUsare jIvoMko sanmArga meM jor3atA hai, vaha bhavAntara meM dharmAtmA hotA hai, use bar3I sugamatA se dharmakI prApti hotI hai aura jo manuSya dUsare jIvoMko dharma se patita karatA hai, vaha janmAntarameM svayaM adharmI pApISTa banatA hai / jisa jagaha para pazu vadha kiye jAte haiM yA jahA~ para aparAdhi manuSyoM ko sUlI yA phA~sI dI jAtI hai, usa samaya usa jagaha bahuta se manuSya ikaTThe ho jAte haiM aura pazu vadhakI kriyA yA manuSya vadhakI kriyAke dekhane meM tallIna hokara aisA vicAra karate haiM ki yadi isa manuSyako jaladI sUlI dI jAya to hama dekha kara jaldI ghara cleN| aise vicAra meraTha zahara prabhRti aneka sthaloM meM dasahareke mele para sandhyA samaya rAvaNako phU~kanese prathama hajAroM hI manuSyoM ke hRdaya meM paidA hote haiM / ina vicAroMse ve sabake saba manuSya sAmudAyika Ayu karma bA~dha lete haiM aura usa sAmudAyika Ayu karmake bandhase bhavAntarameM una sabakI eka hI samaya mRtyu hotI hai / jisa taraha samudra yA nadI mArgako taha karate hue kabhI kabhI jalameM sTImara yA nAva DUba jAtI hai,
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ (96) guNasthAnakramAroha.. usa vakta usa sTImara yA nAvameM jitane AdamI baiThe hote haiM una sabakI eka samaya hI mRtyu hotI hai, bar3e bar3e zaharoMmeM jo Aja kala mahAmAri plegameM ekadama saikar3oM manuSyoMkI mRtya hotI hai, vaha saba sAmudAyika Ayu karmase hI hotI hai| - jo manuSya sarva jIvoM para dayAbhAva rakha kara hInasatva jIvoMko aneka prakArase sahAyatA dekara unheM sukha pahu~cAtA athavA krUra manuSyoM yA anya jIvoMse marate hue prANiyoMko apanI sattAse yA dravyasahAyatAse bacAtA hai, vaha manuSya bhavAntarameM nirogI zarIravAlA hokara sadA kAla sukha saMpadAko bhogatA hai| jo manuSya vaidya yA DAkTara banakara dUsaroM ke sAtha vizvAsa ghAta karatA hai, vidhavA striyoMko garbha raha jAnepara apanI jeba bharake unake garbhako garma davA dekara naSTa karatA hai yA lobhake vaza rogIko roga bar3hAnekI davA detA hai, jyotiSI bana kara graha, nakSatra, bhUta, preta, vyantara, vyAdhi vagairahakA Dara batA kara dUsaroMko lUTake apanA peTa bharatA hai, vaha manuSya bhavAntarameM mahAduHkhoMkA pAtra hotA hai tathA aneka prakArake upAya sevana karane para bhI usakA zarIra sadA kAla roga grasita hI rahatA hai| isa taraha karma bandha tathA usako bhoganeke zAstrameM aneka prakAra batalAye haiM / isa bhavameM bA~dhe hue karma kitane eka to isI bhavameM bhoga liye jAte haiM aura kitane eka AgAmi bhavameM bhogane par3ate haiM tathA kitane eka karma bahutase bhavoMtaka bhogane par3ate haiM / ananta jJAnI sarvajJa devane saMsArameM paribhramaNa karanevAle samasta prANiyoMkI karmavipAkodaya samaya jo dazA apane advitIya jJAna cakSuse dekhI hai, use ve vacana dvArA saMpUrNa tayA kathana nahIM kara sakate, kyoM ki caturgatirUpa saMsArameM ananta prANI bhare hue hai
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. ( 97 ) aura usameM eka eka prANIke sAtha ananta karma vargaNA lagI huI haiM, isI taraha eka eka varNa, gandha, rasa, sparza vagairaha paryAyoMkA ananta vistAra ho sakatA hai| aise gahana viSayaka vipAka vicaya nAmaka dharma dhyAnake tIsare pAyekA dharma dhyAnIko yathAzakti cintavana karanA cAhiye, kyoMki isakA cintavana karanese manuSya karmIkI vicitratAse paricita hotA hai aura karmoMkA svarUpa samajha kara manuSya karma bandhase baca kara pUrvasaMcita karma samUhako jJAna dhyAnAnalase naSTa karake ananta zAzvata sukhakA bhogI banatA hai| ___ dharma dhyAnakA caturtha pAyA saMsthAna vicaya nAmaka hai| saMsthAnakA artha AkRti aura vicayakA mAyanA vicAra hotA hai, arthAt jisameM jagatake samasta padArtha sthita haiM, usakI AkRtikA vicAra karanA / usakI kaisI AkRti hai aura kina kina sthAnaume kina kina padArthoM kI kisa kisa svarUpameM sthiti hai, ityAdikA vicAra-cintavana karanA, use saMsthAna vicaya nAmaka varma dhyAna kahate haiM / ananta AkAza rUpa eka vizAla vistIrNa kSetra hai / usa vistIrNa kSetrakA anta hI nahIM hai, usa ananta AkAza rUpa vizAla kSetrako aloka kahate haiM / usa alokake madhya bhAgameM 343 rAja ghanAkAra laMbI caur3I jagahameM jIva ajIva rUpI arUpI padArtharUpa eka piNDa hai, use loka kahate haiM / yaha loka sAtavIM narakakI antima taha para sAta rAja laMbA caur3A hai aura vahA~se UcAImeM jaba sAta rAja Upara Ate haiM taba eka rAja laMbA caur3A rahatA hai, vahA~ para madhyaloka nAmaka loka AtA hai| jisameM manuSya tathA pazuoMke janma maraNa hote haiM, use madhyaloka kahate haiN| yaha madhyaloka eka rAja vistIrNa hai, isameM asaMkhya dvIpa samudra haiM / aba madhyalokase Upara caliye, madhya lokase jaba 13
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 98 ) guNasthAnakramAroha. tIna rAja Upara jAyeM taba brahma devaloka nAmA pA~cavA~ devaloka AtA hai / jaba bArahaveM acyuta nAmaka devaloka taka pahu~cate haiM taba vahA~ para kramase bar3hatI bar3hatI lokakI pA~ca rAja laMbAI caur3AI AtI hai| vahA~se phira tIna rAja Upara jAte hue kramase ghaTatI ghaTatI eka rAjakI laMbAI caur3AI rahatI hai| usake Upara lokAgra mokSa sthAna hai / jisa taraha nIce se donoM paira caur3e karake aura donoM hAthoMko donoM tarphake kaTI bhAgoMpara rakha kara zarIra meM jAmA pahana kara koI manuSya khar3A ho, usa manuSyakI jaisI AkRti usa vakta dekha par3atI hai, basa vaisI hI AkRtivAlA yaha lokAkAza jJAnI puruSoMne pharamAyA hai| isa viSayakA vizeSa varNana bhagavatI sUtrameM kiyA hai| pUrvokta lokake madhya bhAgameM eka rAja laMbI caur3I aura sAtavIM narakase mokSa sthAna paryanta UMcI, sIr3hIke AkAravAlI eka trasanAla hai / usa trasanAlake andara trasa tathA sthAvara do prakArake jIva bhare hue haiM aura bAkI ke lokameM kevala sthAvara hI jIva bhare hue haiM / pUrvokta trasanAlake andara madhyalokase nIce sAta rAja paryanta sAta naraka sthAna haiM / jaba jIvakI asaMkhya pAparAzi ikaTThI hotI haiM taba vaha jIva apane pApa karmake anusAra una naraka sthAnoMmeM janma dhAraNa karake vahA~ para cirakAla paryanta raha kara madhyalokameM upArjana kiye hue azubha karma ke daliyoMkA ati dAruNa duHkha rUpa phala bhogatA hai / madhyalokake madhya bhAgameM eka lAkha yojana UMcA aura daza hajAra yojana nIce vistAravAlA sthaMbhAkAra eka meruparvata nAmA parvata hai, use kaMcanagiri bhI kahate haiN| meruparvata ke cAroM tarpha cUr3I ke AkAravAlA gola aura eka lAkha yojana laMbA caur3A jaMbU nAmakA eka dvIpa hai| usa jaMbU dvIpake cAroM tarpha cUr3I ke
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (99) samAna gola do lAkha yojana caur3A lavaNa samudra hai / lavaNa samudrake cAroM ora gola AkAravAlA aura cAra lAkha yojana caur3A dhAtakIkhaMDa nAmA dvIpa hai| dhAtakIkhaMDa dvIpake cAroM ora pUrvokta cUr3Ike AkAravAlA aura ATha lAkha yojana caur3A kAlodadhi nAmaka samudra hai / kAlodadhi samudra ke cAroM tarpha solaha lAkha yojanakI caur3AIvAlA puSkara dvIpa hai| isa taraha eka ekake cAroM tarpha aura eka dUsarese do guNI caur3AIko dhAraNa karanevAle svayaMbhUramaNa samudra paryanta asaMkhya dvIpa samudra haiM / svayaMbhUramaNa samudra lokake antameM AtA hai, isa lie vahA~ para dvIpa samudroMkI avadhi A jAtI hai, usase Age alokAkAza honeke kAraNa vahA~ para jIva ajIvakI sthiti yA gati nahIM ho sakatI, arthAt jIvAjIvakI gati yA sthiti kevala lokAkAzameM hI ho sakatI hai| samasta asaMkhya dvIpa samudroMkI saMkhyA karane para antima svayaMbhU ramaNa samudrakI saMkhyA tIna lAkha yojanakI adhika hotI hai / pUrvokta puSkara dvIpake andara madhya bhAgameM gola AkAravAlA cUr3Ike samAna mAnuSyottara nAmakA eka parvata hai, isa lie puSkara dvIpake gola AkAravAle cUr3Ike samAna do vibhAga par3ate haiN| una do vibhAgoMmeMse madhyake bhAgameM hI manuSyoMkI vasati hai, bAharake bhAgameM pazu vagairaha jIva rahate haiN| isa prakAra jaMbUdvIpa, dhAtakIkhaMDa aura AdhA puSkaradvIpa milakara yaha DhAI dvIpa manuSya kSetra kahA jAtA hai, arthAt pUrvokta DhAI dvIpoMmeM hI manuSyoMkI utpatti hotI hai anya dvIpoMmeM nahIM / jaMbUdvIpake madhya bhAgameM meru parvata hai, meru parvatakI jar3ameM cAroM tarpha sama bhUmi hai aura anyatra UMcI nIcI hai, ataH meru parvatake samIpakI sama bhUmise lekara 790 sAtasau navcaya yojana Upara tArA maMDala
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ (100) guNasthAnakramAroha. virAjatA hai| tArA maMDalase daza yojana Upara sUryakA vimAna hai| sUryake vimAnase 80 assI yojana Upara candramAkA vimAna hai aura usase Upara bIsa yojanake andara sarva jyotiSiyoM ke vimAna haiM / candramAkA vimAna sAmAnya tayA eka yojanakA 'ikasaThiyA chappana bhAgakA laMbA caur3A hai| sUryakA vimAna sAmAnya tayA eka yojanakA ikaThiyA ar3atAlIsa bhAgakA laMbA caur3A hai aura graha, nakSatra tathA tArAoMke vimAna kramase do kosa, eka kosa aura AdhA kosake parimANavAle haiM / DhAI dvIpake yAne manuSya kSetrake Uparake jyotiSiyoMke vimAna ardha kaviTha (Adhekaita) phalake samAna saMsthAnavAle haiM aura DhAI dvIpase bAharake jyotiSiyoM ke vimAna IMTake samAna AkRtivAle haiN| vahA~se kucha kama sAta rAja jo Upara rahatA hai use urdhvaloka kahate haiN| vahA~para vaimAnika devatA pUrvakRta asaMkhya puNya rAzikA sukharupa phala bhogate haiM / urdhvalokameM bAraha devaloka kalpavAsI, nava graiveyaka aura pA~ca anuttara vimAnavAsI haiN| pUrvokta sthAnoMmeM saba milakara 8497023 caurAsI lAkha sattAnaveM hajAra aura teIsa vimAna haiN| puNyakI ati adhikatA honepara hI pUrvokta vimAnoMmeM jIva janma dhAraNa karatA hai aura vahA~ para ghirakAla taka rahakara zubha karmajanya pA~coM indriyoM saMbandhi sukhakA anubhava karatA hai| pUrvokta kitane eka vimAnoMke AkAra cAra konevAle aura kitane eka vimAnoMke tIna konevAle haiN| kitane eka vimAna gola AkAravAle bhI haiM / sarvArtha siddha vimAnase 1 eka yojanake ikasaTha vibhAga karanepara usameM se chappanaveM vibhAgakI laMbAI caur3AIke parimANameM candra vimAna hai / isI prakAra ar3atAlIsavA~ bhAga sUrya ke lie bhI samajha lenA //
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAnaM. (101) Upara koI vimAna nahIM hai, vahA~se bAraha yojana UparaM siddhazilA hai| vaha zilA sphaTika ratnake samAna svaccha aura nirmala hai, usakI laMbAI caur3AIkA parimANa 45 paiMtAlIsa lAkha yojanakA hai| siddhazilA arajuna suvarNakI hai aura usakA AkAra gola hai / jisa prakAra eka kaTorA ghIse bharA huA ho aura vaha jaise veta golAkArameM dekha par3atA hai, vaise hI zveta gola AkAravAlI vaha siddhAzalA hai / siddhAzalAke Upara eka yojanake caubIsaveM bhAga jitanI jagahameM ananta siddhAtmA acala arUpI avasthAmeM avasthita haiN| siddhAtmAoMke Upara lokAkAzakI avadhi pUrNa honeke kAraNa siddhAtmA alokase ar3akara rahate haiN| jIvake chaH saMsthAna hote haiN| jisa saMsthAna yA AkArameM minezvara devakI pratimA hotI hai, use samacaurasa saMsthAna kahate haiM / jisa taraha koI eka bar3akA vRkSa nIcese sapar3acaTa aura Uparase zAkhA prazAkhAoMse laha lahAyA suzobhita dekha par3atA hai, vaise hI jo zarIra kaTI bhAgase nIce azobhanIya aura Uparase suzobhita hotA hai, usa AkArako nigrodha parimaMDala saMsthAna kahate haiM / jaise kisI vRkSakA UparI bhAga sUkha jAnese vaha bhar3A mAlUma par3atA hai aura nIcese zAkhA prazAkhAoMse zobhanIya dekha par3atA hai, usI prakAra jo zarIra Uparase azobhanIka aura nIcese sundara AkRtivAlA hotA hai, use sAdi saMsthAna kahate haiM / ThiMganI AkRtivAle zarIrako vAmana saMsthAna kahate haiN| kamarameM yA chAtImeM kubar3Apana hotA hai, usa zarIrAkRtiko kubja saMsthAna kahate haiN| ardha dagdha muradeke samAna jo zarIra tamAma avayaoMse kharAba hotA hai, use huMDaka saMsthAna kahate haiM / narakameM, pA~ca sthAvaroMmeM, tIna vikalendriyoMmeM (do indriyase caurindriyavAle jIvoMko vikalendriya kahate haiM ) tathA asaMhI
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ (102) guNasthAnakramAroha. mana rahita tiryaMca paMcendriya jIvoMmeM antima huMDaka saMsthAna hotA hai| sarva devatA, tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, vAsudeva vagairaha uttama puruSoMko kevala eka samacaurasa hI saMsthAna hotA hai / pUrvokta chaH saMsthAnoMmeM koI saMsthAna aisA bAkI nahIM ki jise anAdi kAlase saMsArameM paribhramaNa karate hue apanI AtmAne prApta na kiyA ho| pUrvokta caturdaza rAja parimANavAle tathA sthiti, utpAda, vyayAtmaka anantAnanta padArthoM se paripUrNa anAdi ananta lokakI vyavasthAkA jo cintavana kiyA jAtA hai use saMsthAnavicaya nAmaka dharma dhyAnakA caturtha pAyA kahate haiM / evaM pUrvokta AjJAdi AlaMbanoM sahita dharma dhyAnakI isa pramatta guNasthAnameM gauNatA hotI hai, kyoMki pramatta guNasthAnameM rahanevAlA pANI avazya pramAda yukta hotA hai, ataH use nirAlaMbana dhyAna prApta nahIM ho sakatA / jo manuSya pramatta guNasthAnameM hI rahakara nirAlaMbana dhyAna karanA cAhate haiM aura logoMmeM yaha khyApana karate haiM ki hameM AlaMbanakI AvazyaktA nahIM, hama to nirAlaMbana dhyAna karate haiM, una logoMkA dUsaroMko bhramameM DAlaneke lie kevala mithyA ADaMbara mAtra hI hai| isa bAtako siddha karaneke lie zAstrakAra pharamAte haiMyAvatpamAdasaMyukta stAvattasya na tiSThati / dharmadhyAnaM nirAlamba mityuucurjinbhaaskraaH||29|| zlokArtha-jaba taka jIva pramAda yukta rahatA hai taba taka use nirAlaMbana dharmadhyAna nahIM ho sakatA, isa taraha zrI jinezvara devoMne kathana kiyA hai| vyAkhyA-sarvajJa devane pharamAyA hai ki dhyAnI jaba taka pramAda yukta dazAmeM rahatA hai taba taka use nirAlaMbana dharma dhyAna
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (103) kadApi nahIM ho sakatA, kyoMki pramatta guNasthAnameM AjJAdi avalaMbanoM sahita madhyama dharmadhyAnakI bhI gauNatA hotI hai, kintu mukhyatA nahIM, ataeva isa pramatta guNasthAnameM nirAlaMbana utkRSTa dharma dhyAnakI prAptikA asaMbhava hI hai| jo manuSya pUrvokta sidAntika vacana para dhyAna na de kara pramattAvasthAmeM bhI kriyA kAMDakA parityAga karake nirAlaMbana dharma dhyAnakI DIMga mArate haiM, unhoMke prati zAstrakAra pharamAte haiMpramAdyAvazyakatyAgA nizvalaM yAnamAzrayet / yo sau naivAgamaM jainaM vetti midhyaatvmohitH||30|| - zlokArtha-jo pramAdI Avazyakake tyAgase nizcala nirAlaMbana dhyAnako Azraya karatA hai, vaha mithyAtvase vimUDha hokara. jainAgamako nahIM jaantaa| vyAkhyA-jo pramAdI muni, pramatta avasthAmeM rahakara bhI sAmAyikAdi Sar3Avazyaka sAdhaka anuSThAnako tyAgakara nizcala nirAlaMbana dhyAna karatA hai, vaha muni mithyAtva bhAvase vimUDha hokara jinezvara devake kathana kiye hue siddhAntake rahasyako nahIM jAnatA, arthAt vaha sAdhu jainAgamake mamase bilakula hI anabhijJa hai, abhI taka usakA hRdaya mithyAtvase vAsita hai / kyoMki jaina siddhAntako jAnanevAle jJAnI puruSoMne vyavahAra pUrvaka hI nizcayako sAdhya pharamAyA hai / parantu pUrvokta pramAdI muni to vyavahArako tyAgakara nizcayako bhI nahIM prApta kara sakatA, ataH vaha donoMse hI jAtA hai / siddhAntameM pharamAyA hai ki-jaha jiNamayaM pavajjai tAmA vavahAra nicchaemuaha / vavahAra na ucchee titthucche o jao bhaNio // 1 // artha-jo manuSya jaina matako aMgI
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ (104) guNasthAnakramAroha. kAra kare usako cAhiye ki vaha vyavahArako na chor3e, kyoMki vyavahArakA lopa honese tIrthakA bhI lopa ho jAtA hai / isI taraha jo manuSya adhikAra prApta kiye binA hI usa adhikAra sAdhya vastuko siddha karanekA prayatna karatA hai, vaha manuSya antameM khedako prApta hokara apane kiye prayatnako niSphala karatA hai| phira isI bAtako siddha karaneke lie yahA~ para eka choTAsA dRSTAnta likhate haiN| koI eka AdamI ki jisane garISa hAlata honeke kAraNa janmase lekara Aja taka kSIra vagairaha zreSTha bhojanakA AsvAda prApta hI nahIM kiyA, apane gharapara sadaiva kadana mAtrase peTa bharatA thaa| daivayoga eka dina kisI eka samRddhizAlI manuSyane use apane 'ghara jImaneke lie nyautA de diyaa| usa samRddhizAlI manuSyane pUrvokta garIba AdamIko apane gharapara bulAkara bar3e premase apUrva mevA miSTAnna mizrita bhojana jimaayaa| aba vaha abodha garIba AdamI usa samRddhizAlIke gharasaMbandhi bhojanakA AsvAda lekara apane gharake. kadannase ghRNA karatA hai| aba use apane gharakA kadanna bhojana nahIM ructaa| aba vaha pratidina bhUkhA rahakara usa eka daphAke prApta kiye hue parAye gharake bhojanakI icchA karatA hai, parantu aba vaha mevA miSTAnna mizrita bhojana kahA~se prApta ho ? isa taraha vaha garIba raMka apane gharake kadama bhojanako tyAgakara aura parAye gharake miSTa bhojanako prApta na karake vicArA donoM tarphase bhraSTa hokara khedako prApta hotA hai / yasa ThIka usI taraha pUrvokta pramAdI sAdhu pramatta guNasthAna sAdhya jo sthUlamAtra puNyakI puSTikA kAraNabhUta Sar3AvazyakAdi kriyAkalApa-kaSTAnuSThAna hai, use na karatA huA kadAcit
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (105) daivayogase apramatta guNasthAna dvArA prApta honevAle nirAlaMbana tathA nirvikalpa manojanita samAdhirUpa dhyAnAMza amRta AhArakA kSaNamAtra AsvAda prApta karake pramatta guNasthAnake yogya jo par3Avazyaka kriyA kalApa hai, use kadanna bhojanake samAna mAnatA huA rucise grahaNa nahIM karatA / usase ghRNA karatA hai aura mevA miSTAnna mizrita zreSTa bhojanake samAna pUrvokta nirAlaMbana dhyAnako prathama saMhanana Adike abhAvase sadA kAla prApta nahIM kara sakatA / isa lie sAmAyikAdi Sar3Avazyakako chor3akara tathA nirAlaMbana dhyAnako na prApta karake kadAgraha-grasita pUrvokta vimUDha donoM hI vastuoMse khAlI rahakara apanI AtmAko kadarthanAkA bhAgI banAtA hai| parama saMvegarUpa parvatake zikharoM para ArUDha hokara bar3e bar3e AcAryoMne bhI nirAlaMbana dhyAnakI prAptikA manoratha hI kiyA hai kintu prApta nahIM kiyA, kyoMki nirAlaMbana dhyAna sAtaveM apramatta guNasthAnase hI prApta ho sakatA hai anyathA nahIM / pUrvAcAyA~ke abhilASa-cetovRttinirodhanena karaNagrAmaM vidhAyoddhasaM, tatsaMhRtya gatAgataM ca maruto dhairya samAzritya ca / paryakena mayA zivAya vidhivacchUnyaika bhUbhRddarImadhyasthena kadAcidarpitadRzA sthAtavyamantarmukham // 1 // artha-cittavRttike nirodhase indriyoMke samUhako nigraha karake, AnA jAnA tathA prANavAyuko banda karake, paryaka Asanase dhairyakA Azraya lekara kisI eka parvatakI guphAke andara ekAnta sthAnameM nizcala dRSTi lagAkara vidhi pUrvaka mokSake lie antarmuhUrta kAla taka mujhe kabhI ThaharanA cAhiye / arthAt pUrvokta vidhi pUrvaka nirAlaMbana dhyAnakI dazA mujhe kaba prApta hogI ? / citte nizcalatAM gate prazamite rAgAdyavidyA made, vidrA 14
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 106 ) guNasthAnakramAroha. sakuTumbake vighaTite dhvAnte bhramArambhake | Anande pravijRmbhite jinapate jJAne samunmIlite, mAM drakSyanti kadA vanasthamabhitaH zastAzayAH zvApadAH || 2 || artha - cittakI nizcalatA prApta hone para, indriya samUhake nigraha hone para, bhrAnti janaka sAMsArika AraMbha samAraMbhake naSTa hone para, AtmasukhAnandake prApta hone para tathA jinezvara deva saMbandhi jJAnake sphurAyamAna hone para vanameM Thahare hueko mujhe prazasta AzayavAle hokara vanavAsi pazu kaba dekheMge / arthAt pUrvokta vizeSaNoMse yukta jaMgalameM rahe hue dhyAnAvasthAmeM mujhe jaMgalI pazu prazastAzayavAle hokara kaba dekheMge / zrI sUraprabhAcArya mahArAja ke abhilASa - cidAvadAtairbhavadAgamAnAM, vAgbheSajairAgarujaM nivartya / mayA kadA prauDha samAdhi lakSmI nivartyate nirvRtti nirvipakSA || 1 || rAgAdi havyAnimuhulihAne, dhyAnAnale sAkSiNI kevalazrIH / kalatratAmeSyati me kadaiSA, purvyapAyepyanuyAyinI yA || 2 || artha - he prabhu! Apake Agamokta nirmala jJAnarUpa auSadhake dvArA rAga ( moha ) ko dUra karake nirvRtti nirvyapekSa praur3ha samAdhi lakSmIko maiM kaba prApta karU~gA ? | sAkSIbhUta dhyAnarUpa agnimeM rAgAdi havya vastukA vAraMvAra havana hone para, zarIrakA nAza hone para bhI sAtha rahane vAlI kevala jJAnarUpa lakSmI strIpaneko mujhe kaba prApta hogI ? / tathA kalikAla sarvajJa zrI hemacaMdrAcArya mahArAja bhI pUrvokta dazAkI abhilASA hI karate haiM - vane padmAsanAsInaM, kroDasthitamRgArbhakam / kadA prAsyanti vatre mAM jaranto mRgayUthapAH // 1 // zatrau mitre tRNe streNai, svarNezmani maNau mRdi / mokSe bhave bhaviSyAmi nirvizeSa matiH kadA ? || 2 || artha - padmAsana lagAkara jaMgalameM baiThe hue tathA jisakI godameM mRgakA baccA baiThA hai, aisI dazAmeM mujhe bUDhe
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA guNasthAna. (107) mRga Akara kaba mUMgeMge, arthAt aisI prauDha samAdhi dazAko maiM kaba prApta karU~gA ? ki jisa dazAmeM vanacara pazu bhI prazAnta hokara mere mu~ha yA zarIrako raaNgeN| zatru, mitra, tRNa, strIsamUha, suvarNa, pASANa, maNi ratna, miTTI, mokSa aura saMsAra, ina sabake andara maiM samAna dRSTivAlA kaba hoU~gA? arthAt aisI adhyAtma dazAko maiM kisa dina prApta karU~gA ki jisa dazAmeM saMsAra aura mokSa, ina donoMmeM mujhe spRhA na rahe aura inheM samAna dRSTise dekhU yAne inameM samabhAva dhAraNa karU~ ? isa prakAra aneka mahAn vidvAna tattvavettA puruSoMne paramAtma tatvake manoratha kiye haiM aura manoratha aprApta vastukA hI kiyA jAtA hai, kintu prApta kiye hue padArthakA kabhI manoratha nahIM kiyA jaataa| jo manuSya sadA kAla miSTAnnakA bhojana karatA hai, vaha kabhI miSTAnnakI vAMchA nahIM karatA yA jo manuSya sAmrAjya lakSmIko bhogatA ho vaha kabhI yaha prArthanA nahIM karatA ki mujhe samrAT pada prApta ho yA kaba prApta hogaa| ataH parama saMvegako prApta karake pramatta guNasthAnameM rahanevAle vivekI puruSoMko pramatta guNasthAnake vazase zuddha paramAtma-tatvasaMvittike manoratha karane cAhiye, kintu SaDAvazyakAdi kriyA vyavahArako tyAganA na caahiye| jo ki zAstrameM pharamAyA hai-yoginaH samatAmetAM, prApya kalpalatAmiva / sadAcAramayImasyAM, vRtti mAtanvatAM bahiH // 1 // ye tu yogagrahagrastAH , sdaacaarpraaNmukhaaH| evaM teSAM na yogopi, na lokopi jaDAtmanAm // 2 // artha-yogI puruSako cAhiye ki kalpalatAke samAna samatAko prApta karake usa sadAcAravAlI samatAmeM bAhya pravRtti bhI rakkhe / jo manuSya kevala yoga-dhyAnake hI kadAgrahase grasta hokara kriyAnuSThAnakA parityAga kara baiThate haiM, ve na to yogako hI prApta kara sakate aura nA hI ve
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ www~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ (108) guNasthAnakramAroha. loka vyavahArajanya puNyako prApta kara sakate / arthAt ve loga vyavahAra aura nizcaya donoMse bhraSTa hote haiN| ___ aba zAstrakAra jo kucha karaNIya hai so pharamAte haiM tasmAdAvazyakaiH kuryAt , prAptadoSa-nikRntanam / yAvannApnoti saddhyAna-mapramatta guNAzritam // 31 // zlokArtha-jaba taka apramatta guNAzrita saddharma dhyAna prApta na hove taba taka prApta kiye hue doSoMko AvazyakAdise naSTa kare / ____ vyAkhyA-pUrvokta hetuse pramatta guNasthAnameM rahane vAle munirAjako apramatta guNasthAnameM prApta hone vAlA saddharma dhyAna jaba taka prApta na ho taba taka dina saMbandhi aticArajanya pApa karmoMko use AvazyakAdi kriyAnuSThAnase hI naSTa karanA cAhiye / pramatta guNasthAnameM rahA huA prANI pratyAkhyAnIya cAra kaSANoMkA bandha nahIM karatA, isa lie tresaTha karma prakRtiyoMkA bandha karatA hai aura tiryaMca gati, tiryaca Ayu, nIca gotra, udyota nAmakarma, tathA pratyAkhyAnIya cAra kaSAya, ina ATha karma prakRtiyoMke udayakA abhAva honese tathA AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMgakA udaya honese 81 ekyAsI karma prakRtiyoMko vedatA hai tathA ekasau ar3atIsa karma prakRtiyoMko sattAmeM rakhatA hai| // chaThA guNasthAna samApta // aba apramatta nAmaka sAtavA~ guNasthAna likhate haiMcaturthAnAM kaSAyANAM, jAte mandodaye sati / bhavetpramAda-hInatvAdapramatto mahAvratI // 32 // zlokArtha-cauthe kapAyoMkA mandodaya hone para pramAdakI
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ mmmmmmmmmmmmar pramAdakA abhA mApta hotA hai| mandatA ha tvamuttamama sAtavA~ guNasthAna. hInatAse mahAvratoMko dhAraNa karanevAlA muni apramatta hotA hai / vyAkhyA-mahAvatoMko dhAraNa karane vAlA munirAja apramatta nAmaka sAtaveM guNasthAnameM rahA huA saMjvalana nAmaka cauthe kaSAyoM tathA nava mokaSAyoMkA udaya manda hone para yAne atIbra vipAkodaya hone para aura pA~ca prakArake pramAdakA abhAva honese apramatta dazAko prApta hotA hai| jyoM jyoM pUrvokta kaSAyoMkI mandatA hotI jAtI hai tyoM tyoM sAtaveM guNasthAnameM rahane vAle yogIkI adhikAdhika apramatta dazA hotI hai / isake liye zAstrameM bhI pharamAyA hai-yathA yathA na rocante viSayAH sulabhA api / tathA tathA samAyAti saMvittau tatvamuttamam // 1 // artha-sulabhatAse prApta huA pA~coM indriyoM saMbandhi viSaya sukha jyoM jyoM manuSyako rucikara nahIM hotA tyoM tyoM use sadjJAnameM uttama tattvakI prApti hotI jAtI hai aura jyoM jyoM uttama tatvakI prApti hotI jAtI hai tyoM tyoM sulabha viSaya sukha bhI use rucikara nahIM hotaa| ___ apramatta guNasthAnameM rahA huA mohanIya karmako upazama aura kSaya karanemeM nipuNa hokara yogI puruSa jisa tarahase sad dhyAnakA prAraMbha karatA hai vaha batAte haiMnaSTAzeSapramAdAtmA, vrtshiilgunnaanvitH| jJAna-dhyAna-dhanI maunI, zamana-kSapaNonmukhaH // 33 // saptakottaramohasya, prazamAya kSayAya vaa| saddhayAna sAdhanA rammaM kurute munipuGgavaH // 34 // zlokArtha-jisakA saMpUrNa pramAda naSTa ho gayA hai, vrata aura zuddhAcArase saMyuta tathA jJAna dhyAna dhanavAlA aura mauna vratako rUcikaracA indriyoM
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ (110) guNasthAnakramAroha. dhAraNa karane vAlA mahA munIzvara upazama tathA kSapaNa karaneke sanmukha hokara mohanIya karmakI pUrvokta sAta prakRtiyoMko upazAmta karaneke lie athavA kSaya karaneke lie saddhyAnakA prAraMbha karatA hai| ___ vyAkhyA-pA~ca prakArake pramAdase mukta-sarvathA apramatta dazAmeM rahane vAlA, mahAvratoM tathA aSTAdaza sahastra zIlAMgake lakSaNoMse yukta, sarvajJa deva praNIta chaH dravyoMkA guNa paryAyAtmaka yathAtathya jJAna, cAroM orase mano vyApArakA nirodha karake manakI ekAgratA-Atma svarUpameM tallInatA aura mauna vratako dhAraNa karane vAlA munIzvara kameM prakRtiyoMko upazama tathA kSaya karanemeM udyata hokara sAta karma prakRtiyoM ke atirikta mohanIya karmakI ikkIsa prakRtiyoMko upazAnta karaneke lie yA kSaya karaneke lie hI nirAlaMba saddhyAnameM praveza karatA hai| nirAlaMbana saddhyAnake pravezameM yogIzvara tIna prakArake hote haiM, eka to prAraMbhaka, dUsare taniSTha aura tIsare niSpannayoga / jo manuSya naisargika yA sAMsargika virati (vrata niyama vAlI AtmapariNati) ko prApta karake baMdarake samAna capala manako niruddha karaneke lie kisI parvatakI guphA vagairaha ekAnta sthAnameM baiThakara tathA nirantara nAsikAke agrabhAga para dRSTi lagAkara niSpakaMpa tayA vIra Asanase vidhi pUrvaka samAdhikA prAraMbha karatA hai, use prAraMbhaka yogI kahate haiM / jo manuSya prANa vAyu, Asana, indriya, mana, kSudhA, pipAsA, tathA nidrA, ina savoMko apane vazameM karake sarva prANI mAtra para pramoda bhAvanA, kAruNya bhAvanA tathA maitrI bhAvanAko dhAraNa karake antarjalpapane dhyAnAdhiSTita ceSTAse tatva svarUpakA cintavana karate haiM unheM taniSThayogI kahate haiM / jina yogiyoMke hRda
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtavA~ guNasthAna. (111.) yameM bAhya tathA AntaraMgika jalpa kallola upazamatAko prAsa ho gayA hai yAne jinake hRdayameM kisI bhI prakArake saMkalpa vikalpa paidA hI nahIM hote aura svaccha vidyArUpa vikasita kamalinIse suzobhita mana rUpa sarovarake andara nirlepa tayA AtmArUpI haMsa sadA kAla svAtmAnubhavarUpa amRtakA pAna karatA hai, unheM niSpanna yogI kahate haiN| - isa guNasthAnameM yogI puruSa pUrNa tayA dhyAnAdhikArI hotA hai ataeva aba zAstrakAra usI bAtako pratipAdana karate haiMdharmadhyAnaM bhavatyatra, mukhyavRttyA jinoditam / rUpAtIta tayA zuklamapi syAdaMzamAtrataH // 35 // ___ zlokArtha-isa apramatta guNasthAmameM mukhya vRttise sarvajJopajJa dharma dhyAna hotA hai tathA rUpAtIta tayA aMza mAtra zukla dhyAnakI bhI saMbhAvanA hotI hai| __vyAkhyA-saptama muNasthAnameM maitrI, pramoda, kAruNya tathA mAdhyasthAdi bhAvanAoM sahita mukhya vRcise jinezvara deva praNIta aneka prakArakA dharma dhyAna hotA hai, vaha dharma dhyAna AjJAvicavAdi yA piNDasthAdi bhedoMse cAra prakArakA hotA hai, AjJAvicayAdi dharma dhyAnake cAra pAyoMkA svarUpa prathama likha cuke haiM, ataH aba saMkSepase piNDasthAdi dharma dhyAnake cAra bheda batAte haiN| piNDastha-zarIrarUpa piNDameM rahI huI alakha, agocara, ananta jJAnamaya arUpI AtmA zarIrase bhinna hai, anAdi kAlase AtmAke sAtha karmakA saMyoga honese AtmA zarIrako dhAraNa karatI hai| zarIra maThameM rahI huI AtmA jagatake paugalika padArthoMko jinake sAtha isakA vAstavika kucha bhI saMbandha nahIM apane mAna baiThI hai.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 112) guNasthAnakramAroha. paugalika padArthoMke rUpa, rasa, gandha, sparzameM sadA kAla parivartana hotA rahatA hai, ataeva unakA saMyoga viyoga honeke kAraNa AtmA sukha dukha mAnatI hai / anAdi kAla saMcita karmakI prabalatAse AtmA apane svabhAvako bhUla kara vibhAva dazAmeM lIna ho gaI hai, isI kAraNa karmoMkI vRddhi karatI huI saMsAra cakrameM paribhramaNa karatI hai| AtmA jo aneka prakArake rUpoMko dhAraNa karatI dekha par3atI hai, yaha saba Atma paryAyoMmeM parivartana karAne vAlA karma hI hai| kyoMki karmake saMsarga vinA jIvake sthUla paryAyoMmeM kabhI pheraphAra ho hI nahIM sktaa| AtmAkA svabhAva vibhAvadazA bhajanekA nahIM / AtmA siddha paramAtmAke samAna sattAmAna hai / AtmAkA svabhAva bhavabhramaNa karanekA nahIM, yadi aisA na hotA to siddhAsmAko bhI punaH saMsArameM avatAra dhAraNa karanekA samaya prApta hotA, parantu mukta dazAmeM karmAbhAva honese siddhAtmAko punaH saMsArameM avatAra dhAraNa karanekA koI kAraNa nahIM / isI kAraNa muktAvasthAmeM siddhAtmA apane asalI svarUpameM ramaNatA karatI hai| AtmAke sAtha jaba karmakA atyantAbhAva ho jAtA hai, taba phira AtmA apane zuddha svarUpako prApta karake kabhI vibhAva dazAmeM jAtI hI nhiiN| anAdi kAlase samasta saMsArI jIvoMko jJAnAvaraNIyAdi aSTa karma hI nija svarUpase vimukha karake parasvarUpameM lagA rahe haiN| jaba AsmAkI saMsAra paryaTana kI sthiti paripaka ho jAtI hai taba jIvako samyaktvAdi sAmagrI prApta hotI hai| isa sAmagrIke dvArA uttarottara AtmIya gugoMko prApta karatA huA samagra karmoMkA nAza karake jIva apanI ananta jJAnamayI zaktiko pragaTa karatA hai aura usase bhUta, bhaviSyat tathA vartamAna, ina tInoM kAlameM hone vAle padArthoMko ananta guNa paryAyoM sahita eka samayameM hI jAnatA aura dekhatA
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtavA~ guNasthAna. (113 ) hai| phira usase koI bhI padArtha agocara nahIM rahatA, pudagala nirjIvajar3a rUpa tathA rUpI hai aura AtmA caitanya rUpa tathA arUpI hai / jIvAtmA nizcaya nayakI apekSAse Adi, madhya, avasAna rahita hai tathA sva parakA prakAzaka hai, upAdhise rahita jJAna svarUpa aura nizcaya prANoMse jIne vAlA hai tathApi vaha azuddha nizcaya nayase anAdi kAla saMcita karmake vaza hokara dravya prANa tathA bhAva prANoMse jIne vAlA honese jIva kahA jAtA hai / zuddha dravyArthika nayase paripUrNa nirmala-svaccha do upayoga haiM tanmaya jIva hai tathApi azuddha nayase jIvako kSAyopazamika jJAna aura darzana hotA hai| vyavahAra nayase mUrta karmAdhIna honeke kAraNa jIva varNa, gandha, rasa, sparza, tathA rUpase mUrtimAna dekha par3atA hai tathApi nizcaya nayase amUrta, indriyoMse agocara aura zuddha svabhAvako dhAraNa karane vAlA hai| nizcaya nayase AtmA kriyA rahita, sarva prakArakI upAdhiyoMse rahita tathA jJAna svarUpa hai, tathApi mana, vacana, kAyika vyApArake karane vAlI aura karmake hI vazase zubhAzubha kA~kA kartA hai / AtmA nizcaya nayase svabhAva tayA lokAkAza pramANa asaMkhya Atma pradezoMko dhAraNa karane vAlI hai, kyoMki jaba kevala jJAna dazAmeM Ayu karmake dalika kama rahate haiM aura vedanIya karmake adhika hote haiM taba vaha kevala jJAnI mahAtmA vedanIya karmake adhika daliyoMko khatama karaneke lie arthAt vedanIya karmako Ayu karmake samAna karaneke lie apane asaMkhya Atma pradezoMko apanI AtmIya zaktise tamAma lokAkAzameM phailA detA hai aura kevala ATha samayake andara caturdaza rAjalokake tamAma paramANu oMkA saMsparza karake phira Atma pradezoMko zarIrastha kara letA hai| isa bAtakA vizeSa khulAsA hameM Age kSapaka zreNImeM likhanA 15
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 114 ) guNasthAnakramAroha. hai ataH yahA~ para vizeSa nahIM likhA / evaM asaMkhya pradezIya hone para bhI AtmA zarIra nAma karmodayase zarIra pramANa nyUnAdhikatAko dhAraNa karatI hai| zuddha dravyArthika nayakI apekSA AtmA rAga dveSa vikalpoMse rahita hai tathApi azuddha nayase zubhAzubha karmoMko bhogatI hai| zuddha nizcaya nayakI apekSA AtmA ananta jJAna darzanAdi guNoMko dhAraNa karane vAlI honeke kAraNa siddha svarUpa hI hai, parantu vyavahAra nayase karmoMpAdhikI sattAke kAraNa nijAtma svarUpako na prApta karane se jIvAtmA kahAtI hai / AtmAkA mUla svabhAva urdhva gati karanekA hai, tathApi vaha karmoMke vazIbhUta hokara U~cI, nIcI tathA tirachI gati karatI hai| basa isI prakAra piNDastha dhyAna saptabhaMgI dvArA Atma tatvakA cintavana karanA cAhiye / saMsArameM pratyeka padArtha sva dravya, kSetra, kAla, bhAvakI apekSA asti rUpa hai / AtmAke andara jJAna, darzana, cAritra vagairaha guNa sadA kAla vartamAna tayA sthita haiM, isa lie syAd asti kahA jAtA hai / deza, kAla, kSetra, bhAvAdi apekSita AtmA dUsare padArthoM kI apekSA nAsti rUpa hai / jaise AtmAmeM acetanatva honeke kAraNa spA nAsti kahA jAtA hai / saMskRta bhASAmeM syAt zabda avyaya hai aura anekAnta vAcaka hai, isa lie isakA kathaMcit artha liyA jAtA hai / saMsArake samasta padArtha apane apane dravyakI apekSAse asti rUpa aura para dravyakI apekSAse nAsti rUpa haiM / jisa taraha AtmAyeM caitanyakA astitva haiM aura jar3atAkA nAstitva hai| basa isI lie AtmA ke andara asti nAsti eka hI samaya kahA jA sakatA hai / padArthakA mULa svarUpa ekAnta tayA nahIM kathana kiyA jAtA, kyoMki eka padArthameM asti nAsti donoM hI dharma rahe hue haiM, yadi kevala I www
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ (115) sAtavA~ guNasthAna. astitvakA hI pratipAdana kiyA jAya to nAstitvakA aura nAstitvakA hI pratipAdana kiyA jAya to astitvakA abhAva rUpa doSa upasthita hotA hai| sarvajJa mahAtmA eka padArthako a. nanta dharmayukta eka hI samayameM dekha lete haiM, parantu tadgata sarva dharmoMkA svarUpa ve vacana dvArA kathana nahIM kara sakate, kyoMki padArthakI vyAkhyA kramAnusAra kI jAtI hai / jJAnI mahAtmA eka samaya aneka padArthoMko apanI jJAna zaktise jAna lete haiM aura dekha lete haiM, kintu jaba ve una ananta dharmAtmaka padArthoM kI vyAkhyA karate haiM taba kramase eka eka padArthakI hI vyAkhyA kara sakate haiM / isa prakAra piNDastha dhyAnameM syAdvAda (anekAnta) matase AtmAkA svarUpa samajhanA caahiye| ___ aba dUsare padastha dhyAnakA svarUpa likhate haiN| padastha dhyAnameM padakA dhyAna kiyA jAtA hai| vaha mata matAntaroMkI apekSAse aneka prakArakA hotA hai, arthAt bhinna bhinna mantavya honese bhinna bhinna iSTa devoMke nAmakA smaraNa-dhyAna kiyA jAtA hai| jisa prakAra OM namo vAsudevAya, OM namaH zivAya, OM namaH sarvajJAya, OM namo vIrAya, ityAdi aneka prakArakA ho sakatA hai| jaina darzana sarvottama anAdi siddha paMca parameSThI maMtrako iSTa mAnA hai / isa iSTa padakA dhyAna-smaraNa aneka prakArase kiyA jAtA hai, jaise namo'hatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhubhyaH, namo'rihantasiddhasAhu,namaH asiAusA, OM namonamaH, evaM aneka tarahase parameSThI padakA smaraNa kiyA jAtA hai| eka kAra zabdameM hI paMca parameSThIkA samAveza ho jAtA hai, isI kAraNa kitane eka loga OMkAra padakA dhyAna kiyA karate haiN| OMkAra padameM paMca parameSThI padakA samAveza isa prakAra
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ (116) guNasthAnakramAroha. hotA hai-arihanta padakA akAra tathA azarIrI (siddha) padakA akAra milane para "savarNe dIrghaH saha," vyAkaraNake isa sUtrase AkAra ho jAtA hai / AcArya padakA AdikA AkAra milAnese "pUrvadIrghasvaraM dRSTvA paralopo vidhIyate," vyAkara* Nake isa pAribhASika sUtrase AkArakA lopa kiyA jAne para AkAra hI zeSa raha jAtA hai / upAdhyAya padakA ukAra milAnese "U o" isa mUtrase AkAra tathA ukAra milane para sandhise okAra ho jAtA hai / muni padakA svara hIna makAra grahaNa karane para "mo'nusvAraH" isa sUtrase makArakA anusvAra honese OM kAra pada siddha hotA hai / pUrvokta rItise OM kAra padameM paMca parameSThI padakA samAveza hotA hai ataH OM kAra padakA dhyAna karanese pA~coM hI padakA dhyAna ho sakatA hai / isI taraha dUsare padoMmeM bhI iSTa devoMkA samAveza samajha lenA, jaise caturvizati jinastava yAne caubIsa tIrthaMkaroMkI stuti, jise logasa kahate haiM / isa prakAra iSTa deva vAcakAtmaka padoMkA dhyAna, jApa tathA smaraNa karanese AtmAmeM nirmalatA-vizuddhi prApta hotI hai| aba tIsare rUpastha dhyAnakA svarUpa likhate haiN| sAkAra paramAtmAkA cintavana karanA, use rUpastha dhyAna kahate haiM / dravya, guNa, paryAyoM sahita arhatparamAtmAke svarUpako jo manuSya jAna sakatA hai vahI usa paramAtma padakAdhyAna kara sakatA hai / yoM to ananta guNI paramAtmAke ananta hI nAma ho sakate haiM tathApi vizeSa prasiddhigata usake vAcaka tIna zabda haiMaIt , arihanta aura aruhanta / cautIsa atizayoMse yukta tathA narendra devedroMse pUjita jo ho use ahaMda kahate haiM, kyoMki aI, dhAtu gunA arthameM AtA hai aura usase hI ahaMta zabda
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtavA~ guNasthAna. (117) siddha hotA hai / karma rUpa ari-zatrukA nAza karane vAlA arihanta kahAtA hai / janma mRtyu roga zoka duHkhoMko naSTa karane vAlA aruhanta kahA jAtA hai / ananta jJAna, darzana, cAritra, vIrya, isa ananta catuSTayIko dhAraNa karane vAle sAkAra paramAtmAkA cintavana rUpastha dhyAnameM kiyA jAtA hai| ___ aba cauthe rUpAtIta dhyAnakA svarUpa likhate haiM / rUpAtIta-rUpase-AkArase atIta-rahita jo siddha paramAtmA haiM unakA cintavana karanA, use rUpAtIta dhyAna kahate haiN| jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoMse sarvathA rahita hokara jisa AtmAne mokSa padako prApta kiyA hai, use siddha paramAtmA kahate haiM / karmake viyogase jaba yaha jIvAtmA parama pada mokSako prApta hotA hai taba zarIrake tIna vibhAgoMmeMse eka vibhAga zarIrakI polAnako varjake do vibhAga pramANa jagahameM usake asaMkhya Atma pradeza mokSa sthAnameM jA upasthita hote haiM / ise hI siddha avagAhanA kahate haiN| siddha paramAtmA sarva upAdhise rahita honeke kAraNa kevaLa jJAnamaya Atma svarUpameM sthita rahate haiM / arUpI honeke kAraNa vahA~ para ve jagaha nahIM rokte| eka ekakI avagAhanAmeM ananta siddhoMkI avagAhanA samAviSTa rahatI haiM / siddha paramAtmAke svarUpakA varNana sivAya kevala jJAnI mahAtmAke anya koI nahIM kara sktaa| pUrvokta arupI siddha paramAtmAke svarUpakA cintavana karanA, ise hIrUpAtIta dhyAna kahate haiN| yaha rUpAtIta dhyAna zukla dhyAnakA aMza hai, isIse sAtaveM guNa sthAnameM zukla dhyAnakI aMzatA saMbhava hotI hai / sAtaveM guNasthAnameM Sar3Avazyaka binA hI Atma zuddhi hotI hai, so hI zAstrakAra batAte haiMityetasmin guNasthAne, no sanyAvazyakAni sstt|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ (118) guNasthAnakamAroha. saMtatadhyAna sadyogAcchaddhiH svAbhAvikI ytH||26|| zlokArtha-isa saptama guNasthAnameM Sar3Avazyaka nahIM haiM, kyoMki nirantara dhyAnake sadyogase svAbhAvika hI zuddhi hotI hai| ___vyAkhyA-pUrvokta svarUpa vAle apramatta nAmaka sAtaveM guNa sthAnameM sAmAyikAdi chaha Avazyaka nahIM haiM, yAne sAmAyikAdi chaha Avazyaka saMbandhi vyavahAra kriyAkI isa guNasthAnameM nivRtti hotI hai, kyoMki chaha Avazyakako AtmaguNatva kahA hai| AgamameM pharamAyA hai-AyA sAmAie, AyAsAmAi assaahe // arthAt AtmA sAmAyika hai, AtmA hI sAmAyikakA artha hai, ataH nirantara dhyAnakA hI sadbhAva honeke kAraNa svAbhAvika hI Atma zuddhi hotI hai| usa yogIkA antaHkaraNa saMkalpa vikalpoMkI paraMparAse rahita hotA hai, usake cAritra guNameM kisI prakArakA aticAra laganekA saMbhava hI nahIM hotA, isIse sAtaveM guNasthAnameM rahA huA vaha yogI bhAvatIrthakI avagAhanA karanese parama vizuddhiko prApta hotA hai| zAstrameM pharamAyA hai-dAhopazamaH sRSNAchedanaM malapravAhaNaM caiva / tribhirathairniyuktaM tasmAttadbhAvatastIrtham // 1 // krodhe tu nigRhIte dAhasyopazamanaM bhavati tIrtham / lobhe tu nigRhIte tRSNAyA chedanaM jAnI hi // 2 // aSTavidhaM karmarajaH bahukairapibhavaiH saMcitaM yasmAt / tapaH saMyamena kSAlayati, tasmAttadbhAvatastIrtham // 3 // tathA zarIrake andara prANa vAyuke pracArako rokane para, indriyoMkI ceSTAyeM guptatAko prApta hone para, netroMkI caMcalatA nirasta hone para, antaHkaraNake vikalpoMkA nAza hone para, moharUpa andhakArakA bhedana hone para, ataeva Atma svarUpa cintavanarUpa tejake prApta hone para dhyAnAvalaMbI yogI paramAnandarUpa sindhumeM praveza karatA hai| apramatta guNa
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ guNasthAna. (119) sthAnameM rahA huA yogI zoka, arati, asthira nAma, azubha nAma, apayaza nAma, tathA asAtA vedanIya, ina cha: prakRtiyoMkA abhAva honese tathA AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopanikA bandha honese 59 uNasaTha karma prakRtiyoMko bA~dhatA hai| yadi deva saMbandhi Ayu vahA~ para na bA~dhe to aTThAvana hI karma prakRtiyoMkA bandha karatA hai| styAnarddhi trika, AhAraka dvaya,ina pA~ca prakRtiyoMko varjakara 76 chayattara karma prakRtiyoMko vedatA hai aura 138 ekasau ar3atIsa karmaprakRtiyoMko sattAmeM rakhatA hai / pUrvokta rItise yogI puruSa sAtaveM guNasthAnako samApta karake AThaveM guNasthAnoM praveza karatA hai| // sAtavA~ guNasthAna samApta // aba apUrvakaraNa, anivRttivAdara, sUkSmasaMparAya, upazAntamoha tathA kSINamoha, ina pUrvokta nAma vAle yathAkramase AThaveM, navoM, dazaveM, gyArahaveM tathA bArahaveM guNasthAnoMkA zAstrakAra prathama sAmAnya tayA nAmArtha pharamAte haiMapUrvAtmaguNAptitvAdapUrvakaraNaM matam / bhAvAnA-manivRttitvAdanivRtti-guNAspadam // 37 // astitvAtsUkSmalobhasya, bhavetsUkSmakaSAyakam / zamanAcchAntamohaM syAt, kSapaNAtakSINamohakam // 38 // . // yugmai|| zlokArtha-apUrva Atma guNa prAptise apUrvakaraNa nAmAguNa sthAna mAnA hai / bhAvoMkI anivRtti honese anicikaraNa guNa
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ (120) guNasthAnakramAroha. sthAna kahA jAtA hai / sUkSma lobhakA astitva honese sUkSma saMparAya nAmA guNa sthAna kahAtA hai / mohako upazAnta karanese upazAnta moha guNa sthAna kahA jAtA hai aura mohako naSTa kara denese kSINa moha nAmA guNa sthAna kahAtA hai / ___vyAkhyA-pUrvokta saptama guNa sthAnIya mahAtmA saMjvalanake krodha, mAna, mAyA, lobha tathA nava nokaSAyoMkI ati mandatA hone para apUrva paramAnandamaya Atma pariNAmarUpa karaNako jaba mAma karatA hai taba use apUrvakaraNa nAmA aSThama guNasthAnakI prApti hotI hai aura isa guNa sthAnameM yogIko apUrva AtmIya guNoMkI prApti hotI hai / tathA dekhe hue, sune hue aura anubhava kiye hue jo bhoga haiM unakI AkAMkSAdi saMkalpa vikalpoMse vaha rahita hotA hai / nizcala tayA paramAtmaika tatvarUpa ekAgra dhyAna pariNatirUpa sadbhAvoMkI anivRtti honese anivRtti nAmaka navavA~ guNasthAna kahAtA hai / isa guNa sthAnako anivRtti bAdara bhI kahate haiM, usakA yaha kAraNa hai ki isa guNa sthAnameM rahane vAlA mahAtmA apratyAkhyAnAdi bAraha bAdara kapAyoM tathA nava nokaSAyoMko upazama zreNI vAlA upazAnta karaneke liye tathA kSepaka zreNI vAlA kSaya karaneke lie taiyAra hotA hai, basa isIse isa navaveM guNasthAnako anivRtti bAdara kahate haiN| sUkSma paramAtmatatvakI bhAvanAse, eka lobhakA mAtra aMza varja kara gyAraha kaSAya tathA nava nokaSAya, mohanIya karmakI ina bIsa prakRtiyoMke zAnta yA kSaya honepara kevala eka khaMDI bhUtanobhAMzakI vidyamAnatA honese sUkSma kaSAya yA sUkSma saMparAya nAmA dasavA~ guNa sthAna kahAtA hai / upazama zreNI vAle yogIko
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ guNasthAna. (121) hI nijAtma sahaja svabhAvake jJAna balase samasta mohake upazAnta honese upazAnta moha nAmaka gyArahavA~ guNasthAna hotA hai / arthAt upazama zreNA vAlA prANI jisa sthAnameM samagra mohanIya karmakI prakRtiyoMko kSaya na karake sattAmeM hI davA letA hai usa sthAnako upazAnta moha gyArahavA~ guNasthAna kahate haiN| tathA kSapaka zreNI vAle yogIko hI yAne jo mahAtmA kSapaka zreNI dvArA daza guNasthAnase gyArahaveM guNasthAnameM na jA kara niSkaSAya zuddhAtma-bhAvanA valase saMpUrNa mohanIya karmako naSTa karatA hai, use kSINamoha nAmaka bArahavA~ guNasthAna prApta hotA hai / arthAt jisa sthAnameM jA kara yogI sakala mohanIya karmako naSTa kara DAlatA hai use kSINamoha guNasthAna kahate haiM / isa prakAra pUrvokta guNasthAnoMkA nAmArtha samajhanA / ____ apUrvakaraNa nAmA AThaveM guNasthAnase yogI upazama yA kSapaka guNa zreNIkA prAraMbha karatA hai, ataH aba zreNI saMbandhi svarUpa likhate haiMtatrApUrva guNasthAnAdyAMzA devAdhirohati / zamako hi zamaNi, kSapakaH kSapakAvalIm // 39 // zlokArtha-apUrva guNasthAnake AvaMzase hI zamaka yogI zama zreNI aura kSapaka yogI kSapaka zreNIko ArohaNa karatA hai| vyAkhyA-isa apUrvakaraNa nAmA AThaveM guNasthAnase hI yogI puruSa upazama yA kSapakazreNI para ArUDha hotA hai / samyasvakI apekSAse to prANI cirakAla sthiti vAlI zreNiyA~ ca. turtha guNasthAnase hI prAraMbha kara detA hai, kintu svalpakAla sthiti vAlI aura uparake unAtma guNasthAnoMko zIghratAse prApta karAne
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ (122) guNasthAnakramAroha. vAlI upazama yA kSapakazreNIko apUrvakaraNa nAmA AThaveM guNasthAnake AgraMza hI se prAraMbha karatA hai, yAne AThaveM guNasthAnameM praveza karate hI upazamaka upazamazreNI aura kSapaka kSapakazreNImeM ArUr3ha ho jAtA hai| ___ aba prathama upazamazreNI ArohaNa karane vAlekI yogyatA batAte haiMpUrvajJaH zuddhimAna yukto, hyAdyaiH sNhnnaitribhiH| saMdhyAyannAdyazuklAMzaM, svAM zreNIzamakaH zrayet / / 40 // ___ zlokArtha-pUrvagata jJAnakA jJAtA, zuddhimAn tathA Adike tIna saMhananoMse yukta zamaka yogI zukladhyAnakA AvaMza dhyAtA huA sva zreNIko Azraya karatA hai / vyAkhyA-upazamaka yogI zukla dhyAnake prathama pAyeko jisakA svarUpa Age calakara kathana kiyA jAyagA, dhyAnakA viSaya karatA huA apanI zreNIko prAraMbha karatA hai / parantu vaha yogI kamase kama eka 1 pUrvagata jJAnako jAnane vAlA, nirati cAra cAritrako pAlane vAlA aura Adike vajU RSabha nArAca, RSabha nArAca, nArAca, ina tIna saMhananoM se yukta honA cAhiye / pUrvokta vizeSaNa viziSTa hI muni upazamazreNIko aMgIkAra karatA hai| zreNI saMbandhi viSayameM zamaka yA upazamaka aura kSapaka, ye do zabda prAya vizeSa tayA AyeMge so isa viSayameM samajhanA ki jo yogI udaya bhAvamai AI huI karma prakRtiyoMko naSTa na karake unheM sattAmeM dabAtA huA Uparake guNasthAnoM meM car3hatA hai use 1, jisa mahAzayako pUrvI ke viSayameM vizeSa jAnanA ho vaha . pariziSTa parvakA dumarA bhAga dekha leve /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ guNasthAna. (123) zamaka yA upazamaka kahate haiM aura jo yogI prathamase hI udaya bhAvameM AI huI karma prakRtiyoMko kramase naSTa karatA huA Uparake guNasthAnoMmeM praveza karatA hai, use kSapaka kahate haiN| isI taraha itanA aura bhI samajha lenA ki udaya bhAvameM AI huI karma prakatiyoMko kramase kSaya karane vAlA kSapaka yogI kSapakazreNIko prApta karatA hai aura udayameM AI huI karma prakRtiyoMko sattAmeM dabAne vAlA zamaka yA upazamaka yogI upazama zreNIko prApta karatA hai| upazama zreNImeM ArUDha hue yogIkI gati batAte haiMzreNyArUDhaH kRte kAle, 'hamindreSveva gcchti| puSTAyu stUpazAntAntaM nayecAritramohanam / / 41 // - zlokArtha-yadi zreNImeM ArUDha huA huA yogI kAla kare to ahamindra devalokoMmeM jAtA hai aura yadi Ayu laMbA ho to cAritra mohanIyako upazAntamoha gyArahaveM guNasthAnake anta taka pahu~cAtA hai| - vyAkhyA-jo alpAyu vAlA muni upazamazreNIko ArUr3ha hotA hai, vaha muni Ayu pUrNa honese yadi zreNImeM rahA huA kAla kare to sarvArthasiddhAdi vimAnoMmeM devapane utpanna hotA hai, parantu prathama saMhanana vAlA hove to hI sarvArthasiddha vagairaha vimAnoM meM jA sakatA hai anyathA nahIM / zAstrameM pharamAyA hai-sevArtena tu gamyate caturo, yAvatkalpAn kIlikAdiSu / caturpu dvi dvi kalpavRddhiH prathamena yAvatsiddhirapi // 1 // artha-antima saMhanana vAlA prANI cAra devaloka taka jA sakatA hai, kIlikAdi saMhanana vAle manuSyoMke lie Uparake do do deva lokoMkI kramase vRddhi samajha lenA aura
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ (124) guNasthAnakramAroha. prathama saMhananavAlA manuSya sarvArthasiddha vimAna tathA mokSameM jA sakatA hai / jo sapta lava adhika Ayu vAlA muni mokSa gamanake yogya hotA hai, vahI sarvArthasiddha Adi vimAnoMmeM jA sakatA hai| kahA bhI hai-saptalavA yadi AyuH prAbhaviSyat tdaa'setsynnaiv| tAvanmAtraM nAbhUt tato lavasaptamA jAtAH // 1 // sarvArthasiddha nAmni (vimAne) utkRSTa sthitiSu vijayAdiSu / ekAvazeSagarbhA bhavanti lavasaptamA devAH // 2 // artha-saptalava Ayu adhika hotA to siddhi (mokSa)ko prApta hotA, ataH utanA adhikAyu na honese lavasaptamA kahA jAtA hai / sarvArthasiddha tathA vijayAdi utkRSTi sthiti vAle vimAnoM meM eka hI garbha saMsArameM dhAraNa karane vAle lavasaptamA devatA hote haiM / yahA~ para upazama zreNIkA varNana cala rahA hai, ataH koI prazna kare ki upazamazreNI vAlA yogI to kevala gyArahaveM guNasthAna taka hI car3ha sakatA hai, phira vahA~se avazya hI usakA patana hotA hai, arthAt gyArahaveM guNasthAnase Upara vaha car3ha hI nahIM sakatA, vahA~se usako avazya hI nIce giranA par3atA hai, to phira vaha mokSa jAneke yogya kaise kahA jA sakatA hai ? isa zaMkAkA nirAkaraNa isa prakAra samajhanA ki eka muhUrta satattara lavakA hotA hai aura eka muhUrttakA gyArahavA~ bhAga sapta lava kahA jAtA hai, isa lie sapta lava avazeSa Ayu vAlA hI yogI zreNI gata gyArahaveM guNasthAnase upazamazreNIko bhedana karake nIce sAtaveM guNasthAnameM AtA hai| vahA~se phira AThaveMke AvaMzase kSapakazreNImeM ArUDha hotA hai aura pUrvokta sapta lavake andara hI kSINa moha nAmA bArahaveM guNasthAnake antako prApta karake antakRta kevalI hokara mokSameM jAtA hai| isa prakArase upazamazreNI vAlA yogI bhI usI bhavameM mokSa jA sakatA hai / jo laMbI Ayu
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ www AThavA~ guNasthAna. (125) vAlA yogI upazamazreNImeM praveza karatA hai, vaha upazamazreNIko khaMDita nahIM karatA, gyArahaveM guNasthAna paryanta car3hatA hai, gyArahaveM guNasthAnameM cAritra mohanIya karmako sarvathA upazAnta kara detA hai, magara sattAmeM davAI huI karma prakRtiyA~ use vahA~se Upara nahIM car3hane detii| usa yogIko vahA~se mohanIya karmakI prakRti hI nIce paTakatI haiN| ___ AtmAko nirmala karane vAle guNoMkI zAstrakAroMne do zreNiyA~ vibhakta kara dI haiN| jisameM eka upazamazreNI aura dUsarI kSapaka zreNI hai / upazamazreNI yadyapi AtmAko nirmala karatI hai, parantu vaha gyArahaveM guNasthAnase Upara nahIM car3hane detii| yadi upazama zreNIvAle mahAtmAkI Ayu pUrNa honese vaha zreNI hI ke antargata kAla kara jAya to devalokameM jAtA hai| yadi gyArahaveM guNa. sthAnase nIce par3a kara mithyAtvameM A jAya to vaha nIca gatiyoM meM bhI calA jAtA hai aura gyArahaveM guNasthAnase par3atA huA sAtaveM guNasthAnameM A par3e to vaha kSapakazreNImeM ArUr3ha hokara mokSameM bhI jA sakatA hai| aba rahI zrapakazreNI-kSapakazreNI vAlA mahAtmA dhyAnAnalase kA~ko bhasma hI karatA huA Uparake guNasthAnoM meM car3hatA hai, ataH use kisI bhI guNasthAnameM rukAvaTa karane vAlI koI vastu nhiiN| vaha mahAtmA kSINamoha nAmA bArahaveM guNasthAnake antameM kevala jJAna paryanta akhaMDa kSapaka zreNIse jAtA hai, arthAt kSapakazreNIvAle mahAtmAko avazyameva kSapaka zreNImeM kevala jJAna prApta hotA hai aura usakI gati bhI sivAya mokSake anya nhiiN| upazamaka mahAtmA apUrva karaNAdi guNasthAnoMmeM jina karma prakRtiyoM ko jisa prakAra upazAnta karatA hai so kahate haiM
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 126) guNasthAnakramAroha. apUrvAdi dvayaikaika guNeSu zamakaH kramAt / karoti viMzataH zAnti, lobhANutvaM ca tacchamam / / 42|| zlokArtha-apUrvakaraNAdi do guNasthAnoM meM aura eka eka Ageke guNa sthAnoM meM zamaka mahAtmA mohanIya karmakI kramase bIsa prakRtiyoMko upazAnta karatA hai, tathA lobha prakRtikI laghutA aura usako upazama karatA hai| ___vyAkhyA-zamaka mahAtmA apUrvakaraNa tathA anivRtti bAdara, ina AThaveM aura navaveM guNasthAnoMmeM sAta prakRtiyoMse uttara eka saMjvalana lobhako varja kara mohanIya karmakI bIsa prakatiyoMko upazAnta karatA hai| isake bAda kramase Age bar3hatA huA sUkSma saMparAya nAmaka dazaveM guNasthAnameM jA kara saMjvalana lobhako bilakula sUkSma-patalA kara detA hai| phira kramase Age bar3hatA huA upazAntamoha nAmA gyArahaveM guNasthAnameM praveza karatA hai aura dazaveM guNasthAnameM sUkSma kiye hue pUrvokta saMjvalana lobhako vahA~ para hI sarvathA upazAnta kara detA hai / gyArahaveM guNasthAnameM rahA huA mahAtmA 1 eka hI prakRtikA bandha karatA hai, 59 uNasaTha prakatiyoMko vedatA hai aura 148 ekasau ar3atAlIsa hI karma prakRtiyoMko sattAmeM rakhatA hai| ___ upazAntamoha guNasthAnameM jisa prakArakA samyaktva, cAritra aura bhAva, upazamaka yogIko hotA hai so kahate haiMzAntadRgvRtta mohatvA-datraupazamikAbhidhe / syAtAM samyaktvacAritre, bhaavshcopshmaatmkH||43|| zlokArtha-zAnta dRgvRttamoha honese yahA~ para samyaktva aura
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ guNasthAna. (127). cAritra aupazamika hI hotA hai tathA bhAva bhI: upazamAtmaka hI hotA hai| - vyAkhyA-upazAnta moha guNasthAnameM darzana cAritra mohanIyakI upazamatA honese samyattava aura cAritra aupazamika hI hotA hai aura bhAva bhI aupazamika hI hotA hai, kintu kSAyika yA kSAyopazamika nahIM hotA / jIvako bArahaveM guNasthAnake a. ntima bhAgameM mokSake nidAnabhUta kaivalya jJAnakI prApti hotI hai, parantu karmakI aisI vicitra lIlA hai, ki bArahaveM guNasthAnake najIkameM gayA huA, arthAt gyArahaveM guNasthAna taka car3hakara bhI jIva eka mohanIya karmake prabhAvase nIce gira par3atA hai| ___ gyArahaveM guNasthAnase kisa prakAra yogI nIce par3atA hai so kahate haiMvRttamohodayaM prApyopazamI vyavate ttH| adhaH kRtamalaM toyaM, punarmAlinyamabhute / / 44 // zlokArtha-jisa taraha nIce mala dabA huA pAnI nimitta pAkara malInatAko prApta ho jAtA hai, vaise hI vRtta mohake udayako prApta karake upazamI pUrvokta guNasthAnase cyuta hotA hai| vyAkhyA-jisa prakAra kisI eka pAnIke kuNDameM nIce kIcar3a bharA huA ho aura Upara svaccha pAnI hotA hai, kintu kisI nimittake milane para vaha svaccha bhI pAnI malInatAko prApta ho jAtA hai, basa vaise hI upazamI mahAtmA bhI cAritra mohanIya karmake udaya bhAvako prApta karake gyArahaveM guNasthAnase nIce giratA hai| AThoM kA~meM zAstrakAroMne mohanIya karma sabase prabala batAyA hai so satya hI hai, kyoMki gyArahaveM guNasthAna taka car3hakara bhI
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ (128) guNasthAnakamAroha. upazamazreNIvAlA mahAtmA mohajanita pramAda rUpa kAluSyatAmeM par3akara punaH saMsAra cakrameM paribhramaNa karatA hai| zAstrameM bhI kahA hai-sua kevalI AhAraga, ujjumaI uvasaMta gaavihupmaayaa| hiMDaMti bhavamaNaMtaM tayaNaMtarameva caugaiA // 1 // artha-zrutakevalI-catu. daza pUrvake pAThI, AhAraka labdhivAle, tathA Rjumati jJAnako dhAraNa karanevAle mahAtmA bhI mohajanya pramAdake vaza hokara catutirUpa saMsArameM anante bhava paribhramaNa karate haiN| upazamazreNIvAlA mahAtmA kahA~ taka car3ha sakatA hai aura par3a kara kisa guNa. sthAnameM jAtA hai so kahate haiMapUrvAdyAstrayopyUrdhvamekaM yAnti shmodytaaH| catvAropi cyutAvAdyaM, saptamaM vaantydehinH||45|| ___ zlokArtha-apUrvakaraNAdi guNasthAnavAle upazamaka upazama karanemeM udyama karate hue tInoM hI Upara eka guNasthAnameM jAte haiM aura cyuta hokara cAroM hI prathama guNasthAnameM Ate haiM, tathA antya dehI sAtaveM guNasthAnameM Ate haiN| vyAkhyA-urdhva gamanako Azraya karake upazamazreNIgata yogI eka eka guNasthAnako prApta karate haiM, arthAt apUrvakaraNa guNasthAnase anivRtti vAdara guNasthAnako prApta karate haiM, ani. vRtti bAdara guNasthAnase sUkSma saMparAya guNasthAnako prApta karate haiM aura sUkSma saMparAya vAle upazAntamoha guNasthAnako prApta karate haiM / patana viSayameM apUrvakaraNa guNasthAnase lekara upazAnta moha guNasthAna paryantavAle cAroM hI yogI prathamake mithyAtva nAmA guNasthAnameM jAte haiN| kintu jo yogI usI bhavameM mokSa jAnevAlA hai, vaha pUrvokta guNasthAnoMse par3atA huA sAtaveM guNasthAnameM Akara kSapakazreNImeM bArUda ho jAtA hai| jisane usa bhaSameM eka hI
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ guNasthAna. (129) daphA upazama zreNI prApta kI ho yA sarvathA zreNI prApta hI na kI ho vahI yogI kSapaka zreNIko prApta kara sakatA hai, parantu jisane usI bhavameM do daphA upazama zreNI prApta kara lI ho, vaha mahAtmA usa bhavameM phira kSapaka zreNI nahIM prApta kara sakatA / zAstrameM phara* mAyA hai-jIvo hu ega jammaMmi, ikkasi uvasAmago / khayaMpi kujA no kujjA, do vAre uvasAmago // 1 // artha-eka bhavameM jisa jIvane eka daphA upazama zreNI kI hai vaha jIva usI bhavameM kSapaka zreNI kara sakatA hai, parantu jisane eka bhavameM do daphA upazama zreNI kI ho vaha phira usI bhavameM kSapaka zreNI nahIM kara sktaa| ___ upazama zreNIko prANI kitanI daphA prApta kara sakatA hai so kahate haiM AsaMsAre cturvaarmevsyaacchmnaavlii| jIvasyaikabhave vAradvayaM sA yadi jAyate // 46 // zlokArtha-saMsAra paryanta jIvako cAra daphA upazama zreNI prApta hotI hai aura yadi eka bhavameM hove to do daphA ho sakatI hai| .. vyAkhyA-anAdi sAnta saMsAra paryanta jIvako upazama zreNI cAra vAra prApta ho sakatI hai, arthAt jaba taka jIva saMsArase mukta na ho-mokSa prApta na kare taba taka vaha jIva upazama zreNIko cAra daphA prApta kara sakatA hai aura yadi eka bhavameM utkRSTa tayA ( adhikase adhika) prApta kare to kevala do daphA kara sakatA hai| zAstrameM bhI kahA hai-uvasamaseNi caukaM, jAyai jIvassa AbhavaM nUNaM / sApuNa do ega bhave, khavagasseNI puMNo ego // 1 // artha-jIvako upazama zreNI tamAma saMsArameM cAra daphA prApta hotI hai aura yadi eka bhavameM adhikase adhika ho to do daphA prApta ho sakatI hai, tathA kSapaka zreNIko to jIva tamAma saMsArameM arthAt 15
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ (130) guNasthAnakamAroha. jaba taka vaha jIva saMsArameM hai, mokSa prApta nahIM karatA taba taka eka hI daphA prApta karatA hai| aba kSapaka zreNIkA svarUpa likhate haiMato vakSye samAsena, kSapakazreNIlakSaNam / yogI karmakSayaM kartu, yAmAruhya pravartate // 47 // zlokArtha-jise ArohaNa karake yogI karma kSaya karaneko pravRtta hotA hai, aba usI kSapaka zreNIkA lakSaNa kathana kreNge| ___ vyAkhyA-jisa kSapaka zreNIko ArohaNa karake kSapaka yogI anAdi kAla saMcita karmoMko kSaya karaneke lie pravRtta hotA hai, aba usIkA svarUpa saMkSepase kathana karate haiN| ___ AThaveM apUrvakaraNa nAmA guNasthAnase pahale kSapaka mahAtmA jina jina karma prakRtiyoMko kSaya karatA hai unheM tIna zlokoM dvArA batAte haiM anibaddhAyuSaH prAntyadehino lghukrmnnH| asaMyata-guNasthAne narakAyuH kSayaM vrajet // 48 // tiryagAyuH kSayaM yAti, guNasthAne tu paMcame / saptame tridazAyuzca dRgmohasyApi saptakam // 49 // dazaitAH prakRtIH sAdhuH kSayaM nItvA vishuddhdhiiH| dharmadhyAne kRtAbhyAsaH, prApnoti sthAnamaSTamam // 50 // zlokArtha-jisa mahAtmAne Ayu na bA~dhA ho usa anta dehadhArI laghu karmI kSapaka yogIkA naraka saMbandhi Ayu asaMyata guNasthAnameM kSaya ho jAtA hai, paMcama guNasthAnameM tithaMca saMbandhi Ayu naSTa ho jAtA hai tathA sAtaveM guNasthAnameM devatA saMbandhi
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ guNasthAna. (131) Ayu aura dRgmAhe saptaka kSaya hotA hai| ina daza prakRtiyoMko pUrvokta guNasthAnoM meM kSaya karake tathA dharma dhyAnameM abhyAsa karake vizuddha buddhivAlA mahAtmA AThaveM guNasthAnameM praveza karatA hai| vyAkhyA-jisane abhI taka AyukA bandha nahIM kiyA hai vaha carama zarIrI kSapaka mahAtmA asaMyata-avirati nAmA caturtha guNasthAnameM naraka saMbandhi Ayuke bandhako sattAmeMse naSTa kara detA hai, pA~caveM guNasthAnameM jA kara vaha mahAtmA tiryaca saMvandhi Ayu bandhake yogya karma daliyoMko jar3a mUlase kSaya kara detA hai aura sAtaveM guNasthAnameM jA kara devatA saMbandhi Ayu bandhake yogya karma prakRtiyoMko naSTa karake cAra anantAnubandhi aura tIna mohanI, isa dRgmoha saptakako kSaya karatA hai| isa prakAra ekasau ar3atAlIsa karma prakRtiyoMmeMse pUrvokta daza karma prakRtiyoM ko naSTa karake kSapaka yogI ekasau ar3atIsa karma prakRti sattAvAle AThaveM guNasthAnako prApta karatA hai| kSapaka mahAtmA pUrvokta guNasthAnoMse utkRSTa dharma dhyAnakA abhyAsa karatA huA hI AThaveM guNasthAnameM jAtA hai, kyoMki abhyAsa dvArA hI manuSya ucca guNoMko prApta karatA hai aura abhyAsase hI manuSyako tatvakI prApti hotI hai| zAstrameM bhI kahA hai-abhyAsena jitAhAro'bhyAsenaiva jitAsanaH / abhyAsena jitazvAso'bhyAsenaivAnilatruTi: // 1 // abhyAsena sthiraM cittamabhyAsenajitendriyaH / abhyAsena parAnando'bhyAsenaivAtmadarzanam // 2 // abhyAsavarjitaiAnaiH, zAstrasthairphalamasti n| bhavenahi phalaistRptiH, pAnIya-prativimbitaiH // 3 // artha-abhyAsa dvArA hI manuSya AhArako jIta sakatA hai, abhyAsa dvArA hI dRDha Asana kara sakatA hai, abhyAsa dvArA hI vAsakA nirodha kara sakatA hai, abhyAsase hI indriyoMko jIta
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ (132) guNasthAnakramAroha. sakatA hai, abhyAsase citta sthira ho sakatA hai, abhyAsase hI paramAnandakI prApti ho sakatI hai aura abhyAsa hI se manuSya AtmAkA darzana kara sakatA hai| parantu abhyAsa varjita zAstrameM rahe hue dhyAnase AtmAko kucha bhI phalaprApti nhiiN| jaise pAnImeM pratibiMbita phaloMse manuSyakI tRpti nahIM hotI, vaise hI zAstrameM rahe hue jJAna dhyAna vagairaha sAdhanase bhI kucha lAbha nahIM, kintu jaba usakA abhyAsa kiyA jAya, use AcaraNAmeM liyA jAya taba hI vaha sAdhana Atma guNoMkA sAdhana ho sakatA hai anyathA nhiiN| ataH kSapaka mahAtmA nIceke guNasthAnoMse dharma dhyAnakA abhyAsa karatA huA hI AThaveM guNasthAnameM car3hatA hai / ____ AThaveM guNasthAnameM kSapaka yogI zukla dhyAnakA prAraMbha karatA hai isa lie aba usIko batAte haiMtatrASTame guNasthAne, zukla saddhyAna-mAdimam / dhyAtuM prakramate sAdhurAdyasaMhana naanvitH||51|| zlokArtha-isa AThaveM guNasthAnameM Adya saMhanana vAlA sAdhu prathama zukla dhyAnako prAraMbha karatA hai / ____vyAkhyA-AThaveM guNasthAnameM Akara kSapaka yogI zukla dhyAnake prathama pAyeko prAraMbha karatA hai, arthAt sapRthaktva, savitarka aura savicAra, isa tIna bheda vAle zukladhyAnake prathama pAyeko dhyAnakA viSaya karatA hai / yaha kSapaka mahAtmA vajra RSabha nArAca nAmaka prathama saMhanana vAlA hotA hai / aba do zlokoM dvArA dhyAnakA svarUpa batAte haiMniSpakaMpaM vidhAyAtha, dRDhaM paryaGka mAsanam / nAsAgra dattasannetra, kiJcidunmIlitekSaNaH // 52 //
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ guNasthAna. (133) viklpvaaguraa-jaalaaduurotsaarit-maansH| saMsArocchedanotsAho, yogIndro dhyAtumarhati // 53 // __zlokArtha-nizcala paryaka Asana karake, nAsikAke agra bhAga para dRSTi lagAkara ardha vikasita kamalake samAna thor3IsI khulI huI A~kheM rakhakara, vikalparUpa vAgurAjAlase manako dUra karake aura saMsArako uccheda karanemeM utsAhita hokara yogIndra dhyAna karane ke yogya hotA hai / ___vyAkhyA-vyavahAra nayakI apekSAse kSapaka mahAtmA nibir3a dRDha paryaka Asana karake dhyAna karaneke yogya hotA hai, kyoMki dRDha Asana hI dhyAnakA prathama prANa kahA jAtA hai| paryaka Asana jaMghAoMke adho bhAgameM paira Upara paira car3hAnese hotA hai| kitane eka yogI puruSa ise siddhAsana bhI kahate haiN| kitane eka yogiyoMkA mata hai ki jisa Asanase cittako sthiratA prApta ho vahI Asana zreSTha hai, yogiyoMko amuka hI Asana honA cAhiye yaha koI niyama nhiiN| jaba yogI mahAtmA dhyAnArUDha hotA hai taba usakI mudrA bar3I hI adbhuta hotI hai| nAsikAke agra bhAga para nizcala dRSTI lagI huI hotI hai, ardha vikasita kamalake samAna netroMmeM prasannatA bhAva bharA huA hotA hai tathA usa dazAmeM usa yogIkA antaHkaraNa saMkalpa vikalpoMse rahita hokara parama pavitra hotA hai, kyoMki saMkalpa vikalpa rUpa vyApArase hI prANI apanI AtmAko karmake daliyoMse lipta karatA hai, zAstrameM bhI pharamAyA hai ki-azubhA vA zubhA vApi, vikalpA yasya cetasi / svaM banAtyayaH svarNa bandhanAbhena karmaNA // 1 // varaM nidrA varaM mUrchA, varaMvikalatApi vA / natvAta raudra durlezyA vikalpAkulitaM mnH||2|| artha-jisa manuSyake antaHkaraNameM zubhAzubha vikalpa utpanna hote
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ (134) guNasthAnakramAroha. haiM vaha manuSya zubha karma rUpa svarNakI tathA azubha karmarUpa lohekI zaMkhalAoMse apanI AtmAko bA~dhatA rahatA hai, isI lie zAstrakAroMkA yaha pharamAna hai ki nidrAmeM par3e rahanA acchA, mU meM par3e rahanA acchA aura pAgala panameM rahanA acchA parantu AtaM, raudra dhyAnase kharAba lezyAjanya saMkalpa vikalpoM sahita mana acchA nhiiN| ataH pUrvokta vikalpoMse rahita hone ke kAraNa usa mahAtmAkA mana sarva prakArakI AkAMkSAoMse rahita hotA hai / usa yogIkA yaha udyama kevala AtmarUpako pragaTa karaneke lie hI hotA hai, kyoMki Atma svarUpakI prApti karane vAle dhyAnI puruSako hI yogakI siddhi hotI hai, zAsrameM kahA hai ki-utsAhAnizcayA?ryAtsaMtoSAtattvadarzanAt / munerjanapadatyAgAt , SaDbhiryogaH prasiddhayati / artha-utsAhase, nizcayase, dhairyase, saMtoSase, tatvakA darzana karanese tathA janapada-dezakA tyAga karanese, ina chahoMke dvArA munirAjako yogakI siddhi hotI hai / pUrvokta yogI prANAyAma dvArA apane prANa vAyukA nirodha karatA hai, isa lie aba prANAyAmakA svarUpa likhate haiM apAnadAra mArgaNa, nissarantaM ythecchyaa| nirudhyodavaM pracArApti, prApayatyanilaM mniH||54|| zlokArtha-apAna mArgadvArA svecchApUrvaka nikalate hue vAyuko saMkucita karake muni Uparako prApta karatA hai| - vyAkhyA-dhyAnI mahAtmA gudA mArgase svecchApUrvaka nikalate hue pavanako apanI zaktise saMkucita karake dazaveM dvArameM car3hAtA hai, arthAt mUla bandhakI yuktise gudA mArgase nikalate hue prANavAyuko roka kara Uparako car3hAtA hai| pairoMke pANi bhAgase gudA aura puruSa cinhake madhya bhAgako davA kara apAna
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ guNasthAna. ( 135 ) vAyuko Uparako khIMce, isa prakAra jo apAna vAyuko Upara car3hAyA jAtA hai use mUla bandha kahate haiN| dhyAna daNDaka stuti nAmA graMthameM bhI kahA hai - saMkocyApAnarandhaM hutavaha sadRzaM tantuvatsUkSmarUpaM, dhRtvAhRtpadmakoze tadanu ca galaketAluni prANazaktim / nItvA zUnyAti zUnyAM punarapi khagatiM dIpyamAnAM samantAllokA - lokAvalokAM kalayati sakalAM yasya tuSTojinezaH // 1 // ava pUraka prANAyAmakA svarUpa kahate haiM dvAdazAGgula paryantaM, samAkRSya samIraNam / pUrayatyatiyatnena, pUrakadhyAna - yogataH // 55 // zlokArtha - yogI puruSa ati prayatnase bAraha aMgula paryanta vAyuko khIMca kara pUraka dhyAnake yoga se pUratA hai / vyAkhyA - bAraha aMgula paryanta bahate hue pavanakoM bAhara se khIMca kara yogI puruSa bar3e prayatnase andarake koTheko yA nAr3I Test pUrNa karatA hai, arthAt pUrvokta prANa vAyu dvArA zarIrastha koThe yA nAr3I gaNako pUratA hai, ise hI pUraka prANAyAma kahate haiM / zarIrastha vAyu nAsikAkI donoM nAr3iyoM dvArA hamezaha pA~ca tatvoMmeM bahatA hai / jaba AkAza tatvameM bAyu bahatA hai taba phakta nAsikA ke andara hI bahatA hai| tejastatvameM bahatA huA vAyu nAsikAse cAra aMgula bAhara urdhva gamana karatA hai / vAyu tatvameM bahatA huA nAsikAse bAhara cha: aMgula tirachi gati karatA hai / pRthvI tatvameM bahatA huA nAsikAse bAhara ATha aMgula madhyama bhAvase yAne U~cAI nIcAIko varja kara samAna gati se ThaharatA hai| jala tatvameM bahatA huA nAsikAse bAhara bAraha aMgula paryanta nIcI gati karatA hai aura jala tatvameM hI bahatA huA vAyu a
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ (136 ) guNasthAnakramAroha. mRtake samAna mAnA hai, basa usa jala tatvavAle amRtamaya vAyuko bAraha aMgula bAharase samAkarSaNa karake yogI apane zarIrastha koTheko paripUrNa karatA hai, use hI pUraka prANAyAma kahate haiM / kitane eka yogI puruSa ise pUraka dhyAna kriyA bhI kahate haiM, kyoMki kSapaka zreNImeM prANAyAmakI khAsa AvazyaktA ho aisA kucha niyama nahIM, jo ki zAstrameM kahA hai-cakraghrANa prANamAkRSyatena, sthAnaM bhitvA brahma sUrIzvarANAm / sthUlAH sUkSmA nADikAH pUrayedyad, vijJAtavyaM karmatatpUrakAravyam // 1 // aba recaka prANAyAma kahate haiMnissAryate tato ytnaannaabhipdmodraacchnaiH| yoginA yoga sAmarthyAdrecakAkhya prbhNjnH||56|| zlokArtha-yogI puruSa yoga sAmarthyase nAbhipadmodarase prayatnapUrvaka jo dhIre dhIre vAyuko nikAlatA hai use recaka nAmA vAyu kahate haiN| vyAkhyA-yogI mahAtmA prANAyAmake abhyAsa balase recaka nAmA pavanako nAbhikapala dvArase prayatnapUrvaka dhIre dhIre andarase bAhara nikAlatA hai, usa kriyAko recaka dhyAna yA recaka prANAyAma kahate haiN| padmAsana lagA kara donoM hAthoMko kamara pIchese nikAla kara bA~ye hAthase dakSiNa tarphakeM aura dahaNe hAthase bAMye tarphake pairake aMguSTeko pakar3anese vajrAsana hotA hai| isa vajrAsanase zarIrako sthira karake buddhi tathA cittako sthira karake recaka nAmA pavanako utpanna karatA hai aura yoga zaktise usa pavanako nAbhi mArga dvArA bAhara nikAlatA hai, isIko zAstrakAra recaka karma bhI kahate haiN|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ guNasthAna. (137) aba zAstrakAra kumbhaka prANAyAma kahate haiMkumbhavatkumbhakaM yogI, zvasanaM naabhipngkje|, kumbhaka dhyAnayogena, susthiraM kurute kSaNam // 57 // zlokArtha-yogI kuMbhaka dhyAna yogase kuMbhake samAna kumaka nAmA pavanako nAbhi kamalameM kSaNavAra sthira karatA hai| " . vyAkhyA-yogI mahAtmA kuMbhaka karma yA kuMbhaka dhyAnake prayogase kuMbhavata-ghaTake samAna ghaTAkAra karake kuMbhaka nAmA pavanako nAbhi kamalameM sthira karatA hai / kahA bhI haiM-cetasi zrapati kumbhakacakraM, nADikAsu niviDakRtavAtaH / kumbhavattarati yajala madhye, tadvadanti kila kumbhakaM karma // 1 // pavanako jItanese mana jItA jA sakatA hai, isalie aba zAstrakAra isIke viSayameM kahate haiM ityevaM gandhavAhAnA-mAkuJcanavinirgamau / saMdhyAyanizcalaM dhatte, cittamekAgracintane // 58 // zlokArtha-isa prakAra pavanake AkuMcana (saMkoca) aura nirgamanako sAdha kara (yogI) ekAgra cintavanameM cittako nizcala karatA hai| byAkhyA -isa pUrvokta prakArase pUraka, recaka aura kuMbhaka prANAyAmake kramase yogI mahAtmA prANa vAyuke saMkoca tathA nirgamanakA abhyAsa karake apane manako ekAgra karake samAdhi dhyAnameM nizcala karatA hai, kyoMki prANa vAyuke sAtha manakA saMbandha hai / jahA~ para mana hai vahA~ para prANavAyu hai aura jahA~ para mANavAyu hai vahA~ para mana hai / jisa prakAra dUdha aura pAnIkA mela yA saMbandha hai, usI taraha sadA kAla samAna hI kriyA vAle mana aura - 18
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ (138) guNasthAnakramAroha. vAyukA mela yA saMbandha hai / jaba taka jahA~ para vAyukI pravRtti hotI hai taba taka vahA~ para manakI pravRtti hotI hai aura jaba taka jahA~ para manakI pravRtti hotI hai taba taka vahA~ para vAyukI bhI pravRtti avazya hotI hai / jaba donoMmase ekakA bhI nAza ho jAtA hai taba dUsarekA svataH hI nAza ho jAtA hai aura ekakI pravRtti honese dUsarekI pravRtti bhI svataH hI ho jAtI hai / mana aura vAyukI pravRtti naSTa honese indriya vargakI zuddhi hotI hai aura indriya vargakA nAza honese mokSa padakI siddhi hotI hai / vAyuke jaya karanese hI manakI nizcalatA prApta hotI hai aura tathA prakArakI nizcalatAko prApta karake yogI mahAtmA niSpakaMpa tayA dhyAnameM lIna ho sakatA hai| mana aura pavanako jItane vAle yogI mahAtmA sadA kAla dhyAnameM nizcala rahate haiN| zAstrameM kahA bhI hai-pracalati yadi kSoNIcakraM calantyacalA api, pralaya pavana khA lolAvalanti payodhayaH / pavanajayinaH sAvaSTambhaprakAzita zaktayaH, sthirapariNaterAtmadhyAnAcalanti na yoginaH // 1 // artha-kadAcit pRthvI cakra calAyamAna ho jAya, parvata calAyamAna ho jAya. pralaya kAlake pracaMDa pavanase samudra bhI calAyamAna ho jAya~ tathApi pavanako jItane vAle, avaSTaMbha sahita apanI zaktiko prakAzita karane vAle aura sthira pariNati honese yogI mahAtmA Atma dhyAnase calAyamAna nahIM hote / una yogiyoMko jo kucha usa samAdhi dhyAnama AnandakA anubhava hotA hai so ve hI jAna sakate haiN| . aba zAstrakAra bhAvakI pradhAnatA batAte haiMprANAyAmakramaprauDhi stra rUDhayaiva drshitaa| kSapakasya yataH zreNyArohe bhAvo hi kAraNam // 59 //
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ guNasthAna.. . zlokArtha-yahA~ para prANAyAmake kramakI prauDhI rUDhIse hI dikhAI hai, kyoMki kSapaka mahAtmAko kSapaka zreNI ArohaNa karanemeM bhAva hI kAraNa hotA hai| - vyAkhyA -kSapaka zreNIke ArohaNa karanemeM jo yahA~ para prANAyAma krama prauDhI yAne pavana jItaneke abhyAsakI pragalbhatA batAI gaI hai, vaha kevala rUDhIse hI kathana kI gaI hai, anyathA kSapaka zreNI vAle mahAtmAko kevala-jJAnotpattimeM kAraNabhUta bhAva hI pradhAna hotA hai, parantu prANAyAma Adi ADaMbarakI AvazyaktA nhiiN| kisI carpaTI nAmA tatvavettAne bhI kahA hai-nAsAkandaM nADIvRnda, vAyozvAraH prtyaahaarH| prANAyAmo bIja grAmo dhyAnAbhyAso maMtra nyAsaH // 1 // hRtpadmasthaM bhrUmadhyasthaM, nAsAgrastha zvAsAntaHsthaM / tejaH zuddhaM dhyAnaM buddhaM, OMkArAkhyaM sUryaprakhyam // 2 // brahmAkAzaM zUnyAbhAsaM, mithyAjalpaM cintAkalpaM / kAyAkrAntaM cittabhrAntaM tyaktvA sarva mithyAgarva // 3 // gurvAdiSTaM cintotsRSTaM, dehAtItaM bhAvopetaM / tyaktadvandaM nityAnandaM zuddhatattvaM jAnIhi tvam // 4 // isI prakAra aura bhI kisI eka mahAtmAkA kathana hai-OMkArAbhyasanaM vicitra karaNaiH prANasya vAyorjayAt , tejazcintanamAtmakAya kamale zUnyAmbarAlambanam / tyaktvA sarvamidaM kalevaragataM cintAmanovibhramaM tatvaM pazyata jalpakalpanakalAtItaM svabhAvasthitam // 1 // ___ aba zukladhyAnake cAra pAyoMmeMse prathama pAyekA nAma batAte haiMsavitaka savicAraM, sapRthaktvamudAhRtam / .... triyogayoginaH sAdho rAyaMzuklaM sunirmalam // 6 // zlokArtha-savitarka, savicAra aura sapRthaktava, ina tIna bheda
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ (140) guNasthAnakramAroha yukta nirmala prathama zukla dhyAna tIna yogayukta sAdhuko hotA hai / vyAkhyA-mana vacana kAyAke yogavAle mahAmunirAjako zukla dhyAnakA prathama pAyA hotA hai / vaha prathama pAyA savitarka, savicAra aura sapRthaktva, ina tIna bhedavAlA hotA hai| aba ina tInoM bhedoMkA hI zAstrakAra svarUpa batAte haiMzrutacintA vitarkaH syAt, vicAraH saMkramo mtH| pRthaktvaM syAdanekatvaM, bhavatyetatrayAtmakam / / 61 // ___ zlokArtha-zruta cintAko vitarka, saMkramako vicAra aura anekatvako pRthaktva kahate haiM, ina tIna bhedAtmaka hI zukla dhyAnakA prathama pAyA hotA hai| vyAkhyA-zruta jJAnakA cintavana rUpa vitarka nAmA zukladhyAnake prathama pAyekA pahalA bheda samajhanA, tathA artha aura zaddhAdike yogAntaroMmeM jo saMkramaNa hotA hai use vicAra nAmA dUsarA bheda jAnanA aura dravya guNa paryAyAdi dvArA jo anyatva hai use pRthaktva kahate haiN| __ aba zAstrakAra kramase ina tInoMkA spaSTArtha kahate haiMsvazuddhAtmAnubhUtAtma-bhAvazrutAvalambanAt / antarjalpo vitarkaH syAd, yasmiM sttsvitrkjm|| __zlokArtha-svakIya zuddhAtma rUpa tattvake anubhava zrutAvalaMbanase jisa dhyAnameM antajelpa rUpa vitarka hotA hai, use savitarkajanya zukla dhyAna kahate haiN| vyAkhyA-svakIya nirmala paramAtma rUpa paramatattvakA anu. bhavamaya AgamakA analaMbana jo antaraMgako prApta huA hai, usa
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ guNasthAna. ( 141 ) avalaMbanase jisa dhyAnameM antarjalpa yAne vicAraNAtmaka antaraMga dhvanirUpa vitarka utpanna hotA hai use hI savitarka dhyAna kahate haiM / aba savicAra dhyAnakA svarUpa likhate haiMarthAdarthAntare zabdAcchabdAntare ca saMkramaH / yogAyogAntare yatra, savicAraM taducyate // 63 // zlokArtha - jisa dhyAnameM arthase arthAntara meM, zaddhase zahAntarameM tathA yogase yogAntara meM saMkramaNa hotA hai, use savicAra dhyAna kahate haiM / vyAkhyA - jisa dhyAnameM pUrvokta vicAraNAtmaka eka arthase dUsare artha meM, eka zaddhase dUsare zaddhameM aura eka yogase dUsare yoga meM saMkramaNa hotA hai, use hI savicAra yA saMsaMkramaNa dhyAna kahate haiM / aba pRthaktvakA svarUpa batAte haiM dravyAd dravyAntaraM yAti guNAdyAti guNAntaraM / paryAyAdanyaparyAya, sapRthaktvaM bhavatyataH // 64 // zlokArtha- dravyase dravyAntarameM, guNase guNAntarameM aura paryAyase paryAyAntarameM jo pUrvokta vitarkakA gamana hotA hai use sapRthaktva dhyAna kahate haiM / vyAkhyA - pUrvokta vitarka jo artha, vyaMjana, yogAntaroM meM saMkramaNa rUpa bhI svakIya nirmala Atma dravyAntarameM gamana karatA hai yA guNase anya guNameM aura pUrva paryAyoMse apara paryAyoMmeM saMkramaNa karatA hai, use hI sapRthaktva kahate haiN| dravyameM jo sahabhAvI dharma hotA hai, use guNa kahate haiM aura usI dravyameM jo kramabhAvI dharma hai use paryAya kahate haiM /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ (142) guNasthAnakramAroha. jisa prakAra suvarNa dravyameM pItatA (pIlApana) dharma svAbhAvika hI hai, usI prakAra sarva dravyoMke andara koI na koI svAbhAvika hI sahacArI dharma hotA hai, use hI guNa kahate haiN| usIprakAra suvarNa dravyake kuMDala, kaDe, mudrikA, mukuTAdi AbhUSaNa bana kara jude jude rUpako dhAraNa karate haiM, ye bhinna rUpa suvarNa dravyake paryAya kahe jAte haiN| isI taraha Atma dravyake andara jJAna, darzana, cAritra, vIrya, ye guNa haiM aura upAdhI bhedase nAraka, tiryaca, manuSya, devatA, athavA manuSya tathA tiryaMcoMmeM bAla taruNa aura vRddhAdika avasthAoMko jo AtmA dhAraNa karatI hai una AtmAke rUpAntaroMko yA avasthA bhedoMko hI Atma dravyake paryAya kahate haiM / ina pUrvokta dravya, guNa, paryAyoMmeM vitarka nAmA dhyAnakA saMkramaNa honese use anyatva siddha hotA hai, ataeva use sapRthaktva kahate haiM / ___ aba prathama zukla dhyAna janya zuddhi batAte haiMiti trayAtmakaM dhyAnaM, prathamaM zuklamIritaM / prAmotyataH parAMzuddhiM, siddhi shriisaukhyvrnnikaam||65|| zlokArtha-yaha tIna bhedAtmaka prathama zukla dhyAna kahA, isase yogI muktizrI sukhakI varNikA rUpa parama zuddhiko prApta karatA hai| ___ vyAkhyA-jisa zukla dhyAnake prathama pAyeke Upara tIna bheda pRthak pRthak batAye gaye haiM, usa prathama zukla dhyAnako dhyAtA huA yogI mahAtmA mokSa lakSmIke mukhako dikhAnemeM nidarzanikAke samAna parama-utkRSTa zuddhiko prApta karatA hai, arthAt pUrvokta zukla dhyAnakA dhyAtA yogI mokSa padakI prAptikA kAraNa bhUta parama vizudiko prApta karatA hai|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ guNasthAna, ( 143 ) aba zAstrakAra isI bAtako vizeSa tathA kathana karate haiMyadyapi pratipAtyetaduktaM dhyAnaM prajAyate / tathApyati vizuddhatvAdUrdhvasthAnaM samIhate // 66 // zlokArtha - yadyapi pUrvokta zukla dhyAna pratipAti hotA hai, tathApi ati vizuddhatA honese Uparake guNasthAnoMko prApta karatA hai / vyAkhyA - yadyapi pUrvokta zukla dhyAnakA prathama pAyA patana zIla hai. tathApi isase AtmAko ati vizuddhatA prApta honeke kAraNa yogI mahAtmA Uparake guNasthAnoMmeM praveza karatA hai / isa apUrvakaraNa nAmA AThaveM guNasthAna meM rahA huA yogI mahAtmA nidrA, pracalA, devagati, devAnupUrvI, paMcendriya jAti, zubhavihAyo gati, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, vaikriya zarIra, AhAraka zarIra, tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, baikriya aMgopAMga, AhAraka aMgopAMga, prathama saMsthAna, nirmANa nAma, tIrthaMkara nAma, varNa, gandha, rasa, sparza, agurulaghu, upaghAta nAma, parAghAta nAma aura zvAsozvAsa, isa taraha nidrA aura pracalA, ye do darzanAvaraNIya karmakI prakRtiyA~ aura tIsa prakRtiyA~ nAma karmakI, evaM battIsa karma prakRtiyoMke bandhakA abhAva honese chabbIsa karma prakRtiyoM kA bandha karatA hai| ardhanArAca, kIlikA aura chevaTA (sevArtta) ye tIna antima saMhanana tathA samyaktva mohanI, ina cAra prakRtiyoM ke udayakA abhAva honese bahattara karma prakRtiyoMko vedatA hai aura ekasau ar3atIsa karma prakRtiyoMko sattAmeM rakhatA hai / ra kSapaka yogI anivRtti vAdara guNasthAna meM caDhatA huA jina jina karma prakatiyoMko jahA~ jahA~ para jisa prakAra naSTa karatA
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ (144) guNasthAnakramAroha. hai, usakA svarUpa zAstrakAra pA~ca zlokoM dvArA batAte haiManivRttiguNasthAnaM, tataH samadhigacchati / guNasthAnasya tasyaiva, bhAgeSu navasu kamAt // 67 // gatiH zvAbhrI ca tairazvI, dve tayorAnupUrvike / sAdhAraNatvamudyotaH, sUkSmatvaM vikalatrayam / / 68 // ekendriyatvamAtApa, styAna gRddhayAdikatrayam / sthAvaratvamihAdyaMze, zrIyante poDazetyamUH // 69 // aSTau madhyakaSAyAzca, dvitIye'thatRtIyake / SaNDhavaturyake strItvaM, hAsyaSadkaM ca paJcame // 70 // caturvazeSu zeSeSu, krameNaivAti zuddhitaH / puMvedazca tataH krodho, mAno mAyA ca nazyati // 71 // paMcabhikulakam // zlokArtha-pUrvokta isake bAda kSapaka yogI anivRtti nAmA navama guNasthAnameM praveza karatA hai, tathA usa navameM guNasthAnake nava vibhAgoMmeM kramase narakagati, narakAnupUrvI, tiryaggati, tiryaganupUrvI, sAdhAraNa nAma, udyota nAma, mukSma nAma, tIna vikalendriya, ekendriya nAma, AtApa nAma, styAnA trika, sthAvara nAma, ina solaha karma prakRtiyoMko pahale vibhAgameM kSaya karatA hai| madhyake ATha kaSAyoMko dUsare bhAgameM naSTa karatA hai / tIsare bhAgameM napuMsaka veda, cauthe bhAgameM strI veda aura pA~caveM bhAgameM hAsyAdi paTakako kSaya karatA hai| bAkIke cAra vibhAgoMmeM kramase puruSa veda, krodha, mAna, mAyAkA nAza karatA hai|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ navavA~ guNasthAna. (145) vyAkhyA-AThaveM guNasthAnako samApta karake kSapaka yogI anivRttivAdara nAmaka navaveM guNasthAnako prApta karatA hai| navaveM guNasthAnake nava vibhAga hote haiM, una nava vibhAgoMmeM kSapaka mahAtmA kramase karma prakRtiyoMko kSaya karatA hai| pahale vibhAgameMnarakagati, narakAnupUrvI, tiryaggati, tiryaganupUrvI, sAdhAraNa nAma, udyota nAma, mUkSma nAma, dvIndriyase lekara caturindriya taka tIna vikalendriya, ekendriya jAti, AtApa nAma, nidrAnidrA, pracalA pracalA tathA styAnar3i, ye tIna nidrA aura sthAvara nAma, evaM ina solaha karma prakRtiyoMko kSaya karatA hai, yAne sattAmeMse naSTa kara detA hai| apratyAkhyAnIya, pratyAkhyAnIya, jo madhyake ATha kaSAya haiM, arthAt anantAnuvandhi aura saMjvalanake kaSAyoMkI caukar3Iko chor3a kara bIcake ATha kaSAyoMko kSapaka yogI dUsare vibhAgameM kSaya karatA hai, kyoMki anantAnubandhi cAra kaSAyoMko to kSapaka mahAtmA prathama hI naSTa kara AyA hai| tIsare vibhAgameM napuMsaka vedako naSTa karatA hai, cauthe bhAgameM srI vedako kSaya karatA hai aura pA~caveM vibhAgameM hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, juguptA, ina chaH prakRtiyoMko kSaya * karatA hai, evaM chaThe vibhAgameM puruSa veda, sAtavemeM saMjvalana krodha, AThaveMmeM saMjvalana mAna aura navaveM vibhAgameM saMjvalana mAyAko kSaya karatA hai| isa prakAra kramase karma prakRtiyoM ko sattAse kSaya karatA huA kSapaka mahAtmA prati samaya apanI AtmAko ati nirmala karatA huA Atma dhyAnameM lIna rahatA hai| isa dazAmeM pUrvokta mahAtmAko Atma svarUpa cintavanake sivAya saMsArakA kucha bhI jJAna nahIM hotA, vaha nirantara nitAnta Atma svarUpake cintavanameM hI magna rahatA hai| isa guNasthAnameM rahA huA mahAtmA hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, juguptA, ina chaH prakRtiyoMke bandhakA abhAva 10
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ (146) guNasthAnakramAroha. honese kevala bAIsa karma prakRtiyoMkA bandha karatA hai, tathA pUrvokta chaH karma prakRtiyoMke udayakA abhAva honese chAsaTha karma prakatiyoMko vedatA hai| isa navaveM guNasthAnake antameM saMjvalana mAyA paryanta chattIsa karma prakRtiyoMko sattAse naSTa karatA hai, ataH isa guNasthAnake antameM kSapaka yogI ekasau do karma prakRtiyoMko sattA rakhatA hai| ___ aba kSapaka mahAtmAkA dazama guNasthAnIya kRtya batAte haiMtato'sau sthUla lobhasya, sUkSmatvaM prApayana kSaNAt / Arohati muniH sUkSmasaMparAyaM guNAspadam // 72 // zlokArtha-isake bAda vaha muni kSaNamAtrase sthUla lobhako sUkSma karatA huA mUkSmasaMparAya nAmaka guNasthAnako ArohaNa karatA hai| vyAkhyA-navave guNasthAnase Age bar3hatA huA kSapaka mahAtmA saMjvalanake sthUla lobhako kSaNa mAtra kAlase mUkSma karatA huA sUkSmasaMparAya nAmA daza guNasthAnameM car3hatA hai / isa guNasthAnameM rahA huA yogI puruSaveda tathA saMjvalanake cAra kaSAyA~ke bandhakA abhAva honese sataraha karma prakRtiyoMkA bandha karatA hai / tIna veda tathA saMjvalanake tIna kaSAyoMke udayakA a. bhAva honese 60 sATha karma prakRtiyoMko vedatA hai, kyoMki saMjvalanake lobhakA aMza to isa guNasthAnameM udaya bhAvase rahatA hI hai| saMjvalanakI mAyA prakRti paryanta karma prakRtiyoMko nIceke anivRttivAdara nAmA guNasthAnameM naSTa kara AyA hai aura isa guNasthAnameM Akara koI karma prakRti naSTa nahIM kI hai, isa lie isa guNasthAnameM bhI ekasau do karma prakRtiyoMko sattAmeM rakhatA hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahavA~ guNasthAna. (147) kSapaka yogI gyArahaveM guNasthAnameM praveza nahIM karatA granthakAra aba isI viSayameM kahate haiMekAdazaM guNasthAnaM, kSapakasya na saMbhavet / kintu sUkSmalobhAMzAn, kSapayan dvAdazaM vrajet // 73 // ___ zlokArtha-kSapaka yogIko ekAdazavA~ guNasthAna saMbhavita nahIM, kintu vaha sUkSma lobhAMzoMko khapAtA huA dvAdazaveM guNa sthAnameM calA jAtA hai| ___ vyAkhyA-gyArahavA~ guNasthAna kSapaka mahAtmAko nahIM hotA, kyoMki gyArahaveM guNasthAnameM nIce par3ane vAlA hI mahAtmA jAtA hai| jisa prakAra eka ucca makAna para car3haneke lie eka caudaha DaMDoM vAlI sIr3hI ho aura kramase usa sIr3hIke caudaha DaMDoMko ArohaNa karate hue makAna para car3ha jAte haiM, usI prakAra isa AtmIya guNAvalI rUpa sIr3hImeM AtmIya guNa rUpa caudaha DaMDe haiM, isa AtmIya guNAvalI sIr3hImeM lage hue AtmIya caturdaza guNa rUpa DaMDoMko kramase ArohaNa karate hue prANI mokSa rUpa ma. kAna para car3ha sakate haiM anyathA nhiiN| jisa taraha pUrvokta sIr3hIkA gyArahavA~ DaMDA kamajora ho aura kramase car3hane vAlA manuSya usa para paira rakhate hI nIce gira jAtA hai, vaise hI pUrvokta guNAvalI sIr3hIkA gyAravA~ guNasthAna rUpa DaMDA aisA hI kamajora hai ki car3hane vAlA avazyameva usa guNasthAnase nIce giratA hai, isalie kSapaka mahAtmAko to usI bhavameM mokSa prApta karanA hai, vaha gyArahaveM guNasthAnameM na jAkara bArahaveM guNasthAnameM jAtA hai / itanA aura bhI samajha lenA cAhiye ki prathamake guNasthAnoMse gyArahaveM guNasthAna paryanta kramase upazama zreNIvAlA hI mahAtmA car3hatA hai, isa lie upazama zreNIvAlA hI mahAtmA nIce giratA hai| kSapaka mahA
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ (148) guNasthAnakramAroha. smAke lie daza guNasthAnase bArahaveM guNasthAnako prApta karanemeM pUrvokta kramakA niyama nahIM, vaha dazaveM guNasthAnase sUkSma rahe hue lobhake aMzoMko naSTa karatA huA sIdhA bArahaveM guNasthAnameM calA jAtA hai / aba eka gAthA dvArA zAstrakAra kSapaka zreNIkA hI samarthana karate haiM-aNamicchamIsa samma, aTha napuMlithiacchakaMca / veyaMca khavei, kohAIe asaMjalage // 1 // artha-kSapaka zreNIvAlA prANI mohanIya karmakI aThAIsa prakRtiyoMko isa kramase khapAtA hai, prathama cAra anantAnubandhi kaSAya, phira mithyAtva, mizna, samyakva mohanI, ina tIna mohaniyAko kSaya karatA hai, isake bAda apratyAkhyAnIya pratyAkhyAnIya ATha kaSAya, phira napuMsaka veda naSTa karatA hai, isake bAda strIvedako kSaya karake hAsyAdi paTakakA nAza karatA hai aura phira apane purupa vedako kSaya karake zeSa rahe hue saMjvalanake cAra kaSAyoM ko naSTa karatA hai| isa prakAra mohanIya karmakI 28 aThAIsa prakRtiyoMko kramase kSaya karake kSINamoha nAmA vArahaveM guNasthAnameM jAtA hai ! kSapaka yogI zukla dhyAnake dUsare pAceko kisa prakAra Azraya karatA hai, isa viSayameM likhate haiMbhUtvA 'thakSINamohAtmA, vItarAgA mahAyatiH / pUrvavabhAvasaMyukto, dvitIyaM zurumAprayet // 7 // zlokArtha-kSINamoha hokara vItarAga mahAyati kSapaka mahAtmA pUrvavat bhAvayukta dUsare zukla dhyAnako Azraya karatA hai| vyAkhyA-kSapaka mahAtmA kSINamohanAmA bArahaveM guNasthAnameM jAkara mohanIya karmako sarvathA kSaya karake tathA rAgadveSase rahita hokara vizuddhatara bhAva sahita zukla dhyAnake dUsare pAyako Azrita
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahavA~ guNasthAna. (149) karatA hai, yAne zukla dhyAnake dUsare pAyekA dhyAna karanA prAraMbha karatA hai| aba isI dUsare zukla dhyAnako nAma sahita kathana karate haiMapRthattavamavicAraM, savitarkaguNAnvitam / sa dhyAyatyekayogena, zukladhyAnaM dvitiiykm||75|| zlokArtha-vaha yogI pRthaktva rahita, vicAra rahita aura vitarka guNa saMyukta dUsare zukla dhyAnako eka yogase dhyAtA hai / ___ vyAkhyA-kSINamoha guNasthAnameM rahanevAlA mahAtmA pRthattva, vicAra rahita aura vitarka guNa sahita zukla dhyAnake dUsare pAyeko eka yogase dhyAtA hai| kahA bhI hai-eka triyogabhAjAmAcaM syAdaparamekayogAnAm / tanuyoginAM tRtIyaM, niryogAnAM caturthaM tu // 1 // athe-mana, vacana, kAyA, ina tInoMke yogavAle yogIko zukla dhyAnakA prathama pAyA hotA hai / mana vacana kAyAke yogoMmeMse kisI bhI eka yogavAle yogIko zukla dhyAnakA dUsarA pAyA hotA hai aura kevala sUkSma kAya yogavAle yogI mahAtmAko zukla dhyAnakA tIsarA pAyA hotA hai / zukla dhyAnakA cauthA pAyA mana vacana kAyAke yoga rahita ayogI mahAtmAko hotA hai| aba apRthattA dhyAnakA spaSTa tayA varNana karate haiMnijAtmadravyamekaM vA, paryAyamathavA guNam / nizcalaM cinyate yatra, tadekatvaM vidurbudhAH // 76 // zlokArtha-nijAtma dravya athavA eka guNa yA paryAyakA jisameM nizcala tayA cintavana kiyA jAtA hai use paNDita puruSa ekatva kahate haiN|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ (150) guNasthAnakramAroha. .. vyAkhyA-jisa dhyAnameM apane vizuddhAtma dravyakA athavA paramAtma dravyake eka paryAyakA, yA AtmAke advitIya eka guNakA nizcala tayA ekAgratAse cintavana kiyA jAtA hai, usa dhyAnako dhyAnajJa puruSoMne ekatva dhyAna kahA hai| apRthaktva kaho cAhe ekatva, ekatva aura apRthaktvameM kucha bheda nahIM, apRthattvako hI ekatva kahate haiN| aba avicAratva bheda batAte haiMyad vyaJjanArthayogeSu, parAvartavivarjitam / cintanaM tadavicAraM, smRtaM saddhyAnakovidaiH // 77 // zlokArtha-jo vyaMjanArtha yAgoMke viSayoM parAvarta rahita cintavana kiyA jAtA hai, use sad dhyAnajJa paNDita puruSoMne avicAra dhyAna kahA hai| vyAkhyA-jisa dhyAnameM zabda, abhidheya aura yogoMmeM parivartana nahIM hotA, arthAt zabdase zabdAntarameM, abhidheyase abhidheyAntarameM aura yogase yogAntarameM saMkramaNa nahIM hotA, kevala zruta jJAnake anusAra hI jo cintavana kiyA jAtA hai, use avicAra zukla dhyAna kahate haiM / zukka dhyAnakA viSaya bar3A hI gahana hai, Aja kalake samayameM prastuta zukla dhyAna phakta zAstrAmnAyase hI siddha hai, parantu anubhava siddha nhiiN| zrI hemacandra sUrIzvarajI bhI pharamAte haiM ki-anavicchityAmnAyaH, sapAgatosyeti kIyaMte svAmiH / duSkaramapyAdhunikaiH, zukladhyAnaM yathAzAstram // 1 // paraMparAse prApta hue zukla dhyAnakA AmnAya viccheda na ho isa liye hama zAstrAnusAra isakA kIrtana karate haiM, parantu Aja kalake prANiyoMko yaha dhyAna bar3A duSkara hai / isI
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArahavA~ guNasthAna. (151) lie Adhunika samayameM prastuta zukla dhyAnakA abhAva honeke kAraNa tadanubhavI yogIkA bhI abhAva hai| ataH kevala zAstrAmnAyase hI isa dhyAnakI siddhi smjhnaa| ___aba savitarkatva batAte haiMnijazuddhAtmaniSThaM hi, bhAvazrutAvalambanAt / cintanaM kriyate yatra, savitakaM taducyate // 78 // zlokArtha-bhAva zrutake AlaMbanase svakIya zuddhAtmaniSTha jo cintavana kiyA jAtA hai use savitarka dhyAna kahate haiM / vyAkhyA-jisa dhyAnameM antaHkaraNameM sUkSma jalpa rUpa bhAva Agama zrutake avalabaMna mAtrase svakIya ati vizuddhAtmAmeM vilIna hokara mUkSma vicAraNAtmaka jo Atma svarUpakA cintavana kiyA jAtA hai, use hI zAstrakAra savitarka guNa yukta dUsarA zukla dhyAna kahate haiN| - pUrvokta zukla dhyAnase yogIko jo prApta hotA hai so batAte haiMityekatvamavicAraM, savitarkamudAhRtam / tasmin samarasIbhAvaM, dhatte svAtmAnubhUtitaH // 79 // zlokArtha-isa prakAra ekatva, avicAra aura savitarka dhyAna kathana kiyA hai, isa dhyAnameM dhyAtA nijAtma anubhUtise samarasa bhAvako dhAraNa karatA hai| ___ vyAkhyA-pUrvokta prakArase ekatva, avicAra tathA savitarka, ina tInoM vizeSaNoM sahita jo zukla dhyAnakA dUsarA pAyA kathana kiyA hai, isa zukla dhyAnameM sthira rahA huA yogI mahAtmA nirantara Atma svarUpakA cintavana karaneke kAraNa apane AtmAnu
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 152 ) guNasthAnakramAroha. bhavase parama samatArasabhAvako dhAraNa karatA hai, arthAt pUrvokta dhyAna se yogIko paramotkRSTa samarasa bhAva prApta hotA hai / kahA bhI hai- dhyAnAt samarasI bhAva, stadekI karaNaM mataM / AtmA yada pRthaktvena, lIyate paramAtmani // 1 // pUrvokta zukla dhyAnake donoM pAye zruta jJAnAvalaMbana pUrvaka pUrvagata zrutArtha saMbandhase pUrvadhArI chadamastha yogIko hI prAya hote haiM / agale do pAye zukladhyAnake sarva prakAra ke AlaMbana rahita hote haiM, ataH ve kevala jJAna aura kevala darzana dhAraNa karane vAle yogI mahAtmAko hote haiM / zruta jJAnase eka artha grahaNa karake usa arthase phira zabdameM praveza karanA aura zabda se phira arthameM praveza karanA, evaM yoga se yogAntarameM praveza karanA, athavA jaba eka yogavAlA hokara yogI mahAtmA utpAda, sthiti tathA vyayAdi paryAyoMmeMse amuka eka payAryakA dhyAna yA cintavana karatA hai / taba use ekatva avicAra zukla dhyAna hotA hai / aba kSINamoha guNasthAnake antameM yogI mahAtmA jo kucha karatA hai so kahate haiM ityetaddhayAnayogena pluSyatkarmendhanotkaraH / nidrApracalayornAzamupAntye kurute kSaNe // 80 // zlokArtha - isa pUrvokta prakArake dhyAna yoga se yogI karmarUpa indhanake samUhako dahana karatA huA antameM nidrA aura pracalAkA nAza karatA hai / vyAkhyA - anAdi kAla se saMcita kiye hue karmarUpa indhanake samUhako pUrvokta zukla dhyAnAnalake dvArA bhasmAvazeSa karatA huA kSapaka yogIzvara bArahaveM guNasthAnake avasAnameM yAne vArahaveM guNasthAnake antima samayake pUrva samaya meM nidrA aura pracalA, ina do prakRtiyoMko kSaya karatA hai / "
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahavA~ guNasthAna. ( 153 ) aba bArahaveM guNasthAnake antima samayameM yogIkA kRtya batAte haiMantye dRSTicatuSkaM ca, dazakaM jJAnavighnayoH / kSapayitvA muniH kSINamohaH syAtkevalAtmakaH // 81|| zlokArtha - antima samayameM cAra dRSTi tathA jJAnAntarAyakI daza prakRtiyoMko kSaya karake kSapaka muni kSINamoha hokara kevalAtmaka hotA hai / vyAkhyA - kSapaka yogI kSINamoha nAmA bArahaveM guNasthAnake antima samayameM cakSu darzanAdi cAra prakRtiyA~ darzanAvaraNIya karmakI, pA~ca prakRtiyA~ jJAnAvaraNIya karmakI tathA pA~ca hI prakRtiyA~ antarAya karmakI, evaM caudaha karma prakRtiyoMko kSaya karake kSINamoha hokara kevala jJAnAtmaka hotA hai| tathA kSINamoha guNasthAna meM rahA huA yogI cAra darzanAvaraNIya, pA~ca jJAnAvaraNIya, pA~ca antarAya karma saMbandhi, ucca gotra, tathA yaza nAma, evaM solaha karma prakRtiyoMke bandhakA abhAva honeke kAraNa kevala eka sAtA vedanIyakA bandha karatA hai, tathA saMjvalanake lobha, RSabhanArAca saMhanana aura nArAca saMhanana, ina tIna karma prakRtiyoMkA udaya viccheda honese sattAvana karma prakRtiyoMko vedatA hai / lobhAMzakI sattA naSTa honeke kAraNa isa guNasthAna meM ekasa eka karma prakRtiyoMkI sattA hotI hai / kSINamoha guNasthAnake antameM jo karma prakRtiyA~ zeSa rahatI aba unakI saMkhyA batAte haiM evaM ca kSINamohAntA, triSaSTiprakRtisthitiH / paMcAzIti rjaradastra, prAyAH zeSAH sayogini // 82 // 20
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 154) guNasthAnakramAroha. zlokArtha-evaM pUrvokta prakArase tresaTha prakRtiyoMkI sthiti kSINamoha taka anta ho gaI, aba prAya jIrNa vastrake samAna pacAsI prakRtiyA~ sayogi kevali guNasthAnameM zeSa rahatI haiN| ... vyAkhyA-cauthe guNasthAnase lekara jina tresaTha karma prakatiyoMko kSapaka mahAtmA uttarottara kSaya karatA huA Uparake guNa sthAnoMmeM car3hatA thA, una karma prakRtiyoMko bArahaveM kSINamoha nAmA guNasthAnameM Akara sarvathA naSTa karatA hai / evaM tresaTha karma prakRtiyoMkI sattA bArahaveM kSINamoha nAmA guNasthAnameM naSTa hotI hai / jisa prakAra balate hue agnimeM indhana DAlanA banda kiyA jAya aura pUrvake DAle hue indhanake bhasmAvazeSa hone para vaha agni svayameva hI zAnta ho jAtA hai, vaise hI viSayoMse nirUddha kiyA huA mana bhI zAnta ho jAtA hai / phira manake zAnta hone para zukla dhyAnarUpa agnike atyanta prajvalita honese yogIndra mahAtmA apane ghAti kA~ko kSaNavAramai naSTa karatA hai| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya, ina cAra ghAti kA~ko kSaya karake yogI mahAtmA bArahaveM guNasthAnake antameM ananta kevala jJAna aura kevala darzanako prApta karatA hai / ||baarhvaaN guNasthAna samApta / / sayogi kevali guNasthAnameM jaise samyaktvAdi bhAva hote haiM unakA svarUpa batAte haiMbhAvo'tra kSAyikaH zuddhaH, samyaktvaM kSAyikaM param / kSAyikaM hi yathAkhyAta-cAritraM tasyanizcitam / / 3 / / ___ zlokArtha-isa guNasthAnameM yogIko kSAyika zuddha bhAva, kSAyika zuddha samyattava aura kSAyika hI yathAkhyAta cAritra hotA hai|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ terahavA~ guNasthAna, (155 ) vyAkhyA-sayogi guNasthAnameM sayogI kevalI bhagavAnako ati vizuddha kSAyika bhAva tathA nizcaya tayA kSAyika hI parama vizuddha samyaktva aura yathAkhyAta cAritra hotA hai| arthAt aupazamika aura kSAyopazamika bhAvakI avidyamAnatA honese kSAyika hI bhAvakI vidyamAnatA hotI hai aura darzanamohanIya tathA cAritramohanIyake kSaya honeke kAraNa samyaktva aura cAritra bhI mAyika hI hotA hai // aba sayogI mahAtmAkA jJAna bala batAte haiMcarAcaramidaM vizvaM, hastasthAmalakopamam / pratyakSaM bhAsate tasya, kevljnyaanbhaavtH|| 84 // zlokArtha-jaise hastagata A~valA sAkSAtkAra tayA dekha par3atA hai vaise hI usa yogIko kevala jJAnarUpa mUryase carAcara jagata pratyakSa tayA bhAsita hotA hai| vyAkhyA-jisa prakAra hAthameM liyA huA oNvalekA phala cAroM taraphase dekha par3atA hai, usI prakAra kevala jJAnarUpa sUryase pUrvokta kevala jJAnI mahAtmAko tInoM jagatake carAcara padArtha sAkSAtkAra tayA dekha par3ate haiN| kevala jJAnako zAstrakAroMne sUryakI upamA dI hai, vaha kevala vyavahArase hI samajhanA, tathA sUryase bar3hakara saMsAra bharameM anya koI vastu prakAzaka nahIM isIse kevala jJAnako sUryakI upamA dI gaI hai, anyathA sUrya to jahA~ para usakI kiraNeM par3atI haiM vahA~ para hI vaha prakAza karake usa sthAnameM rahI huI vastuoMkA bodha karA sakatA hai, kintu kevala jJAnarUpa sUrya saMsArake guptase gupta samasta padArthoM kA bodha karatA hai, una vizvake samasta bhAvoMko sAkSAtkAra tayA dikhAtA hai|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ (156) guNasthAnakramAroha. isI kAraNa kevala jJAnakI upamAke yogya koI vastu nahIM, vaha sarvathA upamAtIta nirAvaraNa hai| kahA bhI hai-candrAdityagrahANAM prabhA prakAzayaMti parimitaM kSetram / kaivalyajJAnalAbho, lokAlokaM prakAzayati // 1 // artha-candra, sUrya, graha, tArA vagairahakI prabhAkAnti parimita-parimANopeta hI kSetrako prakAzita karatI hai, parantu kaivalya jJAna to ananta lokAloka kSetrako prakAzita karatA hai| jisane prathama tIsare bhavameM tIrthaMkara nAma karma bA~dha liyA hai usa kevalI bhagavAnake lie zAstrakAra vizeSatA batAte haiMvizeSAttIrthakRtkarma, yenAsyarjitamUrjitam / tatkarmodayato'trAsau, syAjinendro jagatpatiH // 85 // ___ zlokArtha-vizeSatAse jisane tIrthaMkara nAma karma upArjana kiyA huA hai, vaha usa karmake udayase yahA~ para jagatpati jinendra hotA hai // ___ vyAkhyA-tIrthaMkara bhagavAnakI bhakti pramukha, bIsa sthAnaka vizeSakI ArAdhanA karanese yA zrI saMghakI bhakti karanese athavA anya koI tathA prakArakA zubha kArya karanese jisa prANIne tIsare bhava pahale tIrthaMkara nAma kama upArjana kiyA huA hai, vaha prANI usa tIrthakara nAma karmake udayase isa sayogi kevali guNasthAnameM rahakara cauMtIsa atizayoM yukta jinendra padavIko bhogatA hai / jisane pUrvameM tIrthaMkara nAma karma upArjana nahIM kiyA aura kSapaka zreNI dvArA kevala jJAnako prApta kiyA hai, use sAmAnya kevalI kahate haiM, yA jina kahate haiM aura jisane tIrthakara nAma karmodayase tIrthaka tpadavIko prApta karake kevala jJAna prApta kiyA hai, use jinendra .. kahate haiM / arthAt tIrthaMkara bhagavAnako jinendra kahate haiN|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ terahavA~ guNasthAna. (157) jina jina padoMkI ArAdhanA karanese pANI tIrthakara nAma karma bA~dhatA hai aba unhIM padoMkA prasaMgase tIna zlokoM dvArA nAma batAte haiM-arha, siddha, pravacana, guru, sthavira, bahu zrute, tapasviSu / vAtsalyameteSu abhIkSNaM jJAnopayogI ca // 1 // darzanavinayau AvazyakAni ca zIlavate niraticAratA / kSaNa lava tapastyAgA, vaiyAvRtyaM samAdhizca // 2 // apUrvajJAnagrahaNaM, zrutabhaktiH pravacane prabhAvanA / etaiH kAraNaistIrthakaratvaM labhate jIvaH // 3 // ina tIna zlokoM meM batAye hue padoMkI ArAdhanA karanese prANI tIrthakara nAma karma upArjana karatA hai| - aba tIrthaMkara bhagavAnakA mahimA kahate haiMsa sarvAtizayairyuktaH, srvaamrnrntH| ... ciraM vijayate sarvottamaM tIrtha pravartayan // 86 // zlokArtha-sarvAtizayoMse yukta tathA sarva devatA aura manupyoMdvArA namaskRta tIrthaMkara prabhu sarvottama tIrthako pravartIte hue cirakAla taka vijaya prApta karate haiM / ___ vyAkhyA-tIrthaMkara prabhuke cauMtIsa atizaya hote haiM, arthAt jo prANI tIrthakara pada prApta karatA hai, tIna jagatake sarva prANiyoMse usakA sarvottama puNyotkarSa hotA hai, isIse pUrvokta cauMtIsa atizaya nAmaka unake cauMtIsa prabhAva vizeSa hote haiN| jisameM cAra prabhAva yA atizaya unake janmase hI hote ha aura bAkIke kevala jJAnotpatti ke bAda devatA logoMke kiye hue hote haiM / ina pUrvokta atizayoMkA saMkSepase svarUpa isa prakAra samajhanA, 1 tIrthakara prabhukA zvAsozvAsa janmase lekara kamala-parimalake samAna sugandhamaya hotA hai / 2 tIrthakara bhagavAnake zarIrameM jo rudhira hotA
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ (158) guNasthAnakamAroha. hai vaha gAyake dUdhake samAna hotA hai| 3 tIrthakara prabhuke zarIrameM kabhI bhI pasInA nahIM aataa| 4 tIrthaMkara bhagavAnako AhAra karate tathA nihAra karate (dizAjAte) anya koI chamastha prANI nahIM dekha sakatA / ye cAra atizaya to tIrthaMkara prabhuke janmase hI hote haiM, gyAraha atizaya cAra ghAti karmoMke naSTa hone para hote haiM / 5 tIrthaMkara mahAtmAko jaba kevala jJAnotpanna hotA hai taba eka yojana pramANa bhUmimeM devatA loga rUpya, suvarNa aura ratnamaya samavasaraNakI racanA karate haiM, usa eka yojana pramANavAle samavasa. raNameM koTAkoTI manuSyoM, devatAoM tathA tiryaMcoMkA samAveza ho jAtA hai / 6 tIrthakara prabhu samavasaraNameM virAjamAna hokara ardha mAgadhI bhASAmeM dharmadezanA dete haiM, kintu manuSya, devatA tathA tiryaMca saba prANI apanI apanI bhASAmeM samajha lete haiM aura usa vANIkA eka yojana pramANa vistAra hotA hai / 7 sUryako kiraNoMko bhI phIkI karanevAlA aura cAroM dizAoMko prakAzita karanevAlA tIrthakara prabhuke mastakake pIche eka bhAmaMDala hotA hai, bhagavAnakA zarIra atIva kAntimaya hotA hai isalie devatA loga unake zarIrakI kAntiko kucha saMkucita karake unake pRSTa bhAgameM bhAmaMDala tayA sthita kara dete haiN| 8 jahA~ para tIrthakara prabhukA vihAra hotA hai vahA~ para savAsau yojana paryanta cAroM tarapha mArI prabhRti rogotpatti nahIM hotii| 9 tIrthaMkara bhagavAnake samavasaraNameM baiThe hue prANiyoMke hRdayameM se jAti vaira bhI naSTa ho jAtA hai / 10 jisa dezameM tIrthakara bhagavAnakA vicaranA hotA hai usa dezameM iti yAne dhAnyotpattiko upadrava karanevAlI TIr3hI vagairaha kSudra jantuoMkI utpatti nahIM hotI / 11 jisa dezameM tIrthaMkara prabhu virAjamAna hote haiM, usa dezameM autpAtika roga nahIM hotA /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ terahavA~ guNasthAna, ( 159 ) 12 tIrthaMkara prabhuke virAjamAna hote hue usa dezameM ativRSTi nahIM hotI, arthAt jisase janapadako hAni pahu~ce vaisI dRSTi nahIM hotI / 13 prabhukI hayAtImeM janapadako hAni kAraka sarvathA dRSTikA abhAva nahIM hotA / 14 tIrthaMkara prabhuke hote hue dezameM durbhikSa nahIM par3atA / 15 tIrthaMkara bhagavAnakI hayAtImeM svarASTra saMbandhi kisI prakArakA bhaya nahIM hotA / 16 AkAzameM tIrthaMkara ke Age devakRta dharmaprakAzaka eka dharmacakra hotA hai / 17 tIrthakara prabhuke Age AkAzameM cAmara hote haiM / 18 tIrthaMkara bhagavAnako baiThaneke lie sphaTika ratnamaya ati ujvala bhUmise adhara devakRta eka siMhAsana hotA hai / 19 tIrthaMkara prabhuke Upara AkAzameM adhara devakRta tIna chatra virAjamAna hote haiM / 20 tIrthaMkara prabhuke Age sahasra yojana U~cA ratnamaya eka indradhvaja rahatA hai / 21 tIrthaMkara bhagavAnako jabase kevala jJAna prApta hotA hai tabase ve jamIna para paira rakhakara nahIM vicarate, kintu devatAoMke banAye hue suvarNake nava kamaloM para paira rakhakara vicarate haiM / 22 jisa samavasaraNameM prabhu dezanA dete haiM, usa samavasaraNa ratna, suvarNa tathA rUpyamaya tIna prAkAra (koTa) hote haiN| 23 pUrvokta samavasaraNake cAra daravAje hote haiM jisameM eka daravAjekI tarapha to tIrthaMkara prabhu mukha karake baiThate haiM aura tIna daravAjoM tarapha devakRta prabhuke pratibiMba hote haiM, unase usa tarapha baiThanevAle deva manuSyoM ko sAkSAt prabhu hI bhAsita hote haiM aura una tIna mukha dvArA bhI prabhukI vANIkA vistAra hotA hai, isa atizayako lekara hI tIrthaMkara bhagavAna caturaMga yA caturmukha kahe jAte haiM / 24 kevala jJAna prApta kiye bAda tIrthaMkara bhagavAnake samIpa sadaiva caitya nAmaka azoka vRkSa hotA hai / 25 jisa mA
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ (160) guNasthAnakramAroha. www meM tIrthakara bhagavAna vicarate haiM usa mArgameM sIdhe par3e hue bhI kA~Te U~dhe ho jAte haiM / 26 tIrthaMkara prabhu jaba vihAra karate haiM taSa mArgake vRkSa bhI unakI ora nama jAte haiM / 27 prabhuke Age AkAzameM bhuvana vyApI devadundubhikA nAda hotA hai / 28 prabhuke hote hue pavana bhI zarIrako sukhasparzi calatA hai / 29 jisa jagaha bhagavAna virAjate haiM usa pradezavartI pakSIgaNa bhI AkAzameM bhagavAnako pradakSiNA dete hue gati karate haiM / 30 jahA~ para tIrthakara prabhu virAjamAna hote haiM vahA~ para sugandhamaya jalakI dRSTi hotI hai / 31 tIrthaMkara bhagavAnake samavasaraNameM jala sthalake paidA hue sarasa sugandhivAle tathA paMca varNake puSpoMkI jAnu pramANa dRSTi hotI hai / 32 tIrthakara prabhuke sirake keza tathA hAthoM pagoMke nakha jitane suzobhita dIkheM utane hI rahate haiM adhika nahIM bar3hate / 33 tIrthakara prabhuke pAsa cAranikAyake devatAoMmeMse kamase kama eka karor3a devatA rahate haiM arthAt eka karor3a devatA to prabhukI sevAmeM upasthita rahate haiM, yaha saba kevala jJAnAvasthAkA svarUpa smjhnaa| anyathA chadmasthAvasthAmeM to prabhu ekale bhI vicarate haiN| 34 prabhukI hayAtImeM vasantAdi chaha hI RtuoM saMbandhi puSpAdi sAmagrI sadaiva sukhakArI hotI hai / isa prakAra tIrthakara bhagavAnake cauMtIsa atizaya hote haiN| pUrvokta cauMtIsa atizayoMse yukta aura sarva surAsurendroMse pUjita tIrthaMkara bhagavAna sarvottama zrI jinazAsanakI pravRtti karAte hue utkRSTa dezonA pUrva koTI paryanta pRthivItala para vicarate haiM / pUrvokta tIrthaMkara nAma karmako tIrthaMkara bhagavAna jisa taraha bhogate haiM ava usakA varNana karate haiM
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ terahavA~ guNasthAna. (161) vedyate tIrthakRtkarma, tena saddezanAdibhiH / bhUtale bhavyajIvAnAM, pratibodhAdi kurvatA // 7 // . zlokArtha-tIrthakara prabhu saddharma dezanA dvArA bhavya jIvoMko pratibodha karate hue tIrthaMkara nAma karmako vedate haiN| ___ vyAkhyA-tIrthakara bhagavAna bhUmaMDala para vicarate hue tatvopadeza dekara bhavya jIvoMko pratibodha karate haiN| kitane eka laghu karmI bhavya jIvoMko sarvavirati aura kitane eka bhavya prANiyoMko deza virati grahaNa karAte hue pUrvokta tIrthakRtkarmako bhogate haiN| kevalI bhagavAnakI utkRSTa sthiti batAte haiMutkarSatoSTavarSonaM, pUrvakoTi pramANakam / kAlaM yAvanmahIpIThe, kevalI viharatyalam // 88 // zlokArtha-utkRSTatAse ATha varSa kama yAvatpUrvakoTI kAla pramANa kevalI bhagavAna pRthvItala para vicarate haiN| ___ vyAkhyA-kevala jJAnI mahAtmA kevala jJAnAvasthAmeM ATha varSa kama pUrva karor3a varSa paryanta utkRSTa sthiti se pRthivI tala para vicarate haiN| yahA~ para yaha sAmAnya kevalI mahAtmAkI utkRSTa sthiti batAI hai, kyoMki tIrthakara bhagavAna to. sadaiva manuSyakI madhyama AyuvAle hote haiM aura anekAneka deva devendroMse saMsevita tathA ATha prAtihAryoMkI vibhUtise vibhUSita hokara sadA kAla devakRta suvarNake kamaloM para paira rakha kara vicarate haiN| aba kevalI samudghAtakA svarUpa likhate haiMcedAyuSaH sthitiyUMnA, sakAzAdedyakarmaNaH / tadA tattulyatAM kattuM samudghAtaM karotyasau / / 89 // 21
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 162) guNasthAnakramAroha. zlokArtha-yadi vedanIya karmase Ayu karmakI sthiti kama ho to use samAna karaneke lie kevalI prabhu samudghAta karatA hai| ... vyAkhyA-jisa kevala jJAnI mahAtmAkI vedanIya karmase AyukarmakI sthiti kama hotI hai, vaha kevalI mahAtmA Ayukarmake sAtha vedanIya karmakI samAnatA karaneke lie jo prayatna vizeSa karatA hai, use kevalI samudghAta kahate haiN| samudghAta, yaha tIna zabdoMse samudita eka vAkya banA hai, sam yAne samaMtAt-cAroM taraphase, ut yAne prAvalyena-prakarSatAse aura ghAtakA artha hai naSTa karanA, so cAroM taraphase prabalatApUrvaka AtmapradezoMke sAtha lage hue karma vargaNAke pudgaloMkA nAza karanA ise samudghAta kahate haiN| samudghAta sAta prakArakI hotI hai| vedanA samudghAta, kaSAya samudghAta, maraNAntika samudghAta, vaikriya samudghAta, taijasa samudghAta, AhAraka samudghAta aura kevalI samudghAta / isa sAta prakArake samuddhAtase prANI apane pUrva saMcita kiye karma vargaNAke daliyoMko naSTa karatA hai| kevalI samudghAtameM kevala jJAnI mahAtmA Ayu karmase adhika apane vedanIya karmake daliyoMko naSTa karaneke lie apane asaMkhya AtmapradezoMko sarva lokAkAzameM phailAtA hai| sarvalokameM kevalI prabhu jisa prakAra AtmapradezoMkA prakSepaNa karatA hai, aba zAstrakAra usIkA svarUpa likhate haiMdaNDatvaM ca kapATatvaM, manthAnatvaM ca pUraNam / kurute sarvalokasya, caturbhiH samayairasau // 90 // zlokArtha-daNDatva, kapATatva, maMdhAnatva aura pUraNa, ina cAra saMjJAoMse kevalI prabhu cAra samayoMmeM sarva lokako pUrita karatA hai / /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ terahavA~ guNasthAna. ( 163 ) vyAkhyA - kevalI bhagavAna jisa vakta vedanIya karmake daliyoko Ayu karmake samAna karaneke lie samudghAta karatA hai usa vakta vaha prathama samayameM apane asaMkhya Atma pradezoMko U~ce nIce lokAkAza paryanta daNDAkArameM vistRta karatA hai / dUsare samaya meM pUrvApara dizAoM meM Atma pradezoM ko loka paryanta hI kapAkI AkRti meM vistRta karatA hai / tIsare samaya meM dakSiNottara dizAoMmeM loka paryanta Atma pradezoMko phailAtA hai / usa samaya . kevala jJAnIke jJAnase una Atma pradezoMkI AkRti dadhi vilo - r3aneke maMthAnake samAna hotI hai| cauthe samayameM maMthAnake samAna AkRti vAle Atma pradezoM meM jo bIcake A~tare - vibhAga khAlI rahe the unheM Atma pradezoMse paripUrNa karatA hai / lokAkAzake pradeza bhI asaMkhya haiM aura AtmAke pradeza bhI asaMkhya haiM, ataH caturtha samayameM lokAkAzake andara koI bhI aisA AkAza pradeza nahIM rahatA ki jise kevalI bhagavAnake AtmapradezoMne sparza na kiyA ho, arthAt cauthe samayameM kevalI prabhu sarvaloka vyApI hotA hai / aba kevala prabhu sarvaloka vyApi AtmapradezoMko kisa kramase pIche saMharatA hai so kahate haiMevamAtmapradezAnAM prasAraNavidhAnataH / karmalezAn samIkRtyo kramAttasmAnnivarttate // 99 // zlokArtha - isa prakAra AtmapradezoMko vistIrNa karane ke vidhi se karma zoMko samAna karake utkramase pIche nivartatA hai / / vyAkhyA - pUrvokta prakAra se kevala jJAnI mahAtmA apane asaMkhya AtmapradezoMko caturdaza rAjalokameM phailA kara aura lokameM rahe hue sarva karma paramANuoMko AtmapradezoM dvArA sparza karake vedanIya karma ke daliyoMko Ayu karmake samAna karatA hai|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ (164) guNasthAnakamAroha.. Ayu aura vedanIyakarmake karmaparamANuoMko samAna karake phira AtmapradezoMko pIche saMharatA hai| arthAt pUrvokta vidhise cAra samaya mAtra kAlameM apane AtmapradezoMse samasta rAjalokako sparza karake phira kramase AtmapradezoMko apane zarIrake andara AkarSita karatA hai, pahale cAra samayoMmeM sarvalokako AtmapradezoMse pUrita kiyA thA aba pA~caveM samayameM maMthAnAkRtike A~taroMko pIche saMharatA hai, chaThe samayameM uttara dakSiNake, jisase maMthAnakI AkRti banI thI, una AtmapradezoMkA saMharaNa karatA hai / sAtave samayameM pUrvApara dizAoMke, jisase kapATakI AkRti banI thI, una AtmapradezoMkA saMharaNa karatA hai| AThaveM samayameM daNDAkAra AtmapradezoMkA upasaMhAra karatA hai, AThaveM samayameM apane tamAma Atmapradezako AkarSita karake kevalI bhagavAna svabhAvastha hojAtA hai / mahopAdhyAya zrImAn yazovijayajI mahArAjane bhI pharamAyA hai ki-daNDaM prathame samaye, kapATamathacottare tathA samaye, manthAnamathatRtIye, lokavyApI caturthe tu // 1 // saMharati paMcame tvantarANi manthAnamathapunaH SaSThe / saptamake kapATaM, saMharati tato'STame daNDam // 2 // kevalI prabhu samudghAta karatA huA jisa prakAra yogavAn aura AhAraka hotA hai aba so batAte haiMsamudghAtasya tasmAdye, cASTame samaye muniH| audArikAGgayogaH syAt, dviSaT saptamakeSu tu // 92 // mizraudArikayogI ca, tRtIyAdyeSu tu triSu / samayaSvekakAGga-dharonAhArakazca sH|| 93 // / yugmam //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ terahavA~ guNasthAna. (165) zlokArtha-samudghAtake prathama samaya aura AThaveM samayameM muni audArika zarIrake yogavAlA hotA hai, tathA dUsare, chaThe aura sAtaveM samayameM mizraudArika kAyayoga vAlA hotA hai, tRtIyAdi tIna samayoMmeM kevala eka kArmaNa zarIrakA hI yoga hotA hai aura unhIM tIna samayoMmeM anAhArI hotA hai| vyAkhyA -kevalI prabhu samudraghAta karate vakta pahale aura antima samayakAlameM audArika kAyayogavAna hotA hai, a. rthAt audArika zarIrake sAtha usake AtmapradarzIkA saMbandha rahatA hai| dUsare, chaThe aura sAtaveM samayameM pUrvokta mahAtmA mizrIdArika kAyake sAtha saMyoga rakhatA hai, yAne kArmaNa zarIrake sAtha audArika zarIrakI mizratA rahatI hai aura usake sAtha AtmapradezoMkA saMyoga hotA hai, isIse use mizraudArika yoga kahate haiM / tIsare, cauthe aura pA~caveM samayameM kevala jJAnI mahAsmAke AtmapradezoMke sAtha kevala kArmaNa zarIrakA hI saMbandha hotA hai, ataH ina pUrvokta tIna samayoMmeM kevalI prabhu anAhArI hotA hai| kahA bhI hai-audArikaprayoktA prthmaassttmsmyyorsaavissttH| mizraudArikayoktA saptamaSaSThadvitIyeSu // 1 // kArmaNazarIrayoktA caturthaka paJcame tRtIye ca / samayatraye ca tasmin bhavatyanAhArako niyamAt // 2 // __ saba hI kevala jJAnI mahAtmA samudghAta nahIM karate, kintu jo karate haiM unakA svarUpa likhate haiM yaH SaNmAsAdhikAyuSko, labhate kevalodgamam / karotyasau samudghAtamanye kurvanti vA na vA // 94 // zlokArtha-jo mahAtmA chaH mAsa Ayu zeSa rahane para ke.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 166) guNasthAnakramAroha. vala jJAna prApta karatA hai, vaha samudghAta karatA hai, tathA anya kevalI kareM aura na bhI kareM / ___ vyAkhyA-jo mahAtmA chaH mahIne zeSa Ayu rahane para kevala jJAnako prApta karatA hai, vaha kevala jJAnI avazya hI samudghAta karatA hai, kyoMki usake Ayu karmake daliyoMse vedanIya karmake daliye adhika hote haiM / chaH mAsake andara AyuvAle kevala jJAniyoMko koI niyama nahIM ki ve jarUra samudghAta kareM hii| zAstrameM pharamAyA hai ki-SaNmAsyAyuSi zeSe utpannaM yeSAM kevalajJAnam / te niyamAtsamudghAtinaH zeSAH samudghAte bhaktavyAH // 1 // kevalI prabhu samudghAtase nivRtta hokara jo karatA hai so kahate haiMsamudghAtAnivRtto'sau, manovAkAyayogavAn / dhyAyedyoganirodhArtha, zukladhyAnaM tRtIyakam // 95 // zlokArtha-samudghAtase nivRtta hokara kevalI prabhu mana vacana kAyake yoga sahita yoga nirodha karaneke lie tIsare zukla dhyAna. ko dhyAtA hai // vyAkhyA-samudghAtase nivRtta hokara mana vacana kAyake yoga vAlA kevala jJAnI mahAtmA yoga nirodha karaneke lie yAne yogako rokaneke lie tIsare zukla dhyAnako dhyAtA hai| aba tIsare hI zukla dhyAnakA svarUpa likhate haiMAtmasyandAtmikA sUkSmA, kriyA yatrAnivRttikA / tattRtIyaM bhavecchukta, sUkSmakriyAnivRttikam / / 96 // zlokArtha-jisa dhyAnameM anivRttika AtmasyandAtmika
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ terahavA~ guNasthAna. (167) sUkSmakriyA hai, use sUkSmakriyA nivRttika tIsarA zukla dhyAna kahate haiM / .. vyAkhyA-jisa dhyAnameM anivRttika AtmasyandAtmika sUkSma kriyA hotI hai vaha sUkSma kriyA nivRttika nAmA zukla dhyAnakA tIsarA pAyA hotA hai| kevalI bhagavAna jaba zukla dhyAnake tIsare pAyeko dhyAtA hai, usa vakta AtmAmeM jo calanarUpa kriyA hai use vaha sUkSma karatA hai, kyoMki AtmasyandanarUpa jo kriyA hai vaha sUkSma honeke kAraNa anivRttika hotI hai, arthAt vaha kriyA sUkSmatAko chor3akara punaH sthUlatAko prApta nahIM hotii| kevalI prabhu mana vacana kAyake yogako kisa prakAra sUkSma . karatA hai so cAra zlokoM dvArA batAte haiMbAdare kAyayoge'smin , sthitiM kRtvA svbhaavtH| sUkSmI karoti vAJcittayogayugmaM sa bAdaram // 97 // tyaktvA sthUlaM vapuryogaM, sUkSmavAcittayoH sthitim| kRtvA nayati sUkSmatvaM, kAyayoga tu bAdaram / / 98 // susUkSmakAyayoge'tha, sthitiM kRtvA punaH kSaNam / nigrahaM kurute sadyaH, sUkSmavAJcittayogayoH // 99 // tataH sUkSme vapuryoge, sthitiM kRtvA kSaNaM hi sH| sUkSmAkriyaM nijAtmAnaM, cidrUpaM vindati svayam 100 .. zlokArtha-isa bAdara kAyayogameM svabhAvase sthiti karake bAdara vacanayoga aura cittayogako sUkSma karatA hai| sthUla zarIra yogako chor3ake sUkSma vacanayoga aura sUkSma cittayogameM sthiti karake bAdara kAya yogako sUkSma karatA hai, phira sUkSma kAya yogameM
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 168 ) guNasthAnakramAroha. kSaNamAtra sthiti karake sUkSma vacana yoga aura sUkSma cittayogako nigraha karatA hai / isake bAda sUkSma kAyayogameM kevalI prabhu kSaNa mAtra sthiti karake sUkSmakriya cidrUpa apanI AtmAkA svayaM anubhava karatA hai / vyAkhyA sUkSmakriya anivRtti nAmaka tIsare zukla dhyAnakA dhyAtA kevala prabhu acintya AtmavIryakI zakti se pUrvokta isa bAdara kAyayoga meM svabhAvase hI sthiti karake sthUla vacanayoga aura sthUla manoyogako sUkSma karatA hai, arthAt mana vacana ke sthUla vyApArako sUkSma karatA hai| isake bAda bAdara zarIra vyApArako chor3ake aura pUrvokta sUkSma mano vacanake vyApAra meM sthiti karake bAdara kAyavyApArako sUkSma karatA hai / phira usa sUkSma kAyavyApAra meM kSaNamAtra kAla Thaharake tatkAla hI prathama sUkSma kiye hue mano vacanake vyApArako sarvathA jar3a mUlase kSaya karatA hai / mana vacana ke vyApArako sarvathA naSTa karake phira sUkSma kAya vyApAra meM kSaNamAtra Tharahake sUkSma kriyacidrUpa apane Atma svarUpako svayaM apanI AtmA dvArA hI anubhava karatA hai || pUrvokta jo sUkSma zarIrako sthira karaneke lie prayatna vizeSa kiyA jAtA hai vahI kevala jJAnI mahAtmAkA dhyAna kahA jAtA hai || aba isI bAta ko spaSTa karate haiM chadmasthasya yathA dhyAnaM, manasaH sthairyamucyate / tathaiva vapuSaH sthairya, dhyAnaM kevalino bhavet // 101 // zlokArtha - jisa prakAra dhyAna chadmasthake manako sthira karane vAlA kahA jAtA hai vaise hI kevalI prabhuke garIrako sthira karane vAlA hotA hai ||
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ terahavA~ guNasthAna, , (169) . vyAkhyA-yogI mahAtmAko jaba taka kevala jJAnakI prApti na ho taba taka use chadmastha yogI kahate haiM / usa chamastha yogIke manako sthira karanemeM jisa prakAra dhyAna kAraNa bhUta hotA hai usI prakAra vaha dhyAna kevalI bhagavAnake kAyacApalyako sthira karanemeM kAraNa bhUta hotA hai / zailezIkaraNa karanevAlA sUkSma kAyayogavAna kevalI jo karatA hai so kahate haiM zailezIkaraNArambhI, vapuryoge sa sUkSmake / tiSThanjAspadaM zIghraM, yogAtItaM yiyAsati // 10 // zlokArtha-zailezIkaraNako prAraMbha karanevAlA yogI sUkSma kAyayogameM rahA huA yogAtIta guNasthAnameM zIghratAse jAnekI icchA karatA hai / __vyAkhyA -zaileza nAma meru parvatakA hai ata eva mana vacana kAryake vyApArako naSTa karake apanI AtmAko meru parvatake samAna nizcala karaneko hI zailezI karaNa kahate haiM / akArAdi pA~ca hasvAkSara uccAraNa mAtra kAla AyuvAlA hI kevalI bhagavAna zailezIkaraNa karatA hai aura usI samaya vaha zukla dhyAnake caturtha pAyeko dhyAnakA viSaya karatA hai, ata eva caturtha zukla dhyAna pariNatirUpa jo zailezIkaraNa hai, use prAraMbha karanevAlA sayogI kevalI prabhu sUkSma kAyayogameM rahA huA yogAtIta yAne ayogi guNasthAnako zIghratAse prApta karanekI icchA karatA hai| ___ aba sayogi guNasthAnake anta samaya kevalI prabhu kyA karatA hai so kahate haiMasyAntye'GgodayacchedAt, svprdeshghntvtH| karotyantyAGgasaMsthAna-tribhAgonAvagAhanam // 103 //
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 170 ) guNasthAnakamAroha. zlokArtha-sayogi guNasthAnake antameM aMga viccheda honeke kAraNa svapradezaghanatva se antima aMga saMsthAnase tIna bhAga kama avagAhanA karatA hai || vyAkhyA - pUrvokta sayogi kevali nAmaka terahaveM guNasthAnake antima samayameM audArika zarIra, audArika aMgopAMga, asthiranAma, azubhanAma, zubhavihAyo gati, azubhavihAyo gati, pratyekanAma, sthiranAma, zubhanAma, tathA pUrvokta chaH saMsthAna, agurulaghu, upaghAtanAma, parAghAtanAma, zvAsozvAsa, varNa, gandha, rasa, sparza, nirmANanAma, taijasa zarIra, kArmaNa zarIra, prathama saMhanana, susvaranAma, duHsvaranAma, evaM sAtA vedanIya dvikameMse eka prakRti, isa prakAra ina tIsa karma prakRtiyoMkA udaya viccheda hotA hai / yahA~ para aMgopAMgoM kA udaya na honese carama aMgopAMga gata nAsikAdike chidroMko pUrNa kara denese kevalI prabhu Atma pradezakA ghanatva karatA hai, ata eva antima aMga saMsthAnakI atragAhanAse tRtIya bhAga kama avagAhanA karatA hai / sayogi guNasthAnameM rahA huA usake upAntya samaya paryanta kevalI prabhu ekavi bandhaka hotA hai / jJAnAntarAya tathA darzana catuSkake udayakA abhAva honese baitAlIsa karma prakRtiyoMko vedatA hai / tathA nidrA pracalA, jJAnAntarAya dazaka yAne pA~ca prakRtiyA~ jJAnAvaraNIyakI tathA pA~ca hI prakRtiyA~ antarAyakI aura cAra prakRtiyA~ darzanAvaraNIya saMbandhi evaM solaha prakRtiyoM kI sattA naSTa hone se pacAsI karma prakRtiyoMkI sattA rakhatA hai / pUrvokta prakArase sayogi guNasthAnako samApta karake kevalI prabhu ayogi guNasthAnako prApta karatA hai // || terahavA~ guNasthAna samApta // E
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ caudahavA~ guNasthAna. (171) aba ayogi guNasthAnakI sthiti batAte haiM- .. athAyogiguNasthAne, tiSThatosya jineshituH| laghupaJcAkSaroccArapramitaiva sthitirbhavet // 104 // - zlokArtha-aba ayogi guNasthAnameM rahe hue jinezakI pA~ca laghu akSara uccAraNa mAtra hI sthiti hotI hai| ___vyAkhyA-terahaveM sayogi guNasthAnake bAda kevalI bhagavAna caudahaveM ayogi guNasthAnameM praveza karatA hai, usa caudahaveM ayogi guNasthAnakI sthiti pA~ca laghu akSara uccAraNa mAtra kAlakI hotI hai, arthAt a i u R la, ina pA~ca laghu akSaroMko uccAraNa karate jitanA TAima lagatA hai utanI hI sthiti isa ayogi guNasthAnakI hotI hai| aba ayogi guNasthAnameM bhI dhyAnakI saMbhAvanA batAte haiMtatrAnivRttizabdAntaM, samucchinnakriyAtmakam / caturtha bhavati dhyAnamayogiparameSThinaH // 105 // zlokArtha-ayogi guNasthAnameM parameSThI prabhuko anivRtti zabdAnta samucchinnakriyAtmaka cauthA zukla dhyAna hotA hai / vyAkhyA-ayogi guNasthAnameM ayogI kevalI bhagavAnako, jisakA Age calakara svarUpa kathana kiyA jAyagA aura nivRtti zabda jisake antameM hai aisA samucchinnakriya nivRtti nAmaka zukla dhyAnakA caturtha pAyA hotA hai / aba zAstrakAra pUrvokta caturtha zukla dhyAnakA svarUpa kathana karate haiMsamucchinnA kriyA yatra, sUkSmayogAtmikApi hi / samucchinnakriyaM proktaM, tad dvAraM muktivezmanaH // 106 / /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ (172) guNasthAnakramAroha. zlokArtha-jisa dhyAnameM sUkSma yogAtmaka kriyA bhI samucchinna ho gaI. hai vaha muktirUpa makAnakA dvArabhUta samucchinnakriyA dhyAna kahA hai // .. vyAkhyA-jisa dhyAnameM sUkSma yogAtmaka bhI kriyA naSTa ho gaI hai yAne sUkSma kAyavyApAra bhI jisa dhyAnameM sarvathA nivRttiko prApta ho gayA ho use samucchinnakriya nivRtti nAmaka caturtha zukla dhyAna kahate haiM, arthAt kevalI bhagavAnakA jo sUkSma kAyavyApAra zeSa rahA thA, vaha bhI aba isa zukla dhyAnake caturtha pAyeko dhyAte hue naSTa ho jAtA hai, isIse zukla dhyAnakA yaha cauthA pAyA mukti maMdirakA dvAra kahA jAtA hai / __ aba ziSyakI taraphase prazna hotA hai so kahate haiMdehAstitve pyayogitvaM, kathaM tadghaTate prbho| dehAbhAve tathA dhyAnaM, durghaTaM ghaTate katham // 107 // zlokArtha-prabho ! dehake hote hue ayogIpanA kaise ho sakatA hai ? aura dehake abhAvameM dhyAnakI durghaTita ghaTanA kisa taraha ho sakatI hai?|| vyAkhyA-yahA~ para ziSya zaMkA karatA hai ki mahArAja ! sUkSma kAyavyApArake hone para bhI pUrvokta kevalI bhagavAna a. yogI kaise kahA jA sakatA hai ? aura yadi dehAbhAva hai arthAt sarvathA kAyayogakA abhAva hai to phira kAyayogake abhAva meM dhyAnakI saMbhAvanA kisa taraha ho sakatI hai ? kyoMki dhyAna to sayogIko hI ho sakatA hai, kAya yoga naSTa hone para dhyAnakI saMbhAvanA ho hI nahIM sakatI // ziSyake praznadvayako suna kara guru mahArAja dozlokoM dvArA usakA samAdhAna karate haiM--
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ caudahavA~ guNasthAna. (173 ) vapuSotrAtisUkSmatvAcchIghraM bhAvikSayatvataH / kAyakAryAsamarthatvAt , sati kAyepyayogatA // 108 // taccharIrAzrayAddhyAnamastIti na virudhyate / nijazuddhAtmacidrUpa-nirjarAnandazAlinaH // 109 / / yugmam // - zlokArtha-zarIrakI ati sUkSmatAke kAraNa zIghra hI bhAvi kSaya honese tathA kAyayogakI asamarthatA honese kAyake sadbhAvameM bhI ayogatA hotI hai aura usa prakArake sUkSma kAyayogake honese nija zuddhAtma cidrUpa nirbharAnandase zobhane vAle paramAsmAko dhyAnakA bhI astitva virodhita nahIM // vyAkhyA-isa ayogi guNasthAnameM sUkSma kAyayoga hone para bhI kAyavyApAra ati sUkSma honeke kAraNa tathA usa sUkSma kAyavyApArako bhI zIghra hI bhAvi naSTa honese ayogatA ( ayogIpanA) kahI jAtI hai, kyoMki yahA~ para kAyavyApArameM itanI sUkSmatA ho jAtI hai ki usase kucha zarIrakA kArya siddha nahIM ho sktaa| tathA pUrvokta sUkSma zarIra vyApArake honese ayogi guNasthAnameM rahanevAle, svakIya vizuddha paramAtma cidrUpamaya paramAnandakI lInatAko prApta hue pUrvokta kevalI bhagavAnako dhyAnakI saMbhAvanA bhI ho sakatI hai| arthAt sUkSma zarIravyApAra honese dhyAnakA sadbhAva hotA hai // ..... aba dhyAna saMbandhi nizcaya naya aura vyavahAra naya batAte haiMAtmAnamAtmanAtmaiva, dhyAtA dhyAyati ttvtH| upacArastadanyohi, vyavahAranayAzritaH // 110 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ (174) guNasthAnakramAroha. zlokArtha-tatvase to AtmA hI dhyAtA AtmAke dvArA AtmAkA hI dhyAna karatA hai, anya saba upacAra vyavahAra naya Azrita hai // __vyAkhyA-nizcaya nayakI apekSAse AtmA hI dhyAtA-dhyAna karane vAlI hai aura AtmA hI dhyeyarUpa hai, yAne apanI Atma zakti dvArA apane AtmasvarUpa dhyeyakA dhyAna AtmA hI karatI hai / tathA jo kucha aSTAMga yogapravRtti-lakSaNarUpa upacAra hai vaha saba hI vyavahAra nayakI apekSAse hai / aba ayogi guNasthAnake upAntya samayakA kRtya batAte haiMcidrapAtmamayo yogI, yupAntyasamaye drutam / yugapatkSapayetkarma-prakRtInAM dvisaptatim // 111 // zlokArtha-cidrUpAtmamaya yogI ayogi guNasthAnake upAnya samayameM eka sAtha hI vahattara karma prakRtiyoMko kSaya karatA hai| vyAkhyA-kevala jJAnAtmamaya ayogI mahAtmA ayogi guNa sthAnameM rahA huA ayogi guNasthAnake upAntya samayameM zIghratAse sama kAlameM hI bahattara karma prakRtiyoMko kSaya karatA hai / ___ jina karma prakRtiyoM ko kSaya karatA hai unhIM karma prakRtiyoM ke nAma zAstrakAra pA~ca zlokoM dvArA batAte haiMdehabandhanasaMghAtAH, pratyekaM paJca paJca ca / aGgopAGgatrayaM caiva, SaTkaM saMsthAnasaMjJakam // 112 / / varNAH paJca rasAH paJca, SaTkaM saMhananAtmakam / spazASTakaM ca gandhau drau, niicaanaadeydurbhgm||113||
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 175) caudahavA~ guNasthAna. tathAgurulaghutvAkhyamupaghAtonyaghAtitA / nirmANamaparyAptitvamucchvAsazcAyazastathA // 114 // vihAyogatiyugmaM ca zubhAsthairyadayaM pRthak / gatidivyAnupUrvI ca pratyekaM ca svaradvayam // 115 // vedyamekataraM caiti, karmaprakRtayaH khalu / dvAsaptatirimA mukti purI - dvArA lopamAH ||116 || 1 zlokArtha - deha, bandhana, saMghAtana pratyeka pA~ca pA~ca aura tIna aMgopAMga, chaH saMsthAna, pA~ca varNa, pA~ca rasa, chaH saMhanana, ATha sparza, do gandha, nIca, anAdeya, dubhaMga, agurulaghu, upaghAta, parAghAta, nirmANa, aparyApta, ucchvAsa, apayaza, vihAyogati yugma, zubha, azubha, asthairya, sthairya, devagati, devAnupUrvI, pratyeka, svara dvaya aura eka vedanIya, ye bahattara karma prakRtiyA~ nizcayase muktipurIke dvArameM argalA ke samAna hotI haiM || vyAkhyA - jina bahattara karma prakRtiyoMko ayogI mahAtmA ayogi guNasthAnake upAntya samayameM sama kAlameM kSaya karatA hai unake nAma batAte haiM / prathama to audArika zarIra, vaikriya zarIra, AhAraka zarIra, taijasa zarIra aura kArmaNa zarIra, ina pA~ca zarIroMkA kSaya karatA hai, phira ina pUrvokta pA~ca zarIroMke bandhanoMko naSTa karatA hai| isake bAda pA~coM hI saMghAtanoMko kSaya karatA hai / phira audArika, vaikriya aura AhAraka, ina tIna zarIrake aMgopAMga naSTa karatA hai, kyoMki taijasa aura kArmaNa zarIrako aMgopAMga nahIM hote / isake bAda cha: saMsthAna, pA~ca varNa, pA~ca rasa, vajraRSabhanArAcAdi chaH saMhanana, ATha sparza, surabhi aura durabhi, yaha do
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ (176) guNasthAnakramAroha. prakArakA gandha, nIca gotra, anAdeya nAma, dubhaMga nAma, agurulaghu nAma, upaghAta nAma, parAghAta nAma, nirmANa nAma, aparyApta nAma, ucchvAsa, apayazanAma, aprazastavihAyo gati tathA prazastavihAyo gati, zubha nAma tathA azubha nAma, asthairya nAma, sthairya nAma, deva gati, devAnupUrvI, pratyeka nAma, susvara nAma, duHkhara nAma, tathA eka prakRti vedanIya karmakI, isa kramase muktipurIke mArgameM vighna bhUta ina bahattara karma prakRtiyoMko kevalI bhagavAna ayogi nAmaka caudahaveM guNasthAnake upAntya samayameM ekadama zIghratAse sama kAlameM hI naSTa karatA hai-sattAmase kSaya karatA hai // . aba antima samayameM kina prakRtiyoMko kSaya karake kyA karatA hai so kahate haiM anye okataraM vedya-mAdeyatvaM ca pUrNatA / trasatvaM bAdaratvaM hi, manuSyAyuzca sadyazaH // 117 // nRgatizcAnupUrvI ca, saubhAgyaM coccagotratAm / paJcAkSatvaM tathA tIrthakRnnAmeti trayodazaH // 118 // kSayaM nItvA sa lokAntaM, tatraiva samaye vrajet / labdhasiddhatvaparyAyaH, parameSThI snaatnH||19|| tribhirvizeSakam // zlokArtha-eka vedanIya, Adeya nAma, pUrNatA, trasatva, bAdaratva, manuSyAyu, sadyazaH, manuSya gati tathA anupUrvI, saubhAgya nAma, ucca gotra, paMcendriyatva, tathA tIrthaMkara nAma, ina teraha karma prakRtiyoMko kSaya karake usI samayameM siddhatva paryAyako prApta karake vaha sanAtana parameSThI bhagavAna lokAnta padako prApta karatA hai|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ caudahavA~ guNasthAna. ... (177) vyAkhyA-ayogi guNasthAnake antima samayameM ekatara vedanIya, Adeya nAma, paryApta nAma, trasa nAma, vAdara nAma, manudhyagati, manuSyAyu aura manuSyAnupUrvI, yaza nAma, saubhAgya nAma, ucca gotra, paMcendriya jAti tathA tIrthakara nAma, evaM teraha karmaprakatiyoMko kSaya karake tathA siddhatva paryAyako prApta karake vaha sanAtana parameSThI bhagavAna usI samayameM zAzvata lokAnta padako prApta hotA hai| arthAt janma jarA mRtyuse rahita hokara vaha mahAtmA avyaya mokSapadako prApta karatA hai aura vahA~para usakI vizuddha kevala jyotimaya AtmA sadA kAla eka siddhatva svabhAvameM hI sthira rahatI hai / isa avyaya padako prApta kiye bAda ananta kAlameM usa paramAtmA ko aisA koI samaya nahIM Ave ki jisa samaya usakI jyotimaya AtmA usake svabhAvako chor3akara vibhAva dazAko prApta kare / pUrvokta ayogi guNasthAnameM rahA huA kevalI bhagavAna abandhaka hotA hai, yAne karma prakRtiyoMko bA~dhatA nhiiN| eka vedanIya Adi Upara batAI huI teraha karma prakRtiyoMko vedatA hai| isa guNasthAnameM antima do samayoMse pahale pacAsI karma prakatiyoMkI sattA rahatI hai tathA antake do samayoMmeM teraha karma prakR. . tiyoMkI sattA rahatI hai aura antima samayameM samasta karma prakRtiyoMkI sattA naSTa hojAtI hai, isa lie ayogi guNasthAnake anta samaya kevalI bhagavAnakI AtmA sarva karma prakRtiyoMse nirlepa hotI hai| ____aba niSkarmAtmA kisa prakAra lokAnta padako gamana karatI hai so kahate haiM puurvpryogto'sngg-bhaavaadbndhvimoksstH| svabhAvapariNAmAca, siddhasyordhvagatirbhavet // 120 // zlokArtha-pUrva prayogase, asaMga bhAvase, bandhavimokSase tathA svabhAva pariNAmase siddhakI urdhvagati hotI hai /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ (178) guNasthAnakramAroha. ___ vyAkhyA-pUrva prayoga-acintya AtmavIryase jo prathama caudahaveM guNasthAnake antima do samayoMmeM pacAsI karma prakRtiyoMko kSaya karaneke lie prayatna vizeSa kiyA hai, usa hetuse tathA karmabhArakA abhAva honese-kama bandhanase vimukta honese aura svabhAva pariNAma yAne tathA prakArakA niSkarmAtmAkA svabhAva honese, ina pUrvokta cAra hetuoMse siddha bhagavAnakI urdhvagati hotI hai / / ___ aba ina hetuoMko hI cAra zlokoM dvArA spaSTa tayA kahate haiMkulAlacakradoleSu, mukhyAnAM hi yathA gtiH| pUrvaprayogataH siddhA, siddhasyordhvagatistathA // 121 // mRllepasaGganirmokSAdyathA dRssttaapsvlaabunH| karmasaGgavinirmokSAttathA siddhagatiH smRtA // 122 // eraNDaphalabIjAdevandhacchedAdyathA gatiH / karmabandhanavicchedAt, siddhasyApi takSyate // 123 // yathAstiryagUdha ca, lessttuvaayvgniviicyH| svabhAvataHpravartante, tathordhvagati rAtmanaH // 124 // caturbhiH kalApakam // zlokArtha-jisa prakAra kulAla cakrakI dolAoM tathA bANa vagairahaoMkI gati pUrvakRta prayogase siddha hotI hai, vaise hI siddhakI urca gati hotI hai / jisa taraha miTTIke lepakA abhAva honese pAnImeM tuMvekI urca gati hotI hai usI taraha karmAbhAvase siddhakI gati bhI urdhva kahI hai / eraMDa phalake vIjakI jaise bandha viccheda honese urdhva gati hotI hai, vaise hI karmabandha viccheda honese siddhakI urja gati hotI hai / tathA jisa taraha svabhAvase hI pASANa, vAyu
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ caudahavA~ guNasthAna. (179) aura agni AdikI kramase nIcI, tirachI aura urdhva gati hotI hai usI taraha AtmAkA bhI urdhva gamana karanekA svabhAva hai // ___ vyAkhyA-jisa prakAra kuMbhAra baratana banAneke samaya cakra (cAka) ko daMDa vizeSake dvArA prathama ghumAkara chor3a detA hai, usake bAda usa pUrvakRta prayogase svayameva hI usakI gati hotI hai, athavA jaise dhanuSase chUTa kara bANa svayameva hI gati karatA hai, dhanuSase chUTe bAda use gati karanemeM sivA pUrvaprayogake anya kucha bhI sahAyaka nahIM, jisa taraha ina vastuoMkI pUrvakRta prayogase Age svayameva hI gati hotI hai vaise hI ayogi guNasthAnake upAntya samayameM jo zepa karma prakRtiyoMko naSTa karaneke lie prayatna kiyA thA yA una karma prakRtiyoMko naSTa karane rUpa jo prayoga vizeSa kiyA gayA thA, usa prayogase siddha bhagavAnakI urdhva gati hotI hai| jisa taraha miTTIke lepa sahita koI eka tuMbA pAnImeM nIce taha para par3A ho aura usakA lepa naSTa hone para pAnImeM na Thahara kara jaise vaha zIghra hI jalake Upara A upasthita hotA hai vaise hI siddha paramAtmAkI AtmA karmarUpa lepase rahita hokara saMsAra rUpa samudrameM na rahakara zIghra hI eka samaya mAtra kAlameM caturdaza rAjalokake Upara jAkara lokAnta sthAnameM upasthita hotI hai| isI taraha saNa eraMDa Adike phala jaba paripakka ho jAte haiM taba ve sUryakA tApa laganese svayameva hI phaTa jAte haiM aura usa vakta ekAeka una phaloMke phaTa jAne para unake andara rahA huA bIja jisa prakAra svayaM hI Uparako gamana karatA hai, basa vaise hI ayogi guNasthAnake andara kiye hue zukladhyAna rUpa tApase siddha paramAtmAke karma bandhana naSTa honeke kAraNa usakI urdhvagati hotI hai / athavA IMTa, pASANa, vAyu aura agni Adi padArthoMkI jaise
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 180 ) guNasthAnakramAroha. svabhAvase hI krama se nIcI, tirachI aura UMcIM gati hotI hai. vaise hI niSkarmA siddha paramAtmA kI bhI svabhAva se hI urdhva gati hotI hai | yadi koI yahA~para yaha zaMkA kare ki karmarahita hokara AtmA hI gati kyoM karatI hai ? vaha tirachI aura nIcI gati kyoM nahIM karatI ? isa zaMkAko dUra karaneke lie zAstrakAra kahate haiMna cAdho gauvAbhAvAnna tiryak prerakaM vinA / na ca dharmAstikAyasyAbhAvAlo kopari brajet 125 zlokArtha- gurutAke abhAva se adho gamana, prerakake vinA tirachA gamana, tathA dharmAstikAyakA abhAva honese lokake Upara gamana nahIM karatI || vyAkhyA - niSkarmAtmA karma rUpa bhArake abhAva se adhogati nahIM karatI, kyoMki bhArake vinA kisI bhI vastukI adhogati nahIM ho sakatI / prerakake abhAvase tirachI gati nahIM karatI aura dharmAstikAya ke abhAva se lokake Upara gati nahIM karatI, kyoMki jIvAjIva padArthoM ko gamanAgamana karanemeM kevala dharmAstikAya hI sahAyaka hai aura vaha kevala caudaha rAjaloka meM hI sthita hai, isa lie niSkarma siddha paramAtmA aloka meM gamana na karake lokAnta sthAnameM jAkara Thahara jAtA hai / arthAt urdhva lokameM bhI jahA~ taka dharmAstikAyakA sadbhAva hai vahA~ taka hI siddha bhagavAna urdhva gati kara sakatA hai Age nahIM / jisa prakAra machalI Adi jalacara jIvoMko gati karanemeM pAnI hI sahAyaka hotA hai, ve sthalameM gati nahIM kara sakate, vaise hI gati sahAyaka dharmAstikAyakA aloka meM
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ caudahavA~ guNasthAna. (181) astitva na honese vahA~ para kisI bhI padArthakI gati nahIM ho sktii|| . siddha paramAtmA prAg bhAra bhUmi (siddha zilA) ke Upara lokAntameM jisa sthitimeM virAjate haiN| aba do zlokoM dvArA usakA varNana karate haiMmanojJA suramitanvI, puNyA paramabhAsurA / prAgbhArA nAma vasudhA, lokamUrdhni vyavasthitA // 126 // nRlokatulya viSkambhA, sitachatranibhA shubhaa| UrdhvaM tasyAH kSiteH siddhA, lokAnte samavasthitAH yugmam // ... zlokArtha-lokake zikhara para manojJa, sugandhavAlI, patalI, pavitra, aura paramabhAsvara prAgbhArA nAmakI pRthvI hai / vaha pRthvI manuSya lokake samAna vistAravAlI aura zveta chatrake samAna AkAravAlI hai, usa bhUmike Upara lokake antameM siddha bhagavAna sthita rahate haiM // . . vyAkhyA-karike samUhase bhI adhika mugandhavAlI, manuSya kSetrake samAna vistAravAlI tathA ati sukomala sparzavAlI, parama pavitra, sphaTika ratnake samAna dedIpyamAna, zveta chatrake samAna AkAravAlI yAne vikasita zveta chatrakI upamAko dhAraNa karanevAlI tathA cikanI aura sakala zubhodayamayI, ina pUrvokta vizepaNoMvAlI caturdaza rAja pramANa lokake UparI bhAgameM prArabhArA nAmakI eka bhUmi hai. usIko siddhazilA kahate haiN| vaha prArabhArA bhUmi yA siddhazilA sarvArtha siddha vimAnase bAraha yojana Upara hai, vaha madhya bhAgameMse ATha yojanakI moTI hai aura madhya bhAgase
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ (182) guNasthAnakramAroha. lekara kramase patale panameM prAnta bhAgoMmeM tIkSNa dhArAke samAna hai| usa bhUmise eka yojana Upara jAkara lokAkAzakA anta AtA hai, usa eka yojanakA jo cauthA kosa hai usake chaThe bhAgameM siddhAtmAoMkI avagAhanA lokAntako sparza karake rahatI haiM, arthAt pUrvokta sthAnameM lokAlokake madhyabhAgameM siddhAtmAoMke Atmapradeza sthita rahate haiM / siddhAntameM pharamAyA hai-IsI panbhArAe, uvari khalu joyaNammi jo koso| kosassa ya chanmAe, siddhANo gAhaNA bhaNiyA // 1 // jo Upara likha cuke haiM sohI isa gAthAkA artha samajhanA. __ aba siddhAtmapradezoMkI avagAhanAkA AkAra batAte haiMkAlAvasarasaMsthAnA, yA mUSAgatasikthakA / tatrasthAkAzasaMkAzAkArA siddhAvagAhanA // 128 // zlokArtha-jaise mUSAgata mauma tatrastha AkAzake sadRza AkAravAlA hotA hai, vaise hI kAlAvasarameM jo saMsthAna hai tadAkAra siddhAvagAhanA hotI hai // ___ vyAkhyA-sunArake vahA~ para jo suvarNa gAlanekI goThAlI hotI hai, usake andara jaise AkAza pradeza hoM tadAkAra hI usameM DAle hue garama maumakI AkRti ho jAtI hai, basa vaise hI kevalI bhagavAnakA kAla karate samaya jaisA saMsthAna-jaisI AkRti hotI hai, usI AkArameM siddhAvagAhanA hotI hai, arthAt kevalI prabhu kAla karate samaya khar3I AkRtimeM hoMge to unakI avagAhanA tadAkAra hogI, yadi kevalI bhagavAna baiThe hue kAla kareM to unake Atmapradeza tadAkAra avagAhanAvAle ho jAyeMge, garaja kAla karate samaya kevalI mahAtmA jisa AkRtimeM hoMge usI kAkRtimeM unakI avagAhanA hogii| yadyapi rUpI vastuko hI sAkAra kara
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ caudahavA~ guNasthAna. ( 183 ) sakate haiM, arUpI vastu sAkAra nahIM ho sakatI, parantu siddha para: mAtmAkI avagAhanAkA AkAra kathana karanese to siddhoM meM sAkAratA siddha hone para arUpI Atmadravyake andara sarUpatva doSa upasthita hotA hai / tathA dUsarA yaha bhI mahAn doSa AtA hai ki siddhoM ke rahanekA sthAna parimita hI hai yAne prAgbhArA bhUmi kevala 45 lAkha yojana pramANa hai, basa utane hI AkAzapradezoM meM Upara siddhAtmA rahate haiM, kintu jaba unameM sAkAratA hogI to phira utane parimita sthAnameM ananta siddhAtmAoM kA samAveza na ho skegaa| isake samAdhAnameM samajhanA cAhiye ki jisa zarIrameM se AtmA siddhi gatiko prApta karatI hai, usa zarIra ke andara jitanA nAka, kAna, mu~ha, peTa Adi polAnakA bhAga hai, utanA bhAga nikAla dene para zarIrakA tRtIyAMza nyUna hotA hai, usa tRtIyAMzako varja - kara zeSa rahe hue zarIra pramANa AkAza pradezoMko avagAhana karake siddhAtmA ke arUpI asaMkhya Atmapradeza rahate haiM, isI kAraNa use avagAhanA kahate haiM aura isI apekSAse bAla jIvoMko samajhAneke lie zAstrakAroMne usakA AkAra kathana kiyA hai, anyathA arUpI siddhAtmAoM kA vAstavikameM kucha AkAra hI nahIM, kyoMki jaba taka AtmA ke sAtha karmopAdhI hai taba taka hI vaha aneka prakA rake AkAra dhAraNa karatI hai, para karmopAdhI rahitAtmA AkAra dhAraNa kara hI nahIM sakatI // aba siddhoM ke jJAna darzanakA viSaya kahate haiM-- jJAtAro'khilatatvAnAM draSTAra kahelayA / guNaparyAyayuktAnAM, trailokyo daravarttinAm // 129 // zlokArtha - tIna lokodaravarti guNa paryAya sahita samasta tatvoMko siddha paramAtmA eka helA mAtra se jAnate haiM aura dekhate haiM / /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ (184) guNasthAnakramAroha. vyAkhyA-caturdaza rAjaloka pramANa kSetrameM guNa paryAya sahita jitane dravya rahe hue haiM, cAhe ve rUpI hoM yA arUpI, una sabako siddha paramAtmA sAkSAtkAra tayA jAnate haiM aura dekhate haiM / arthAt kevala jJAnotpanna hone para prathama samayameM hI vizva bharake carAcara rUpI arUpI jIvAjIvAdi samasta padArthoMko bhUta bhaviSyat vartamAna kAlameM kevalI bhagavAna sAkSAtkArase dekha lete haiN| kevala jJAna apratipAti honese siddhAvasthAmeM sadA kAla vaisA hI rahatA hai // ___ aba siddhoMke hetu sahita ATha guNa batAte haiManantaM kevalajJAnaM, jJAnAvaraNasaMkSayAt / anantaM darzanaM caiva, darzanAvaraNakSayAt // 130 // zuddhasamyaktvacAritre, kSAyike mohnigrhaat| anante sukhavIrye ca, vedyavighnakSayAkramAt // 131 // AyuSaH kSINabhAvatvAt, siddhAnAmakSayA sthitiH| nAmagotrakSayAdevAmUrttAnantAvagAhanA // 132 // tribhirvizeSakam // zlokArtha-jJAnAvaraNake kSaya honese ananta kevala jJAna hotA hai, darzanAvaraNake kSaya honese ananta darzana hotA hai, vedyavighnake kSaya honese ananta sukha tathA ananta vIrya hotA hai, Ayu kSaya honese akSaya sthiti hotI hai aura nAma gotrake kSaya honese ananta amUrta avagAhanA hotI hai / vyAkhyA-jJAnAvaraNIya karmake kSaya honese siddhAtmAoMko ananta kevala jJAna hotA hai, darzanAvaraNIya karmake naSTa honese ananta darzana hotA hai| darzana mohanIya tathA cAritra mohanIyake kSaya honese vizuddha kSAyika samyaktva aura kSAyika cAritra hotA
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ caudahavA~ guNasthAna. (185) hai / vedanIya karmake kSaya honese siddhoMko ananta sukha hotA hai / AtmasvabhAvameM ramaNatA rUpa jo zAstrakAroMne vAstavika sukha mAnA hai, vaha anantasukha siddhAvasthAmeM prApta hotA hai| antarAya karma naSTa ho jAnese siddhoMko ananta parAkramakI prApti hotI hai / ___ Ayukarma kSaya honese unheM akSaya sthiti prApta hotI hai, nAma gotrake kSaya honese siddha paramAtmAoMkI arUpI ananta avagAhanA hotI hai // aba siddhoMke sukhakA varNana karate haiMyatsaukhyaM cakrizakAdi-padavIbhogasaMbhavam / tatonantaguNaM teSAM, siddhAvaklezamavyayam // 133 // zlokArtha-jo sukha cakravartI tathA zakrAdi padavIjanya hai usase bhI anantaguNA tathA akleza avyaya sukha siddhoMko siddhimeM hai| vyAkhyA-saMsArameM manuSyoMke andara cakravartI aura devatAoMke andara zakrendrakI padavIse bar3hakara anya koI sukha nahIM ginA jAtA, arthAt saMsArabharameM ina donoM padavIjanya sukhako utkRSTa sukha mAnate haiM, parantu mokSameM siddhAtmAoMko isase bhI anantaguNA sukha hotA hai / vAstavikameM to siddhAtmAoMke sukhakI upamA saMsArabharameM nahIM, kyoMki saMsArake jitane sukha haiM ve saba hI vinazvara haiM aura siddha paramAtmAoMkA sukha avyaya akSaya ananta hai, isa lie saMsArabharameM koI bhI aisA sukha nahIM ki jo siddhoMke sukhakI upamA sthAna prApta kara ske| siddhoMne jo prApta kiyA hai so batAte haiMyadArAdhyaM ca yatsAdhyaM, yadhyeyaM yaca durlabham / cidAnandamayaM tattaiH, saMprAptaM paramaM padam // 134||
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 186 ) guNasthAnakramAroha. zlokArtha - jo ArAdhya hai, jo sAdhya hai, jo dhyeya hai aura jo durlabha hai, vaha cidAnandamaya parama pada siddhoMne prApta kiyA hai / vyAkhyA - saMsArabhara meM jo vastu ArAdhakoM dvArA ArAdhanIya hai tathA jJAna darzana cAritra dvArA sAdhaka puruSa sadA kAla jisakI sAdhanA meM lage rahate haiM aura yogI loga aneka prakAra ke dhyAnoMse jisakA dhyAna karate haiM, usa paramAnanda padako siddha paramAtmAoM ne prApta kiyA hai / vaha AtmasvabhAva - ramaNatA rUpa cidAnanda pada abhavya jIvoMko sarvathA aprApya hai, tathA kitane eka bhavya prANiyoM ko bhI tathA prakArakI sAmagrIkA abhAva honese sarvathA durlabha hai| pUrvokta parama pada dUrabhavi prANiyoM ko bar3e kaSTase arthAt saMsAra meM bahuta kAla paribhramaNa karanese prApta hotA hai, kintu nikaTabhavI - alpasaMsArI jIvoM ko hI sulabhatA se prApta ho sakatA hai / aba usa parama padakA svarUpa batAte haiM nAtyantAbhAvarUpA na ca jaDimamayI vyomavad vyApinI no, na vyAvRttiM dadhAnA viSayasukhaghanA neSyate sarvavidbhiH / sadrUpAtmaprasAdAd dRgavagama guNaughena saMsArasArA, niHsImAtyakSasaukhyodaya vasatiraniHpAtinI muktiruktA // 134 // zlokArtha - atyantAbhAva rUpa mukti nahIM, jar3amayI nahIM, vyomake sadRza sarva vyApinI nahIM, vyAvRttiko dhAraNa karanevAlI bhI mokSa nahIM tathA viSaya sukhavAlI bhI mukti nahIM hai, kintu sadrUpAtmaprasattise darzanAdi guNasamUhase saMsArase sArabhUta tathA niHsIma atIndriya sukhakA sthAna, nipAta rahita sarvajJoMne mukti kathana kI hai /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ caudahavA~ guNasthAna, (187) vyAkhyA-saMsArake bhinna bhinna matAntaroMkI apekSAse mokSakA svarUpa aneka prakArakA mAnA gayA hai / baudha matavAle atyantAbhAva rUpa mokSa mAnate haiM / naiyAyika tathA vaizeSika matavAle jJAnAbhAva rUpa mokSa mAnate haiM, nUtana paMthI yAne dayAnandake anuyAyI loga mokSase mokSAtmAko punaH saMsArameM avatAra lenA tathA punaH mokSa honA mAnate haiN| kitane eka viSayalolupI mokSako viSaya sukhamayI mAnate haiM, unakA mantavya hai ki mokSameM viSaya sukha bhoganeke lie bar3I sundara rUpavAlI apsarAyeM milatI haiM, vahA~ para khAdya padArtha bar3e svAdISTa milate haiM, tathA pIneko bar3I rasIlI madirA milatI hai aura rahaneke lie sundara bAga bagIcoM sahita manohara makAna milate haiM / ityAdi mana icchita vastuoMkI prAptirUpa mokSa mAnate haiM / jaiminI munikA mantavya hai ki AtmA kabhI mokSa ho hI nahIM sktii| kitane eka kharar3a jJAnI kahate haiM ki jo vedokta anuSThAna karatA hai vaha sarvathA upAdhirahita to nahIM ho sakatA kintu zubha puNyaphalase sundara deha prApta karake Izvarake pAsa jAkara kitane eka kalpoM taka sukha bhogatA hai aura jahA~ para marajI ho vahA~ para ur3akara calA jAtA hai / isa prakAra vahA~ para cirakAla taka sukha bhogakara punaH saMsArameM janma dhAraNa karatA hai| isI taraha ananta kAla paryanta saMsArameM karatA rahatA hai, kintu mokSAtmA sadA kAla eka sthAna para sthiti nahIM krtii| isa prakAra bhinna bhinna matavAle mokSakA svarUpa bhinna bhinna mAna baiThe haiM, parantu inameMse ekakA bhI mantavya zuddha nahIM, kyoMki atyantAbhAva rUpa mokSa mAnanese to AtmAkA hI abhAva ho jAtA hai to phira mokSa hI kisakA huA ? isa lie atyantAbhAva rUpa mokSa mAnanese AtmAkA abhAva rUpa mahAn doSa upasthita hotA
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ (188) guNasthAnakramAroha. hai / jJAnAbhAva mokSa mAnanA yaha bhI dUSita hai, kyoMki jJAna AsmAkA avinAbhAvI guNa hai, ataH jJAna aura AtmAkA tAdAtmya saMbandha hai, AtmAkA lakSaNa hI jJAna hai / jaba lakSaNa ur3a jAya to phira lakSya kaise raha sakatA hai ? arthAt AtmAke jJAna guNakA abhAva honese AtmA guNIkA bhI abhAva ho jAyagA, taba phira mokSa kisako prApta huA? isa lie yaha mantavya bhI azuddha hai| jo AtmAko mokSameM sarvavyApI mAnate haiM, unakA mata bhI mana kalpita hI samajhanA cAhiye, kyoMki AtmA kisI bhI pramANase sarvaloka vyApI siddha nahIM ho sktii| yadi pAThakoMko yaha viSaya vizeSa tayA jAnanA ho to syAdvAda-ratnAkarAvatArikA nAmaka graMtha dekha leM / jo loga mokSase punaH saMsArameM avatAra lenA aura punaH mokSameM jAnA mAnate haiM unakA bhI manakalpita mantavya hai, kyoMki jaba AtmAko mokSase bhI lauTakara punaH saMsArameM AnA par3e to phira vaha mokSa hI kAhekA ? vaha to eka bhA~DoMkA svA~ga huA, isa lie yaha mantavya bhI doSagrasita hai / jo mokSameM bhI viSaya sukha mAnate haiM, ve kevala pudgalAnandI hI haiM, unheM sivAya viSaya lolupatAke AtmasvarUpakA bhAna hI nahIM hai, isa lie yukti yukta mantavya na honese ina sabakI mAnI huI mukti anAdeya hai / sarvajJa devane jo jJAnadarzana rUpa tathA niHsIma Atyantika sukha rUpa, ananta atIndriyAnanda anubhavasthAna, apratipAti aura AtmIya sahaja svabhAvasthAna rUpa mokSapada pharamAyA hai, vaha sarva doSoMse rahita honeke kAraNa sarvajana mAnya hai| mokSAtmAoMke rahaneke sthAnakA svarUpa hama prathama hI likha cuke haiM, isa lie yahA~ para punaH likhane kI jarUrata nahIM / ityudhdhRto guNasthAnaratnarAziH zrutArNavAt / pUrvarSisUktinAvaiva, ratnazekharasUribhiH // 136 //
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ caudahavA~ guNasthAna. (189) vRhadgacchIya zrI madanasena mUri mahArAjake ziSya zrI hematilaka sUri mahArAjake paTTadhara zrImadatnazekhara sUri mahArAjane svopakArArtha tathA paropakArArtha isa granthakA zruta samudrase uddhAra kiyA hai / isa granthakI padya racanA to unase bhI prAcIna hai kintu bar3e bar3e granthoMse udhRta karake prakaraNa rUpameM ise zrI ratnazekhara mUri mahArAjane kiyA hai| vikrama saM. 1974 ASADa zuklA aSTamIke dina ahamadAvAda ujama bAIkI dharmazAlAmeM gurumahArAjakI kRpAse yaha grantha samApta huA //
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSapaka zreNIkA svarUpa. kSapakazreNIko Azraya karanevAlA puruSa ATha varSakI umarase adhika umaravAlA, vajraRSabhanArAca saMghayaNayukta, zuddhadhyAnI, avirati, dezavirati, pramatta, apramatta, saMyatimese cAhe koI hove magara itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki jo apramatta guNasthAnI saMyati ho to vaha pUrvadhara hove aura zukladhyAnopagata hove / isake alAvaha anya dharmadhyAnopagata hove / isa prakArakA jIva zubhayo gameM pravarttatA huA kSapakazreNIko AdaratA hai| paDhamakasAyacaukaM, itto micchattamIsasammattaM / avirayasamma dese, pamatti apamatti khIyaMti // 1 // vyAkhyA-pUrvokta vizeSaNoM sahita jIva jaba kSapakazreNI prAraMbha karatA hai taba vaha prathama anantAnuvandhi krodha, mAna, mAyA, lobha, ina cAra kaSAyoMko khapAtA hai, yAne sattAmeM se nAza karatA hai / anantAnubandhi kaSAyoMke khapAye bAda tIna darzana mohanIyako khapAneke lie prayatna karatA hai / yathApravAdika jo tIna karaNa hama prathama likha cuke haiM, una tInoM karaNoMko yathA kramase yahA~ para karatA hai / apUrvakaraNa karate samaya apUrvakaraNake prathama samayase hI anuditamithyAtva tathA mizrake jo daliye cira kAlase sattAmeM jame huve the, unheM aba udayameM Aye huoMko samyaktva mohanIyake bIcameM guNasaMkrama tayA saMkramAtA hai aura satAmeM rahe huve samyaktva mohanIya yathA mizra mohanIyake daloMko saMkramAtA hai / prathama bar3A sthitikhaMDa ukher3atA hai, usase dUsarA sthitikhaNDa vizeSa hIna ukher3atA hai aura tIsarA usase bhI vizeSa hIna ukher3atA hai| isa prakAra sthitikhaMDoMko ukher3atA
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSapakazreNIkA svarUpa. ( 191 ) huA apUrvakaraNake antima samaya paryanta AtA hai / vahA~ para apUrvakaraNake prathama samaya jo sthiti kI sattAthI usase asaMkhya guNa hIna sthitikI sattA rahatI hai| isake bAda agale samaya meM anivRttikaraNameM bhI sthitighAtAdika sarva pUrvake samAna hI karatA hai | anivRttikaraNake prathama samayameM darzanatrika - darzanamohanIya, mizramohanIya tathA mithyAtvamohanIya kI nikAcanAkA uccheda karatA hai / yahA~ para prathama samayase hI darzanamohanIya trikakI sthiti sattAkA ghAta karatA karatA hajAroM hI sthitikhaNDoM ko khapAne para jitanI asaMjJIpaJcadriya kI sthitisattA hotI hai, usake samAna hI bAkI rahatI hai| isake bAda utane hI sahasra sthiti khaNDoM ke khapane para caurindriya jIvakI sthiti sattAke samAna sthiti sattA rahatI haiM. isake bAda utane hI sahastra sthitikhaMDa khapane para trIndriya jIvakI sthiti sattAke samAna sthitisattA rahatI hai, tathA utane hI sahasra sthitikhaMDoM ke khapajAne para dvindriya jIvakI sthiti samAna sattA rahatI hai aura phira utane hI hajAra sthitikhaMDoM ko khapAne para palyopamake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa darzana trikakI sthitikI sattA rahatI hai / isake bAda tInoM hI darzana mohanIyako pratyekakA eka eka saMkhyAtavA~ bhAga chor3akara bAkI sarva sthiti khapA DAlatA hai, bAkI rahe huve saMkhyAtaveM bhAgameM se eka saMkhyAtavA~ bhAga chor3akara bAkI sarva sthitikA ghAta karatA hai / isa prakAra bAkI rahe huve bhAgakA saMkhyAtavA~ bhAga chor3a chor3akara zeSa sarva sthitikA ghAta karatA karatA sthiti ghAtake bahuta se sahasra khaMDa atikramaNa hone para mithyAtvake asaMkhyAtaveM bhAga ko khaMDita karatA hai aura mizra tathA samyaktvakA to saMkhyAtavA~ hI bhAga khaMDita karatA hai
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 192) guNasthAnakramAroha. isa prakAra bahutase sthitikhaMDa khapajAne para mithyAtvakA dala, kevala AvalIkA mAtra rahatA hai / mizra tathA samyaktva, ina donoMkA dala palyopamakA asaMkhyAtavAM bhAga pramANa rahatA hai, vahA~ para khaMDita kiye huve mithyAtvake daliyoMkA mizra tathA samyaktvameM prakSepa karatA hai, aura mizrake daliyoMkA phakta samyaktvameM prakSepa karatA hai tathA samyaktvake zeSa daliyoMko samyaktvakI nIcekI sthitimeM DAlatA hai, tatpazcAt mithyAtva dalika to Avalika mAtra rahatA hai. usako bhI stibuka saMkrama dvArA samyaktvameM saMkramAkara mithyAtvako to jar3amUlase sarvathA naSTa karatA hai, isake bAda mizrakA tathA samyaktvakA asaMkhyAta bhAga karake use khaMDita karatA hai, zeSa eka bhAga rakhatA hai, aba bAkI rahe huve ke asaMkhyAte bhAga karatA hai aura unameMse eka bhAga rakhakara bAkIke sarva bhAgoMko khaMDita kara DAlatA hai| isa prakAra karate karate kitane eka sthitikhaMDa khapajAne para mizra mohanIya eka AvalikA mAtra rakhatA hai aura usa vakta samyaktva mohanIyakI sthiti sattA kevala ATha varSa pramANakI rahatI hai| isa samaya vaha darzana mohanIyakA kSapaka kahA jAtA hai aura nizcayanayakI apekSAse yahA~ para usake sarva vighna zAnta huve mAne jAte haiM / isake bAda samyaktva mohanIyake sthiti khaMDako aMtarmuhUrta pramANa ukher3atA hai, aura usake dala udayasamayase prAraMbha karake samasta sthiti sattA samaya samaya saMkramAtA hai, usameM bhI udayasamaya sabahI stoka saMkramAtA hai aura usase dUsare samaya asaMkhya guNa saMkramAtA hai tathA tIsare samaya usase bhI asaMkhya guNa saMkramAtA hai, isa prakAra uttarottatara samaya asaMkhya guNA saMkramaNa karatA karatA guNazreNIke mastaka paryanta jAtA hai,
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSapakazreNIkA svarUpa. (193) isake bAda pUrvase vizeSa sthiti sattAkI hInatAko prApta karatA huA jahA~ taka sthitikA antima samaya ho vahA~ taka saMkramAtA hai, isa taraha antarmuhUrta pramANa anekAneka sthiti khaMDoMko ukher3atA hai aura nikSepaNa karatA hai / isa prakAra sthiti dalameM saMkrama karatA huA do carama sthitikhaMDa paryanta jAtA hai| una do sthiti khaMDoMseM antima khaMDa asaMkhya guNA karatA hai / jaba usa antima sthiti khaMDako ukher3atA hai usa vakta use kSapakakRtakaraNa kahate haiM / isa kRtakaraNa kAlameM vartatA huA jIva yadi pUrvameM Ayu bA~dhA ho to vaha Ayu pUrNa hone para mRtyu prApta karake cAroM gatimeMse mRtyu samaya AtmapariNAma vivaza cAhe usa gatimeM jA sakatA hai / pUrvakAlameM use zuklalezyAthI magara mRtyu samaya anya lezyAmeM jAtA hai, isa liye saptaka kSayakA AraMbha karanevAlA yogI prasthApaka hokara niSThApaka hone para bhI cAra gAtavAlA jIva kahA jAtA hai / jo jIva prathama AyubA~dha kara kSapakazreNI AdaratA hai aura cAra anantAtubandhikaSAya khapAkara pIche AyupUrNa hone para mRtyu ke saMbhavase jo zreNIse pIche haTe to bhI anantAnubandhikaSAyoMkA bIjabhUta mithyAtva honeke kAraNa punaH anantAnubandhikI caukar3Iko sajIvana kara sakatA hai / yahA~ para koI zaMkA kare ki pUrvameM Ayu bA~dhanevAlA kisa taraha kSapakazreNI kare ? / isake uttarameM samajhanA cAhiye ki jo jIva caturtha guNasthAnase samyaktva Azraya karake kSapakakSeNI prAraMbha karatA hai, usI jIva Azrita yaha varNana samajhanA, bAkI jo jIva aSTama guNasthAnase kSapaka guNazreNI prAraMbha karatA hai, vaha jIva to pUrvakAlameM Ayu bA~dhatA hI nhiiN| jisa jIvane mithyAtvako sattAse naSTa kara diyA hai vaha mithyAtvake vinAza honeke kAraNa phira anantAnubandhi
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ (194) guNasthAnakramAroha. nahIM bA~dhatA, kyoMki mithyAtvarUpa bIjake naSTa hone para anantAnubandhi rUpa aMkUrakA utpanna honA saMbhava nahIM ho sakatA / cAra anantAnubandhi aura tIna mohanIya, ye sAta prakRtiyA~ kSaya karake jo jIva car3hate pariNAmase kAla kare vaha avazyameva devagatimeM hI jAtA hai aura yadi patita pariNAmase mRtyu pAve to aneka pariNAmakI dhArA honeke kAraNa jaisA pariNAma vaisI hI gatiko prApta karatA hai / jisa jIvane pUrvameM Ayu bAMdha liyA hai vaha jIva yadi isa avasarameM kAla na kare to bhI pUrvokta sAta prakRtiyoM ko kSaya karake usI pariNAmase pravarte, parantu Age dUsarI cAritra mohanIyakI prakRti pakhAne ke lie prayatna na kare, kSINasaptaka baddhAyujIva usI bhavameM muktipadako prApta na kare kintu tIsare yA caturtha bhavameM to avazyameva mokSa prApta kare, kyoMki jisane prathamadeva Ayu yA naraka Ayu bAMdha liyA ho vaha devagati yA nArakImeMse manuSya bhava prApta kara cAritra grahaNa karake mokSa prApta karatA hai / jisane pUrvameM manuSyakA tathA tiryacakA Ayu bAMdha liyA ho aura isake bAda sAta prakRtiyoM ko kSaya kiyA ho vaha jIva niyamita asaMkhya varSakA Ayu bAMdhatA hai, parantu saMkhyAta varSakA Ayu bAMdhakara pIche sAta prakRtiyoMko kSaya na kare, vaha jIva vahA~ kAla karake yugaliyoMmeM jAtA hai, aura vahA~ para niyamita hI bhava pratyaya deva saMbandhi AyukA bandha karatA hai, ataeva vahA~se devagatimeM hI jAtA hai aura vahA~ para bhavapratyaya samyaktva honepara bhI manuSya matikA hI bandha karatA hai / devagatise manuSyameM Akara phira AgekA Ayu na bAMdhe, kintu cAritra grahaNa karake zeSa ikkIsa prakRtiyAM mohanIya karmakI kSaya karake kevalajJAna prApta karatA hai, isa apekSAse cauthe bhavameM
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSapakazreNIkA svarUpa. (195) mokSa prApta karatA hai / mohanIya karmakI zeSa ikkIsa prakRtiyoMko khapAneke lie udyama karatA hubhA jIva yathA pratyAdi tIna karaNa karatA hai / tInoM karaNokA svarUpa pUrvavat hI samajhanA cA. hiye, paraMtu yahA~ para vaha apramatta guNasthAnameM yathApravRtti karaNa apUrvakaraNa guNasthAnameM apUrvakaraNa aura 9 veM anivRttibAdaraguNasthAnameM anivRttikaraNa karatA hai / apUrvakaraNa gugasthAnameM sthitighAtAdika karake apratyAkhyAnIya tathA pratyAkhyAnIya kaSAyoMko isa prakAra khapAtA hai ki anivRttikaraNa guNasthAnake prathama samayameM hI usa kaSAyASTakakI palyopamake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa mAtra sthiti rahatI hai / aba anivRttikaraNa guNasthAnameM styAnarddhi trika (nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnadi) narakadvika ( narakagati-narakAnupUrvI) tiryazcadvika (tiyaca gati tiryaMcAnupUrvI) tathA ekendriyajAti, dvIMdriyajAti, tendriyajAti, caurindriyajAti, sthAvara nAmakarma, AtApanAma karma, udyotanAmakarma, sUkSmanAma karma aura sAdhAraNa nAmakarma evaM solaha prakRtiyoMko udvelana saMkramaNa dvArA pratisamaya ukher3atA hai, aura jaba palyopamake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthiti rahe taba ina pUrvokta solaha prakRtiyoMko pratisamaya ba~dhatI huI prakRtiyoMmeM guNasaMkramaNase khapAte khapAte jaba anivRtti bAdara guNasthAnake asaMkhya vibhAga vyatIta ho jAveM, aura eka vibhAga zeSa rahe usa vakta pUrvokta sarva prakRtiyoMko kSINa karatA hai| kitane eka AcAryoMkA aisA mata hai ki apratyAkhyAnIya tathA pratyAkhyAnIya ATha kaSAya, jinheM pUrvameM khapAne lagA thA unheM pUrvokta solaha prakRtiyoM ke bIca meM hI khapA detA hai / dUsarA maMtavya aisA hai ki prathama pUrvokta ATha kaSAya khapA kara pIche solaha prakRtiyoMko khapAtA hai|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ (196) guNasthAnakramAroha. pUrvokta prakArase ATha kaSAyoM athavA matabhedase solaha prakRtiyoMko kSINa karake pazcAt napuMsaka veda khapAtA hai, tadanantara strIveda kSaya karatA hai, isake bAda hAsyAdika nokaSAyakA dala jo kSepaNa karate zeSa rahA hai, use saMjvalanake krodha prakSepaNa karatA hai| aba puruSavedakA bandhAdika viccheda ho jAne para AvalikA mAtra zeSa kAlameM karaNa vizeSa karake pUrvokta nokaSAvake zeSa daliyoMko saMjvalana krodhake aMdara guNasaMkrama tayA prakSepaNa karatA hai aura saMjvalana krodhakA bandhAdika viccheda ho jAne para AvalikA zeSa prati karaNa vizeSa karake saMjvalana mAnake andara guNasaMkramaNa tayA prakSepaNa karatA hai| yahA~ para karaNa zabdase AtmAkA adhyavasAya samajhanA cAhiye, saMjvalana mAnakA bandha viccheda ho jAne para punaH AvalikA zeSa kAlameM karaNa vizeSa karake saMjvalanakI mAyAmeM guNasaMkramaNa tayA prakSepaNa karatA hai| evaM saMjvalanake lobhaparyanta samajhanA, kintu jaba saMjvalanake lobhakA bandha viccheda ho jAtA hai taba usa saMjvalanake atyanta sUkSmalobhako AtmAke adhyavasAya rUpa pUrvokta karaNa vizeSa dvArA kSINa karatA hai, arthAt sUkSmasaMparAya gaNasthAnameM jo saMjvalanakA sUkSma lobha sattAmeM zeSa rahA thA, use bhI nirmUlita kara detA hai, evaM sUkSma saMparAya guNasthAnake antameM mohanIya karmakI prakRtiyoMko sattAmeM se naSTa karatA hai, napuMsakaveda khapAkara strIveda khapAtA hai, isake bAda hAsyAdi chaH prakRtiyoM ko samakAlameM hI khapAne ke lie prayatna karatA hai| isa taraha antarmuhUrttamAtra kAlameM nokaSAya kAnAza tathA sAthameM hI puruSavedakA bandha udaya aura udAraNA viccheda hotI hai, tathA eka samaya kama do AvalikA kAlameM jo puruSavedakA dalika bA~dhA ho use varjakara bAkI saba sattAse naSTa kara detA hai / aba vaha Apaka
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSapaka zreNIkA svarUpa. ( 197 ) avedaka kahA jAtA hai / jo jIva puruSavedameM kSapaka zreNI karatA hai usakA yaha vidhi samajhanA / jo jIva napuMsaka vedodaya meM zreNI prAraMbha karatA hai, vaha jIva prathama strIveda tathA napuMsakaveda, ina donoMko samakAlameM khapAtA hai aura usI samayamai puruSavedakA bandhAdika viccheda karatA hai / tadanantara avedaka huA huA puruSaveda tathA hAsyAdi 6 prakRtiyoMko samakAlameM hI kSaya karatA hai| jo jIva strIvedodayameM zreNI prAraMbha karatA hai vaha jIva prathama napuMsakaveda naSTa karatA hai aura pIche strIveda kSaya karatA hai, tathA ina donoM vedoMko kSaya karate samaya hI puruSavedakA bandha udaya aura udIraNAkA viccheda karatA hai, isake bAda puruSaveda tathA hAsyAdi 6 prakRtiyoMko kSaya karatA hai / isa prakAra kSINa kaSAya hokara zeSa karpa prakRtiyoM kI sthitighAta, rasaghAta, guNazreNI guNasaMkrama vagairaha pUrvokta prakAra se hI karatA hai| kSINa kaSAyakAlakA saMkhyAtavA~ bhAga vyatIta hove taba taka to pUrvokta prakArase hI sthitighAtAdika karatA hai. magara jaba eka bhAga zeSa rahatA hai, usa vakta pAMca jJAnAvaraNIya, pAMca antarAya, chaH darzanAvaraNIya (cAra darzanAvaraNIya aura do nidrA) evaM solaha prakRtiyoM kI sattAsthiti kama karatA huA kSINa kaSAyakAlameM hI samAna karatA hai, phira solahakI solaha prakRtiyoMko samAna kAlameM hI udaya udIraNA dvArA yAvat eka samaya adhika AvalikA mAtra zeSa rahe vahA~ taka vedatA hai, isake bAda udIraNA baMda ho jAtI hai, kintu eka AvalikA mAtrameM udaya dvArA vedatA hai| so kSINa kaSAyake do aMtima samaya paryanta vedatA hai, antima samaya meM pUrvokta solaha prakRtiyoM ko sattA meMse naSTa kara detA hai / isake agale samaya se hI vyavahAranayakI apekSA se sayogI kevalI
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ (198) guNasthAnakamAroha. kahA jAtA hai aura nizcayanayakI apekSAse to pUrvokta prakRttiyoMko kSaya kiyA usI samaya kebalI kahA jAtA hai, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya mohanIya aura antarAya ina cAra ghAtI karmoMko samUla sattAse naSTa karake kSapakayogI mokSake nidAnabhUta kevala jJAmako prApta karatA hai| kevala jJAnake dvArA anAdi anantasRSTike carAcara padArthako kevalajJAnI mahAtmA hAtha para rakhe huve oNvaleke phalake samAna dekhatA hai| vizvameM aisA koI gupta padArtha nahIM ki jise kevalajJAnI mahAtmA na jAna sake. kyoMki lokAlokameM sarva guNaparyAyoM sahita sarva dravyoMko bhUba bhaviSyat vartamAna kAlameM kevalajJAnI mahAtmA sAkSAtkAra tayA dekhatA hai| kevalajJAnI mahAtmA kamase kama to antarmuhUrta aura utkRSTha tayA ATha varSa kA pUrvakoTI varSa paryanta pRthvI talapara vicarakara janma maraNase rahita hokara mokSa padako prApta karatA hai / jisa kevalajJAnI mahAtmAkA vedanIyAdika karma Ayu karmase adhika rahA ho vaha kevalajJAnI vedanIya karmako Ayu karmake barAbara karaneke lie ATha samaya mAtra kAlameM samudghAta karatA hai| jisakA svarUpa hama prathama likha cuke haiM tathApi yahA~ prasaMgase punaH likhe dete haiM / samudghAta isa prakAra karatA hai, prathama samayameM to UMce nIce caudaha rAjaloka pramANa apane AtmapradezoMko daMDAkAra vistRta karatA hai, dUsare samaya una daMDAkAra AtmapradezoMmeMse donoM tarpha Atmapradeza vistRta karatA hai arthAt donoM ora loka paryanta uttara dakSiNa AtmapradezoMko phailA detA hai, usa vakta Atma pradeza kapATake AkArameM ho jAte haiM tIsare samayameM pUrva aura pazcimameM AtmapradezoMkI do zreNI karatA hai, vaha bhI loka paryanta Atmapra deza vistRta hote haiM, usa samaya maMthAnake AkAravAle Atmapradeza
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSapakazreNIkA svarUpa. (199) ho jAte haiM, cauthe samayameM maMthAnake samAna AtmapradezoMmeM jo cAroM tarpha bIca bIcameM jagaha khAlI par3I thI usako AtmapradezoM dvArA pUrNa karake caudaha rAjalokameM vyApaka ho jAtA hai, aba caudaha rAjalokameM koI esA pudgala paramANu nahIM rahA ki jise kevalajJAnI mahAtmAke AtmapradezoMne na sparza kiyA ho| pA~caveM samayameM Ayukarmake sAtha vedanIya karmakI samAnatA karake maMthAnake cAroM tarpha jo A~tare AtmapradezoMse paripUrNa the unheM apane zarIrameM saMharaNa karatA hai, sAtaveM samayameM kapATAkAra AtmapradezoMko saMharaNa karatA hai aura AThaveM samayameM daMDAkAra AtmapradezoMko saMharaNa karatA hai, evaM ATha samayakI kevalajJAnI mahAtmA kevala samudghAta karatA hai / samudghAta karate vakta prathama samaya aura AThaveM samaya audArika kAya yoga hotA hai, dUsare samaya, chaThe samaya tathA sAtaveM samaya, ina tInoM samayoMmeM audArika mizrakAya yoga hotA hai, aura bIcake jo bAkI tIna samaya haiM unameM kAmaNa yoga hotA hai, ata eva una bIcake tIna samayoMmeM kevalasamuddhAtI anAhArI hotA hai, kitane eka kevalajJAnI mahAtmA vinA hI samudghAta kiye muktiko prApta karate haiM, kyoMki sabhI kevalI samudghAta kareM aisA kucha niyama nahIM, isake lie zrI panavaNA sUtrameM likhA hai ki-'savveviNaM bhaMte, kevalI samugghAyaM gacchei goyamA no iNamaTe samaDhe jassAueNa tulAiM baMdhaNehiM Thiiheya bhavopajjai kmmaaiN| na samugdhAyaM sama gacchaI agaMtUNa samugghAya maNaMtakevalI jiNA jarAmaraNa viSpamukkA siddhivaragayaM gyaa| jisa kevalI mahAtmAke Ayu karma aura vedanIya karma samAna hoM vaha mahAtmA samudghAta na kare aura jo samudghAta karate haiM ve bhI attaramuharsa Ayu rahanepara karate haiM / sayogI kevalI mahAtmA zeSa
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ (200) guNasthAnakramAroha. rahI huI cAra aghAtI karma prakRtiyoMko kramase udaya udIraNA dvArA kSaya karatA huA ayogi kevali guNasthAnako prApta karake siddhi gatimeM sidhAratA hai, arthAt sarva karmose mukta hokara mukti padako prApta karatA hai| samApta. jAhira khabara. pariziSTha parva pahalA bhAga kiMmata 12 Ane, pariziSTha parva dUsarA bhAga kiMmata 8 Ane. .. ____ isa pustakameM bhagavAn mahAvIra svAmIse pIchekA itihAsa hai| jaMbusvAmI, vajasvAmI Adi mahAtmAokA vistArapUrvaka saJcaritra sarala hindImeM darja hai ! pustakake aMdara kathAyeM ekase eka vaDhakara rasika tathA zikSApada haiM isalie pAThakoMko avazya paDhane lAyaka hai. presa meM-ratnendu-yaha baDA hI anokhA apUrva upanyAsa hai, isa pustakako hAthameM lekara saMpUrNa vAMce vinA choDaneko citta nahi krtaa| mUlya phakta 2 Ane. presameM-jinaguNamaMjarI-yaha pustaka gajala, kavAlI, ThumarI, chappe Adise paripUrNa hai, nidAna isameM jinezvara devake guNagarbhita stavana tathA vairAgyagarmita aneka pada haiN| uparake likhe pustaka aura guNasthAnakramAroha kiM. 12 Ane, ye cAroM pustaka maMgAnevAleko jinaguNamaMjarI pustaka upahAra tarIke dI jaaygii| . anyathA TapAla kharca sahita 2 Ane.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
_