________________
કવિ સંમેશ્વરને રિચય થાય છે. સામેશ્વરે લવણપ્રસાદને યુવરાજ અને બે યોગ્ય મંત્રીઓની નિમણુક કરીને ગુર્જરરાજ્યલક્ષ્મીને ઉદ્ધાર કરવાને ઉપાય સૂચવ્યું. યુવરાજ વિરધવલ મંત્રીએ અંગેના વિચારમાં ડૂખ્યા છે એવું દર્શાવીને એ સર્ગ પૂરો થાય છે. સગ ૩ માં વસ્તુપાલ-તેજપાલના કુળમાં પરંપરાથી મંત્રીપણું ચાલી આવતું હતું, એમ જાણે દર્શાવવા માટે તે કુલને વિસ્તૃત પરિચય આપવામાં આવ્યો છે. તે પછી વરધવલ અને વસ્તુપાલને સંવાદ અને મંત્રી મુદ્રા બંને ભાઈઓને સંપીને રાજા નિશ્ચિત બન્યું એમ સૂચવાયું છે. સગ ૪માં સૌથી પહેલાં વસ્તુપાલને મંત્રી તરીકે સ્તંભતીર્થ મેકલવામાં આવ્યો. (એ પહેલાં તે તેને પુત્ર સ્તંભતીર્થમાં મુદ્રા-વ્યાપાર કરતે હેવાનું શિલાલેખની પ્રશસ્તિઓ પરથી લાગે છે.) સ્તંભતીર્થ ગામને સાફ, સમૃદ્ધ અને સુંદર બનાવવાને મંત્રીએ અથાગ પ્રયત્ન કર્યો અને ધનને સવ્યય કર્યો. આ રાજ્યની સમૃદ્ધિ અને શાંતિ જોઈને, મંત્રી વસ્તુપાલ એકલે જ ગામમાં હતો ત્યારે, લવણપ્રસાદ-વિરધવલ એકાએક પિતાના રાજય પર ચડી આવેલા ચાર મારવાડી રાજાઓને સામને કરવામાં વ્યસ્ત હતા ત્યારે એકાએક જ લાટરાજા સિંઘનરાજના પુત્ર શંખે પોતાના પિતાની પડાવી લીધેલી સ્તંભતીર્થ નગરી પાછી મેળવવા માટે વસ્તુપાલ મંત્રીને દૂત દ્વારા સંદેશો મોકલ્યો અને પછી પોતે બહાળા સૈન્ય સાથે તાપી તટ સુધી આવી પહોંચે. શંખના દૂત અને મંત્રી વસ્તુપાલના જોરદાર સંવાદમાં ઘણું ઐતિહાસિક વિગતે પ્રાપ્ત થાય છે. વળી શાંત નગરી પર શત્રુને એકાએક દુમલ કેવી - અનિષ્ટ ઘટનાઓ ઊભી કરે છે તેના આબેહૂબ વર્ણનમાં તત્કાલીન સાંસ્કૃતિક અમર ચિત્ર પ્રાપ્ત થાય છે. આથી આવાં વર્ણનેથી આ મહાકાવ્યની સાંસ્કૃતિક મહત્તા વધી જાય છે. સર્ગ પમાં લાટરાજા શંખ અને મંત્રી વસ્તુપાલની વચ્ચેનું યુદ્ધ અને બંને પક્ષના યોદ્ધાઓનાં નામ સાથે પરિચય તે સમયની ઐતિહાસિક વિગતેમાં ઉમેરો કરે છે. સગ ૬માં વિજયી મંત્રી વસ્તુપાલને સ્વનગરી ખંભાતમાં પ્રવેશ અને નગરજનના ભવ્ય સ્વાગતનું વિસ્તૃત વર્ણન છે. એમાં સાંસ્કૃતિક રેખાચિત્ર રજૂ થયાં છે. મધ્યાહ્ન કાળ દ્રાક્ષામંડપમાં કાવ્યગોષ્ઠી કરવામાં વિતાવીને સાંજ થતાં તે પોતાને નિવાસસ્થાને પાછો ફર્યો એમ જણાવીને એ સર્ગ પૂરો થાય છે. સર્ગ ૮-૯માં અનુક્રમે ચંદ્રોદય, રાત્રિ અને સુપ્રભાતનાં વર્ણને આવે છે. એક વાર અરીસામાં એક ત વાળ મંત્રીના જોવામાં આવ્યું. તે પછી વૈરાગ્ય અને શાંત ભક્તિભાવ અને ધાર્મિકતા તેનામાં ઊભરાવા લાગ્યા, તેવા
