________________
૧૨૪
ઉલ્લાઘરાઘવ : એક અધ્યયન
મુરારિબ અને રામાં તેમજ સુભટે “દૂતાંગમાં જ્યાં છે.૮૫ આ નાટકમાં સેમેધરદેવે પ્રકરી કથાનક સર્જાય તેટલું મહત્વ આપીને આ પાત્રોનું આયોજન કર્યું છે (અં. ૪). વિરોધરૂપે રહેલા તુંબર ગંધર્વને કુમુદાંગદના મોટાભાઈ તરીકે સાંકળવાનું કામ કવિ સોમેશ્વરની મૌલિક કલ્પનાશક્તિનું પરિણામ છે. વા. રા. તથા અધ્યાત્મ રામાયણમાં વિરાધ નામના ગંધર્વની વાતની પ્રેરણા મળી લાગે છે.
કનકચૂડ એ કુમુદાંગદને પુત્ર છે. એ સંગીતશાસ્ત્રી ગંધવ ઈન્દ્રની સભામાં સ્થાન પામતો હોવાનું જણાય છે. એકવાર તે “સંગીતકાવસરસિયુત” થવાથી ઇન્દ્રને શાપથી દશરથ રાજાના મહેલમાં કીડાશુક બની જાય છે. પિતાના પિતા કુમુદાગદતી વિનંતીથી ઈન્ડે તેના શાપને અવધિ દશરથ રાજાના મૃત્યુ સુધીના કરી આપે. ગંધર્વરાજા કુમુદાંગદની ઉકિત પરથી અયોધ્યાની શ્રેષ્ઠતા તથા સમૃદ્ધિનું અને દશરથ રાજાના મૃત્યુનું સૂચન થાય છે. તેના સંવેદનશીલ પુત્ર કનફ્યુડનીભાવભરી વાણીમાં દુ:ખા અયોધ્યા નગરીની કરુણ દશા, શે વિષ્ટ સુમંત્રની દશા, ભારતનું અયોધ્યા તરફ આગમન, ભારતનું દુઃખ, લંકાનારીને ધમંડ બાબત. નગરીઓને સંવાદ વગેરે “છાયાનાટક ની પદ્ધતિની જાણવા મળે છે. દશરથ રાજાના સહવાસથી ટેવાયેલા ગંધર્વ કનકધૂકને તે અંયોધ્યા છોડવી ગમતી નથી ! રાજા દશરથના મૃ યુથી તે અત્યંત દુઃખી થાય છે અને લાંબા સમય બાદ મળેલા પિતાના હિત આગળ ન દને બદલે અયોધ્યાને શેક પ્રગટ કરે છે. બંને પિતાપુત્ર ભરતની દુઃખી દશા પ્રત્યે સહાનુભૂતિ પ્રગટ કરે છે. બંને ગંધ પપેતાના ભાવે એથી વિશેઆ 1 વિચિત્ર રીતે વ્યક્ત કરે છે કે તે બે જે પાત્ર વિશે વાત , કરતા હોય તે સ્વય જાણે કે પ્રત્યક્ષ ન બાલતું હેવ! તેમ “છાયાનાટક રૂપે રજૂ થયા છે. બંનેને રામ-પ્રત્યે ભક્તિભાવ સ્પષ્ટ છે. તેઓ વિમાન દ્વારા સ્વાગરી (સ્વગે એ પાછા જતી વખતે માર્ગમાં આવતા પવિત્ર યાત્રા-સ્થળે. અને ગંગા, કાલિન્દિી વગેરે નદીનાં દર્શન કરીને કૃતકૃત્ય થાય છે. આમ કમદાંગદ દ્વારા સેમેશ્વરે ધાર્મિક યાત્રા પર ભકિતમાનનું તથા પવિત્ર શ્રદ્ધા-ભાવનાનું સૂચન કરતું પાત્ર રજૂ કર્યું છે. પિતાના ભાઈ તુંબરને લાંબા સમય પછી પણ જોતાં જ તે તરત ઓળખી લે છે.
આ બંને ગંધ વિમાનમાં થેડે સુધી આગળ પર્યટન કરીને ભરદ્વાજની આશ્રમભૂમિ આગળ અટકીને વિમાનમાંથી નીચે ઊતરે છે. ત્યાં આગળ તઓ એક મુનિમાર પાસેથી ભરત મિલાપને પ્રસંગ તથા રામે કરેલા વિરાધ-વધતી બાબત જાગી લે છે. કાંકચૂડને પિતાના કાકાને પરિચય થાય છે. તુંબર વિશ્રવા, કબરના શાપથી વિરાધ રાક્ષશ થઈ ગયેલું. તેઓ બંને રામ દર્શનથી લેત્તર પુણ્ય-સુકૃતની-કમાણી કરે છે.
