________________
પૂર્વકાલીન કવિઓની અસર
૧૩૯
બાબતની પ્રેરણા લઈને સોમેશ્વરે આ નાટકમાં રામના રાજ્યાભિષેકના કાર્યમાં આવનારી આપત્તિની આગાહી મહર્ષિ વશિષ્ઠને થાય છે એવી બાબત રજૂ કરી લાગે છે. ૧૩ પુત્રી વિદાયના ઈષ્ટની વિદાયના પ્રસંગથી થતી વ્યથાના ભાવ
શાકુન્તલ' ઉપરથી પ્રેરણા લઈને ઉરમા રજૂ થયા લાગે છે, જેમકે અશાં. ૪૬ અને ઉ. રા. ૧/૧૦; અ શા ૪/૧૭-૧૮ અને ઉ. રા. ૧/૨૧,૨૫-૨૬માં ભાવસામ્ય જણાય છે. અં, શા. ૪૬ના ઉત્તરાર્ધમાં આવતું “વૈકલવ્ય ’પદ સરખાં જ સંદર્ભમાં ઉ. રા માં જાય છે તેવું જણાયા વિના ન રહે! આ પ્રસંગ માટે કાલિદાસે આપેલી કર્વની ઉક્તિમાના ધણું-ખરા શ્લેકેનું ઉ. રા.માં સ્મરણ થાય છે. સોમેશ્વરે અહીં કાલિદાસની કલ્પનાનું આલેખ્ય પ્રખ્ય ” પ્રકારનું છાયાનું કરણ કર્યું ગણાય, જે કાવ્યશાસ્ત્રીઓના મતે પ્રશસ્ત ગણાય છે. ૧૪ ભા સ કવિએ
સ્વનવા સવદત્તમ માં, કાલિદાસે અ. શા.માં ભ્રમરબાધાને પ્રસંગ પ્ર ત્યે છે તે પણાથી પ્રેરણા લઈને સોમેશ્વરે પિતાની આ નાટકૃતિમાં એવો પ્રસંગ રામ-સીતાના લીલેદાનમાં વિહારમાં લે છે. તેમાં બંને કવિઓની વિશેષ બાબત પસંદ કરીને સેમેશ્વરે કથાનકમાંના એ પ્રસંગને યોગ્ય રીતે રજૂ કરી છે. તેમાં કવિની મૌલિક સૂઝ જણાઈ આવે છે. આ છાયાનુકરણ “તુલ્યદેહિતુલ્ય” ગણાય, તેવું અનુકરણ સાહિત્યમાં આવકાય ગણાય.૧૫ કાલિદાસે “શૈશવભ્યસ્ત વિદ્યાયામ્.." જીવનના ચાર આશ્રમની વાત કરી છે. તે રીતે સેમેશ્વરે પણ ધર્મશાસ્ત્રના રિવાજ થુજબ પુત્રને રાજ્યભાર સોંપીને પિતાને વાનપ્રસ્થ જીવન વ્યતીત કરવાને જાનૂકર્ણ દશરથ રાજાને ઉપદેશ આપે છે તેમાં રજૂ કરી છે. બંને કૃતિઓમાં આ સરખી બાબતનું આ રીતે સ્મરણ થાય છે.*
રામ સીતાને વનમાં શોધવા માટે લક્ષ્મણ સાથે વ્યથિત હૃદયે આકંદ કરતાં સર્વત્ર ફરે છે તે ચિત્ર સોમેશ્વરે વા. રા.માંથી લીધુ છે તે સ્પષ્ટ છે, પરંતુ તેને વધુ ઓપ આપીને રજૂ કરવા માટે કાલિદાસના મેઘદૂતના યક્ષને તથા વિક્રમવંશયન પુરુરવાને આ કવિએ નજર સમક્ષ રાખ્યા હોય તે નવાઈ નહિ.૧૭
“શાકુન્તલમાં શકુંતલાએ ઉછેરેલા વૃક્ષો, વેલીઓ તથા પુત્રવત ઉછેરેલા મૃગનું વર્ણન આવે છે. ઉ. ૨. સીતાને શોધવા માટે રામ પર્ણકુટિ પાસે જાય છે ત્યારે રામ કૃપડીના આંગણે ઉછેરેલ બકુલને છોડ અને પુત્રવત ઉછેરેલા મૃગ ઇત્યાદિને જોઈને પિતાની શૂન્યરૂપ બનેલી ચિત્તવૃત્તિ અનુસાર કરુણતાપૂર્વક વર્ણન કરે છે. તે વાંચતી “શાકુંતલનું ઉપરોક્ત વર્ણન યાદ આવે તેમ છે.૧૮ કાલિદાસે પાર્વતીના મનોભા “ન યય ન તસ્થૌ "માં રજૂ કર્યા
